ۇركەر
ءبىرىنشى ءبولىم
تىعىرىق
وتكەن ءومىر قۋ سوقپاق،
قىدىرادى تالايدى.اباي.
— ءبىسسىمىللا!
كوپتەن بەرى قارۋ ۇستاماي بالعىن تارتقان سالالى ساۋساقتار اق شارقات قالتادان اق جايماعا ساۋدىراپ توگىلگەن قىرىق ءبىر قۇمالاقتى، قىرىق ءبىر جيدە تاسىن، اۋەلى ۇشكە ءبولدى.
سول جاقتاعى شوعىردى تورت-تورتتەن ساناپ، ارتىلىپ قالعان ءبىر قۇمالاقتى ءسال جوعارىراققا وقشاۋ اپارىپ تىكتى. ورتاداعى شوعىردى ساناپ، ارتىلىپ قالعان ءبىر قۇمالاقتى اۋەلگى بىرەۋدىڭ وڭ جاق قاتارىنا اكەپ شانشىدى. ءۇشىنشى شوعىردى دا الگىندەي قىپ ساناپ شىقتى، ءۇش تاس ارتىلدى. وعان وقشاۋ تاستىڭ وڭ جاق قاتارىنان ورىن ءتيدى.
قالعان قۇمالاقتاردى ارالاستىرىپ جىبەرىپ قايتا تارتتى. بۇل جولى سول جاققا — ەكى، ورتاعا — ەكى، وڭ قاناتقا ءتورت قۇمالاق شىقتى. ولار الدىڭعى قاتاردىڭ استىڭعى جاعىنان ەكىنشى قاتار قۇرادى. ءۇشىنشى قاتاردا سول جاققا ءبىر، ورتاعا، وڭ جاققا ءۇش تاس ءتۇستى.
ءدوڭ ماڭدايدىڭ استىنداعى توستاعانداي توماعا كوز شاشىراپ جاتقان جيدە تاستارىن سۇپ-سۋىق ىزعارىمەن شاعىپ جىبەرەتىندەي شانشىلا قارايدى.
ءمولت قارا ساقال-مۇرت قىبىرسىز. بوزارىڭقى دۇردىك ەرىندەر بىر-بىرىنە جابىسىپ قالعانداي.
تىپ-تىكە قارايتىن دوڭگەلەك ءجۇز، سىز قاباق، اق سۇر كىسىنىڭ بەت الدى تۇنعان سابىر. شىعىڭقى شىقشىت سۇيەك پەن شىتىنىڭقى قاباقتار عانا ىشتە جاتقان شىتىرمان ويدان نىشان بايقاتقانداي.
نازارى الدىنداعى اق جايمادا. ءتۇيىلىپ وتىردى، وتىردى دا، ءبىر بۇرىشىن قايىرىپ بۇركەي سالدى. ارتىنداعى قۇس جاستىققا شالقالاي بەرە جامباسىنا بىردەڭە باتقانداي لەزدە قايتا تىكتەلدى. الدىنداعى اق جايمانىڭ بۇركەۋىن اشىپ ەدى، ءقولتيدى بوپ مايلاقىلانىپ قالعان جيدە تاستارى يۋ-قيۋ ارالاسىپ كەتىپتى.
الا شارقات قالتانىڭ اۋىزى قايتا بايلاندى. ات شاپتىرىم اق وردانىڭ سول جاعىندا مانادان بەرى ءۇنسىز وتىرعان سۇيەك باسى كۇيەۋىنە كەلەتىن كەڭ ماڭداي، قىر مۇرىن، جايناق كوز بايبىشەنىڭ اق بورىق تاماعىنا بولماشى ءدىرىل جۇگىردى، ءبىراق بۇلتيعان ەتتى ەرىندەرى سول بۇلك ەتپەگەن قالپى قالا بەردى. «شارشادىڭ عوي، دەم الساڭشى»، — دەگەندەي ورنىنان بيپاز كوتەرىلىپ، توردەگى اق سۇر كىسىنىڭ تۋ سىرتىنداعى قۇس جاستىقتىڭ ۇستىنە تاعى ءبىر جاستىق اپارىپ قويدى.
اق سۇر كىسى ەكى قۇلاعى ەدىرەيىپ، جەلكەسىنەن ءتونىپ تۇرا قالعان جاڭا جاستىقتى جاقتىرماعانداي، يىعىنان اسىرا ءبىر قاراپ، قاباعىن شىتىندى. ءلام-ميم اۋىز اشپادى. قيسايعان دا جوق. سول ورنىندا ءمىز باقپاي ۇزاق وتىردى.
كوز الدىندا — الگىندە عانا اق جايمانىڭ ءار جەر-ار جەرىنە بۇرىسە شوڭقيعان جيدە تاستارى. «ءشىلدىڭ بوعىنداي شاشىراپ ءتۇستى-اۋ!»
اق سۇر كىسى كوز الدىندا سايراپ تۇرا قالعان جيىرما ءبىر تاستان قۇتىلماقشى بولعانداي سوياۋ كىرپىكتەرىن كىلگىرتە جۇمىپ ويعا شومدى. جيىرما ءبىر تاس ءبارىبىر ءتىزىلىپ تۇرىپ الدى.
«اتتەگەن-اي! — دەدى ول ىشىنەن. — وسىندايدا قاسىندا تايلان بولار ما ەدى!»
نە دە بولسا، ءوزى اشقان بالدى ءوزى جورىماۋعا بەل بۋدى. ەسىنە ەكى ابىسىننىڭ اڭگىمەسى ءتۇستى. بۋاز ايەل ءتۇس كورمەيتىن بە ەدى. تۇسىندە ەكى بولتىرىك ەكى ەمشەگىن ەمىپ جاتپايتىن با ەدى. ويانا كەتىپ، ابىسىنىنا ايتسا: «ويباي، سورلى، سەنى قاسقىر جەپ قويادى ەكەن!» — دەمەيتىن بە ەدى. وتىنعا كەتكەن بەيشارانى، شىنىندا دا، قاسقىر تالاپ ولتىرمەيتىن بە ەدى. اپا-ساپا بوپ، مارقۇمدى جەرلەپ قويعان سوڭ، الگى جايدى ابىسىنى ەنەسىنە ايتقاندا: «قاپ، ءجۇزىقارا-اي، ءتۇستى ءسويتىپ جامانعا جورۋشى ما ەدى. ول بەيباق ەگىز ۇل تاباتىن ەدى عوي»، — دەمەۋشى مە ەدى. بۇل كۇندەرى بۇنىڭ دا بۋاز قاتىننان ايىرماسى قانشا! جۇرەگىنىڭ باسى ماي ىشكەندەي كىلكىپ جۇرگەندە ءوز بالىن ءوزى جورىماي-اق قويسىن. كوپ بولسا، تايلانعا ات شاپتىرىپ جورىتىپ الار.
كوزى شاڭىراققا ءتۇسىپ ەدى — كۇلدىرەۋىشتەردىڭ اراسىنان جىلت-جىلت سىعالاعان اسپان كۇندەگىدەي ەمەس كوگىستەۋ كورىندى. شىلدەنىڭ دە نوبايلايىن دەپ جۇرگەنى عوي.
بايبىشە بايقالار-بايقالماس كۇرسىنىپ قويدى. كۇندىگىنىڭ ءبىر جاعىن ءتۇرىپ، سىرتقا قۇلاق توستى.
الدەكىمنىڭ اياق دىبىسى ەستىلدى. وڭ جاققا كەپ تاماعىن كەنەدى.
— حان-يەم!
بايبىشە بۇرىن ءتىل قاتتى.
— كەل، مىرزاتاي، كىرە بەر!
ەسىكتەن قاپساعاي قارا كىسى كورىندى. تابالدىرىقتان اتتاي سالا قامشىسى سالاڭداعان وڭ قولىن ومىراۋىنا اپارىپ تاعزىم ەتتى. ءسويتتى دە، بۇيرىق كۇتپەستەن ماساتى كىلەمنەن تومەنىرەك، قوشقار ءمۇيىز قىزىل الا سىرماقتىڭ شەتىنە كەپ تىزە بۇكتى. سىرتىن اق كيىزبەن سىرىعان دالبايىن الىپ تىزەسىنە قوندىردى. وردا ىشىنە كۇڭىرسىگەن كۇن ءيىسى مەن تەر ءيىسى مۇڭكىپ قويا بەردى.
— امانشىلىق پا؟ — دەدى كەلگەن كىسى الدىمەن ءوزى ءتىل قاتىپ.
— امانشىلىق. ال حابارىڭدى ايتا بەر! — دەدى اقسارى بايبىشە.
جولاۋشىنىڭ ەسىكتەن كىرمەي جاتىپ، مۇنشالىق جايباراقاتتانا قالعانىنان تاپ پالەندەي توسىن حابار اكەلمەگەنىن سەزىپ، توردەگى كىسىنىڭ الگىندە عانا سامساپ تۇرەگەلگەن سوياۋ كىرپىكتەرى قايتادان سۇلق ءتۇستى.
— ايتا قويارلىق حابار شامالى، — دەدى قاپساعاي قارا، كوپتەن بەرى ۇستارا تيمەي تىكىرەيىپ تۇرعان قىلتاناق شاشىنىڭ اراسىنان جىلت-جىلت دومالاپ جاتقان بۇرگە تامشىلاردى جەڭىمەن جاسقاپ.
— باشقۇرتتار نە دەيدى؟
— نە دەۋشى ەدى، ۇندەمەيدى.
حان يىعىن تىكتەپ وتىردى.
— جول-جونەكەي سوققان ەلدەرىڭ نە دەيدى؟
— ولاردىكى ءبىر دۇرلىگىس. باشقۇرتتار وزدىگىنەن قودىراڭداپ جۇرگەن جوق، ءبىر شاپقاندا بەس شاپقانىنا قاراعاندا قولتىقتارىنان دىم بۇركۋشىلەر بار دەسەدى. ەلشى اتتاندىرامىز دەپ، جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن ءوزىمىز باستىق. قول قۋسىرىپ ءمۇساپىرسىپ الدىنا بارعاسىن، قانشا دەگەنمەن، اتى ايەل عوي، پاتشا دا قايداعى-جايداعى وتكەن-كەتكەندى ەسىنە تۇسىرگەن شىعار. ىشكەن-جەگەنىمىزدى مۇرنىمىزدان سىعىپ الاتىن بولار. ەندى قۇتىرعاننان قۇتىلعان دەپ، ورىس شەبىنەن الىس كەتپەسەك، ىرگەمىزگە تىنىشتىق بولا قويماس. تورعايىن دا، ىرعىزىن دا تاستاپ، ۇلىتاۋ اسىپ كەتەمىز دەيدى.
حاننىڭ سۇپ-سۇر بەتى سول سۇپ-سۇر قالپى.
— كەيبىر اۋىلداردىڭ جىمپيىپ جۇرتى عانا جاتىر. حان قوزعالعىسى كەلمەسە، قالا بەرسىن. ورىستىڭ قاباعى جىلىپ، كوسەگەمىزدى كوگەرتەدى دەپ قاشانعى وتىرامىز. قاشپاعان قاشاردىڭ ۋىزىنان دامەتىپ، مىقتىعا ارقا سۇيەپ، تايتاڭداعان باشقۇرتتاردىڭ تالاپايىنا توزە بەرەر ءجايىمىز جوق دەيدى.
— ءجا، جولاۋشىلاردىڭ حابارىن ايتسايشى.
حان قاباعىن شىتىندى. ونىسى: «اڭگىمەسىن بۇزباي تىنىش وتىر!» دەگەنى بولسا كەرەك.
قاپساعاي قارا مىناۋ قاباتتاسا ايتىلعان ەكى ءامىردىڭ قايسىسىن ورىنداعانىم دۇرىس دەپ كوپ داعدارىپ جاتپادى.
— ولاردان حابار بوپ جاتسا، ءوزىم دە ايتار ەم عوي. سول باياعى قاڭقۋ. پاتشا ولاردى ەلگە قايتارماي ۇستاپ قاپتى دەيدى. باياعىدا قاراپ جۇرمەي، ورىس شەبىنە كوپ تيىسكەن حاننىڭ ەلشىسى ەكەنىن بىلگەسىن تىرىدە جىبەرسىن بە دەيدى.
حاننىڭ سول جاق قاباعى ءسال بۇلك ەتتى دە، قايتادان تىپ-تىنىش بولا قالدى.
— جۇرت باشقۇرتتاردىڭ باسا-كوكتەپ تۇرعانىن ەلشىلىكتەن ەشتەڭە شىقپاعانعا جوريدى.
بايبىشە مىنانداي اڭگىمەنى ءارى قاراي سوزا ءتۇسۋدىڭ قاجەتى بار-جوعىن بىلە الماي كۇيەۋىنە قارادى. حان ونى بايقاماعانسىدى. مىرزاتاي ءوز اڭگىمەسىنەن ءوزى جالىققانداي.
— اپا، قىمىزىڭىز بار ما، قاتالاپ كەلدىم، — دەدى.
— ءاي، بار، ايت. مىرزاتايعا قىمىز ساپىرا بەرسىن، — دەدى بايبىشە سول جاق بوساعاعا زەكىرە ءتىل قاتىپ.
ءۇي سىرتىنان الدەكىم تىرپ-تىرپ باسىپ الىستاي بەردى.
مىرزاتاي ەندى توردەگى كىسىمەن شارۋاسى جوقتاي، اق سارى بايبىشەمەن سويلەسىپ كەتتى. بازار نارقىن، نە اكەلگەنىن، ايتقان تاپسىرمالارىنىڭ قايسىسىنىڭ ورىندالىپ، قايسىسىن ورىنداي الماي قايتقانىن بايانداپ جاتتى.
ورنىنان كوتەرىلە بەرە:
— حان-يەم، جولدا تايلانعا قوندىم. جەزدەڭە سالەم ايت دەپ ەدى. مويىنىما بورىش بولماسىن، — دەدى.
— ءسالامات بولعاي...
— جەزدەڭە ايت، ۇرىنشىلاپ كەلگەن كۇيەۋدەي تۇمشالانىپ جاتىپ العانى نەسى؟ ەل ۇستايتىن كىسى، ەڭ بولماسا، اندا-ساندا جۇرتقا ەلتەڭ-سەلتەڭ قاراسىن كورسەتپەس بولار ما دەدى.
اقسۇر كىسىنىڭ ءبىر جاق ميىعى بۇلك ەتتى.
— بالاسىن كوردىڭ بە؟ ءوسىپ پە؟
— وسكەندە قانداي، اتتىڭ قۇلاعىندا وينايدى!
قۇبا جوندا ءبىر جىلقى، ءبىر ادام ەكەۋدەن-ەكەۋ بەكىتىپ تارتىپ كەلەدى. بيىل قۇلا تۇزدە قۇلاننان باسقا ءتىرى ماقۇلىق كەزىكسەيشى! ال قۇلان دەگەنىڭ جەرگە سىيمايدى. ىڭىپ ءجۇر-اۋ، ىڭىپ ءجۇر. جامان تۇعىرمەن يت بۇلكەككە سالىپ كەلە جاتقان جالبا تىماق يتجەمەستى كەلەكە قىلعانداي جولىن ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر كەسكەستەپ ابدەن جىنىن كەلتىرگەنى. جوڭكىلىپ بارا جاتقان تاعى ۇيىرگە ىزاسى كەلگەندە كەز الدىنا قازان-قازان قۋىرداق، تەگەش-تەگەش ەت ەلەستەپ كەتەدى. ول ءۇشىن اۋەلى اناۋ شاپقىلاپ جۇرگەن ءتورت اياقتىنى ۇستاپ الىپ، شارتا بۋىپ جىعىپ سالۋى كەرەك. تاي قازانعا تاق تولتىرىپ اسىپ-قۋىرۋى كەرەك. كەڭ دالانى ەركىن شارلاپ جۇرگەن ءتورت اياقتىنىڭ كوكىرەگىندەگى شىبىن جان قوڭىر ءۇيدىڭ ءتۇرۋلى ىرگەسىنەن كەڭ دۇنيەگە كوزىن ساتقان ەكى اياقتىنىڭ كەۋدەسىنە ۇشىپ قونۋ ءۇشىن سودان باسقا ەشتەڭە قاجەت ەمەس. ءبىراق ايدالادا جالعىز جورتقان يتجەمەستىڭ قولىنان ونىڭ ءبىرى دە كەلمەيتىن ەدى. ەندى، مىنە، كوز الدىنان بۇل-بۇل ۇشىپ، ساعىمعا ءسىڭىپ جوعالىپ جاتقان قازان-قازان قىزىل قۋىرداقتان قاراداي قاعىلىپ، اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، سورى ابدەن قايناپ كەلەدى.
قاراي-قاراي كوزى دە بۇلدىراپ كەتىپتى. يتەڭدەي-يتەڭدەي بەلى دە تالىپ قاپتى. ات سۋىتىپ الايىن دەپ، جۋسانى مەن جاپاعى قالىڭ كولدەۋ ويدىڭ ورتاسىنداعى الدا تومپەكتىڭ قاسىنا كەپ توقتادى. اتىن تۇساپ، وتقا جىبەردى. سوسىن توڭىرەگىنە قارادى. ۇرىنىڭ جۇزىندەي جىمپيىپ جاتقان كەڭ القاپ. ويىنا بىردەڭە تۇسىرگەندەي يەگىن قاسىدى. «قاپ، مىناۋ ويعا بەكەر توقتاعان ەكەنمىن، اناۋ قارا جالعا كوتەرىلىپ كىدىرسەمشى»، — دەپ وكىندى.
قازەكەڭنىڭ ەڭ اياعى بەلىن بوساتىپ الۋ ءۇشىن دە بيىك جەر ىزدەيتىن ادەتى عوي.
سوسىن الگى وتىرعان جەرىنەن جەل جاققا قاراي قىرىق قادام ۇزاپ، شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتا كەتسىن... كوز الدىنا تاعى دا تاي قازان ەت پەن مولتەڭدەگەن سىركە سورپانىڭ تۇرا قالعانى. قاپەلىمدە، جەر تۇبىنەن تۇيدەك-تۇيدەك كورىنگەن قويۋ شاڭدى دا اڭداي قويماپتى.
تەك ءبىر ۋاقىتتا جاڭا عانا جامباسىنىڭ استىندا ءوز تاقىمىنداعى بۋىرىل تۇعىرداي مىڭق ەتپەي جاتقان قارا جەردىڭ كەنەت ىسقىرىنىپ-پىسقىرىنىپ، دۇسىرلەپ-تاسىرلاپ تۋلاپ قويا بەرگەنى. مانادان بەرى قاراسى جوعالعانداي جىم-جىلاس جاتقان ءتۇز قۇستارى قالبالاقتاپ الدەقايدا ۇشا باستادى. يتجەمەستىڭ قۇلاعىنا كۇيدەي جاعىپ جاتقان تىشقانداردىڭ بەيقام شيقىلى دا تىم-تىرس بولا قالدى. ءىن اۋزىندا كۇنگە قاراپ «اندەتىپ» وتىرعان نەمەلەر بەتالدى قۇلا دۇزگە بەزە جونەلدى.
يتجەمەس نە بولعانىن تۇسىنبەي ءبىراز جاتىپ ەدى، بۋىرىل تۇعىر ءىشىن تارتىپ پىسقىرىنا بەرگەسىن باسىن كوتەردى. قارا جەر ورىنىندا ەكەن. ءبىراق ءبىر ءدۇبىر قۇلاعىن جارىپ بارادى. بۋرىل بايتال باسىن جەردەن كوتەرىپ العان. سونىڭ قۇلاعىن قايشىلاعان جاعىنا قاراپ ەدى — كوكجيەك الەمتاپىراقتانىپ كەتىپتى.
اۋەلى نايزاداي تىك شانشىلىپ، بىرتە-بىرتە جان-جاعىنا جايىلىپ، ۇلعايا تۇسكەن قويۋ شاڭ جاقىنداپ كەلەدى. جاڭا عانا تۇنىق كولدەي مولدىرەپ جاتقان زەڭگىر اسپان تۇياق باستى شالشىقتاي قويمالجىتىپ سالا بەرگەن.
يتجەمەس جاعاسىن ۇستادى. كاليماسىن قايىردى. ءۇش رەت قايتالاۋدىڭ ورىنىنا وتىز رەت قايتالاعان شىعار. ايتەۋىر توزعان كەبىستىڭ جۇلىعىنداي جايىن اۋىزى الدەنە دەپ كۇبىرلەۋمەن بولدى.
قۇداي بىلەدى، مىناۋ تەگىن شاڭ ەمەس. ءيا باشقۇرت، ءيا جوڭعار... قىستىكۇنى باشقۇرتتىڭ مىڭ اتتىسىنا قوعاداي جاپىرىلىپ، جۋساپ قالعان قازاقتىڭ تاعى قانشا بوزداقتان، تاعى قانشا قىلقۇيرىقتان ايرىلاتىنىن كىم ءبىلسىن! وندا وسى كۇننىڭ وزىندە پۇشپاق تىستەلەپ، زورعا تالشىق ايىرىپ وتىرعان قازاق قارا سۋدان قايماق قاراپ ءبىرجولا پۇشايمان بوپ قالدى دەي بەرىڭىز.
بۋداق شاڭ بۇرىنعىدان بەتەر زورايا ءتۇستى. اسپان استىن تۇپ-تۇگەل توپىراق كومىپ كەتكەندەي.
مىڭ-سان تۇياق دىڭىلداعان قاتقىلدىڭ ءوزىن قارش-قارش شايناپ وبىپ بارادى.
ءپىسىپ، قايراتىنا ءمىنىپ تۇرعان قوڭىر ءشوپ كىرش-كىرش جانشىلىپ جاتتى.
كوكجيەكتەن جالعىز قۇيىن بوپ قىلاڭ بەرگەن شاڭ ەندى، مىنە، جان-جاقتان ۇيىسىپ تۇتاسا باستادى.
تۇتاسقان شاڭنىڭ استىندا جيرالاڭداپ الدەبىر الىپ جىلاندار قاپتاپ كەلە جاتقانداي. بىر-بىرىنە ۇلاسىپ اسپان استى تۇگەل شۇبارىتىپ كەتكەندەي. اقىر زامان بولاردا جەر استىنان شىعاتىن جەتى باستى اجداھا وسى شىعار! يرەلەڭدەپ كەلىپ قالدى...
يتجەمەس قايدا كەتەرىن بىلمەدى. ميداي جازىقتا بۇتادان باسقا باس ساۋعالار پانا جوق. بۇتاسى دا كىسى تۇگىلى قويان قالقالايتىن قاۋقارى جوق يتسيگەك پەن ادىراسپانتۇعىن.
كاليمانى قايتالاپ ايتا بەرسە، جانى جاي تاباتىنداي، يتجەمەستىڭ جالاق ەرىنى جالپىلداپ ءبىر تىنىم تاپقان ەمەس.
قويۋ شاڭ تاقاپ قالدى. ءدۇسىر-دۇسىر تۇياق ءۇنى انىق ەستىلەتىندەي.
جان-جاعىنا جالتاقتاپ تاعى قارادى. ەندى كوزى شالدى — انادايداعى قىرات كۇن باتىس بەتىن تاستاققا تىرەپ، كوكتۇمسىقتانىپ بىتەدى ەكەن. شاماسى، جاڭبىر جاۋعاندا سۋ ۇستايتىن نە كۇپ، نە تۇران بولسا كەرەك. ەندەشە، بۇققان كىسىنىڭ بوكسەسىن كولەگەيلەي الار ءبىر قالقا تابىلسا، سول ارادان تابىلادى.
بۇقپاقتاپ سالىپ كەلەدى. الدەقايدان قيقۋ شىقتى. ەسى كەتىپ، بويىن تىكتەپ اپ، جۇلدىزداي اقتى. كەسىرتكەنىڭ باسىنداي كوك قاسقا تۇمسىق جەتكىزەر ەمەس.
ۋھ! اياعى تاستاققا ءتيدى مە، ءقايتتى؟! بىرەر رەت، ءتىپتى، تابانىنا تاس باتقانداي دا بولدى عوي! وعان قارايتىن يتجەمەس بار ما؟..
ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ كوك تۇمسىققا جەتتى-اۋ اقىرى. مىنە، سۇمدىق! الدى -تاستاق تا ەمەس، كۇپ تە ەمەس، اران ور. قولدان قازعان ور. ءبىر بەتىن الىستان وراعىتىپ، دوعاشا ءيىلتىپ، تاس ءۇيىپ قورشاپتى.
نە دە بولسا، ويلانىپ جاتارعا مۇرشا جوق. دوعاشا ءيىلىپ جاتقان ۇزىنشا ورعا قارعىپ كەتتى.
قارعۋىن قارعىعانمەن كوزى اتىزداي بولدى. وردىڭ ءتۇبى اندىزداپ تۇرعان كوپ ىستىك نايزا. ءقازىر-اق بىرەۋى مۇنىڭ تالاي-تالاي توقتىتورىمنىڭ وبالىنا قالعان قۇزعىن قۇرساعىن جايراتىپ جارىپ تۇسەتىندەي.
مىنە، قىزىق! الگى اندىزداعان كوپ ىستىك اندىزداۋىمەن تۇر. ال بۇل بولسا، ۇشپا جاردىڭ ءدال تۇبىنە دومالاپ ءتۇستى. جول-جونەكەي شىنتاعىن تاسقا سوعىپ العانى بولماسا، تۇلا بويى تيتتەي دە زاقىم كورمەپتى.
سويتسە، وڭ شىنتاعىندا ءبىر ىستىك، سول شىنتاعىندا ءبىر ىستىك، ءدال تۇمسىعىنىڭ الدىندا جانە ءبىر ىستىك. تەك تۋ سىرتىندا عانا ىستىك كورىنبەيدى. ءبىراق، ول جاق تۇكسيگەن جاقپار تاس قابىرعا. ارقاسىن سوعان تىرەپ، «ۋھ» دەپ ءبىر دەم الدى.
قيمىلدارعا دارمەن جوق. جان-جاعى جالاڭداعان ىستىك. كوزىن ساتىپ قاراپ باقتى. الدەكىم كادىمگى نار قامىستى ەرىنبەي-جالىقپاي ابدەن كەپتىرىپتى. ەرىنبەي-جالىقپاي ءبىر جاق ۇشىن پىشاقپەن سۇيىرلەپ كەسىپ، ىستىك جاساپتى. ونى ەرىنبەي-جالىقپاي وسىندا اكەپ قوندىرىپتى. بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ ەمەس، سان جەتپەستەي قىپ سامساتىپ تۇرىپ قوندىرىپتى. تاپ كەلگەننىڭ ىشەك-قارنىن سۋداي شاشىپ، قارناپ الۋعا ءازىر تۇر.
سول سامساعان سانسىز ىستىكتىڭ ورتاسىنا توپ ەتىپ دومالاپ تۇسسە دە، تىكەن كىرگەندەي زاقىم كورمەگەنىنە ماساتتانىپ يتجەمەس وتىر. «بۇيتپەسەم، يتجەمەس بولامىن با!» — دەپ قويادى ىشىنەن.
ەندى، مىنە، ول ءوزىنىڭ قالاي امان قالعانىنا ەمەس، وسىنشا كوپ ىستىكتى ەرىنبەي-جالىقپاي كىم شانىشتى ەكەن دەپ باسىن شايقاپ قويادى. ءبىراق، سونىڭ ءبارى قانداي ماقساتپەن ىستەلدى دەگەن ساۋال ويىنا كىرىپ تە شىققان جوق.
ەرىنىن ءبىر سىلپ ەتكىزىپ، باسىن مۇزداي جارعا تىرەپ، شالقايا كەتتى. سول-اق ەكەن كوزى قايتادان جۇمىلىپ جۇرە بەرگەنى. جان-جاعىن تاعى دا تەگەش-تەگەش ەت پەن سابا-سابا قىمىز قورشاپ الدى. قازان-قازان قىزىل قۋىرداقتىڭ كۇڭىرسىك ءيسى مۇرىن جارىپ بارادى.
كەنەت قۇلاعىن جارا اششى ايقاي شىقتى. ءتاتتى ۇيقى جىم-جىلاس جوعالدى. سويتسە، ماناعى قويۋ شاڭ توبەسىنە ءتونىپ تۇرا قاپتى. اسپان دەگەنىڭ سالاق ءۇيدىڭ داستارقانىنداي كۇلدىبادامدانىپ كەتكەن. جان-جاعىنىڭ ءبارى بۇلقان-تالقان...
يتجەمەستىڭ ەسىنە ماناعى قاشقان جەرىندە قالاي بولسا سولاي قاراۋسىز قالعان بۋرىل بايتالى ءتۇستى. «بەيشارا نە عىپ تۇر ەكەن؟» — دەپ ويلادى.
سول ەكى ورتادا توكپەكتەتە شىققان قويۋ ءدۇسىر قۇلاعىن كومدى دە كەتتى.
الدەنە توپ-توپ ءتۇسىپ جاتىر.
الدەنە شار-شار شىڭعىرىپ جاتىر.
قورس-قورس... ءدۇرس-دۇرس...
تاس توبەسىنەن زۋ-زۋ ءوتىپ جاتقان بىردەڭە...
كيىزدەي ۇيىسىپ تۇرىپ العان قويۋ شاڭنىڭ اراسىنان باتپان-باتپان قارا تاس بۇرشاقتاي جاۋىپ تۇرعانداي. ءبىراق، ءۇنسىز-تىلسىز مەڭىرەۋ قارا تاس ەمەس، قۇلىنداعان داۋسى قۇلاققا جەتىپ شىڭعىراتىن جانى بار قارا تاس. وكىرە شىڭعىرىپ قۇلاپ جاتىر، قۇلاپ جاتىر.
الدەبىر كوپ ءدۇسىر وراعىتا شاپقىلاپ ءجۇر.
مىڭداعان قۇلىندى شىڭعىرتىپ قاتار باۋىزداعانداي اجەپتارقى داۋىس توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتتى.
قۇلاعىن باسىپ، كوزىن جۇمىپ الدى.
الدەبىر اششى ءۇن مەن تاسىر-تۇسىر باسىلار ەمەس. مۇنىڭ ميى زەڭىپ بارا جاتتى. نە دە بولسا جان-جاعىنا قاراماۋعا تىرىستى. نە دە بولسا، مىناۋ الامان-اسىر باسىلعانشا وسى ورىنىنان تىرپ ەتپەۋگە بەل بۋدى.
كوزدى تارس جۇمىپ اپ ءالى وتىر، ءالى وتىر... ءبىراق، بۇل جولى كوز الدىنا تەگەش-تەگەش ەت پەن سابا-سابا قىمىز كەلمەدى. مۇرىنىنا قازان-قازان قىزىل قۋىرداقتىڭ كۇڭىرسىگەن ءيسى كەلمەدى. جۇرەك لوبلىتار قان ءيسى، تەر ءيسى كەلدى...
كوز الدى مۇنارىتىپ، ميى زەڭىپ بارادى. اسپاننان بۇرشاقتاي جاۋىپ تۇرعان كوپ قارا تاستىڭ بىرەۋى بۇنىڭ ءدال توبەسىنە ءتۇسىپ كەلە جاتقانداي.
جالما-جان كوزىن اشىپ الدى. قارسى الدىنا، وردىڭ جيەگىنە ءبىر اتتىدان سوڭ ءبىر اتتى شاۋىپ كەپ، قاتار تۇزەپ قاراپ تۇر. ءبارىنىڭ دە كوزى شوقتاي جاينايدى. ءبارىنىڭ دە كوزى وردىڭ ىشىندە. تىستەرى اقسيىپ، بىر-بىرىنە الدەنە دەپ ءتىل قاتادى.
ولاردىڭ قازاقشا سويلەپ تۇرعانىنان، قالماقشا سويلەپ تۇرعانىنان، باشقۇرتشا سويلەپ تۇرعانىنان بۇل اتىمەن بەيحابار. قۇلاعىندا — سول باياعى جاپاتارماعاي جارىسا شىققان كوپ اششى جاڭعىرىق.
ور جيەگىندە تۇرعان كوپ اتتىنىڭ كوزدەرى بۇل جاققا ىشىپ-جەپ قارايدى. باستارىن شايقاپ، تاڭدايلارىن قاعادى. ىرجىڭ-ىرجىڭ كۇلىسەدى.
بۇلار نەگە ءماز-مايرام؟ جان-جاعىنا قاراپ ەدى، ماناعى سامساعان كوپ ىستىككە قارنالىپ قورقىراپ جاتقان كوپ حايۋاندى كوردى. كەيبىرى جاندارمەن بۇلقىنسا، كەيبىرى جارىق دۇنيەدەن كۇدەرلەرىن ءبىرجولا ءۇزىپ سۇلق قالعان.
اندا قاراسا دا — تەڭكيىپ جاتقان سولار. مۇندا قاراسا دا — تەڭكيىپ جاتقان سولار. بۇل قاپەلىمدە جان-جاعىندا جايراپ جاتقانداردىڭ قانداي جانۋار ەكەنىن دە اڭعارماپتى. سويتسە — قۇلان ەكەن. كەشە عانا جولىن كەسكەستەپ قۇيىنداتىپ ءوتىپ جاتقان ءتۇز تاعىلارى. كەشە عانا بۇل ولارعا كىجىنە قاراپ قالىپ ەدى. ەندى، مىنە، بەيشارا ماقۇلىقتاردى ادام اياعانداي. قايداعى ءبىر قاۋدىرلاعان قامىس باسىنان اجال تاۋىپ قاپى كەتىپ جاتقاندارى.
ماناعى قۇلاق جارار اششى ايعايلار تىيىلعان. وردىڭ ءىشى تۇگەل قورقىراپ جاتىر. وسىناۋ ءجانتاسىلىم داۋىستار ور جيەگىندە ۇزەڭگىلەرىن تەبىنىپ شىرەنىپ تۇرعاندارعا ماسا شاققان قۇرلى كورىنسە، نە دەيسىڭ؟ ەكى ەزۋلەرى ەكى قۇلاقتارىنا جەتىپ ءماز-مايرام.
سويتسە، ولاردىڭ ءناپاحاسى — مىنا وردا جايراپ جاتقان كوپ ماقۇلىقتى قالشىلداتا قورقىتقان قارا ءجۇزدى اجال ەكەن. سويتسە، ولاردىڭ قۋانىشى — مىنا تىنىستارى تارىلىپ، جان ۇشىرا قورقىراعان جازىقسىز ءتورت اياقتىلاردىڭ شىبىن جانىن شىرقىراتقان قانىپەزەر ازاپ ەكەن.
انە، ولار اتتارىنان قارعىپ ءتۇسىپ، ور ىشىنە سەكىردى. قىندارىنان جالاڭداعان ساپىلارىن سۋىرىپ، ءجان-تاسىلىم جاتقان حايۋانداردى باۋىزداي باستادى.
شۇمەكتەي شاپشىعان قىزىل قان قولدارىن جۋىپ ءجۇر. وعان قارايتىن اق ساپى ما... كۇنگە شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتەدى.
ور جيەگىنە تاعى دا ءبىر توپ اتتى كەلدى. توپ-توپ اتتىلار جان-جاقتان قاۋمالاپ قورشاي باستادى. مىنە، مۇنىڭ ءدال الدىنا سالا قۇلاش كوك اتتى كەپ توقتادى. ۇستىندە — شانشىلا قارايتىن اق سۇر كىسى. ور ىشىنە كوزى تۇسكەندە قاسىنداعىلارداي كۇلىمدەپ قويا بەرگەن جوق. قايتا قالاممەن سىزعانداي جىڭىشكە قاسى ءبىر ءتۇرلى تۇنجىراپ سالا بەردى. ىزعارلى الا كوزى قاپەلىمدە ور تۇبىندەگى يتجەمەسكە ءتۇسىپ كەتكەندەي. وڭمەنىنەن ءوتىپ بارادى.
ونىڭ تۇڭعيىق جانارىندا قۋانىش تا، مۇڭ دا، اڭتارىلىس تا، ابىرجۋشىلىق تا ەمەس، ولاردىڭ بارىنەن دە تەرەڭ، بارىنەن دە جۇمباق، بۇرىن بۇل جان بالاسىنان كورمەگەن ءبىر تۇڭعيىق توسىن سىر تۇنىپ تۇر. ءتىپتى ونىڭ مۇنىمەن دە، مىناۋ قان ساسىپ جاتقان مول قاساپ پەن قارق بوپ جۇرگەن قاساپشىلارمەن دە ەش شارۋاسى جوق، الدەقايدا، مىناۋ دۇنيەدە تەك وزىنە عانا ءمالىم ءبىر تىلسىم نىساناعا تەسىلە قاراپ تۇرعانداي.
يتجەمەس سول ءبىر سيقىرلى كوزقاراسقا اربالىپ قالعانداي. ور ىشىندە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن دا ۇمىتىپتى. سويتسە، ساپىسىن جالاڭداتىپ، ءبىر قاساپشى بۇعان قاراي بەتتەپ كەلەدى. ءدال الدىنا ءتورت اياعى كوكتەن كەلىپ تەڭكيە قۇلاعان بوزعىلت حايۋاننىڭ باسىن كوتەردى. تاني كەتتى — بۋرىل بايتالى! جانۋار توستاعانداي جانارى جاۋتاڭداپ، وسقىرىندى دا، قاساپشىنىڭ قاندى پىشاعىنا كەڭىردەگىن توسا بەردى.
ونىڭ دا، مۇنىڭ دا كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى. قاساپشى شارۋاسىن ءبىتىرىپ بولىپ، ساپىسىن جارقىلداتىپ، ارتىنا جالت بۇرىلدى. يتجەمەستىڭ داۋسى شىعىپ كەتتى.
قاساپشىنىڭ كوزى اتىزداي بولدى. ور جيەگىندەگىلەر دە ءۇرپيىسىپ قالدى.
جار تۇبىنەن جاربيىپ ول تۇرەگەلگەندە جۇرت دۋ كۇلدى.
كۇن ۇياسىنا قونا وشاق ورىنىنداعى كۇلدەي بوپ دەرەۋ كوگىس تارتىپ قويا بەرگەن كول-كوسىر جازىقتىڭ توبەسىنە ىرىستى ءۇيدىڭ ەرتەلى-كەش وتتان تۇسپەيتىن كۇيەلەش قازانىنىڭ تۇبىندەي قاپ-قارا ءتۇن ورنادى. توبەدەن سالبىراپ تونە تۇسكەن مالاقايى قويۋ قاراڭعىنى جاسقاپ كەرى قايتارعىسى كەلگەندەي سالقىن بەلدە سامساپ وت لاۋلادى. انا جەردە دە لاپىلداپ جانىپ جاتقان وت، مىنا جەردە دە — لاپىلداپ جانىپ جاتقان وت. وت توڭىرەگى — نايزالارى شوشاڭداعان كۇيەك ساقال ەركەكتەر. باستارىندا — جالتىلداعان تەمىر دۋلىعا، ۇستەرىندە — جالتىلداعان تەمىر ساۋىت، بەلدەرىندە — جالتىلداعان كىسە... مىنا تۇرىستارى ءبىر كەزدە تومەن ەتەك ۇرعاشىنى اق باقانعا اسىلدىرىپ، بەبەۋلەتە سارناتىپ دۇنيەگە كەلگەن قۋىس وزەك پەندەلەردەن گورى ۇستا دۇكەنىندە كورىك پەن ءتوستىڭ ورتاسىنان شىققان تەمىر وزەك بىردەڭەلەرگە كەلىڭكىرەيدى. ءتىپتى جاندارىنا جاقىنداپ بارۋعا دەنەڭ تۇرشىگەتىندەي. ەكى اياقتى ولاردان گورى انادايدا پىسقىرىپ-تۇشكىرىپ تۇنگى سالقىنمەن قوماعايلانا جايىلىپ جاتقان كوپ ءتورت اياقتى الدەقايدا ەتەنە، الدەقايدا جاقىنىراق سياقتى.
يتجەمەس كەۋ-كەۋ توپقا ارالاسا الماي بولەك تۇر. ەسىلدەرتتەرى لاپىلداعان وتتا بوپ ءيىن تىرەسە قالعان تەمىر كيىمدىلەردىڭ مۇنىمەن ەش شارۋاسى جوق. الدا-جالدا ول مىناۋ جالبا-جۇلبا قاپ-قارا ءتۇننىڭ قويىنىنا ءسىڭىپ جوعالار بولسا، تاپ ىزدەپ تابامىز دەپ تاباندارىنان تاۋسىلا قوياتىنداي تۇرلەرى كورىنبەيدى.
يتجەمەس ەكى ۇداي... تۋ سىرتىندا تۋىرىلا قويىلىپ كەلە جاتقان مايلاقى قاپ-قارا ءتۇن. وعان ءبىر سۇڭگىپ كەتسەڭ، الدىڭ — اق ءجۇزدى ازاتتىق. اياعىڭ جەتەر جەرگە جەتىپ ولەر ەركىندىك. باسىڭدا نوقتا، تىرسەگىندە تۇساۋ جوق بوستاندىق. جوعالعان تايلاقتاي بوسا بەر، بوسا بەر...
ال، ەندى تاپجىلماي تۇرا بەرسەڭ، كورەتىنىڭ — مىناۋ اسپانمەن تايتالاسقان الاۋ وت. سامالا جارىق. جۇرت ورتاسى. جان-جاعىڭ تولا وقتى كوز. سىناي قارايتىن، مىنەي قارايتىن، قىزىقتاي قارايتىن، مۇسىركەي قارايتىن، مىسە تۇتپاي قارايتىن الا كوز، اش كوز، جىمىسقى كوز... كوز، كوز، كوز...
يتجەمەستەي ولپى-سولپى ادامداردىڭ دۇنيەدەگى سۋحاندارى سۇيمەيتىن ەكى نارسەسىنىڭ ءبىرى — كوز دە، ەكىنشىسى — ءسوز... ەكەۋى دە — اناۋ وت باسىندا.
ول ماڭايعا بارعىسى كەلمەيدى. ءبىراق، كەتە دە المايدى. اياعى قارا جەرگە شەگە بوپ قادالىپ قالعانداي. قوزعاپ كورىپ ەدى — تابانىنىڭ تاپ جەلىمدەلىپ قالا قويعان ەشتەڭەسى جوق سياقتى. ەندەشە، نەگە كەتپەيدى؟ مىناۋ قارالاي كوزىن قارلىقتىرىپ تۇرعان كوپ قىناپ، كوپ نايزا، كوك ساۋىت، كوك سۇڭگىدەن نەگە بەتالدى قۇلا دۇزگە بەزە جونەلمەيدى؟ نەگە؟ قورقىنىش پا... ولاي دەيىن دەسە، ماناعى ور جيەگىندەگى قاساپشىنىڭ قولىنداعى قارا پىشاقتان باسقا ءدال بۇعان قاراي تىكتەلە وقتالعان ەشكىم دە، ەشتەڭە دە جوق...
ەندەشە نەدەن سەسكەنەدى؟ نەگە كەتپەيدى؟ قايمىعىپ تۇرىپ قاشپايتىنى، بەتتەي الماي تۇرىپ بەزىنبەيتىنى نەسى؟ ونى مىناۋ بوتەن توپ، بوتەن ورتادا وسىنشا بايلاپ-ماتاپ جىبەرمەي تۇرعان سيقىردىڭ اتى نە؟ يتجەمەس سونى بىلگىسى كەلگەندەي، مىناۋ قاپ-قارا اسپاننىڭ استىنداعى ۇلان-اسىر تىرشىلىكتىڭ بارشا قۇپياسىنا ءبىر-اق ساتتە تۇپ-تۇگەل قانىعىپ العىسى كەلگەندەي، جان-جاعىنا الاقتاي قارايدى. قالقان قۇلاعى ودان سايىن قالقايىپ، جاپىراق تاناۋى جىبىر-جىبىر ەتەدى. قانشا دەگەنمەن مىناۋ تۇلا بويى تۇنعان قاتەر قاراڭ دۇنيەدە يتجەمەس ءۇشىن قيماس بىردەڭە بارداي. سونىڭ ءوزى تاپ ونشا الىستا دا ەمەس، قول سوزىم جەردە تۇرعانداي. قاراسىن كورمەسە دە، ءبىر ءازازىل ءيىس بويىنا ءتۇسىپ، ەلىتىپ الىپ بارا جاتقانداي. ول نە؟ وعان ساناسى جەتە قوياتىن ەمەس. ايتەۋىر بىردەڭە: «كەتپە! كەتپە! كەتپە!» — دەپ ۇستى-ۇستىنە قاقىلداپ باققانداي.
ونىڭ قۇلاعىنا وسىنشا ءتونىپ، وسىنشا قاقساپ تۇرعان بۇل نە بولدى ەكەن؟
جان-جاعىنا كوز تاستاپ ەدى — جالعىز تۇر. انادايداعى قاز-قاتار لاۋلاپ جاتقان كوپ وتتىڭ باسىنداعىلاردىڭ بۇنى كوزگە ىلە قوياتىن تۇرلەرى بايقالمايدى. تىستەرى اقسيىپ، ءوزارا الدەنە دەپ جاپىر-جۇپىر ءتىل قاتىسىپ ءماز-مايرام. ءبىراق ەشقايسىسى تاپ بۇعان: «كەتپە!» دەپ ءسوز شىعىنداي قويماعانداي.
الاقتاپ توبەگە قارادى. جەر بەتىندەگى سامساعان كوپ وت اسپانداعى قۇجىناعان كوپ جۇلدىزدى دا كورسەتپەي تاستاپتى. توڭىرەگىن تۇتاسا قورشاپ العان مەڭىرەۋ قاراڭعىدا بۇنى: «كەتپە!» — دەپ ازعىراتىنداي ءتىل دە، كوز دە جوقتاي.
تۋ سىرتىنداعى تۋىرىلعان قاراڭعىعا قۇلاعىن توسەپ ەدى، قوماعاي جىلقىلاردىڭ ۇستى-ۇستىنە پىسقىرعانىنان، قالىڭ ەبەلەكتى كۇرت-كۇرت وتاعانىنان وزگە دىبىس ەستىلەر ەمەس. ولاردىڭ قياكەلدى ەكى اياقتى يتجەمەسكە: «كەتپە!» — دەپ جالىنىپ-جالبارىنىپ جاتۋعا مۇرشالارى جوق سەكىلدى.
بۇل قايران قالىپ يىعىن قيقاڭداتتى. تاماعى قۇرعاپ بارا جاتقاسىن جۇتىنىپ قالىپ ەدى — قىزىل وڭەشى قۇرعىرىنىڭ شيق ەتە تۇسكەنى. سول-اق ەكەن، ىشەگى شۇرىلداپ قويا بەردى.
يتجەمەس مانادان بەرى وعان: «كەتپە! كەتپە!» — دەپ قاقىلداپ باققان ءازازىلدىڭ قايدا بۇعىپ وتىرعانىنا ەندى بارىپ ءتۇسىندى.
تاناۋىنا الدەقايدان ءبىر ءتاتتى ءيىستىڭ كەلە قالعانى. جەل الىپ كەلدى دەيىن دەسە، ءلۇپ ەتكەن لەپ جوق. ءتۇتىن الىپ كەلدى دەيىن دەسە، لاۋلاپ جانىپ جاتقان كوپ وتتىڭ ەشقايسىسىنان اسۋلى قازان كورىنبەيدى. ەندەشە، مىناۋ سۇيەك-سۇيەگىن بالقىتىپ بارا جاتقان ءتاتتى ءيىس قايدان شىعىپ جاتىر؟ ول اناۋ تاس توبەدەن ەتپەتتەپ تونە تۇسكەن قويۋ قاراڭعىدان شىعىپ جاتقانداي. ول مىناۋ كوككە شانشىپ لاپىلداپ جانىپ جاتقان كوپ وتتان شىعىپ جاتقانداي. ول ءتىپتى قارا جەردىڭ ءدال وزىنەن شىعىپ جاتقانداي. بۇدان ءارى شىداپ تۇرا الماي، جاسقانا باسىپ وت باسىنا جاقىندادى.
دۇنيەدە نە كوپ دەسە، بىلمەيتىنى كوپ ەكەن. ماناعى كورگەنى باشقۇرتتىڭ دا، جوڭعاردىڭ دا قولى ەمەس، كادىمگى قاشقان قۇلاننىڭ شاڭى بوپ شىققانى. قۋعىنشىدان ۇركىپ جوڭكىلە قاشقان تاعى ءۇيىر جولىندا نە تۇرسا دا، قاراماپتى. ايدالادا جاڭعىز جايىلىپ تۇرعان بۋرىل بايتالدى دا قاقپايلاپ اكەپ، وزدەرىمەن بىرگە ارانعا جىعىپتى. ەندى بولماعاندا يتجەمەستىڭ ءوزىن دە تۇياقتارىنىڭ استىنا ساپ تاپاپ كەتەتىن تۇرلەرى بار ەكەن. بايتال تۇگىل باس قايعى دەپ بەزە جونەلگەنى مۇنداي ابىروي بولار ما! كەيدە جۇرەك جۇتقان باتىر تاۋەكەلىنەن تاپپايتىن قايىردى قورقاق ۇرەيىنەن تابادى ەكەن. وكشەسى كۇنگە شاعىلىسىپ زىتىپ بەرمەسە، يتجەمەسكە ءقازىر مىنانداي ىلجىراپ پىسكەن ءتاتتى تاماق بۇيىرار ما ەدى، بۇيىرماس پا ەدى...
ۋىلجىپ تۇر-اۋ، ۋىلجىپ تۇر. تىسىڭە تيمەي جاتىپ قارىنىڭنىڭ سوناۋ قۇردىم قۇرىشىنان بارىپ ءبىر-اق شىعادى. دۇنيەدە مۇنداي دا ءتاتتى تاماق بولادى ەكەن...
سويتسە يتجەمەس بۇعان دەيىن بوسقا ءجۇرىپتى. نە كوپ، تاعىنى وق شىعىنداماي جايراتىپ سالۋدىڭ جولى كوپ ەكەن. ونىڭ ءبىرى ماناعى اران دەگەن پالە كورىنەدى. قۇلاندار سۋاتقا باراتىن جول بويىنا، كولەڭكەسى مول قالقا-قالتارىستارعا ور قازىلادى. وردىڭ ونە بويىنا ابدەن دىڭىلداپ كەپكەن نار قامىستىڭ باسىن بىزدەي قىپ وتكىرلەپ جاساعان ىستىكتەر شانشىلادى. سوڭىنان قيقۋ شىقسا بولدى، اياعىنا جالىناتىن اڭعال ءۇيىر اجالعا ءقايتىپ وزدەرى كەلىپ ۇرىنعاندارىن بىلمەي دە قالادى.
ال، الگىندەي وڭتايلى جەر تابىلماعاندا، قۇلاندار ورەتىن ءورىستىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن ور قازىلىپ، ونىڭ ءبىر جاق قاپتالى تاس ءۇيىپ قورشالاتىن كورىنەدى. جاراۋ مىنگەن قايتارماشىلار قالتارىستان شىعا كەپ، قاننەن-قاپەرسىز جايىلىپ جۇرگەن تاعى ءۇيىردى قيقۋ سالىپ ۇركىتەدى. اڭشىلاردىڭ ەكىنشى توبى قاشقان ۇيىرمەن قاپتالداسىپ شاۋىپ وتىرادى. قۋعىنشىنىڭ جولىن كەسىپ وتپەسە باستارى اۋىراتىن جانىقاس ماقۇلىقتار قاپتالداسقان جۇيرىكتەردىڭ الدىن وراپ وتەمىز دەپ ەرەگەسىپ باعادى. ارعى جاعى بەلگىلى: تىعىرىققا تىرەلگەن اقىلسىز حايۋاندار بۇلتارۋدى بىلمەي اۋزىن اشقان اران ورعا وپىر-توپىر سەكىرىپ، نارقامىس ىستىكتەرگە قارنالىپ ولەدى.
بۇزباي پىسىرگەن قۇلاننىڭ شىلقىعان سەمىز ەتىنە كەڭىردەكتەي تويعان اڭشىلار اران جايىن مۇرتتارىنان ماي سورعالاپ وتىرىپ اڭگىمەلەيدى.
ماناعى اران ىشىنەن سۇيرەپ شىعارىلعان قيساپسىز قۇلاننىڭ كوپشىلىگى تۇيە-تۇيە قىپ اۋىلعا ارتىلىپ جىبەرىلدى. قالعاندارىن قاساپشى جىگىتتەر بەسىن اۋا وسى مورتىعى، ەبەلەگى كوپ قارا جونعا كەلگەن سوڭ تەرىلەرىن سىپىرىپ، ىشەك-قارىندارىن اۋدارىپ تاستاپ، جىلىكتەپ بۇزىپ، الەككە ءتۇسىپ جاتپاي-اق شىلىكتىڭ ساباۋ بۇتاقتارىمەن قايتادان بۇرگەن-دى. قاز-قاتار جارىستىرىپ تورتكىل شۇقىرلار قازىلعان-دى. سول شۇقىرلارعا الگى بۇرىلگەن قۇلاندار سالىنعان-دى. ءۇستىن توپىراقپەن مىقتاپ تۇرىپ كومگەن-دى. كومبەنىڭ بەتىنە تاۋ-تاۋ قىپ وتىن ءۇيىلىپ الاۋلاتىپ وت جاعىلعان-دى. مانادان بەرى يتجەمەستىڭ كوزىن ارباپ تۇرعان ءازازىل وتتار سولار-دى. ال ونىڭ بويىن بالبىراتىپ، اكەتىپ بارا جاتقان ادەمى ءيىستىڭ كوكتەن دە، وتتان دا ەمەس، كادىمگى قارا جەردىڭ وزىنەن شىعىپ جاتقانداي بوپ كورىنگەنى دە سوندىقتان-دى. لاپىلداعان الاۋدىڭ جالىنى باسىلدى. ورنىندا جايناعان قىزىل شوق قالدى. ول بىرتە-بىرتە قولامتاعا اينالدى. قولامتا بوزارا-بوزارا كۇلگە اينالدى. كۇلدى جىگىتتەر اۋلاعىراق كۇرەپ تاستادى. سونىڭ وزىندە وتتىڭ ورنى قول اپارتپاي ورتەنىپ تۇردى. توپىراقتىڭ بەتىنىڭ قىزۋى باسىلا شۇڭقىر ارشىلدى. جەر استىنىڭ ىستىق تابى بەت شارپىدى. قارۋلى جىگىتتەر وعان قاراماستان اق تەر، كوك تەر بوپ كومبەنى ارشىپ باقتى. ءبىر ۋاقىتتاردا بارىپ بۋى بۇرقىراپ كومبە دە كورىندى. ونى كيىز قولعاپ كيگەن جىگىتتەر جەر استىنان سۋىرىپ الىپ، اناداي جەردەگى الاڭقاي كوگالدىڭ ۇستىنە اپاردى. بۇتامەن بۇرگەن كومبە جارىلدى. قىنىڭنان ساپىڭدى سۋىر دا تالاسا-تارماسا جايعاسىپ جاتقان جۇرتپەن بىرگە قاتارلاسىپ وتىرا كەت. پىشاعى بار سۇيگەنىن جەيدى، پىشاعى جوق تيگەنىن جەيدى. ءوز بۋىنا ءوزى پىسكەن سەمىز اڭنىڭ جاس ەتى تاڭدايدى جۇلادى. قۇنىعا تۇسەسىڭ. سۇعىنعان جۇرتپەن بىرگە سەن دە وڭمەڭدەپ باعاسىڭ. قاشان ىشىڭە ەل قونعاندا بارىپ كەيىن شەگىنەسىڭ. قاي-قايداعى قىسىر اڭگىمە سوسىن بارىپ ءوربيدى.
مىناۋ وپىر-توپىر دا بۇگىنگى ولجالارىنا جاۋ تۇسىرگەننەن بەتەر ماساتتانىپ باقتى. وعان باسقا تۇسىنبەسە دە، يتجەمەس تۇسىنەدى.
شىجىعان شىلدەدە قىزىلسىراپ، ءتىسى قىشىپ جۇرگەن قازاقتارعا مىنانداي قان قاساپ كۇندە-كۇندە تاپ بولا بەرمەيدى. جۇرت جازدا جيىن مەن توي بولماسا، الىستان ءبىر اسا ءقادىرلى قوناق كەلمەسە، بوستان-بوسقا قان شىعارمايدى. سوندا اششى ىركىتكە ارام شەمىرشەكتەرىنەن كەرەلەگەن ەركەكتەر جاعى: «شىركىن، وسىندايدا ءتىس شۇقيتىن قاجاڭ-قۇجاڭ تابىلمايدى-اۋ!» — دەپ تاڭدايلارىن قاقسا، ايەلدەر جاعىنىڭ: «تەرلەپ-تەپشىپ ىشەتىن ءبىر توستاعان جاس سورپا-اي!» — دەپ اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇريدى. ءداۋ دە بولسا، وسى جەر باسىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ كوپشىلىگىن شەشەلەرى ءبىر توستاعان جاس سورپا مەن اياق قاپتىڭ تۇبىندە قىستان قالعان قاقپىش بورشاعا تالعاعان شىعار...
ەرىنى توبارسىپ وتىرعان اۋىلدار بارىمتاعا جۇمسايتىن قارۋلى جىگىتتەرىن كەيدە اڭ قاعۋعا جۇمسايدى. قارۋلى قالىڭ قول بوپ اتتانعان اڭشىلار ەتى كوپ تارپاڭنىڭ ءۇيىرى بولماسا، قاراقۇيرىق، اق بوكەن سەكىلدى «ۇساق-تۇيەكتەرگە» بولا قىندارىن قاندامايدى. وندايلاردىڭ اجالى يت جۇگىرتىپ، قۇس سالعان ساياتشىلار مەن بۇتا تورىعان قاقپانشىلاردان كەلەدى.
مۇنداي ۇلى دۇرمەك ساياتشىلىققا كەيدە ەل باسى، رۋ باسىلاردىڭ ءوزى باستاپ شىعاتىن كورىنەدى. ماناعى يتجەمەستىڭ قاق الدىندا كوك ات ءمىنىپ تۇرا قالعان اق سۇر كىسى حان دەيدى. كادىمگى ءابىلقايىر حان سول كورىنەدى.
مۇنى ەستىگەندە يتجەمەس ءتۇيىلىپ قالا جازدادى. ول بىلەتىن قازاقتا نە كوپ — سۇلتان كوپ، بي كوپ، باتىر كوپ — ايتەۋىر ەل ۇستىندەگى ۇلىق كوپ. بۇرىن-سوڭدى وندايلارمەن تاباقتاس بولماق تۇگىلى، ونداي داۋرەن ويىنا كىرىپ كورمەگەن يتجەمەس حاننىڭ قوسىنان ءبىر-اق شىققانىن بىلگەندە قاقالماعاندا ءقايتسىن! قولىنداعى كارى جىلىكتى اۋىزىنا اپارا الماي ءبىراز وتىردى. تەك قۇرساعىنا كىرىپ العان الدەبىر اش تىشقان: «اۋ، نەگە كىدىردىڭ؟» — دەگەندەي، تاعى دا شيىق ەتە قالعاندا بارىپ، جالما-جان اپىل-عۇپىل اساي باستادى. اساعان سايىن قارىنى عانا ەمەس، كوڭىلى دە توعايا ءتۇستى. حان ورداداعى قاڭقاساپقا تاپ بولىپ جاتقان قازاق كوپ قوي دەيسىڭ بە؟ ونداي ءناپاقا دا بۇيىراتىن كىسىسىنە عانا بۇيىراتىن شىعار. يتجەمەسكە قۇداي بەرۋدەي-اق بەرگەن ەكەن. ول ءۇشىن بۇرناعى جىلى كورىسە بارعاندا ەكى وركەشى بالاداي تايلاق جەتەكتەتكەن ناعاشىلارىنان، اراسىنا جىل تۇسپەي جاتىپ جوعالىپ كەتكەن سارى تايلاعىنان، تايلاعىڭدى ىزدەپ كەل دەپ استىنداعى بايتالىن ءتۇسىپ بەرىپ، ءجون سىلتەپ جىبەرگەن جاماعايىنان، سودان بەرى تاقىمىندا سالپاقتاپ كەلىپ، بۇگىن ايدالادا بەتىنە لاعىپ جۇرگەن ەسىرىك تاعىلارمەن بىرگە قاندى اۋىز اراننان ءبىر-اق شىققان بۋرىل بايتالىنان، جىل ون ەكى اي بويى قونالقىعا تۇندەلەتىپ كەلگەنىندە تارتىنباي تاباقتاس قىلعان مىناۋ ۇلى ءتۇزدىڭ قاراقالپاعى مەن قازاقتارىنان، جەر تۇبىندە جاتىپ اپ جەتكىزبەي قويعان باشقۇرتتار ەلىنەن، مانا ويدا جوقتا زارەسىن ۇشىرىپ تاپ بولا كەتكەن قويۋ شاڭنان، سونشاما ءبىر بەتكەي بوپ قىڭىر مىنەز جاراتىلعان ءارى اڭقاۋ، ءارى اقىلسىز ءتۇز تاعىلارىنان، ولاردى وسىلاي وپ-وڭاي جەم ەتۋدىڭ جولىن ءبىلىپ العان مىناۋ شاقشا باس ەكى اياقتىلاردان، شىرق اينالىپ كەلگەندە، وسىنىڭ ءبارىنىڭ ورايىن كەلتىرۋ ءۇشىن جىل جارىم ۋاقىت بويىنا ءبىر حابارىن شىعارتپاي قويعان تاعى دا سول باياعى سارى تايلاعى مەن بىرەر اۋىلدى اينالىپ، ەلىنە قايتىپ كەتپەي، نە دە بولسا كۇدەرىن ۇزبەي، قازاننان قازان ساعالاپ، قازاقتى قويىپ باشقۇرت اسىپ كەتە جازداعان وزىنەن ءجۇز اينالىپ، ءجۇز رەت ساداعا كەتسە بولماس پا!» — دەپ ماساتتاندى يتجەمەس. ەندى مىنە، دۋ-دۋ توپتىڭ ورتاسىندا.
— ەسىمىڭ كىم؟
— يتجەمەس.
— كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟
— سالپىنىڭ.
— قاي اتادانسىڭ؟
— بايىمبەت.
— قاي بايىمبەت؟
يتجەمەس باسىن شايقايدى. داعدارىپ قالعاندار سول ەكى ورتادا تاعى ءبىر سۇراق ويلاپ تابادى.
— قايدان ءجۇرسىڭ؟
— قاراتاۋ بويىنان.
— قايدا باراسىڭ؟
— باشقۇرتتارعا.
— نە ىزدەپ كەلەسىڭ؟
— تايلاق جوعالتىپ ەم.
— قاشان جوعالتىپ ەڭ؟
— بىلتىر كوكتەمدە.
— باشقۇرتتاردا ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟
يتجەمەس يىعىن قيقاڭداتادى. وتىرعاندار دۋ كۇلەدى. ولار ەندى ونى قويىپ، بىر-بىرىنە سۇراق جاۋدىرادى.
— قاراتاۋ بولعاندا قاي ارىس بولعانى؟
— قاراتاۋدا قاي ارىس جوق.
— بايىمبەت بولعاندا قاي رۋ؟
— بايىمبەت قاي رۋدا جوق. ول ارعىندا دا، قىپشاقتا دا، الىمدە دە، باي ۇلىندا دا بار. بۇنىڭ قايسىسىنان ەكەنىن يت ءبىلىپ پە؟
— اتا ساقالى اۋزىنا شىققانشا رۋىن بىلمەيتىن بۇل قانداي ماۋباس؟
— سارى الا تاڭنان تۇرىپ اپ، تىرسەگىڭدى سۋعا كەستىرىپ كەتپەن شاپساڭ، رۋىڭ تۇگىلى قاتىنىڭنىڭ اتىن ۇمىتىپ قالارسىڭ.
قارق-قارق كۇلكى قايتا ەستىلدى. سەمىز ەتكە شىلقيا تويىپ العان قازەكەڭ كەڭك-كەڭك كۇلگەننەن باسقا نە بىلەدى! كوزدەرىنەن جاس اققانشا كۇلەدى. تاعى دا يتجەمەستى قاجايدى.
— يتەكە، قانداي ونەرىڭىز بار؟ يتجەمەس ۇندەمەيدى.
— ايدالادا بۇتا تۇبىندە بۇقپاقتاپ جۇرگەن قاڭعىباستان قانداي ونەر سۇراپ وتىرسىڭ!
يتجەمەس قيتىقتانىپ قالادى. قياق مۇرتتى ءبىر سيپاپ قويىپ كۇڭك ەتەدى.
— ءبىر قازاقتىڭ قولىنان كەلەتىن نارسە ءبىزدىڭ دە قولىمىزدان كەلەتىن شىعار.
كەۋ-كەۋ اڭگىمە ءبىر ءسات توقىرايىن دەدى. يتجەمەس كۇن قارىپ، جەل قاعىپ قىزارىپ كەتكەن كوزىن ءبىر باعجاڭ ەتكىزەدى دە، ودان ءارى ۇندەمەيدى.
ەندى جۇرت شىنداپ كوڭىل قويادى.
— يتەكەسى، سوندا ونەرىڭىز اۋىزىڭىزدا ما، قولىڭىزدا ما؟
يتجەمەستىڭ قىزىل كوزى تاعى ءبىر باعجاڭ ەتەدى.
— اۋزىمدا.
— ءان سالاسىز با؟
— جوق.
— بيلىك ايتاسىز با؟
— جوق.
— سوندا ول قانداي ونەر بولعانى؟
— اناۋ ءبۇتىن قۇلاندى بەرى اپكەلشى.
ءسويتىپ يتجەمەسكە باشقۇرتتاردىڭ ءدامىنىڭ شامالىدا بۇيىرا قويماس ءتۇرى بار. ول حان وردانىڭ ماڭىنا ءبىرجولا تۇراقتاپ قالماسا نەتسىن! اس پەن جيىنعا دالانىڭ قاي شونجارى جۇيرىك جەتەلەمەي، باسكە تۇسەر پالۋانىن، ءانشىسىن، كۇيشىسىن، مەشكەيىن ەرتپەي بارۋشى ەدى. حاننىڭ بۇرىنعى مەشكەيى جارتى قازاق، جارتى قالماق اناپيا انا جولى حيۋادا باسەكەگە تۇسەم دەپ ءجۇرىپ، ورىك-مەيىزدەن ۇشىنىپ، التى اي جاز اۋىرىپ جاتىپ، جاقىندا دۇنيە سالعان-دى. سونىڭ ورىنى، ءداۋ دە بولسا، وسى يتجەمەسكە بۇيىراتىن شىعار.
بۇعان دەيىن ساميان ساحاراداعى قاي اۋىلعا دا ساقتانا كىرىپ، ۇرلانا شىعىپ كەتەتىن. ويتكەنى، انادا جوق قارايمىن دەگەندە، استىنا ات بەرگەن جاماعايىنى: «ابايلا، كوپ ۇزاپ كەتپە... باسقا رۋدىڭ شاشاۋ شىققان مالىن عانا ەمەس، جانىن دا ءسىڭىرىپ كەتكىسى كەلىپ جالانىپ وتىرعان قازاق از ەمەس»، — دەگەن. ءبىراق، قاي اۋىلعا كەلسە دە، تاپ بۇنى قولدى قىلعىسى كەپ سۇقتانعان ەشكىمدى كورە قويمادى. ءويتىپ، بۇنى ءقايبىر قىسى-جازى ەلدىڭ شەتىنە، جەلدىڭ وتىنە قويىپ جىلقىمدى قايىرتام دەسىن. ول ءۇشىن، ەڭ قۇرىعاندا، سويىل كوتەرەر بىلەك كەرەك. يتجەمەستە قوي تۇگىلى تاي تاۋىسار اران قۇرساقتان باسقا ەشتەڭە جوق ەدى. ال، اران قۇرساق پەن اپانداي اۋىز، قۇدايعا شۇكىر، كەز كەلگەن قازاقتىڭ وزىنەن دە تابىلادى. ەندى، مىنە، كىسىنىڭ باعى جانايىن دەسە، قيىن با!
يتجەمەس سول ءتۇنى قۋانعاننان ۇيىقتاي الماي، جىل بويى «جايراپ قالعىرلاپ» كەلگەن سارى تايلاعىن مىڭ قايتارا اينالىپ-تولعانۋمەن بولدى.
جازدىڭ تۇنىندە سالقىن بەلگە توقتاعان قالىڭ قوسىندا تاڭ اتقانشا توڭبەكشىپ شىققان جاڭعىز يتجەمەس قانا ەمەس-تى.
قاق ورتاداعى سارى الا شاتىردا ءابىلقايىر حان قانشا اۋناقشىسا دا، كىرپىگىن ايقاستىرا الماي-اق قويدى.
جازدىڭ مامىراجاي كەشى تىپ-تىنىش. شاتىردىڭ ءتورت بۇرىشىندا تەلمىرگەن ءتورت ساقشىدا دا، ەسىگىنىڭ الدىنداعى ەكى ساقشىدا دا ءلام-ميم ءۇن جوق. الىسىراقتان پىرت-پىرت جايىلىپ جۇرگەن جىلقىلار پىسقىرادى. قوسىن-قوسىنداعى كەۋ-كەۋ اڭگىمەلەر دە تىيىلعان. اسپان استى، جەر ءۇستىنىڭ ءبارى وعان: «ۇيىقتا، دەم ال!» — دەپ تۇرعانداي. ءبىراق، ۇيقىسى قۇرعىر زىم-قايىم جوعالعان. سارى الا شاتىردىڭ تۇندىگى ايقارا اشىق-تى. تاس توبەسىنەن جۇلدىزى جاپىرلاعان تۇنگى اسپان ەمىنە ءتونىپ تۇر. مانا كوكجيەككە قاراكىرەۋكە ىركىلە-اق، ءار جەردەن جاسقانا جىلتىراعان جىپىلىق جۇلدىزدار، قاراڭعى قويۋلانا تۇسكەن سايىن قاتارى جيىلەپ، جارىعى مولايىپ، جارقىراي ءتۇسىپتى. اسپان مەن جەردىڭ ارا جىگىن كومىپ العان جەلىم قاراڭعىنىڭ قارا شۋلان كەۋدەسىن تەسىپ ءوتىپ، سوناۋ ءزاۋلىم بيىكتەن تىلسىم تۇڭعيىققا ساۋلاپ قۇلاعان سامالا نۇرلار ءقازىر-اق دۇنيەنى كول-كوسىر جارىققا قارىق قىلاتىنداي. ءبىراق، ماناعى كول-كوسىر دۇنيە ءقازىر شىرق اينالا تۇمشالانىپ العان قاراقۇرىم شوشالاعا اينالىپ كەتكەندەي. جانارىڭدى قايدا تاستاساڭ دا، قارا كۇيە تىك جارعا — قاراڭعىعا تىرەلەدى. جانارىڭنىڭ بوستاندىق الىپ، جارىققا تالپىنار جاڭعىز باعىتى -زەڭگىر اسپان عانا.
ول، مىنە، ءابىلقايىردىڭ كوزىن دە ازازىلدەي ازعىرىپ، جىبەرەر ەمەس. بىجىناعان جۇلدىزدار بىرىنەن-بىرى ءوتىپ جىپىلىق قاعادى. ءبارىنىڭ دە بۇل بىلمەيتىن ءبىر جۇمباعى بارداي. ونى ەل ۇستاعان كەمەڭگەر حاننىڭ ءوزى بىلمەيتىنىنە ماساتتانىپ تۇرعانداي. جۇلدىز ەكەش جۇلدىزدار دا سوناۋ كوك اسپاننان ورىن جەتپەيتىندەي، ءبىرىن-بىرى يىقتان قاعىپ، تىرسەكتەن شالىپ، تايتالاسا، تالاسا-تارماسا جىمىڭداساتىنداي. كەيبىرەۋى اسپاننىڭ قاق تورىنە شىعىپ الىپ: «مەنى كوردىڭ بە، مەنى؟!» — دەپ ءتوسىن قاعىپ تۇرعانداي. بىلاي قاراساڭ، قاسىنداعى قالعان جۇلدىزداردان تاپ ونشا اسىپ بارا جاتقان نۇرى دا شامالى سياقتى. قايتا ودان گورى سامالاداي مازداعان تالاي-تالاي شامشىراق شارشى توردەن ورىن تيمەي تىم تومەنگە، كوكجيەككە قاراي ويىسىپ كەتىپتى. ءابىلقايىر سولارعا قارايدى دا قايران قالادى. قۇدىرەتتىڭ ءوزى مىناۋ اسپاندى جاساعاندا، ونداعى مىناۋ بىجىناعان كوپ جۇلدىزدى جاراتقاندا قانداي جوسىق ۇستاندى ەكەن؟ پەندە پاقىردىڭ اقىلىنا سالساڭ، ەڭ جارىق، ەڭ نۇرلى سامالانى قاق ورتاعا مازداتىپ، ونىڭ توڭىرەگىنە ءوزى تاقىلەتتەس جارىق جۇلدىزداردى، ولاردان كەيىن ودان ءسال كۇڭگىرتتەۋ جۇلدىزداردى، ەڭ شەتكە، ەڭ ەتەككە ەڭ كومەسكى جۇلدىزداردى ورنالاستىرسا كەرەك ەدى. ال، اسپانعا قاراساڭ، ونداي قيسىنىڭنىڭ ك ۇلى كوككە ۇشادى. جارقىراعان تالاي سامالا ەلەۋسىز ەتەكتە قالعاندا، ولەۋسىرەگەن تالاي سۇمىرەيمە شارشى تورگە شالجيا قونجيىپتى. قۇددى مىناۋ جۇلدىز ەكەش جۇلدىزداردىڭ دا بىرەۋى بايبىشەدەن تۋسا، ەكىنشىسى توقالدان تۋعانداي. بىرەۋى ەسىرگەن ەركە بولعاندا، ەكىنشىسى جاۋتاڭداعان جان باعارداي. بىرەۋلەرى تورگە شىعۋىن شىققانمەن، جان-جاعىنا شاشار جارىق تابا الماي موليسە، ەكىنشى بىرەۋلەرى ەتەكتە تۇرىپ، نۇرلى بوپ كورىنىپ قايتەم دەپ قىمسىنا جىپىلىقتايتىنداي.
جاساعان يە جەردى اسپانعا قاراپ جاراتتى ما، جوق اسپاندى جەرگە قاراپ جاراتتى ما، ايتەۋىر ماڭگى-باقي ەرمەك قىلار ويىن كەرەكتەي، ءوزى جاراتقان ۇساق پەن ءىرىنى، ءالسىز بەن كۇشتىنى، سۇڭعىلا مەن سۋ ميدى بالالاردىڭ حان تالاپاي ويناعانىنداي ادەيى بىت-شىت قىپ يۋ-قيۋ ارالاستىرىپ جىبەرگەندەي.
ءابىلقايىردىڭ جۇلدىزدى اسپان كورسە بولدى، الدەنەگە كوكىرەگى شىمىرلاپ قويا بەرەدى. جۇرەگىنىڭ باسىنا زاپىران بوپ تۇرىپ الار ءبىر جايتتەردى ويلاعىسى كەلمەي، كوزىن تارس جۇمىپ الادى. تىرشىلىكتىڭ باقشيعان كۇندىزىندە دە تىرسەگىنەن تىستەلەپ تىنىشىن الىپ جۇرگەن قايداعى ءبىر سىمسىك ساۋالداردان سولاي قاشىپ قۇتىلماقشى بولادى. ءبىراق، ونىڭ جانىن قينايتىن جايتتەر تىم كوپ ەدى. ولاردىڭ سەسى ءبىلىندى-اق، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىن جالاڭ اياق باسىپ قالعان كىسىدەي تالانىپ شىعا كەلەسىڭ. ءبىر سيراعىڭا جۇگىرگەن قۇمىرسقادان جان ۇشىرىپ قاشقانىڭمەن، جالاقتاعان سۇمىرايدىڭ ەكىنشى بالاعىڭدى قالاي قاماپ العانىن ءوزىڭ دە بىلە الماي قالماۋشى ما ەڭ! جامباسقا باتار جايسىز وي دا تاپ سولاي. بىرىنەن بەزسەڭ، ەكىنشىسى كەس-كەستەپ، شاۋجايىڭنان الا كەتەدى.
ەندى، مىنە، بىجىناعان كوپ جۇلدىزدى كورگىسى كەلمەي، كوزىن جۇمىپ ەدى، ماناعى اران ور ەلەستەدى. نايزاداي نار قامىسقا قارنالىپ قانعا باتىپ جاتقان بەيشارا ماقۇلىقتار كوز الدىنا كەلدى.
شىركىندەردىڭ اجال الدىندا جان-جاقتارىنا جاۋتاڭداعاندارى نەتكەن ايانىشتى ەدى. توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتادى ەكەن. كەڭ دۇنيەدە تاقىم كەرىپ ەمىن-ەركىن شاپقىلاعان از عانا كۇن تىرشىلىكتەرىنىڭ قالايشا بۇلاي توتەن اياقتالعانىنا تۇسىنە الماي قايران قاپ جاتقانداي. تۇتقيىلدان تاپ بولعان قياناتتىڭ سىرى مەن سەبەبىن قيىلىپ سەنەن سۇرايتىنداي.
كىسىدەن تايسالمايتىن ءابىلقايىر سول بىرتە-بىرتە لايىتىپ ماعىناسىزدانىپ بارا جاتقان ولمەشى جانارلارعا قاراي الماي كوزىن اۋدارىپ اكەتتى. ات ۇستىندە تۇرىپ مىناۋ قوعاداي جۋساپ جاتقان ءۇيىردىڭ ايعىرىن ىزدەدى. كوپكە دەيىن تابا المادى. ءبىر ۋاقىتتاردا بارىپ تاپتى-اۋ ايتەۋىر... وزگەلەرى تىلدەرى سالاقتاپ، كوزدەرى الارىپ قىلجيا قۇلاسا، ول ەكى كوزىنە قان تولىپ، قارا جەردى سۇزە قۇلاپتى. «اپىراي، جارىقتىق-اي مىنالاردى مىناۋ ارانعا ءوزى باستاپ اكەلدى مە ەكەن، الدە سوڭىنان قيقۋ شىقسا بولدى، قۇدايدىڭ كەڭ دالاسىندا بۇلتارىپ كەتەتىن جەر تابىلمايتىنداي، قاپتالداسا شاباتىن ارانشىمەن تايتالاسىپ، باسقا-كوزگە قاراماي وڭمەڭدەيتىن كارى ارۋاقتارى قوزىپ، ەسىرىك جەلىككە بەرىلگەن قالىڭ ءنوپىر ونى دا ىقتىرىپ اكەپ ورعا جىقتى ما ەكەن؟» — دەپ ويلاعان-دى. سول-اق ەكەن تۇلا بويى تۇرشىگىپ قويا بەردى. اتىن تەبىنىپ، جۇرت قىزىقتاپ تۇرعان قىزىل قىرعىن وردان اۋلاعىراق كەتتى. جۇيرىك اڭنىڭ سوڭىنا تۇسكەن جۇيرىك جىلقىنىڭ جالىنان ەسەر ەسىرىك جەلىكتىڭ بۋى كۇرت ىدىراعان-دى. كوكىرەك تۇسى شىم ەتە قالعان-دى.
ەندى، مىنە، ويىنا تاعى دا سونىڭ ءتۇسۋى مۇڭ ەكەن، كوزىن شايداي اشىپ الدى.
«تايلاننىڭ اۋىلى وسى تۇستان كوپ الىس بولا قويماس. انەۋكۇنگى مىرزاتايدان ايتىپ جىبەرگەنى نازى بولدى ما ەكەن، تاباسى بولدى ما ەكەن؟ نە دە بولسا، ونىڭ جۇمباعى ەرتەڭ شەشىلەدى. وسى ساياتقا دا سوعان جولىعا قايتۋ ءۇشىن ادەيى شىققان جوق پا!» — دەدى الگى ءبىر تاعى ءۇيىردىڭ ايعىرى تۋرالى ءجايسىز ويدى ۇمىتقىسى كەپ. ءبىراق، كوز الدىندا قىزىل قىرعىن، قان قاساپ ءبارىبىر تۇرىپ الدى...
— بال اشتىرعالى كەلدىڭ بە، جوق ءتۇس جورىتقالى كەلدىڭ بە؟ — دەدى تايلان وڭ قولىندا وتىرعان سىز قاباق جىلتىر قارا بالانىڭ كەكىلىنە قولىن اپارىپ.
ول ۇشەۋىنىڭ وتىرعان جەرى شىقىرلاعان جالاڭاش شوقىنىڭ باسى ەدى.
جىلميعان كەڭ جازىقتىڭ كەيدە وسىلاي جاۋىر جىلقىنىڭ بۇيىرىندەي قاتپار-قاتپار قىراتتارعا كەپ تىرەلەتىنى بار. سول قاتپار-قاتپار قىراتتاردىڭ اراسىنان جىقپىل-جىقپىل سايلار قاشادى. ساي باسى — جىلىمشى بۇلاق تا، ساي تابانى — ويماقتاي-ويماقتاي كوگال بوپ كەلەدى.
تايلاننىڭ ءۇيى دە بۇلاردىڭ اڭعا مىنەتىن ۇشقىر كەرسىلاڭ اتتارىنىڭ انەۋگىدەن بەرى تاقىمدارىن اياماي كەرىپ تاستاعان الاتاعاناق جىلماعاي ءۇستىرتتىڭ كەنەت كۇرت سىنىپ كەمەرلەنىپ بىتەتىن كۇن باتىس شەتىندەگى سونداي ءبىر جىمىسقى اڭعاردىڭ تۇبىندەگى جىلىمشى بۇلاقتىڭ باسىندا ەكەن.
انادايدا — الاقانداي ەگىستىك. باس جارىپ ءپىسىپ قاپتى. ساۋمال ءيىسى اڭقيدى. تورعايلار مازا بەرمەي تۇرسا كەرەك. و جەر، بۇ جەردە الەم-جالەم قاراقشىلار قىلتيادى. ايدالاداعى جالعىز ءۇيدىڭ ازعانتاي جاندىعى انادايدا ۇڭىرەيىپ تۇرعان قارا اڭعاردى القىمداي شىققان سەلەۋ مۇرت كوك ءشيدىڭ اراسىندا جايىلىپ ءجۇر. ەگىستىك پەن بۇلاق اراسىنا قونجيا قونعان قارا ءۇيدىڭ تۇندىگى سالقام كەلىنشەكتىڭ جاۋلىعىنداي تىم شالقالاپ قالىپتى. قاسىندا باسىن كەكشيتە قاڭتارىپ سۋىتىپ قويعان كۇرەڭ بايتال تۇر. جاقىن جەردەگى كەز اسۋدان ساۋ ەتىپ ءبىر توپ اتتى كورىنگەندە ءۇي الدىندا جاتقان قارا الا توبەت كاۋك-كاۋك ءۇرىپ اتىپ تۇردى. ءيتتىڭ ۇرگەنىن ەستىپ، ءبىر ايەل ەتەگى دالاڭداپ ۇيدەن جۇگىرە شىقتى. تاۋدان ءتۇسىپ كەلە جاتقان سۋىت جۇرگىنشىلەردى كورىپ، ەگىستىك جاققا قول بۇلعادى.
الاقانداي كوگىس شارشىنىڭ كۇن باتىس بەتىندەگى تورعاي قايىراتىن تاستان ۇيگەن تومپەكتىڭ باسىنان ەكى قارايعان قيمىلداعانداي بولدى. ول — تايلان مەن بالاسى ەدى. كەشەلى-بەرلى ءۇستىرت ۇستىندەگى تاعى بىتكەن توپ-توپ بوپ قۇلاپ، كۇن باتىس بەتتەن ۇزىننان-ۇزاق اي تاقىردى كوسىپ ءوتىپ، ارعى بەتتەگى تۋ ىرعىزدىڭ جىنىس تۇبەكتەرىنە جىم-جىلاس ءسىڭىپ جاتتى. جاڭا باس جارىپ، ءدان تۇيە باستاعان ۋىز سالمانى تاپاپ تاستاي ما دەپ، تايلان ءتۇنى بويى كوز شىرىمىن الماي، كاۋكىلدەك قارا الا توبەتتى ەرتىپ، ايتاقتاۋمەن شىقتى. ءتۇز تاعىلارىنىڭ ءتۇنى بويى تىسىر-تىسىر تاس قۇلاتىپ، ءۇستىرت ۇستىنەن بەزىپ، جىقپىلعا كىرگەنىنە قاراپ، سوناۋ ۇلان-اسىر ۇلى تۇزدە جانە ءبىر ۇلى سۇرگىن كوتەرىلمەسە جارار ەدى دەپ ويلاعان-دى. سويتسە، اڭ قۋعاندار ەكەن عوي... ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى قازداي ءتىزىلىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان ون شاقتى اتتى. الدىنداعىسى -كەرەقار قاپساعاي قارا، ودان كەيىنگىسى شۇبالعان قاراكوك...
اكەلى-بالالى ەكەۋ مىنا كەلە جاتقان بەيساۋبات جولاۋشىلاردى سول ەكەۋىنە قاراپ تانىپ وتىر. ءبىراق، ءالىپتىڭ ارتىن باققان كىسىشە، قاپەلىمدە قىبىر ەتىپ قوزعالا قويمادى.
الدىڭعى ەكى اتتى دا بۇلاردى تانىدى. تاۋدان ءتۇسىپ تەگىستىككە شىققاسىن سىلاڭ قاراكوكتىڭ ۇستىندەگى كىسى شوعىردى كىدىرتىپ، اتىنان ءتۇستى. ونى كورىپ، قالعاندارى دا اتتارىنان ىرعىپ-ىرعىپ تۇسە قالدى.
— ءابىلقايىر! — دەپ كۇبىر ەتتى تايلان. بالاسى بەتىنە قارادى.
ءابىلقايىر تىزگىنىن نوكەرلەرىنىڭ بىرىنە ۇستاتىپ، قاسىنا مىرزاتايدى ەرتىپ انادايدان جاياۋ سالدى. تايلان دا ورىنىنان اتىپ تۇردى. ەڭكەيىپ بالاسىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى.
— كىندىك اكەڭ كەلە جاتىر، الدىنان جۇگىر! بىر-بىرىنە قاراي ەنتەلەي باسقان ەكى ەركەكتىڭ اقسيىپ تىستەرى عانا كورىنەدى. قارا بالا اكەسىنە جالتاق-جالتاق بۇرىلىپ قاراپ قويىپ، قوناقتاردىڭ الدىنان سالدى. بالالار قۇساپ جۇگىرە جونەلمەي، اياڭداپ كەلەدى. جەتە بەرىپ سوستيىپ تۇرىپ قالدى. ات جاقتى، قىر مۇرىن، توماعا كوز... «كۇشىك، شەشەسىنە تارتىڭقىراپ كەتكەن بە، قالاي؟» — دەپ ويلادى ءابىلقايىر. ءيىلىپ ماڭدايىنان سيپادى.
— تفۋ! تفۋ! ءتىل-اۋىزىم تاسقا! ۇپ-ۇلكەن جىگىت بولىپسىڭ عوي ءوزىڭ!
بالا ۇندەمەي تومەن قارادى. قۇلاعىنا دەيىن دۋ قىزارعانىنا قاراعاندا، مانا قارا جالدىڭ باسىندا كەزدەسكەندە امانداسپاي كەتكەنىنە قىسىلىپ تۇرعان سياقتى.
قاستارىنا جەتىپ قالعان تايلان انادايدان اۋىزى جالپىلداپ سويلەپ كەلەدى.
— ايتەۋىر، تانىعانىڭا شۇكىر!
— كىسى ارتىن كورىپ قارتايادى دەگەن وسى ەكەن عوي. ءابىلقايىر ەمپەڭدەپ قاسىنا جەتە بەرگەن تايلانعا قۇشاعىن جايدى. ەگىن شەتىندە ەبىل-سەبىلدەۋ جۇرگەن تايلان ۇستىنەن قورىنعانداي ءسال كىدىرىپ بارىپ، تۇرا ۇمتىلدى. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ امانداستى. سوسىن اناداي جەردەگى جاپادان جالعىز قارا ۇيگە قاراي بەتتەدى.
زامانىنداعى التى قانات اق وردا بۇگىندە كوش جەردەن قۇرىم ساسيدى. ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا شىعىپ، قاراپ تۇرعان ايەل قارسى جۇرۋگە قايمىعىپ، انادايدان تىزە بۇگىپ سالەم ەتتى. كۇيەۋىنىڭ قۇرداسى بولعانىمەن اتاسى ۇلىق ابىلقايىرمەن باسقاشا كورىسۋدىڭ رەتىن تابا الماسا كەرەك.
سول ەكى ورتادا اتتاردىڭ قاسىندا قالعان جىگىتتەردىڭ ەكى-ۇشەۋى ەمپەڭدەپ جەتىپ قالعان ەكەن.
— اڭنان كەلەمىز. مىناۋ جەزدەمنىڭ بالاسىنا اكەلگەن سىرالعىسى، — دەدى مىرزاتاي جىگىتتەردىڭ قولىنداعى سەمىز قودىقتى ءدۇرس ەتكىزىپ ءۇيدىڭ كولەڭكە بەتىنە جىققىزىپ.
ءابىلقايىر تورگە وزدى. اۋەلدەن دە قىزىلدى-جاسىل جيھاز جيىپ، داۋلەت قۋىپ كورمەگەن باتىردىڭ ءۇيى كەيىنگى كەزدە ءتىپتى جۇتاڭ تارتىپتى. كەرەگەنىڭ، باۋ-شۋدىڭ بوياۋى وڭعان. كيىزدىڭ ىشىنەن ۇستالعان شىمىراۋلى شي تۇيتە-تۇيتە. تورگە تاستاي سالعان قارا الا تەكەمەت تە اياق استى بوپ ابدەن ءىرىپ تۇر. وڭ جاقتا تاس كەلى مەن تومار كەلساپ. سول جاق بوساعادا استىنداعى جەز لەگەنگە تىرس-تىرس كوك سۋ تامشىلاتىپ قوزى قارىن سۇزبە ءىلىنىپتى. ۇي-ىشىنەن كۇڭىرسىگەن سىز ءيسى، كوڭ ءيسى، وڭەز ءيسى شىعادى.
— سۋساپ كەلگەن شىعارسىڭ؟
تايلان قازان-اياقتان جوعارى، تورگە تامان ىلىنگەن ساباعا جۇگىردى. پىسكەكتى الا سالىپ كۇس-كۇس توكپەكتەتە پىسكىلەدى. ايەلى بايىز تابا الماي، ەتەگى دالاڭداپ كىرىپ-شىعا بەرەدى.
— شىپتاڭدى ازىرلەي بەر، — دەدى وعان تايلان. حانمەن بىرگە ۇيگە كىرگەن مىرزاتاي:
— تايلان اعا، شارۋاڭىزدان قالماڭىز، پىسكەكتى مەن پىسە تۇرام عوي، — دەدى.
تايلان سىرتقا شىعىپ، ءبىر قۇلاعى شۇنتيعان ور قاسقا ىسەكتى جەتەكتەپ تابالدىرىقتىڭ الدىنا اكەلدى.
— حان-يە، مىناۋ جامان بالاڭىزدىڭ وزىڭىزگە باعىشتاعان سىباعاسى ەدى، باتاڭىزدى بەرىڭىز، — دەدى.
ءابىلقايىر شارتا جۇگىنىپ وتىرىپ قولىن جايدى.
— قابىل بولعاي. بالامىزدىڭ عۇمىر جاسىن ۇزاق قىلعاي. مەرەيى اسقاي، نەسىبەسى تاسقاي. اللاۋاكپار! — دەپ بەتىن سيپادى.
ۇي-ىشىندەگىلەر تۇگەل بەتتەرىن سيپاستى. ىسەك جەتەلەگەن تايلان كولەڭكە جاققا كەتتى. مىرزاتاي دا وعان ىلەسىپ بىرگە شىقتى. ءۇي سىرتى كۇبىر-كۇبىر. شاماسى، مال سويۋعا كىرىسىپ كەتسە كەرەك.
قاق تورگە شانشىلا جايعاسقان ءابىلقايىر جانىنا جاقىنداي الماي، اناداي جەردە شوقيىپ وتىرعان جىلتىر قارا بالاعا قايتا-قايتا قاراپ قويادى. بالانىڭ وتىرىسى نىعىز. ەكى قولىن الدىنا ساپ قاقشيا قالىپتى. ءابىلقايىردىڭ ەسىنە قايداعى-جايداعىلار كەلىپ وتىر. مانادان بەرى قاي ارناعا تۇسەرىن بىلمەي بەتالدى ساپىرىلىسىپ جۇرگەن كوپ وي ەندى-ەندى جۇيە تاۋىپ كەلە جاتقان سىڭايى بار. «اپىراۋ، وسى جىلتىر قارانىڭ اتىن كىم قويىپ ەدىك؟» — دەپ ويلادى حان. جادىنا تۇسپەي قويدى.
— قانشا دەگەنمەن تاسقا جايىلعان تاۋدىڭ مالى عوي، — دەدى سول كەزدە ءۇي سىرتىنداعى مىرزاتاي. — تۇياعى جەمىرىلىپ قالىپتى-اۋ!
«ايتپاقشى، تۇياق ەكەن عوي»، — دەدى قالعىپ بارا جاتقان حان ويى ءبىر ءسات سەرپىلىپ.
جارىقتىق سول كەزدە ءماتى اقساقال ءتىرى ەدى-اۋ. ول جولى دا ءابىلقايىر قۇلان اۋلاپ كەلە جاتىپ تايلاننىڭ اۋىلىنا سوققان-دى. وندا دا بۇلار وسىنداي وڭاشا بۇلاقتىڭ باسىندا وتىراتىن. ول بۇلاق ءبىراق بۇل ەمەس، سوناۋ قاراتاۋدىڭ تەرىسكەيىندەگى ءبىر جايپاۋىت قويناۋدىڭ اۋزىندا-تۇعىن. ول جولى ءابىلقايىردىڭ قاسىنداعى قول بۇدان الدەقايدا كوپ-تى. جالعىز ءۇيلى اۋىلعا جاقىنداتپاي الىسقا ءيىرىپ قويعان-دى. بۇل قاسىنا تايلاننىڭ ءوزىن، بوكەنباي مەن ەسەتتى ەرتىپ جالعىز ۇيگە بەتتەگەن-دى. ءماتى انادايدان الدارىنان شىققان-دى.
قىزارىڭقى الا كوزىنىڭ قيىعىنداعى ۇرى تامشىنى شىنتاعىمەن جاسقاي ساپ، قۇشاقتاي العان-دى.
— اۋ، نە بولدى؟ — دەگەن تايلان دەگبىرى قاشىپ.
— اپىراي، كەلگەندەرىڭ مۇنشا جاقسى بولار ما؟
— نە بوپ قالدى؟
— كەلىن تولعاتىپ جاتىر. نە ىستەرىمدى بىلمەي تۇر ەم.
— ايدالادا جالعىز ءۇي وتىرعاننىڭ... — دەي بەرىپ ءابىلقايىر ءتىلىن تىستەي قويعان.
— ەندەشە نەعىپ تۇرمىز؟
تايلان اتاناقتاپ العا تۇسكەن. جاستاۋ جاعى كەيىن ىركىلىپ، بۇل تۇرعىلاستار ۋادەلەسىپ قويعانداي ايدالاداعى جاپا-جالعىز اق بوز ۇيگە قاراي لاپ قويعان.
وڭ جاققا باقان قۇرىپ اپ بەزىلدەپ جاتقان كەلىنشەك ءۇستى-باستارى سۇپ-سۇر بوپ ءبىر توپ ەركەك ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلگەندە، جۇرەگى ۇشىپ كەتىپ، باقىرىپ جىبەردى. سول-اق ەكەن، شىرىلداپ اششى ىڭگا شىقتى.
ەركەكتەر سوستيىپ-سوستيىپ تۇرىپ قالدى. باتىمدى بوكەنباي بۇگىلىپ بارا جاتقان ايەلدىڭ وڭ قولىنان ۇستاي اپ، بۇعان ايقايلاعان-دى.
— اۋ، ناعىپ تۇرسىڭدار... ءابىلقايىر، جول سەنىكى. سۋىر قانجاردى!
قاپەلىمدە نە بولىپ، نە قويعانىنا تۇسىنە الماي، ابىرجىپ قالعان حاننىڭ قاسىنا مىرزاتاي جەتىپ كەلگەن-دى. قىنىنداعى ساپىنى سۋىرىپ الىپ، قولىنا ۇستاتىپ:
— قۇرداسىڭىزدىڭ بالاسىنىڭ كىندىگىن كەسىڭىز دەپ تۇر عوي. جول سىزدىكى! — دەگەن-دى.
بۇل الاقتاپ ايەلگە قارادى. ونىڭ دا كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتىپتى. اق تەر-كوك تەر. مىرزاتاي قولىنان مىتىپ ۇستاپ ەڭكەيتە بەردى.
بۇل ءسۇيتىپ دۇنيەنى شۋلاتىپ كەلگەن شىراق-تى.
ايدالادا جالعىز ءۇي. جالعىز ءۇيدىڭ ايەلى جاڭا بوسانىپ وتىر. بۇلار جۇرەيىك دەسە، تايلان مەن ءماتى جىبەرمەيدى. «مىنانداي اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلىپ وتىرعان كۇنى قالاي قۇر اۋىز اتتاناسىڭدار»، — دەيدى.
سودان بوكەنباي شىداي المادى. سىرتقا جۇگىرە شىعىپ، قارا قولاتتا ءيىرۋلى تۇرعان قالىڭ قولعا قول بۇلعادى. بىر-ەكى اتتى شاۋىپ كەلدى. بوكەنبايدىڭ بۇيرىعىن ەستىپ اپ كەرى شاۋىپ كەتتى. جالاڭداعان جيىرما شاقتى جىگىت تاۋ باۋرايىنىڭ قۋ بۇتاسىن تاۋ-تاۋ قىپ ءۇيدى دە تاستادى، ون شاقتى جەردەن جەر وشاق قازدى. تاي قازانعا اناداي جەردە جايىلىپ جۇرگەن الا بيەنىڭ جاباعىسى اسىلدى. قوسىنداعى كوپ ەركەك لاپىلداتىپ وت جاعىپ، ارانعا جىعىپ ۇستاپ العان تورت-بەس قۇلاندى بۇزباي ءپىسىردى.
ايدالاداعى جالعىز ۇيدەن باسقا جان جۋىمايتىن ەلسىز قولات تاپ سول كۇنگىدەي كەۋ-كەۋدى كورمەگەن شىعار.
بۇلار سوندا قونىپ، ەرتەڭىنە اتتاندى. اتتاناردا جاس نارەستەگە ات قويىلدى. «اتى — تۇياق بولسىن!» — دەگەندە كەشەدەن بەرى كەڭكىلدەپ كۇلۋمەن جۇرگەن ءماتى اقساقال الاقانداي جانارىنا شىپ-شىپ تولعان اششى جاستى جەڭىمەن سىلكىپ، شارتا جۇگىنىپ وتىرىپ، شاشالا سويلەگەن.
— ەندى ەشتەڭە دەمەيمىن. قۇرالايىن ەرتىپ شىڭ-قۇزعا شىعىنىپ كەتكەن تاعى قۇلجاداي ەدىم. قاراعىمنىڭ سوڭىنا قارا ەرگەنىن دە كوردىم. ەندى مىناۋ قاراشۇناعىمنىڭ ات جالىنان تارتىپ مىنگەنىن كورسەم، ارمانىم جوق. قۇداي ءدال سول كۇنى السا دا، پەيىلمىن، — دەگەن.
بۇلارعا ەرىپ سىرتقا شىققان. ۇزەڭگىسىنەن ۇستاپ تۇرىپ «حان-يەم، مىنا جامان قارادان اندا-ساندا حابار الىپ تۇرعايسىز. ارۋاعىنان اينالايىن اتا-باباڭىزدىڭ باعىنىڭ وسكەنىن بەرمەسە دە، باسىنىڭ وسكەنىن بەرگەي دەپ تىلەيمىن»، — دەگەن.
ولار قوش-قوش ايتىسىپ شىعا بەرگەن. ول ءۇي سىرتىندا سوستيىپ جالعىز قالعان. دۇسىرلەپ قالىڭ قول قارا اسىپ كەتكەنشە قالشيىپ تۇرعان دا قويعان.
الدىڭعى كۇنى عانا بالاشا شۋلاسىپ، ءماز بولىپ كەلە جاتقان قالىڭ سارباز سىلتىدەي تىنا قالىپتى. حان قاسىندا ءۇنسىز جورتىپ كەلە جاتقان يگى جاقسىلاردىڭ كوزدەرىن ءبىر تۇسىنىكسىز كىرەۋكە كومىپ الىپتى. تەك مۇنىڭ وڭ قولىندا كەلە جاتقان تايلاننىڭ عانا ەكى بەتىنە قان ويناپ، شابدار اتتىڭ ساۋىرىنا قايتا-قايتا قامشى اپارا بەرەدى.
ودان بەرى دە سەگىز جىلدىڭ ءجۇزى اۋىپتى. انا ءبىر جىلى تۇياق بەسكە تولعاندا مىرزاتايدى جۇمساپ، ارعىماق تاي جەتەلەتىپ جىبەرگەن. سودان بەرى سوعىپ وتىرعانى وسى. اناداعى: «ۇرىن كەلگەن كۇيەۋدەي تۇمشالانىپ جاتىپ العانى نەسى؟» — دەيتىن اڭگىمەسىنىڭ ءبىر ۇشتىعى دا سودان ءوربىپ جاتىر. ماناعى: «تانىعانىڭا شۇكىرىندە» دە ءمان بار.
ءابىلقايىر قاشان دا قۇرداسىنىڭ بوپساسىن ۇندەمەي جەڭەتىن. ول دا مۇنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى پىسكەكتەپ ودان ءارى قاۋزاي بەرمەيتىن. ەندى، مىنە، كولەڭكە بەتتە مىرزاتاي ەكەۋى بۇلار اكەلگەن قۇلان مەن جاڭاعى ىسەكتى جايراتىپ جاتىر.
سىڭايى مۇشەلەپ بولىپ قالعان سياقتى. بۇل جوكىرىندى. تايلان ءتىل قاتتى.
— بىردەڭە ايتايىن دەپ پە ەدىڭىز، حان-يەم؟
— ەندىگىسىن مىرزاتاي ۇقساتادى عوي. تاماق پىسكەنشە سىرتقا شىعىپ قايتساق قايتەدى.
— بولسىن، حان-يەم.
سودان ولار تىسقا شىقتى. قاسىنا بالاسىن ەرتىپ تايلان ەردى. جايلاپ باسقان ەكەۋى تۇبىنەن شىمىرلاپ بۇلاق شىعىپ جاتقان قارا اڭعاردىڭ اۋىزىنداعى بۇلتىڭ توبەنىڭ باسىنا كەپ تىزە بۇكتى.
حان قاپەلىمدە اڭگىمەنى نەدەن باستارىن بىلمەي ايدالاداعى جالعىز ۇيگە، كولەڭكە مەن جەر وشاق اراسىندا ەرسىلى-قارسىلى دەدەكتەپ جۇرگەن ەبىل-سەبىل ايەلگە قاراپ ءۇنسىز وتىردى. تايلاندا دا ءۇن جوق. ونىڭ كوزى حان سوڭىنا ەرىپ كەپ، شي اراسىندا جايعاسىپ جاتقان كىشكەنە قوسىندا. حان جورىققا اتتانعالى كەلسە، قالىڭ قولىن شۇبىرتىپ جۇرەر ەدى. اڭعا شىققان قالىڭ قولىنان ءبولىنىپ، شاعىن نوكەرىمەن سوققانىنا قاراعاندا بۇنىمەن بىردەڭە جايلى سويلەسكەلى كەلگەن عوي. اقىلداساتىن-باتالاساتىن باياعى قيقۋ قولدىڭ الدىندا جۇرگەن سەركە نويان ەمەس، اناۋ شىبىشتىڭ ساقالىنداي شوپاڭداسقان شوكىم كوك بالاۋسانى باققان جارىق وكشە، جالاڭاش بالتىر ەگىنشىمەن نە ءماسليحات قۇرماقشى. شاماسى، مۇنىڭ — قۇمالاق شاشىپ، جاۋىرىن قارايتىن شايقى-بۇرقىلىعىنان دامەتىپ كەلگەن شىعار. كەشەلى-بەرلى ارقاسى قۇرىستاپ جۇرگىزبەي ءجۇر ەدى. بىرەۋ-مىرەۋ بال اشتىرا كەلەدى-اۋ دەپ، تاڭ اتقالى بەرى جان-جاققا كوزى بوتالاپ كوپ قاراپ ەدى. وسىعان كورىنگەن عوي.
— بال اشتىرعالى كەلدىڭ بە، جوق ءتۇس جورىتقالى كەلدىڭ بە؟ — دەدى تايلان وڭ قولىندا وتىرعان قاراشا بالانىڭ كەكىلىنە تاناۋىن كومە ءتۇسىپ.
حان تاماعىن كەنەدى.
— باسى بەس ءالىپ، ورتادا سەگىز ءالىپ، اياقتا سەگىز ءالىپ، جۇرەگى مەن بوساعاسى جۇپ ءتۇسىپ، قالعاندارى ۇيىسپاي، ءشىلدىڭ قۇمالاعىنداي شاشىراپ كەتسە، نەگە كورىنۋشى ەدى؟
— ىزدەگەن جوعىڭ بولسا، حابارى شىققانمەن، قولىڭا تيەر-تيمەسى بەلگىسىز. ال، ەندى ساپارداعى جولاۋشىڭا باعىشتاساڭ، بەلدەۋگە ات باسىن تىرەپ كەلىپ قالىپتى، ءبىراق جۇرەگىنىڭ باسىندا ءبىر ءزىل بار ما قالاي... قۋانىشتان كۇپتى مە، الدەبىر كۇدىك پە... نە دە بولسا، كەلۋى كەلىپ-اق قالدى...
— ھم! — دەدى حان.
ورىنىنان تۇرىپ، جىرىق بالاق قۇلىن جارعاق شالبارىنا جابىسقان شوپ-شوڭگەنى سىلكىپ تاستاپ، ەتەكتەگى جالعىز ۇيگە قارا باۋ باسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
اڭ-تاڭ تايلان بالاسىن جەتەكتەپ ارتىنان ەردى.
كەمەر شىڭنىڭ كەميەك اڭعارىنىڭ اراسىنداعى اياداي قولاتتان ۇشان دالاعا كەشە شىققان ءبىر توپ سالت اتتى سار جەلىسپەن كەلەدى.
توپ الدىندا — ءابىلقايىر. اۋىق-اۋىق قولىن قاباعىنا اپارىپ، ىلگەرى جاققا كوز تاستايدى. سول باياعى بوز قىلشىق دالا. بەس قارۋىن تۇگەل اسىنىپ، سۋىت جۇرگەن ءتۇسى سۋىق جولاۋشىلاردان سەكەم العانداي سىلتىدەي تىنا قالىپتى. كوكجيەكتى كومكەرە سۇلاعان قارا جالدار جالعان دۇنيەنىڭ بار قۇپياسىن جامباسىنا باسىپ العانداي، ەندى مىناۋ اسپان استى تىرشىلىكتىڭ بىتپەيتىن دە قويمايتىنداي كوپ كۇيبەڭىندە ەش شارۋاسى جوقتاي، تەرىس قاراپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ اپتى.
كۇن ەكىندىگە تايانعان. جارىق بارىندا ەل قاراسىنا جەتۋگە اسىعىپ كەلە جاتقان حان قارسى الدىنان كۇلىمدەپ تۇرىپ العان كۇن كوزىن جاقتىرماعانداي، ءجۇزىن تومەن سالدى.
كەشە اتىنا سەرگەك قونعان سياقتى ەدى، بۇگىن بويى ءزىل تارتىپ قالعان با قالاي...
مىناۋ تاعى دا تاۋسىلۋعا تاياۋ جاز كۇنى كوڭىلگە جابىرقاڭقى وي قاشىرعانداي. كۇنى كەشە قىمىراننىڭ بەتىندەي كوپىرشىپ شىعا كەلگەن جەلبىرەك كوڭىل ارادا كۇن وتپەي جاتىپ باياعى كەرمەك ءدامىن قايتا تاپقانداي. «الگى تايلاننىڭ ۇيىندە تىم جەلپىلدەڭكىرەپ كەتكەن جوقپىن با وسى؟» — دەپ ويلادى ول. كوپتەن ات ءىزىن سالماعان دوسىنىڭ ىقىلاسىنىڭ بۋى ما، جوق بالىنىڭ جاقسىعا كورىنگەنى مە — ايتەۋىر الدىنا شانشىلتىپ ءۇيىپ اكەلگەن شارا تاباقتى ءاي-پايعا قاراتپاي ەڭسەرىپ تاستاپتى. قاسىنداعىلارعا دا شەڭگەلىن تولتىرىپ ۇستى-ۇستىنە اساتىپ باعىپتى.
سىردەستە تايلاننان باسقاسى تاڭعالسا، تاڭعالعانداي ەكەن. الدى سۋىق سىزقاباق حان ءبۇيتىپ جالبىراي قالسا، كىم تاڭعالمايدى؟ اسىرەسە، بۇنىڭ مىنەزىنە قانىق ەمەس تايلاننىڭ ايەلىنىڭ نە ويلاعانىن كىم ءبىلسىن! باسە، بالاعىن جيناي المايتىن دالاڭبايلىعى بولماسا، باسقا ءمىنى جوق، دوڭگەلەك ءجۇز، قىر مۇرىن، ۇلپا ەرىن جاس ايەل توردەگى مەيمانعا تۋرا قاراماي، نۇر تولى ۇلكەن كەزدەرىن ءبىر قىرىن تاستاپ، قىمسىنا جىميىپ وتىرعانى بار ەدى-اۋ! اكەسىنىڭ وڭ تىزەسىنە ءمىنىپ العان كەكىلدى بالا بۇدان كوزىن ايىرعان ەمەس. تەك تايلان عانا قاققان قازىقتاي قادالدى دا قالدى. ءمۇيىز ساپ قارا پىشاقپەن قولىنداعى جىلىكتى ايناداي قىلىپ تازالاپ ءمۇجىپ باقتى. ارا-اراسىندا ايەلى ۇسىنعان زەرەن مەن مايلىق-سۋلىققا قول جالعاپ قويادى.
تاماقتان سوڭ قوناقتار ءدۇر كوتەرىلىپ سىرتقا شىقتى. تايلان قۇرداسىن قولتىعىنان دەمەپ اتىنا مىنگىزدى.
ءابىلقايىر ەر ۇستىنەن ەڭكەيىپ قارا بالانىڭ ماڭدايىنان سيپادى.
— اندا-ساندا ءوستىپ ات باسىن بۇرىپ تۇر!
— ءوزىڭ دە كوپشىلىككە كورىنىپ قويسايشى!
— كورىسكەنشە كۇن جاقسى!
— ساۋ تۇر!
انادايدا اتتارىنا ءمىنىپ، بۇنى توسىپ تۇرعاندار تەبىنىپ-تەبىنىپ قالىستى.
ساياتقا مىنىلەتىن قۋ اياق جىلقىلار قۋناق جەلىسپەن جالعىز ءۇي وتىرعان قۇلاما قويناۋدان ۇزاي بەردى. ۇزاعان سايىن ءابىلقايىردىڭ كوكىرەگىن كەرنەپ العان بۋساڭ سەزىم باسىلا ءتۇستى. بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العان بۇكىل جالدار دا، وقتىن-وقتىن باسىن قىلتيتىپ، جاقىنداعانىندا جەرمەن-جەكسەن بوپ بۇعا قالاتىن مونتانى توبەلەر دە، ءتۇس قىڭعاسىن-اق ىرىگەن شالاپتاي رەڭىنەن ايىرىلىپ جۇرە بەرگەن بوزارىڭقى اسپان دا ء-بارى-بارى: «ساباڭا ءتۇس... تاپ سونشالىق الىپ ۇشاتىنداي دانەڭە جوق»، — دەپ تۇرعانداي.
شىنىندا دا، وسى بالاعا ۇقساپ، اياق استىنان لەپىلدەي قالعانى نەسى؟ تايلان بۇعان تاپ قۇلاق سەلت ەتەتىندەي ەشتەڭە ايتقان جوق سياقتى ەدى عوي! الدە كوپتەن تاعاتىن سارىققان اڭسارلى كۇننىڭ نە دە بولسا جۋىقتاي تۇسكەنىنە، مىناۋ جىگەرىڭدى قارالاي قۇم قىلاتىن ەكى ۇداي ءدۇدامال كۇيدەن قۇتىلاتىن بولعانىنا قۋاندى ما ەكەن... ايتەۋىر، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اياق استىنان كوڭىلى ءوسىپ، مارقايىپ شىعا كەلگەنى. نەگە ءويتتى؟ تۇسىنسە، نە دەيسىڭ؟! تايلان وسى جولاۋشىنىڭ جۇرەگىنىڭ باسىندا ءبىر كۇپتىلىك بار دەدى-اۋ. قۋانىشتىڭ كۇپتىلىگى مە، ۋايىمنىڭ كۇپتىلىگى مە؟ سوندا... سوندا... تاعى دا بۇل باياعىداي ەل جۇرتتىڭ الدىندا...
كوكىرەگىنىڭ باسى كىلك ەتكەندەي بولدى. وزەگىن ۋداي جالاعان اششى كەرمەك القىمىنا تىعىلىپ تۇرىپ الدى.
اپىراي، راسىندا دا، ول جولى دا كوڭىلى تاپ وسىلاي الىپ ۇشقان جوق پا ەدى؟! ول جولى دا تاپ وسىلاي جىل ون ەكى اي ەكى كوزى ءتورت بولىپ ەدى عوي! ول جولى دا وسى تايلانعا كەلىپ بال اشتىرىپ ەدى-اۋ...
تايلان شىلدەدە سويىلعان سەمىز مارقانىڭ قالاقتاي جاۋىرىنىن ءتىس تيگىزبەي تازالاپ ءمۇجىدى. سوسىن الاقانداي الا كوزىن اينالاسىنا ءبىر جۇگىرتىپ شىقتى. تەمىر وشاقتى، كوسەۋدى، كۇلگە بوكسەسىن تىعىپ تۇرعان شويىن قۇماندى سىرتقا اسىردى. بوساعاداعى قازاندى تۇيەنىڭ جابۋىمەن تاس قىپ قىمتادى. توڭىرەگىندە بەتى اشىق جاتقان تەمىر-تەرسەك جوعىنا كوزى ابدەن جەتكەن سوڭ بارىپ، قولىنداعى جاۋىرىندى: «ءبىسمىللا!» — دەپ وتقا تاستادى. ءۇيدىڭ ءىشى قوڭىرسىپ الا جونەلدى. مايلى سۇيەك لاپ ەتە قالدى. سول ءبىر ۋىس جالىنعا ەنتەلەي تونگەن تايلاننىڭ قاسىندا كوز الماي باعىپ ءابىلقايىر وتىردى.
وت اۋەلى مازداپ ءتۇتىنسىز جاندى. مايلاقى قاراقوشقىل قالاقتاي جاۋىرىن ەڭ الدىمەن قوڭىرايدى، سوسىن قارايدى، سوسىن بوزاردى، ابدەن جانىپ بولا بەرگەندە لاپىلداعان قىزىل جالىننىڭ اراسىندا ءبىر ساباق جىپتەي بوپ، جىپ-جىڭىشكە قوشقىل ءتۇتىن كوتەرىلگەنى...
اپپاق بوپ ابدەن جانىپ بىتكەن سۇيەككە تۇسكەن بولماشى سىزاتتارعا قاراپ، تايلاننىڭ ونسىز دا قابارىڭقى ءجۇزى ونان سايىن تۇنجىراي ءتۇستى. قالاق جاۋىرىنعا قاسقيىپ تىكە تۇسكەن سىزىق بارىپ-بارىپ ەكى تارماقتانىپ، ءبىر تارماعى سولعا بۇلتارىپتى.
— جولاۋشىڭىز جول استىندا. ءجۇرىسى سۋىت. ءبىراق قانجىعاسى جۇتاڭ، قاباعى سالىڭقى ما، قايدام...
حالىق اراسىندا «كورىپكەلى بار تۇقىم» اتانعان اۋلەتتەن شىققان تايلاننىڭ مىناۋ كۇمىلجى ءسوزى ونىڭ باياعىدان بەرى كەۋدەسىنە سىيماي الىپ ۇشىپ جۇرگەن ءلۇپ-لۇپ جۇرەگىن كورىككە ۇستاعان كوسەۋدىڭ ۇشىنداي بوپ شىج ەتكىزىپ قارىپ الدى.
تيگەن جەرىن ويىپ تۇسەردەي شىجعىرىپ الاتىن سول ءبىر ايار شوقتىڭ ونىڭ كوكىرەگىنە تۇسكەنى تەك سول كۇنى عانا ەمەس-تى. ونىڭ، ءسىرا، وسىلاي تىز-تىز شىمىلداتپاي تىنىش جاتقىزعان كۇنى بار ما ەكەن، ءسىرا! مانا بۇلتىڭ تابەنىڭ باسىندا تايلانعا بالىن جورىتقاندا سول ءبىر ىندىنى اشىلعان جەگىنىڭ باسىنا ءبىر ءسات سۋ قۇيىلعانداي بولىپ ەدى. ەندى، مىنە، قايتادان جىبىرلاي باستادى.
الدەكىم ەكى يىعىنا ەكى باتپان جۇك ارتىپ قويعانداي، ەر ۇستىندە شوگە ءتۇستى. كوز الدىنا قويباعاردىڭ مىسىق مۇرتى كەلدى. مايمەن سىلاپ قويعانداي. جىلميىپ تۇر. «حان-يەم، — دەيدى كۇرەك ءتىسىن كەستيتىپ. — كۇلبىلتەلەيتىن نەسى بار! جىلى مۇرنىڭا!..».
سولاي دەگەن دە، قولىنداعى ەكى جەردەن سويديىپ ەكى بەزى كورىنىپ تۇرعان، ەمەننەن ويىپ جاسالعان ءمايسىڭدى قوڭىر ساپتى اياققا باس قويعان. شۇكىلدەپ تۇرعان قىسىراقتىڭ قىمىزىن باسىنا ءبىر-اق كوتەرگەن. سۇزبە تولى قارىنداي ىركىلدەك مويىنى اق تەر-كوك تەر بوپ بىرشىپ قويا بەرگەن. شاماسى، جۇتقىنشاق شىعار، جۇدىرىقتاي بىردەڭە بۇلك ەتكەندەي بولعان. ءۇستى-باسىنان ءبىر تاڭسىق ءيىس اڭقىپ قويا بەرمەسى بار ما؟ ءالى قىردىڭ مايبالاق تىرشىلىگىنىڭ ۇيپا-تۇيپاسىنا تۇسە قويماعان سۋ جاڭا ورىس شۇعاسىنىڭ ءيىسى!
قويباعاردىڭ قاباعىندا سالدەكەندەي رەنىش بولساشى، ءسىرا. قۇددى بىرەۋ ونى جىل ون ەكى اي بويىنا جەر تۇبىندەگى قايىن جۇرتىنا ۇرىنشىلاتىپ جىبەرگەندەي. تۇلا بويى مۇنتازداي. ءجۇرىس-تۇرىسى شىپ-شيراق. قيمىلداسا بولدى — اياعىنداعى قۇرىم ەتىگى سارناپ قويا بەرەدى. سىقىر-سىقىر، سىقىر-سىقىر... قويباعاردىڭ قۇلاعىنا سول ءبىر جەكسۇرىن ءۇن مايداي جاعا ما، جوق بوتەن ەلدەن كيىپ كەلگەن تاڭسىق كيىمىمدى جۇرت كەرسىن دەي مە — قويقاڭ-قويقاڭ ەتىپ، بايىز تاۋىپ وتىرا الماعانى. سىقىر-سىقىر... قويباعار ىرعالا باسىپ سىرتقا شىقتى. سىقىر-سىقىر... قويباعار حان وردادان ۇزاپ بارادى. سىقىر-سىقىر... زارجاق ەتىك ادەيى مۇنى مازاق ەتەتىندەي. سول ءبىر ءازازىل دىبىس ءوز ەلشىسى قويباعاردىڭ ەتىگىنەن ەمەس، جەر تۇبىندە سىڭسىعان قارا ورماننىڭ اراسىندا ات شاپشىتىپ الا الماس ءزاۋلىم تاس قورعان سالعىزىپ، مالى تۇگەل، شارۋاسى ورىنىندا، شاڭىراققا شىرت-شىرت تۇكىرىپ شالقاسىنان ءتۇسىپ شالجيىپ جاتقان ورىس پاتشاسىنىڭ بۇنىڭ الاقان جايىپ جازعان الا قاعازىن تابانىنا ساپ اياماي تاپتاعان ساقتيان ەتىگىنەن شىعىپ جاتقانداي. سول ءبىر سەلەكەت دىبىس كەيدە مۇنىڭ قۇلاعىنا جاپان تۇزدە جوڭكىلە قاشقان كيىكتەي بوپ بوسىپ جۇرگەن ەكى اياقتى دۇرمەكتىڭ سوڭىنداعى ويبايشى بيلەۋشى-سىماقتىڭ ەسەك دامەسىنە شەك-سىلەلەرى قاتقان سابا قارىن، سارى الا يىق شونجارلاردىڭ سىلق-سىلق كۇلكىسىندەي بوپ ەستىلەدى.
جەر تۇبىندەگى سارى الا يىق شونجارلار نە دەپ كۇلسە، و دەپ كۇلسىن! بارىنەن دە مۇنداي ىرگەلەرىنىڭ كوڭى قالىڭ، كوكىرەكتەرى ازعان، ساسىق كەڭىردەك مايتىماقتاردىڭ اكەلەرى بازاردان كەلگەندەي بوپ، ەكى ەزۋلەرى ەكى قۇلاقتارىنا جەتىپ ىرجالاقتاعاندارىن ايتسايشى...
— ءوماي-اۋ، — دەگەن ولار. — شىركىننىڭ دامەسىن قاراي كور! ءۇش قازاقتىڭ ەكەۋىن تەرىس اينالدىرىپ، بىرەۋىن زورعا يلىكتىرىپ ءجۇرىپ، ورمانداعى ورىستىڭ ارىستانداي اقىرعان ازۋلى پاتشاسىنىڭ اۋزىن الماق دامەسىن كورمەيسىڭ بە؟!
ايتەۋىر بۇل قىز قويىنىنا باراتىن كۇنى اي جارىق بولادى دا تۇرادى. ايتپەسە، ورمانداعى ورىسقا قازاقتىڭ قاي بيلەۋشىسى ات شاپتىرىپ، الاقان جايماپ ەدى؟! قازاق قازاق بولام دەپ ىرگەسىن بولەكتەگەلى تىنىش وتىرعان كۇنى بار ما، ءسىرا! شىعىستان تىقىر شىقسا — باتىسقا، باتىستان تىقىر شىقسا — شىعىسقا، كۇنگەيدەن قۇقاي كوبەيسە — تەرىسكەيگە، تەرىسكەيدەن قۇقاي كوبەيسە — كۇنگەيگە جوڭكىلگەن بۇ قاۋىم قاشان بوتەنگە كىرىپتار بولماي، بىرەۋگە قول جايماي ءوتىپ ەدى؟ وشاقتاعى اسۋلى اسىنىڭ بۋى وزىنىكى دە، قازانى بىرەۋدىكى قازاق قاسقانىڭ ويتپەسكە امالى قايسى؟ باعى نايزاسىنىڭ ۇشىندا، ىرىسى قۇرىعىنىڭ ۇشىندا ساياق حالىق ءورىسى تارىلىپ، تىعىرىققا تىرەلگەن قاي تۇسىندا جۇيرىكتىڭ اياعى مەن ءدىلماردىڭ تاڭدايىنا جالىنباپ ەدى؟!
وزگەدەن قايىر، بوتەننەن ءپاتۋا ىزدەدى دەپ مۇنى تىلدەيدى. نوقتالارىن ۇستاتىپ، سوڭدارىنان ەرگەن قاي كوشباسشىلارى مۇنىڭ ىستەگەنىن ىستەمەپ ەدى!
وسى ءبىر ۇيتقىماسى كوپ ۇرعاشى نيەتتەن ارىلا الماي-اق قويدى-اۋ بۇ جۇرت! وتكەنىنىڭ ءبارى قىز كۇنىندە اتا-انانىڭ كوزىن الا بەرىپ كورگەن بارماق باستى، كوز قىستى ءلاززاتتارىنداي دىڭكەلەرىن قۇرتىپ باعادى دا، بۇگىنگىلەرى بەيمازا كۇيەۋدىڭ بەيمەزگىل مەكىرەنگەنىندەي سۇمپايى كورىنەدى دە تۇرادى. ولارعا ايتقىزساڭ، باياعى پالەنشەكەمدەردىڭ تۇسىندا قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان مامىرا زامان ەندى، مىنە، اياق استىنان زىمىستانعا اينالىپ شىعا كەلەدى.
«ە، جوعالعان پىشاقتىڭ سابى التىن...» ايتپەسە، ءقازىر ەكى جالبا تىماقتى كەزدەسە قالسا، «ارۋاعىنان اينالايىن دەپ» قويا بەرەتىن اقنازاردىڭ ءوزى دە باياعىدا ءتورت تارابى تۇگەل جاعالاسىپ شىعا كەلگەندە جان-جاعىندا انتالاپ تۇرعان، مەشىت سالدىرىپ «اللالاپ» جاتقان مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ءبىرىن كورمەي، جەر تۇبىندەگى ءدىنى بولەك، ءتىلى بولەك اۋىزى تۇكتى سارى ورىسقا التى اي جاز ات سابىلتىپ ەلشى شاپتىرماپ پا ەدى! ەندى، مىنە، سونى ىستەگەن اقنازاردى الىگە دەيىن اۋىزدارىنان تاستامايتىن جۇرت ونىڭ ىستەگەنىن ىستەگەن بۇنى كۇنىنە سىرتىنان كوك ەسەككە تەرىس مىنگىزەدى.
ودان بەرگى زاماندا قازاقتىڭ قالپاعىن الشىسىنان كيگىزدى دەيتىن ءاز تاۋكەڭىز كۇلتوبەدەگى قاي جيىنىندا قابا ساقال ساۋداگەردىڭ تالايىن تالتاڭداتىپ تورگە شىعارماپ پا ەدى؟! قيىن كۇندە كەرەگى بولادى دەپ، پاتشاعا جالتاقتاماسا، ولاردى تاۋكە قاي ءبىر قىز بەرىپ، قىز الىسقانىنان وڭ تىزەسىنە وتىرعىزدى دەيسىڭ!
باسقانى بىلاي قويىپ، كۇنى كەشەگى قايىپ ەكەش قايىپتىڭ دا ورداسىنىڭ ىرگەسىندە ەكى كۇننىڭ بىرىندە كوك اربا تۇرماۋشى ما ەدى؟! ولار ەلشى ەمەي، جادىك تۇقىمىنىڭ باسىرە ءمىنىپ كەتۋگە كەلىپ جۇرگەن جيەندەرى عوي دەي مە ەكەن بۇل جۇرت! سونىڭ ەشقايسىسىنا شامدانباعان كونتەرى جۇرت بۇعان كەلگەندە شولمەكتەي شىتىناپ شىعا كەلەدى.
ەرتەڭ الگى پاتشاعا كەتكەندەر تاعى دا باياعى كويباعاردىڭ ايتقانىن ايتىپ كەلەر بولسا، وندا...
ءجا!.. نە دە بولسا، سول كۇن تەزىرەك كەلسە ەكەن. الىس جولداعى جولاۋشىلار مۇنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ قايتسىن مەيلى، شىقپاي قايتسىن مەيلى، نە ولاردى اق پاتشا وتكەندەگى كوپ تەنتەكتەرىنىڭ قارىمتاسى قىپ ۇستاپ قالسىن مەيلى، ايتەۋىر مىناۋ ەكى تالاي اۋرە-سارساڭ تەزىرەك بىتسە ەكەن!
سوندا بۇنىڭ باسى نە بۇكىل قازاققا ورتاق التىن ءتاجدىڭ استىنان شىعار ەدى، نە قىلشا موينىنان قىل تۇزاق سالىنىپ، اۋمەسەر كوپتىڭ تاقىمىندا كەتەر ەدى.
ءابىلقايىر اۋىر ويدان سەرپىلگىسى كەلگەندەي، باسىن كوتەرىپ الدى. توڭىرەك سول ءباز-باياعى قالپى. دوڭبەك جالدار بۇرىنعىسىنشا بۇك ءتۇسىپ جاتىر. الاشابىر اسپاننىڭ سول لايىتقان قالپى. تەك توڭىرەكتەن حابار توسىپ، ەكى قۇلاعى ءتورت بولىپ ەلەڭدەسىپ وتىرعان حان اۋىلىنا تەزىرەك جەتكىزگىلەرى كەلگەن سوڭىنداعى كوپ اتتىنىڭ عانا ءدۇسىرى سەرگەك ەستىلەدى.
اۋىل قاپەلىمدە جەتكىزە قويمادى. جازدىڭ كولكوسىر اسپانىنىڭ كۇنباتىس جيەگى شاعىرماقتانىپ، كۇن ەڭكەيگەندە بارىپ، الىستان شۇبارىتىپ اۋىل كورىندى. اۋىل ۇستىندە سەلدىر مۇنار تۇر. و جەر، بۇ جەرگە شوق-شوق بوپ قونعان ۇلكەن اۋىل ءقازىر تۇتاسىپ كەتكەندەي. ءابىلقايىر ءبىرازعا دەيىن وردا تۇرعان وقشاۋ شوعىردىڭ جەلكەسىندەگى كەرمەدە بايلاۋلى تۇرعان ءبىر توپ اتتى بايقاي قويمادى. قارسى الدىنان جارقىراپ تۇرىپ العان قىپ-قىزىل كۇن باتىستاعى قارا جالدىڭ تۋ سىرتىنا جارىم-جارتىلاي جاسىرىنعاندا بارىپ كوزىنە ءتۇستى — وردادان الشاعىراق كەلىم-كەتىمگە ارناپ جەكە تىگىلگەن ەكى-ۇش ءۇي مەن اراداعى ماما اعاشقا ون شاقتى ات بايلانىپتى. ەر-تۇرمانى الۋسىز. شاماسى جاقىندا عانا ءجۇرىپ كەپ توقتاعان، سۋىتۋعا قويىلعان اتتار بولسا كەرەك.
حاننىڭ كوكىرەك تۇسى لۇپىلدەپ قويا بەردى. «اپىراي، ءا... كەلىپ تە قالعاندارى ما؟!» — دەپ ويلادى. مانادان بەرى اسىعىپ كەلە جاتقان اڭسارلى ساتتەن جۇرەكسىنگەندەي تاماعى قۇرعاپ بارادى. الاقانىن قاجاپ تاستاعان اق بوزدىڭ تىزگىنىن بولار-بولماس ىرىككەندەي بولدى. سول-اق ەكەن ەنتەدەپ كەلە جاتقان كوپ اتتى اياڭعا كوشتى.
ارادا جارتى اي ءوتتى. حان اۋىلى سول باياعى ورىنىندا. ىرگە توزىپ بارادى. ءبىراق، ەكى كوزى كوكجيەكتە بولىپ وتىرعان اۋىل بۇل ورىنىنان جىلجىپ كوشسە، كۇتكەن قۋانىشىنان ءبىرجولا ايىرىلىپ قالاتىنداي، تىرپ ەتەر ەمەس. كيىزدەرىنىڭ شاڭى قالىڭداپ، كۇنى كەشەگى اق ۋىز ۇيلەر بۇگىندە بۇلدىرىقتىڭ جۇمىرتقاسىنداي شۇبارىتىپ كەتكەن.
حاننىڭ وتىرىسى دا سول باياعى. ارقاسىندا قوس جاستىق. ەكى قاپتالىندا ەكى جاستىق. وڭ قولىنداعى پاتسايى جاستىقتىڭ استىنداعى شارقات قالتا ءبىرازدان بەرى قوزعالعان ەمەس.
تايلان ايتقان كوڭىلى كۇپتى جولاۋشىنىڭ كوكجيەكتەن ءبىر كورىنبەي-اق قويعانى.
وتكەن جولعى بۇلار اڭنان قايتقانداعى كەرمەدە تۇراتىن كوپ اتتى — ورتا جۇزگە بارىپ كەلە جاتقان الدارباي ەكەن. بىلتىر مامىردىڭ باسىندا ورىس پاتشاسىنىڭ اتىنان ەلشى بوپ كەپ سەيتقۇل مەن قۇتتىمبەتتى ۋفاعا ەرتىپ اكەتەتىن باشقۇرت الدارباي. ورىستارمەن جاعالاسا-جاعالاسا شارشاعان كوكجال بي اقىر اياعىندا پاتشا جاعىنان ءبىر-اق شىعىپتى. باياعىدا سەيىتتىڭ شاپقىنشىلىعى تۇسىندا نوعاي جولىندا تانىسقاندارى بار ەدى. بىلتىر سوققاندا ەكەۋى ابدەن ءىش اقتارىسقان. بۇنىڭ پاتشاعا ەلشى جىبەرمەك نيەتىن و دا قۇپتاعان. شاماسى، قازاق ەلشىلىگىن ەرتىپ اپارىپ، ورىس وكىمەتىنىڭ الدىنداعى ءوز بەدەلىن مىقتاپ العىسى كەلسە كەرەك. ءسۇيتىپ ءبىر كەزدە ولجا جولىندا بىرگە تاقىمداسقان سويىل دوس، بۇگىندە بيلىك تورىندە بىرگە وتىرار قامشى دوسقا اينالعان-دى.
كەشەگى ءجۇرىسى دە تەگىن ەمەس سياقتى. ورتا جۇزدەگى جىلقى داۋى انشەيىن سىلتاۋ بولسا كەرەك.
ول بۇل اۋىلدا ەكى-ۇش تۇنەپ ۋفاعا اتتاندى. قاسىنا مۇحامبەتجان قوجانى ەرتىپ جىبەردى.
ەندى، مىنە، ولار اتتانىپ كەتكەلى دە ەكى اپتانىڭ ءجۇزى اۋىپ بارادى. تالاي ءتۇندى توڭبەكشىپ وتكىزسە دە، الداربايدىڭ مىنا جۇرىسىنە تۇسىنە الماي-اق قويدى. جولاۋشىلاردان ءالى حابار جوق دەيدى. وسى كۇنگە دەيىن ماسكەۋدە جاتقانىنان دا، جوق جولعا شىققانىنان دا ەشتەڭە بىلمەيدى. ەندەشە، نەگە كەلدى؟ نە دە بولسا، ءبىر گاپ بار.
«جولاۋشىنىڭ كەشىككەنىنەن دامەت دەگەن عوي»، — دەپ ماقالدايدى. جۇباتقانى ما، جوق الدەنەگە مەڭزەپ تابالاعانى ما — جارعاق بەت، شولمەك كوز نەمە ءىشىن اڭعارتپايدى. تامىرى بادىرايعان ۇزىن مويىنىن تابالدىرىقتان اسىرا سوزىپ، اۋىلدىڭ الدىڭعى جاعىنداعى مۇنارىتقان كوكجيەككە كوز تاستاپ قويادى. اۋىق-اۋىق كەرمە جاققا دا كوز جۇگىرتىپ الادى. شاماسى، «ىرگەڭنەن ات سيرەپتى عوي!» — دەگىسى كەلگەنى شىعار. قاس قىلعاندا ول جاتقان ءۇش كۇننىڭ ۇشەۋىندە دە جان-جاقتان ەشكىم اياق سەرىپكەن جوق. سول نەمەنىڭ ءوزىن ورىستار: «حاننىڭ ايتىپ جۇرگەنى قانداي اڭگىمە؟ ويدان شىعارىپ جۇرگەن بىردەڭەسى مە، جوق ءيسى قازاقتىڭ اۋىز قوسىپ ءپاتۋالاسقان اڭگىمەسى مە؟ بىلە كەل!» — دەپ جۇمساپ جىبەرمەدى مە ەكەن؟!
ونى ويلاعاندا ءابىلقايىردىڭ سۇپ-سۇر ماڭدايى تەرشىپ شىعا كەلدى. كوزىن جۇمىپ وتىرىپ-اق كوپ نارسەنى كورەتىن كارى تۇلكى تالاي نارسەنى اڭعارعان شىعار-اۋ. ورتا جۇزدە دە تاپ مۇنى كىم ماراپاتتاي قويدى دەيسىڭ. ءسوزىنىڭ شيكىسى شىعىپ قالىپ جۇرسە، سەيىتقۇل مەن قۇتتىمبەت تە باياعى قويباعاردىڭ كەبىن كيدى دەي بەرىڭىز!
ءمىزباقپاي وتىرعان ءابىلقايىر قۇس توسەكتىڭ استىنان الدەكىم ينە سۇعىپ العانداي قوزعالاقتاپ قالدى. سول-اق ەكەن، باياعىدان بەرى باسىن قاتىرىپ كەلە جاتقان شىتىرمان وي قايتادان شىرماپ الادى. بۇل وسىعان قاشان، قايدا بەل بۋىپ ءجۇر؟
و باستا جوڭعاردان قورقىپ، ورىسقا قول جايۋعا ىشتەي قارسى بولعانداردىڭ ءبىرى ءوزى ەدى عوي. «ماڭدايدان جاۋ شىققاندا جەلكەدەن دوس ىزدەپ الاقتاۋ انشەيىن دالباسا، قالىڭ جاۋعا قاپتاي قايرات قىلۋدىڭ ورنىنا ەلدى بەكەر ەلەڭدەپ، ەسەك دامە ەتەدى»، — دەپ ويلامايتىن با ەدى.
ونىڭ ۇستىنە ول كەزدە ورىستار مەن قازاقتار ونشا سىر مىنەز ەمەس-تى.
قازاق ساحاراسىنىڭ باتىسى مەن تەرىستىگىندە وزەن باسى ءبىر قامال سالىپ قۋسىرا قورشاپ كەلە جاتقان كوك جاعا، قىزىل جاعالار قازاقتىڭ ءوزى تۇگىلى سۋاتقا بارعان مالىن قۋالاپ ماڭايلاتپايتىن-دى. بۇرىن بالاۋساسى بەلدەن كەلەتىن كوك شالعىندار، شالقىعان داريالار وتى مەن ساياسى مول قىرتىستى تاۋلار قايداعى ءبىر سۇزىتكى سۇيرەتكەن، وگىزگە ەرىپ، سوقا ۇستاپ جەر تىلىمدەگەن قارا شەكپەندەرگە بۇيىردى. جاز شىقتى-اق اق جۇمىرتقا ۇيلەردى ءتىزىپ تاستاپ، كوگالا جىلقىنى جاۋىپ جىبەرەتىن تالاي كول، تالاي وزەن كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى. قۇيقالى تالاي ءورىس ەندىگارى تۇياق تيمەي، سول كەتكەننەن مول كەتتى... قازاق شونجارلارى شىجىعان قۇم اراسىنداعى ءبىرلى-جارىم كەتىك-كەمەش كونە قورعاندارعا تالاسىپ، كورشى-قولاڭدارمەن قىرقىسىپ جاتقاندا، ساۋمال كول ساميان بەتتە تاس قامالدار سامساپ تۇرا باستاعانىن سەزبەي دە قالدى. جايىق، ەسىل، ەرتىس، توبىل بويى كورەر كوزگە قولدى بوپ بارادى. قيقۋلاپ جىلقىڭدى قۋىپ كەتپەي، دۇسىرلەپ كەپ تۇندىگىڭدى سەرىپپەي، جالعىز ات، جالعىز سوقامەن كەلىپ جەر تىرنالاپ جاتار موجانتوپاي قارا شەكپەندەر سول ءۇن-تۇنسىز قالىپتارى التايدىڭ نۋ جىنىسىنا دا جىلىستاپ كىرە باستادى. قازاقتىڭ تۋ سىرتىندا نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىمەن شارۋاسى جوق، جوڭعارمەن ەكى ورتاداعى باياعى ەسىم تۇسىنان كەلە جاتقان ەسكى داۋدى قوزداتىپ الەك.
كۇندەرى شوپەكتەپ ءشوپ تىستەلەگەن قوڭىر شۇناق قوشاقاننىڭ ءبۇيىرىنىڭ بۇلتيعان، بۇلتيماعانىنا قاراعان ەكى ارادا حالىق ورىسكە تالاسىپ كەرگىلەسىپ جاتقاندا اق پاتشا ەكەۋىن تۋ سىرتتارىنان تاس قامال تۇرعىزىپ «قايدا بارساڭدار دا — قورقىتتىڭ كورى» قىپ قاماپ الماقشى...
كوڭىلىنە وسىنداي كۇدىك ەڭ الدىمەن قاشقانداردىڭ ءبىرى وسى ءوزى ەمەس پە ەدى؟ ءالى قاراقۇرىم قاتار تۇزەپ قايراتىنا مىنە قويماعان ورىس قونىستارىنىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرگەن ويران-جورىقتاردىڭ تالايىنا ءوزى قاتىسپاپ پا ەدى؟ سول ءبىر جورتۋىلدار تۇسىندا قازاقتى قازاق قىلدى دەيتىن ءاز تاۋكەنىڭ جەل جاق ىرگەنى اشىق تاستاپ، وعان قام جەۋدىڭ ورنىنا توبىلعا كەپ توقتاعان پاتشا اكىمدەرىنە قايتا-قايتا ەكى ەتەك قىپ ەلشى شاپتىرعانىنا زىعىردانى قايناماپ پا ەدى؟ ەندەشە، كۇنى كەشە ازار دا بەزەر بولعان نارسەسىنە بۇگىن ءوزى كەپ ۇرىنىپ، ونى قانداي تۇلەن ءتۇرتىپ ءجۇر؟! ەندى، مىنە، ونىڭ بۇكىل تىرشىلىگى، تۇندە ۇيقىسى، كۇندىز كۇلكىسى — كۇللى تاعدىرى وسى جالعىز اۋىز ساۋالعا عانا تىرەلىپ تۇرعان جوق پا؟ جۇرتتىڭ ايتىپ جۇرگەنىندەي باسىنا ات تەبەرى دە، باعىنىڭ جانارى دا تەك وسىعان، وسى ءبىر قيتۇرقى ساۋالدىڭ جاۋابىنىڭ ارتى قانداي بولارىنا عانا بايلانىستى ەمەس پە...
سونى ويلاعاندا ءابىلقايىردىڭ ءىشى قان جىلاپ قويا بەرەدى. ءتۇرۋلى ەسىكتەن جىلت-جىلت سىعالاپ، تابالدىرىقتان بوي اسىرار-اسىرماس بوپ، جەرمەن-جەكسەن بۇلدىراپ تۇرعان كوكجيەككە قاراپ تەلمىرىپ ۇزاق وتىرادى. مۇنارىتقان كوكجيەكتە قىلت-قىلت اسىر سالىپ جۇرگەن كوپ بۇلدىر كوك ساعىم ەمەس، وتكەن مەن كەتكەننىڭ كوكەيدەن وشپەي تۇرعان، قاپەلىمدە، وشە دە قويمايتىن كولەڭ-كولەڭ كوپ ەلەسىندەي. سول ءبىر كولەڭ-كولەڭ كوپ ەلەستە ءابىلقايىردىڭ جادىنا جاڭا ويدا جوقتا تۇسكەن توسىن ساۋالدىڭ دا جاۋابى ەمىس-ەمىس بۇلدىراپ تۇرعانداي. سول ءبىر كولكىگەن كوك ساعىم كوكىرەگىنىڭ باسىندا ماي ىشكەندەي قىپ كىلكىپ تۇرعان تالاي شەردى اقتارا جونەلەتىندەي. سول ءبىر كولكىگەن كوك ساعىم بۇنىڭ قيالىن تاعى دا وتكەن مەن كەتكەننىڭ كول-كوسىر حيكاياسىنا باستاعانداي. ويىنا قاي-قايداعىلار ورالىپ وتىر.
كوز الدىنا سەگىز قانات اق ءۇيدىڭ قاق تورىندە قان كۇرەڭ قىرمىزى بوستەكتىڭ ۇستىندە كۇرەڭ بۇيرا ءۇندى ءشايىن سوراپتاپ تارتىپ وتىرعان ءماتى كەلەدى، شىناشاعىن شوشايتىپ ءشاي قۇيىپ بەرىپ وتىرعان ءپاتشايىم كەلەدى، ونىڭ ميىعىنا ءبىر سونداي سۇيكىمدى، سونداي سۇستى، سونداي تاكاپپار كۇلكى ىلىككەن البىراعان القىزىل ەرىندەرى مەن كوكىرەگىڭدى شوق بوپ قاريتىن ناركەس كەزدەرى كەلەدى، شىنى اياعىڭدى بەرىپ جاتىپ، كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قىمسىنا كۇلگەنى كەلەدى. ءوزىنىڭ سوندا ىشىنەن قاتتى قىسىلعانى، ارتىنان بىرنەشە كۇن بويى باسى قاتىپ كوپ ويلانعانى كەلەدى.
شىنىندا دا، سول ءبىر وقيعا مۇنىڭ ءومىرىن استى-ۇستىنە شىعارىپ، استان-كەستەن توڭكەرىپ تاستاعانداي بولىپ ەدى. كۇنى كەشە عانا بۇرىس دەپ جۇرگەن تالاي نارسەنىڭ اياق استىنان دۇرىس بوپ شىققانىنا، دۇرىس دەپ جۇرگەن تالاي نارسەنىڭ اياق استىنان بۇرىس بوپ شىققانىنا قايران قالعانداي ەدى.
سويتسە، بارشا بۇرىس پەن دۇرىستىڭ، وبال مەن ساۋاپتىڭ، قيانات پەن شاراپاتتىڭ، بۇزىق پەن تۇزىكتىڭ، اۋىر مەن جەڭىلدىڭ، جالعان مەن شىندىقتىڭ، ازاپ پەن راقاتتىڭ بىردەن-بىر ساراپشىسى بايانسىز سىلدىر-سۇيىق ۋاقىت قانا ەكەن عوي. ودان اسقان قازى، ودان اسقان اقتاۋشى، ودان اسقان داتتاۋشى، ودان اسقان ماملەگەر، ءبىتۋاجاي جوق ەكەن عوي.
ول دا وسىنداي شىجىعان شىلدە كۇنى-تۇعىن. ول دا وسىنداي جال-جالدىڭ باسىندا ساپىرىلىسىپ ساعىم جامىراپ جاتقان بەسىن قەزى-تۇعىن. بەسىن كەزى بەيساۋبات جول شەككەن جۇرگىنشىگە ءقاۋىپ دەۋشى ەدى. ويتكەنى، بەسىن كەزىندە كۇنى بويعى شىجعىرعان ىستىقتان قالقا-قالتارىس ساعالاپ، بۇعىپ-بۇعىپ العان ءتىرى ماقۇلىقتىڭ ءبارىنىڭ ورىنىن قايداعى ءبىر ءىبىلىس، ازازىلدەر جايلاپ، اسىر سالىپ ويناقتاپ مارە-سارە بولادى دەۋشى ەدى. سول مارە-سارە، ءماز-مايرام بولىپ جاتقان جىن ويناقتان كوزىڭە نەشە ءتۇرلى قوس كورىنىپ، نەشە ءتۇرلى قۇبىجىق، نەشە ءتۇرلى پالەكەت ەلەستەيدى دەۋشى ەدى. ساعىم شالعان كوكجيەككە كوپ قاراما، كوپ قاراساڭ — سايتان يەكتەپ كەتۋى مۇمكىن دەۋشى ەدى. سوندىقتان دا تۇزدەگى جولاۋشى كۇن قىزعانشا ءبىر كولەڭكەسى مول ساي-سالا، ساياعا جەتىپ الىپ، بەسىن اۋعانشا سوندا تىنىعا تۇراتىن-دى.
ءابىلقايىر سول كۇنى نە تۇلەن تۇرتكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، مي قايناتقان ىستىققا قاراماي بۇلتىڭ قۇلانى بۇلك-بۇلك جەلدىرىپ تارتا بەرىپتى. ساعىم جامىراي باستاعان بەسىن كەزىندە جاعاسىنا قالىڭ قۇراق وسكەن جىلانشىق وزەنگە كەز بولعانى. ات سۋارىپ الايىن دەپ توقتاي سالدى. اتىن جەرگە ءتۇسىپ سۋارعانىن دا بىلمەيدى، جوق ەر ۇستىندە تۇرىپ سۋارعانىن دا بىلمەيدى، ايتەۋىر ىسقىرىپ ات سۋارىپ تۇرعانىن بىلەدى. اتىنىڭ كەنەت باسىن سۋدان كوتەرىپ اپ، قۇلاعىن قايشىلاپ وسقىرىنعانىن بىلەدى. بۇل دا باسىن كوتەرىپ الا قويدى. انادايدا بىردەڭە قالىڭ قامىستى قۇيىن تيگەن ءۇيدىڭ تۋىرلىعىنداي تۋلاتىپ، جاپىرا جارىپ، جاقىنداپ كەلەدى. بۇل قالاي ەكەنىن بىلمەيدى، تۇك ەتى شىمىرىككەن جوق. قولىن قورامساققا سوزا بەردى. قامىس اراسىنىڭ وقىس تارعىلدانىپ بارا جاتقانىن بايقادى دا، الگى جەر-جاھاندى تۇگەل ساتىرلاتىپ كەلە جاتقان جويقىن دۇلەيدىڭ ماڭداي تۇسى، ءداۋ دە بولسا، وسى شاما-اۋ دەپ، شىرەنىپ تۇرىپ تارتىپ كەپ جىبەردى. الدەنە ارس ەتىپ جوعارى شاپشىعانداي بولعاسىن، بۇكىر ساداقتى بۇگىلتە تاعى دا زۋ ەتكىزدى. سۇلق تۇرعان سۇر قامىس تۇگەل بۇلقىنىپ، استان-كەستەن بولدى دا قالدى. ءبىراز ۋاقىت تۋلاپ-تۋلاپ، اقىرى و دا باسىلدى. «اپىراۋ، بۇل نە ەكەن؟» — دەپ، اياعىن ەپپەن باسىپ، جاقىنداپ بارىپ كوز تاستاسا — سالا قۇلاش سارى الا جولبارىس كولدەنەڭىنەن ءتۇسىپ سۇلاپ جاتىر. بۇل شاپ بەرىپ سەلەبەسىن سۋىرىپ، جاقىنداي ءتۇستى. كەنەت... الگى سۇلق جاتقان سارى الا جولبارىستىڭ قۇرساق تۇسى بۇلك ەتە قالدى، قۇلاعى جىميعان ارلان ءبورى اتىپ شىعىپ، قالىڭ قۇراقتان ءبىراق سەكىرىپ قارا ادىرعا قاراي تۇرا اعىزسىن كەپ. بۇل دا اتىنا قامشىنى باسىپ، سوڭىنان تۇرا قۋسىن كەپ. قۇلاعىن تاس قىپ جىميتىپ اپ، ءتورت اياعىن تاعى ايرىلعانشا قۇلاشتاي سوزعان كوك ءبورى جەتكىزەر ەمەس. انشەيىندە بويىن جاسىرىپ، مويىنىن تومەن سالىپ، بۇلك-بۇلك جەلەتىن بۇلتىڭ قۇلان مۇندايدا تىپتەن ارۋاقتانىپ كەتۋشى ەدى. جۇلدىزداي اققان بورىگە ءبارىبىر جەتپەي قويمان دەپ ول دا سالدى. اقىرىندا ارلان ساسايىن دەدى. قارا جونعا جەتە بەرگەندە جاتا كەتىپ، كەرى قايىرىلىپ، ازۋ ءتىسىن اقسيتىپ، ارس ەتىپ وزىنە اتىلعانى. بۇل دا جالما-جان تارالعىسىن اعىتىپ، شار بولات ۇزەڭگىمەن قاق ماڭدايدان قۇلاشتاي سىلتەپ ءبىر سوعىپ ءوتتى. دوپشا اتىلعان دۇلەي ءبورى اۋىر سوققىدان اشىعان قامىرداي يرەلەڭدەپ سوزىلىپ بارىپ قۇلاپ ءتۇستى. بۇل تاعى دا قىنىنان سەلەبەسىن سۋىرىپ سەكىرىپ تۇسە بەرمەكشى ەدى. سەرەيىپ جاتقان ءبورىنىڭ شابىنىڭ اراسىنان ءبىر قىزىل تۇلكى اتىپ شىعىپ، قۇيرىعىن سۇيرەتىپ زىتا جونەلگەنى. الگىندە عانا كۇدىرەيىپ جاتقان تىعىنشىقتاي ارلان اياق استىنان سالاڭداعان كوك تەرىگە اينالىپ، بۇتا باسىنا ءىلىنىپ قالا بەرگەنى. وعان اينالسوقتاپ جاتار جاعداي جوق. قۇبا دالاعا زىمقايىم ءسىڭىپ جوعالۋعا اينالعان قىزىل تۇلكىنىڭ سوڭىنان توپەي جونەلدى. اككى تۇلكى الدىرار ەمەس. جىرا-جىقپىلعا سالىپ ابدەن يت زىقىسىن شىعاردى. سوندا دا سوڭىڭان قالماي كەلەدى. تۇلكى ەندى تۇزگە قاشىپ قۇتىلا الماسىن بىلگەسىن، ولەرمەندىككە باستى. انادايدا كۇمبىرەپ جالعىز تۇرعان اق شاڭقان ۇيگە قاراي تۇرا اعىزدى. بۇلتىڭ قۇلاننىڭ دا اياعى ابدەن قىزىپ الىپتى. تاپاپ كەتەردەي بوپ ەمىنىپ جەتىپ بارىپ ەدى، ايار ماقۇلىق ارتىنا جالت ەتىپ ءبىر قاراپ، جالپ ەتىپ جاتا كەتكەنى. اعىزىپ كەپ دويىر قامشىمەن ءبىر تارتىپ ءوتتى. «ءاي، جانىڭ قانشا ءسىرى بولعانمەن، تاپ وسى جولى اۋىزىڭدى باقاداي اشقان شىعارسىڭ»، — دەپ جالت بۇرىلىپ، ارت جاعىنا كوز تاستادى. جاعاسىن ۇستادى. الگىندە عانا قىزىل تۇلكى قىلجيا قۇلاعان جەردە ءالى دەگدىپ ۇلگەرە قويماعان سيىردىڭ ءبىر جالپيعان ءداۋ جاپاسى جاتىر. بۇل قايران قالىپ، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي، جاقىن كەلىپ ەڭكەيىپ ەدى، تىرپ ەتپەي جاتقان دوبال جاپانىڭ اياق استىنان جىبىرلاپ قويا بەرگەنى. قايداعى ءبىر سۋماڭداعان سارى شاياندار، تارباڭداعان بۇيىلەر مەن بۇزاۋباستار، يرەڭدەگەن تۇك-تۇك اق-سارىباس قۇرتتار، قارا قوڭىز، سارى قوڭىز، قىزىلقوڭىز، ەسەكجەمە، قىرىقاياق — نەبىر جەكسۇرىن ماقۇلىقتاردىڭ جان-جاققا تىراعايلاي قاشىپ، ورە جونەلگەنى. بۇل الگى جەردەن اۋلاق كەتۋگە اسىقتى. بۇلتىڭ قۇلانىڭ ساۋىرىن ءبىر تارتىپ، شابا جونەلمەكشى ەدى، اناداي جەردەگى الدا تومپەكتىڭ شاڭى بۇرق ەتە تۇسكەنى. سويتسە، الگى سىلاڭداعان قىزىل تۇلكى اۋناپ تۇرىپ، تاعى دا اناداي جەردەگى اق بوز ۇيگە قاراي اعىزا جونەلدى. بۇل ەندى قۋا قويمادى. ەسالاڭ كىسى قۇساپ بىرەۋدىڭ ۇيىنە دۇسىرلەتىپ شاۋىپ بارۋعا ۇيالدى. تۇلكى سونى ءبىلىپ قويعانداي، بۇكەڭدەپ جەلدى دە وتىردى. قۋعىنشى قالىپ قويمادى ما ەكەن دەپ، اۋىق-اۋىق ارتىنا قاراپ قويادى. قاراعان سايىن جىمىڭ ەتىپ كۇلگەندەي بولادى. سول سىلاڭداعان جىمىسقى حايۋان اقىرى ايدالاداعى جاپا-جالعىز اق بوز ۇيگە دە جەتتى. ءۇيدىڭ الدىنداعى جەر وشاق باسىنداعى ءۇيۋلى جاتقان تەزەكتىڭ تاساسىنا ءسىڭىپ جوق بولدى.
كەنەت اتى الدەنەگە سۇرىنگەندەي بولدى. ول سەلك ەتە ءتۇستى. تۇلا بويى وقىس تۇرشىگىپ كەتتى. سويتسە، ىندىگەش ەكەن. جولدا اتتىڭ سۇرىنگەنى ولجاعا كورىنەدى دەۋشى ەدى. قولىن سوزىپ بۇلتىڭ قۇلاننىڭ جالىنان سيپادى. باسىن كوتەرىپ توڭىرەگىنە قارادى. شىنىندا دا، ايدالادا جالعىز تۇرعان اق بوز ۇيگە جاقىنداپ قالىپتى. شىنىندا دا، الگى قىزىل تۇلكى زىمقايىم جوعالىپتى. سوندا اتىنىڭ الگى سۇرىنگەنى قانداي ولجاعا كورىنگەنى؟ جاڭا نەگە سەلك ەتتى؟ قالعىپ كەلە جاتىپ ويانىپ كەتتى مە، جوق اتىنىڭ ىندىگەشكە سۇرىنگەنىنەن سەلك ەتتى مە؟ كىل جۇمباق.
ءابىلقايىر اڭ-تاڭ بوپ باسىن شايقاپ، اق بوز ءۇيدىڭ تۋ سىرتىنا بارىپ:
— حابارلاسقانداي كىم بار؟ — دەپ داۋىستادى.
— جولىڭ بولسىن، جولاۋشىم! اتتان ءتۇس، امانداس! — دەدى ءبىر تانىس داۋىس ۇي-ىشىنەن ساڭقىلداي ءتىل قاتىپ.
ۇيگە كىرىپ كەلسە — قاق توردە اق تەر-كوك تەر بوپ ءشاي ءىشىپ ءماتى وتىر. وڭ جاقتا سۋسىعان تورعىن جىبەككە مالىنىپ ءپاتشايىم ءشاي قۇيىپ وتىر. ءابىلقايىر، قاپەلىمدە، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. نە دەرىن دە بىلمەدى.
— ءا، سۇلتان، قوش كەلدىڭ، تورگە وز! — دەدى ءماتى. ءپاتشايىم ورىنىنان تۇرىپ جول بەردى. ءابىلقايىر تورگە شىقتى. بەلىن شەشىپ وتىرعاسىن ءماتى ءجون سۇرادى. ءابىلقايىر ءشاي ءىشىپ ىستىعىن باسىپ، وز-وزىنە كەلگەنشە جولدا نە كورگەنىن ايتا قويمادى. ىشىنە قالامپىر، تالشىن، ءزانزابىل ارالاستىرىپ، ايىر تۇيەنىڭ ءسۇتىن قاتىپ، قويۋ قۇيعان بۇيرا ءشاي الگىندە عانا ەكى شىقشىتى زىركىلدەپ زەڭىپ كەلە جاتقان باسىن ءا دەگەننەن جەڭىلدەتىپ، ونە بويىنداعى ءزىل اتاۋلىنى تۇگەل قۋىپ شىققانداي. ءابىلقايىردىڭ بەتىنە ءوڭ جۇگىرىپ، كوز الدىنىڭ دا الگى ءبىر قابارىڭقى كىرەۋكەسى تاراپ، كەسەسىن توڭكەردى. ول قانعانمەن ءماتىنىڭ شامالىدا قانا قويار سىڭايى بايقالمايدى. شالقايا ءتۇسىپ ىسىلداپ-پىسىلداپ تارتىپ وتىر.
— ءماتى اعا، — دەدى ءابىلقايىر شىپ-شىپ تەرىن ءپاتشايىم ۇسىنعان ورامالعا ءسۇرتىپ جاتىپ. — ءوڭىم ەكەنىن دە، ءتۇسىم ەكەنىن دە ايىرا المادىم. مەن ءبىر نارسەگە قاتتى تاڭعالىپ كەلىپ وتىرمىن.
— ءيا، ول نە نارسە؟ — دەدى ءماتى. ءپاتشايىم دا قۇلاعىن تىگە قاپتى.
ءابىلقايىر جاڭا جول-جونەكەي نە كورگەنىن رەت-رەتىمەن ايتا باستادى. اۋىق-اۋىق ءماتىنىڭ جۇزىنە قاراپ قويادى. ءماتى اۋىل اراسىنىڭ ۇيرەنشىكتى اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرعانداي اندا-ساندا سامارقاۋ باس يزەپ قويادى. ءپاتشايىمنىڭ دا ەزۋىنە ءبىر ءۇنسىز كۇلكى ءۇيىرىلىپتى. ءابىلقايىر ەندى ايتىپ وتىرعان اڭگىمەسىنە ەمەس، قاسىنداعىلاردىڭ وسىنشا جايباراقات تىڭداعاندارىنا تاڭعالايىن دەدى.
اڭگىمە ءبىتتى. ءماتى كەسەسىنىڭ اۋزىن الاقانىمەن قاعىپ ءشاي ءىشىپ بولعانىن ءبىلدىردى. سوسىن قاسىنداعى سۇلگىمەن ماڭدايىن، مويىنىن، بەت-اۋىزىن قاپىسىز ءسۇرتىپ الدى.
سوسىن ءسوز باستادى.
— سۇيەگىڭ اسىل، تەگىڭ ارتىق سۇلتانسىڭ. سەن قايدان تەگىن بولايىن دەپ ەدىڭ، ءابىلقايىر. الگى كورگەنىڭ ءوڭ دە ەمەس، ءتۇس تە ەمەس، اللا تاعالانىڭ كوزىڭە ادەيى ەلەستەتىپ وتىرعان ءبىر نىشانى بولار، — دەپ ىلگەرى ءيتىنىپ قويىپ، كوشەلى اڭگىمەگە ەندى كىرىسە بەرىپ ەدى، ءپاتشايىم تاماعىن كەنەدى.
ءماتى تىنا قالدى.
— اتا، رۇحسات ەتسەڭىز، سۇلتاننىڭ كوزىنە ەلەستەگەن نىشاندى مەن جورىپ كورسەم قايتەدى، — دەدى ءپاتشايىم.
— ءيا، ايتا عوي، بالام.
كەلىنشەكتىڭ اپپاق جۇزىنە لىپ ەتىپ قان جۇگىردى. جۇرەكسىنە شىققان ءبىر ادەمى اۋەزبەن انگىمەسىن باستادى.
— سۇلتان، بۇل جولعا اڭ قاراي شىعىپسىز. سۇلتان اڭشىنىڭ ەسىل-دەرتى — ويدان قىرعا جۇگىرگەن ءتورت اياقتى تاعى عانا ەمەس شىعار. قول استىنداعى حالىقتىڭ قامى مەن زامانانىڭ اڭعارى سەيىل قۇرىپ كەلە جاتسا دا، ەسىنەن شىعا قويادى دەيسىز بە؟ ونىڭ ۇستىنە قارا سۇيەك قاڭعىما ەمەس، ەل ۇستاعان ازاماتتىڭ ءار قادامىنا ارۋاق ەكەش ارۋاق تا تىتىركەنىپ جاتپايدى دەيسىز بە؟ ولار دا ماناعى بەيۋاقتا بەيساۋبات جۇرگەنىڭىزگە ورىندارىنان ءبىر-بىر اۋدارىلىپ، ءوزىڭىز ويلاعان حالىق پەن زامانا قاقىندا ءبىر تۇسپال جاساعىلارى كەلگەن بودار. ەندەشە، اۋەلى سۋات باسىندا سۋدىراعان قامىس ىشىندە جولبارىسقا كەزىكسەڭىز، ول باياعى حالقىڭىزدىڭ جۇرەك جۇتقان اردا كەزى شىعار. ول زاماندا ول كىمنەن تايسالۋشى ەدى، نەدەن تايسالۋشى ەدى. ارتىنان ارسىلداعان قاسقىر بوپ، وزىڭىزگە تاپ بەرسە، ونىڭ دا ءجونى بار سەكىلدى. جان-جاعىنان تاپ-تاپ بەرگەن سۇعاناق جاۋ كوبەيسە، تايسالماس باتىرىڭ دا قانى قارايىپ، كوزىنە قان تولىپ، ىزاسىنا مىنبەي مە؟ ىزاقور ماقۇلقات اجالىنا قارسى شاباتىن جانىقاس بوپ كەلمەي مە؟ ەلىڭىزدە دە تاپ سونداي اقيكوز كەزى كۇنى كەشە ەدى عوي. ەندى، اشۋعا ءمىنىپ ايبات شەگىپ تە ەشتەڭە بىتىرە الماعاسىن قىرىق بۇلتاققا سالار قىزىل تۇلكىنىڭ كەبىن كيمەي، قايتەدى؟ ونىسىنان دا ەشتەڭە شىقپاسا، قۇرت-قۇمىرسقاعا اينالىپ، توز-توز بولىپ توزىپ كەتۋدەن باسقا جولى قالدى ما؟ قۇرت-قۇمىرسقادان قايتادان قىزىل تۇلكىگە اينالعانى، حالقىڭىزدىڭ قانشا قۇقاي كورسە دە، كەلەشەگىنەن كۇدەرىن ءالى ۇزە قويماعانى عوي. ەلگە ءجون سىلتەيتىن ازاماتقا جول كورسەتەر ارۋاق بولمايدى دەيسىز بە؟ دىردۋ قۋعان ءانشى-جىرشىنىڭ دا، قىزىل قاندى سۋداي اعىزار قىرعىن مايدان، جانجال-شايقاس ىزدەگەن سويقان باتىردىڭ دا، ءتۇن جامىلىپ جىلقى توريتىن قارا سويىل جورتۋىلشىنىڭ دا تىلدىدە ءبىر ءپىرى، تىلسىزدە ءبىر ءپىرى بولادى دەيدى عوي. اتا-بابادان ەل تىزگىنىن ۇستاۋعا جاراتىلعان سىزدە دە جەلەپ-جەبەۋشى ءپىر جوق دەيسىز بە؟ — دەگەن كەلىنشەك كوزىنىڭ استىمەن بۇل جاققا ءبىر قاراپ قويىپ، سوسىن ماڭدايىن اتاسىنا تۇزەپ.
ءماتى الاقانداي الا كوزىن تارس جۇمىپ، مۇلگىپ تىڭداپ وتىر ەكەن. كەلىنىنىڭ تولىقسىپ شىققان ادەمى داۋسىنىڭ كەنەت تىنا قالعانىن بايقاپ، كوزىن اشىپ الا قويدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ، بالام، — دەدى باسىن يزەپ. — قازاقتىڭ ءبىر كەزدە ەشتەڭەدەن جۇرەگى تايسالماعان اردا دا، اساۋ دا بولعانى راس. ول كەزدە ونى جولبارىستان دا جۇرەگى شايلىقپايتىن نار تاۋەكەل عانا بيلەي الدى. ودان كەيىن ول تاپ بەرگەنگە شاپ بەرگەن كوك جۇلىن ارلانداي نامىسقوي بولدى. ول كەزدە ونى العان بەتىنەن ولمەي قايتپايتىن قايسارلىق بيلەدى. ەندى، مىنە، اقىلدان ءپاتۋا، قايراتتان ايبىن كەتكەن كەزدە حالىق تا قىرىق قۇيقىلجىعان قىزىل تۇلكىدەي قىرىق بۇلتاڭ قىرقىلجىڭ بولماسقا شاراسى بار ما! بۇندايدا بۇلتاراتىن جەردە بۇلتارىپ كەتە الاتىن، جالتارار جەردە جالتارىپ كەتە الاتىن امبەباپ ايلا عانا ەل قورعانى بولا الادى. بويىنان الپىس ەكى ايلا تابىلاتىن بيلەۋشى عانا ەزىنىڭ دە، ەلىنىڭ دە باسىن امان الىپ جۇرە الىپ، ايلاسىز، ءاۋپىرىم، الاڭعاسار قايىرمالاعان حالىق قۇرت-قۇمىرسقانىڭ كەبىن كيىپ، بەت-بەتىنە بەزىپ، بورداي توزىپ كەتەتىن الماعايىپ زاماننىڭ دا تۋعانى شىعار. مۇنداي ءارپىل-تارپىل كەزدە ەل ۇستايتىن ەردىڭ دە جول باستارى تاۋەكەلشىل جولبارىس، اشۋشاڭ ارلان ەمەس ايلاكەر تۇلكى بولاتىن شىعار. زامانىنا قاراي امالى دەگەن وسى عوي.
ءابىلقايىر ايدالاداعى جالعىز ءۇي ءماتىنىڭ اۋىلىنان اڭ-تاڭ اتتاندى. شيەدەي ەرىنىن قىمقىرا تىستەپ، قىمسىنا جول بەرگەن كەر ميىق ءپاتشايىمنىڭ گۇل-گۇل جايناعان جۇزىنە كوزى اڭداۋسىز ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ادەمى كەلىنشەكتىڭ بۇلتيعان بەتىندە جىلت ەتە قالعان ءبىر جۇمباق كۇلكىنى اڭداپ ۇلگەردى. قوشتاپ كۇلگەنى دە، موشقاپ كۇلگەنى دە بەلگىسىز. اتىنا ءمىنىپ اۋىلدان ۇزاپ كەتكەسىن دە كوز الدىنان كەتپەي قويدى. ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ ەدى — سۇيرىكتەي سۇڭعاق كەلىنشەك بۇرالاڭداي باسىپ الدەنەلەردى جيىستىرىپ، ۇيگە كىرمەي كۇيبەڭدەپ ءجۇر ەكەن. جۇزىندە عانا ەمەس، ءجۇرىس-تۇرىسىندا دا الگى ءبىر سيقىر كۇلكىنىڭ تابى جاتقانداي. اپىر-اي، وسى ءبىر مونتانى كۇلكىنى تاعى قايدان، تاعى كىمنەن كورىپ ەدى. ءتىپتى ەتەنە تانىس كۇلكى عوي. قاشان، قاي جەردە كورىپ ەدى؟ ءتىپتى جاقىندا، جۋىق ارادا عانا كورگەن سياقتى ەدى عوي. جوق، باياعىدان، ءتىپتى، ەرتەدەن كورىپ كەلە جاتقان كۇلكىسى. اۋ، سوندا... بۇل نە تاعى؟ مانا كوزىنە قوس كورىنىپ ەدى، ەندى اقىلىنان الجاسا باستاعانى ما؟ قايدا كەلە جاتىر ءوزى؟ اينالاسىنا قارادى. سول باياعى جۇپىنى دالا. جارلىنىڭ يىنىندەگى ەلبە-سەلبە كيىمدەي جۇتىرايىپ تۇر. كوزىڭدى كىدىرتىپ، كوڭىلىڭدى اشاتىن ەشتەڭەسى جوق. ماناعى اسىر سالىپ جۇرگەن كوك ساعىم ىدىراعان. ونسىز دا وپىرايىپ تۇرعان كوڭىلسىز دۇنيە بۇرىنعىسىنان بەتەر قۇلازىپ، بۇرىنعىسىنان بەتەر قوڭىرقاي تارتا تۇسكەن. ەشتەڭەدەن تۇراق تابا الماي تەنتىرەپ كەلە جاتقان كەزبە جاناردىڭ ساۋابىنا قالعىسى كەلگەندەي كۇنگەي جاق كوكجيەكتەن كوكشىلدەنىپ قاراتاۋ دوڭكيەدى. كەشقۇرىمعى اۋا تاڭسارىدەگى كول سۋىنداي مولدىرەپ تۇنىپ تۇر. جەر بەتىندەگى ءسال قارايعان بادىرايىپ انىق كورىنەدى. ءبىراق، كوزىنە قىبىرلاعان ءتىرى ماقۇلىق ىلىكپەدى. ماناعى قىزىل تۇلكى قايتادان قىلاڭ بەرمەس پە ەكەن دەپ، جالقاۋدىڭ جەلكەسىندەي قىرتىستانىپ جاتقان قۇج-قۇج قارا ادىر جاققا قاراپ ەدى، كوزىنە ەشتەڭە تۇسە قويمادى. «ءازازىل نەمە قايدا ءسىڭىپ جوعالدى ەكەن؟» — دەپ ويلادى ءابىلقايىر. كوز الدىندا جولبارىس تا، ءبورى دە قالماپتى، تەك تۇلكى قالىپتى، ونىڭ جۇلدىزداي اعىپ بارا جاتىپ جالت بۇرىلىپ ارتىنا قاراعانى قالىپتى. ەسىنە ەندى ءتۇستى. الگى ءبىر جۇمباق كۇلكىنى، باقسا، سول ءتورت اياقتى حايۋاننان كورگەن ەكەن عوي. قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي-اي دەسەيشى! ەكى اياقتى ادام مەن ءتورت اياقتى اڭنىڭ دا اراسىندا تاپ وسىنداي ۇقساستىق بولا بەرەدى ەكەن. سوندا وتكەن-كەتكەن جولاۋشىنىڭ كوزىن ارباي كەتەتىن قىرىق بۇلتاڭ ءتۇز تاعىسى مەن بىرەۋدىڭ الپەشتەپ الاقانىنا سالىپ وتىرعان قىرمىزىداي قۇلپىرعان جاس كەلىنىنىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس، قانداي ۇقساستىق بولماقشى؟ ماناعى مۇنىڭ كوزىن يەكتەگەن سيقىر كۇش ەندى مۇنىڭ اقىلىن يەكتەيىن دەپ جۇرمەسە نە ەتسىن! تۇسىنسە نە دەيسىڭ! بۇل وسى قايداعىنى قايدان شاتىپ كەلەدى. جولبارىس... ءبورى... تۇلكى... قۇرت-قۇمىرسقا... ەندى كەپ جاڭا عانا ءوزى كورىپ كەتكەن ءپاتشايىم... شىنىندا دا، ماناعى تۇلكى مەن جاڭاعى كەلىنشەكتىڭ كىسىگە قاراعانىندا ءبىر ادام اربالىپ قالاتىنداي سيقىر كۇش بار عوي! ول نە كۇش بولعانى؟ قىردىڭ قىزىل تۇلكىسى دە جاپان ءتۇزدىڭ اڭعال جولاۋشىسىن كورەر كوزگە يەكتەپ سۇمەڭدەتىپ سوڭىنا ەرتىپ الار جىن-شايتاننىڭ ءبىر ءتۇرى بولعانى ما سوندا؟! قاپەلىمدە، ونى ۇشىراستىرعان ادام دا قاراداي جولىنان قالادى ەمەس پە؟ ەندەشە، ايەلدىڭ دە سيقىرى ودان از بولا قويماس. الگىندە كوزىنە كوزى ءتۇسىپ ەدى، كەرمەدەگى اتىنا زورعا جەتىپ، ازەر اتتانىپ كەتتى ەمەس پە! ەكەۋىنىڭ دە سيقىرى — قايداعى ءبىر قالعىپ جاتقان قۇپيا قۇمارىڭدى توبەسىنەن ءتۇرتىپ وياتىپ، وز-وزىنەن ەمەكسىتىپ اكەتە باراتىنى ەمەس پە! ءبىراق، وسى ءبىر سيقىر كۇلكىنى ءتۇز سىلقىمى تۇلكى مەن ءۇي سىلقىمى ايەلدەن عانا ەمەس، ءبۇر ماۋىزداي ەركەكتەن دە كورگەن جەرى بار سياقتى عوي؟! سوندا مۇنى ەركەك ادام نەسىمەن يەكتەمەكشى؟ و توبا! ادام ءيتتىڭ ويىنىڭ دا سىمسىك تازىداي يىسكەلەمەيتىن جەرى بولسايشى! ءيا، ءيا... الگىندەي جىمسيعان مونتانى كۇلكىنى الدەبىر قۋقىل مۇرت پەن قۋقىل ساقالدىڭ اراسىنداعى سۋعا سالىپ جانشىعان بۇركىتتىڭ جەمىندەي قان-سولىنەن ايىرىلىپ ابدەن بوزارىپ كەتكەن جۇپ-جۇقا قايمىجىق ەرىنگە ءىلىنىپ تۇرعانىن تالاي رەت كورگەن سەكىلدى. اپىراۋ، سول كىمنىڭ مۇرتى ەدى، كىمنىڭ ساقالى ەدى؟ توقتا... توقتا... قۋقىل مۇرت دەيدى؟ توقتا... قۋ ساماي... شۇناق قۇلاق... كەلتە مۇرىن... قىسىق كوز... قيعاش قاباق... قىتىڭقى ەرىن... سيدا ساقال... قياق مۇرت... ۇزىن مويىن... اپىراۋ، مىناۋ جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى بىلەتىن كەيىپ قوي... ءيا، ءيا... بىلگەندە قانداي؟ ونسىز دا ۇزىن مويىنى باسىنا شوشاق توبە زەر قالپاقتى كيىپ العاندا ودان سايىن ۇزارا تۇسەتىن. سوناۋ بيىكتەن قاشىرتا قاراعان قيىق كوزدىڭ جۇزىڭە ءتۇسىپ كەتكەنىن بايقاساڭ، ىشىڭدەگىنى كورىپ قويعانداي، دەرەۋ كوزىڭدى تايدىرىپ اكەتەتىنسىڭ. ول دا الگىندەي قوشتاعانىن دا، موشقاعانىن دا بايقاتپاي ءبىر جىميىپ قوياتىن. سول ءبىر بولماشى كۇلكىنىڭ بولىمسىز تابى قوڭىرقاي جۇزىندە ۇزاق ۋاقىت تۇرىپ الاتىن. ول وڭىنە ءبىر ءتۇرلى جىلىلىق بەرەتىن. جۇرت تا ونى سول ءوڭىنىڭ جىلىلىعىنا بولا جاقسى كورمەيدى دەيسىڭ بە! ول قاراعاندا كىم-كىم دە: «قولىندا تىزگىن وتىرعان نەمەنىڭ جاقسى قاباعىنا ىلىكتىم بىلەم. ءيا ءسات!» — دەپ مانساپ پا، ب ا ق پا — ايتەۋىر ءبىر كوكەيىن تەسىپ جاتقان قىزىل قۇرت الەڭكەدەي جالانىپ شىعا كەلەتىن شىعار. سول ءبىر ءازازىل دامەنى وشىرمەي، ورشىتە تۇسكەن الگىبىر جىلى ءجۇز، جىمىڭ كۇلكىگە ابدەن قۇلاپ تۇسەتىن شىعار. ايتپەسە، تاپ وسىنشا ولىپ-وشەتىندەي ول قىرىپ كەلدى دەگەن ەل، ول ءتۇسىرىپ كەلدى دەگەن ولجا، ول قايىرىپ كەلدى دەگەن جاۋ ەستىلە قويماپ ەدى عوي. تۋىرلىعىڭنان كوك نايزالارىن كۇندە سۇقاڭداتىپ اتا دۇشپاندارىڭنىڭ اينالا قورشاپ تۇرىسى اناۋ. ەركەك كىندىكتى الدەقاشان اتقا قوندىرىپ، نە بۇك تۇسەتىنىمىز، نە شىك تۇسەتىنىمىز بەلگىلى بولاتىن قان مايدانعا باستاپ شىعۋدىڭ ورىنىنا بۇتا بىتكەننىڭ تۇبىنە ءبىر-بىر بۇقپانتايلاپ، تۇلكى بۇلتاققا سالىپ ونىڭ وتىرىسى اناۋ. تۇلكى بۇلتاق دەمەكشى... شىنىندا دا، سولاي ەكەن عوي. ماناعى تاڭى جارقىلداعان قىزىل تۇلكىدەن كورگەن جىمىسقى كۇلكى ونىڭ دا مىناۋ بۇلك ەتپەي جاتار دا قويار جاپان تۇزدەي قوڭىرقاي جۇزىنە تەگىننەن-تەگىن قوناقتاپ ءجۇر دەيسىڭ بە...
ءابىلقايىر مىنا ويىنا، قاپەلىمدە، قۋانىپ تا قالدى. سويتسە، الگى كۇلكىنى باياعىدان بەرى ءاز تاۋكەنىڭ جۇزىنەن دە كورىپ كەلگەن ەكەن. سوندا ونىڭ تاۋسىلمايتىن تۇلكى بۇلتاعى، بۇرىن بۇل ويلاپ كەلگەندەي، جىگەرسىزدىك شەشىمسىزدىك ەمەس، الگى ءماتى ايتاتىن ايلاكەرلىك بولعانى ما... سوندا تاۋكە ايلاكەر بوپ نە ءبىتىردى؟
ول ەل تىزگىنىن ۇستاعالى جوڭعاردا ەكى قونتايشى اۋىسىپتى. ەكەۋى دە قازاقتارعا وڭاي تيمەپتى. ءبىراق، تاۋكە ءتيىپ-قاشتى شاپقىنشىلىققا ءتيىپ-قاشتى شاپقىشىلىقپەن جاۋاپ بەرۋدەن اسپاي تىپ-تىنىش وتىرىپ الدى. قانشا قوقان-لوقى كەرسە دە، ونىڭ اۋىزىنان «اتتانداعان» اششى ويباي شىعا قويمادى. ءالىپتىڭ ارتىن باقتى. قازاق ونىڭ تۇسىندا وتىز سەگىز جىل بويىنا ەرەۋىلدەپ اتقا مىنبەي، بەيبىت زامان كەشتى. بۇرىن-سوڭدى مۇنداي تىنىشتىق بولىپ كورمەگەن-دى. بۇرىن بىرەۋ: «ءا!» — دەسە، «ءما!» — دەپ اتىپ تۇرەگەلەتىن اقيكوز قازاق ەندى باسىنا تەپسەڭ دە، مىڭق ەتپەيتىن ءبىر سابىرلى سالبوكسە مىنەز تاپتى. سىرتتاعى جاعالاستى بىلاي قويعاندا ىشتەگى جاعالاستىڭ ءوزى كۇرت ازايىپ كەتتى. تاۋكەنىڭ اۋىزىن اشسا، ايتاتىنى — تىنىشتىق پەن بۇتىندىك. بيلەردىڭ دە كومەكەيىندە كولكىپ سول ەكى ءسوز تۇرادى. قۇداي قازاقتىڭ قولىنا قامشىنى شارتا جۇگىنگەن بيلەردىڭ الدىنا كولدەنەڭ تاستاپ، «كەسسەڭ — باس، مىنە!» — دەپ ءمۇلايىمسىپ مۇلگىپ وتىرۋ ءۇشىن ۇستاتقان سياقتى. كوك نايزانىڭ دا، بۇيتە بەرسە، تىزەگە ساپ، ورتاسىنان قاق ءبولىپ، ىلگەرى تارتساڭ، كەرى شەگىنەتىن كوتكەنشەك كوك ەسەكتىڭ قۇيرىعىنان تۇرتۋدەن باسقاعا قاجەتى بولماي قالا-تۇعىن ءتۇرى بار. بۇل جۇرت ەندى ساۋىتتى ساندىككە كيىپ، ساداقتى قىز ۇزاتىپ، بالا سۇندەتتەگەن توي-تومالاقتا التىن قاباق اتۋ ءۇشىن عانا اسىناتىن شىعار. جەلكىلدەگەن جىگىتتەرگە بۇل قازاقتىڭ جەلكەك قازدىرىپ، قىزدى اۋىلدىڭ سىرتىنان قىرىنداتقاننان باسقا كاسىپ تاۋىپ بەرە قوياتىن سىڭايى كورىنبەيدى. بارىمتا ازايىپ، جانازا سيرەگەسىن بە، كەز كەلگەن جالبا تىماقتىڭ ىرگەسىنىڭ كەڭى قالىڭداپ، بىقىعان باي بولۋعا اينالدى. جۇرتتىڭ ءبارى اقتىلى قويىن ايداي الماي جاتقانى. سونىڭ ءبارى بۇعان ەرتەڭ جاۋعا ايداتىپ جىبەرۋ ءۇشىن جينالىپ جاتقان زايا داۋلەتتەي كورىنەدى دە تۇرادى.
ىرگەدەن جاۋ كوبەيگەن سايىن تاۋكە جيىندى كوبەيتتى. اي بويى قاۋقىلداسقان ايعىر توپ جيىن: «ەرتەڭ شايقاسقا شىعامىز، بەس قارۋلارىڭدى اسىنىپ، ءازىر تۇرىڭدار!» — دەيدى ەكەن دەسەڭ، تاعى دا ەكى ەتەگىن دالاقتاتىپ توبىلداعى ورىس شونجارىنا ەلشى شاپتىرىپ جاتادى. قاشان سونداي ءبىر ەلشىلىك ورىسقا بارا جاتىپ، ويراتتارعا قولدى بوپ كەتكەنشە سولاي بولا بەردى. ال، الگى ءبىر وقيعا ازۋى التى قارىس ءاز تاۋكەنىڭ ەل الدىنداعى بەدەلىن شايقالتىپ جىبەرگەندەي بولدى. ەندى كۇلتوبەدەگى كۇندەگى كەڭەستىڭ دە ءمانى كەتە باستادى. جوڭعاردىڭ دىگىرى كۇشەيمەسە، تىيىلماي، توبىل اكىمنىڭ سۋىق قاباعى ىزعارلانا تۇسپەسە، جىلىماي قويعان سول ءبىر قيلى كەزەڭدە ءابىلقايىر تاۋكەنىڭ سالبوكسەلىگىنە ىشتەي ىزالانۋشى ەدى.
سويتسە، تاۋكەنىڭ باسقا امالى جوق ەكەن عوي. قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ىرگەسىنە كەپ ات ويناتقان قيىق قۇلاق الامانعا اباي-قۇقاي بولار ما ەكەن دەپ، توبىل بويىنا كەپ تۇمسىق تىرەي توقتاعان ورىستاردان دامەتپەگەندە كىمنەن دامەتەدى! كۇنگەيدەگى حاندىقتاردىڭ ەڭ ۇلكەنى ءوزى! وزگەلەر وزىنەن دامەتپەسە، بۇعان قول ۇشىن بەرەر قايراندارى شامالى. ال، جوڭعارعا ءبىر ءوزى دۇرسە قويا بەرەيىن دەسە، شەت جۇرتتاردىڭ باياعىدان بەرگى قوقان-لوقىسى مەن ءوزارا الاۋىزدىقتان ابدەن تيتىقتاعان حالىققا ءبىراز ۋاقىت تىنىشتىقتىڭ ءدامىن تاتقىزىپ، الدىنداعى مالدىڭ قاراسىن كوبەيتىپ، ىرىڭ-جىرىڭ داۋ-دامايدى تىيىپ، ەل ۇيتقىسىن بەكىتىپ الماسا، تاس ءتۇيىن جاۋدان تاس-تالقان بوپ جەڭىلىپ قاپ جۇرسە، ودان دا ءمۇيىز شىعا قويماسى بەلگىلى. سوندا تاۋكە ءالىپتىڭ ارتىن باقپاعاندا نە بىتىرەدى؟! ءبىراق، ونىڭ ويىنداعىسىنىڭ ءبارىن جايباراقات ورىنداتىپ جايلارىنا قاراپ جاتسا، جاۋدىڭ اتى جاۋ بولا ما؟! باياعى ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم مەن سالقام جاڭگىردىڭ تۇسىنداعىداي كەڭىردەكتەن كەنەدەي قادالعان كەلەلى ءىنايقاس كورمەسە دە، ويرات بىردەن لاپ قويماي مىسىق تابانداپ جىلجىپ-اق ءبىراز جەرگە قاناتىن جايىپ بولدى. ءبىراق، داندەگەن دۇشپان قاشانعى ءبۇيتىپ مىسىق تابانداي بەرەر دەيسىڭ، ءبىر كۇنى كوكىرەگىڭە قارعىپ ءمىنىپ، شەڭگەلدى مولىنان سالاتىن شىعار. سوندا ەڭسەڭدى كوتەرىپ، بەلىڭدى بەكەم بۋىپ قارسى شىعۋعا قازىردەن باستاپ قام جەمەسەڭ، ءتاسىلقويلىقتىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ بۇقپاقتاپ بۇلتالاقتاعانمەن نە بىتىرەسىڭ؟ ال، قازاقتىڭ ىشىندەگى قىرعي ءتىلدى قيقارلاردىڭ ءبىرى دەپ جۇرگەن ءماتىنىڭ ءوزى قىزىل تۇلكىنى جول باستاۋشى قىپ، الپىس ەكى ايلا تۇگەندە دەيدى. ول ايلاڭ مىنانداي الماعايىپ زاماندا ەلدىڭ جەل جاعىنا قورعان بولىپ تۇرا الا ما، قىزىل كوز جاۋدىڭ الدىن توسقاۋىل بوپ بوگەي الا ما؟ سوندا ءماتى بۇلارعا نە دەمەكشى؟ جاۋعا شابار جالاڭداعان جاس شاقتارىڭدى بۇلتاقتاعان كارىلەردىڭ سوڭىنان بۇقپانتايلاپ وتكىزىڭدەر دەگەنى مە؟ الدە... الدە... ەندى نار تاۋەكەلدىڭ دە، كوزسىز اشۋدىڭ دا بىتىرەرى شامالى، ۇتىرىن تاۋىپ ءىس قىل دەگەنى مە؟ ونسىز دا بۇنىڭ شارشى توپقا شالقىپ كىرىپ جۇرگەنى شامالى. ءاۋ باستا ۇلكەن ۇلدىڭ بەلىنەن جاراتىلۋدى قۇداي قيماي، كىشى ۇلدىڭ كىندىگىنەن كوبەيىپ، بوساعا باعىپ قالعان بۇل تۇقىم ايلالى بولعاندا نە بىتىرمەك؟ الدە كوپتى كورگەن كونە كوز بي بۇعان جۋان تۇقىمنىڭ ءدوڭ ايباتىنا ايلاڭدى قارسى قوي، ولار ايبىن بۇلداپ، قايرات جۇمساپ، قارىق قىلا الماي جاتقاندا ۇرىمتالدان ۇمتىلىپ ىلگەرى شىق دەگەنى مە؟ ءبىر كەزدە التى الاشتى اۋىزىنا قاراتىپ، ءقازىر ايدالاداعى جاربيعان جالعىز ۇيگە جارعاناتتاي تىعىلىپ جاتىپ العان سۇڭعىلا شال بۇعان ءاۋ باستان-اق ءىشىن جىلى ۇستايتىن سياقتى ەدى. ەندەشە، ماناعىسىنىڭ تەگىن اڭگىمە بولماعانى. قىزىل تۇلكىسى دە ءجاي ءسوز. ول بۇعان بوساعا سىرتىندا بۇقپاقتاعاندى قويىپ ورتاعا شىق، جۇرت كۇشىنە سەنسە، سەن ايلاڭا سەن دەگەنى. ەندەشە، ول مۇنىڭ ارعى اڭعارىن الدەقاشان اڭعارىپ قويىپ، ونى قۇپتاعان بولدى. باسە، ءا دەگەننەن-اق قىرسىق شالدىڭ بۇعان جىلى قاراپ، جۇمساق سويلەۋىندە ءبىر ءمان بار ەدى-اۋ. جان بالاسىنا اۋزىنان شىقپاي، تەك قانا ءوزىم بىلەم عوي دەيتىن ءتۇپ قۇلتاسىن جەر تۇبىندەگىنى كورىپ-بىلىپ وتىرعان جەلمىر شال ءتۇسىنىپ قويعان عوي. ءتىپتى باياعى بارىسىن دا ادەيى ىستەگەنگە جورىعان شىعار-اۋ. ءيا، ول ماتىمەن دە، تايلانمەن دە ءىش اشىسۋعا كوپتەن قۇماردى. ءبىراق، ول نيەتى تاپ سول كۇنى تاپ سولاي جۇزەگە اسادى عوي دەپ كىم ويلاعان!..
ول ءبىر باياعىدا ۇلان-اسىر قازاق دالاسىنىڭ قاق ورتاسىنا كەپ زورىققان تۇيەدەي ۇزىننان-ۇزاق سۇلاي جىعىلعان قاراتاۋدىڭ تەرىسكەي باۋىرىنداعى ءبىر تار قويناۋدا بولعان وقيعا-تۇعىن.
قاي زاماندا دا قالىڭ جيىننىڭ شارشى ءتورى بۇيىرماي، بوساعادا اسىق جىلىكتىڭ تاباعىندا كۇندەرى ءوتىپ بارا جاتقان وسەكە بالالارى ىشتەگى قىجىلدارىن ءتۇزدىڭ ءتورت اياقتى تاعىلارىنان قايتاراتىن. اكەسى ابدوللا سۇلتان ولە-ولگەنشە اڭ قۋىپ ءوتتى. ودان تۋعان جولبارىستىڭ دا ەسىل-دەرتى اڭ. ماماي ەكەش مامايدىڭ دا اڭ دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويىپ دىگىرلەپ تۇرعانى. ءابىلقايىر دا كوپكە دەيىن تاۋ ءسۇزىپ، تاعى قۋالاعاندى جاقسى كوردى. قىردىڭ قىلشىلداعان قىرشىن جاسىندا اڭنان باسقا قانداي كاسىپ، قانداي ەرمەك بولۋشى ەدى، ءابىلقايىر قازاقتىڭ اق سۇيەگىنىڭ دە، قارا سۇيەگىنىڭ دە تالاي بوزداعىمەن تۇزدە تابىستى. ول ءتورت اياقتى تاعىدان باسقا ءتىرى ماقۇلىق جورىتپاس ەلسىز تۇزدەردە، اسىرەسە، تاقىمىنان سويىلى تۇسپەيتىن، سويىلىنىڭ قانى كەپپەيتىن جورتۋىلشىلارمەن ءجيى ۇشىراساتىن. ولاردىڭ الدىندا تورەمىن دەپ كەرگىمەي، قيا جاقپارلارداعى تەرى توسەگەن تار لاشىقتارىنا بىرگە جاتا كەتىپ، ءيسى مۇڭكىگەن ارقار سورپاسىن بىرگە ءسىمىرىپ، سۋداي ءسىڭىپ، سۇتتەي ارالاسىپ جۇرە بەرەتىن. ويتكەنى، مىناۋ جىلقى ەكەش جىلقىنى دا قۇرىق ەمەس نايزا ۇستاپ قايىرۋعا تۋرا كەلەتىن كەر زامانعا تاپ كەلگەن ەلدىڭ ەندىگى بايى دا، ءبيى دە، جاۋ جاقتاعى قاراسى دا، جەل جاقتاعى پاناسى دا بۇرىن وشتەسكەن اۋىلدارعا بارىمتاعا جۇمسالاتىن سويىلى اۋىر، قامشىسى جىلدام سودىر ءناسىل بولۋعا اينالدى. مۇرتى ءالى دۇرىستاپ تەبىندەي قويماعانمەن ءابىلقايىر سونى بىردەن ۇقتى.
ول كەزدە ءابىلقايىر قاسىنا نوكەر ەرتپەيتىن. قولىندا بيلىگى جوق ءالجۋاز اۋلەتتەن ءوسىپ كەلە جاتقان بوزوكپە سۇلتاننىڭ قيادا توسىپ، قىرىنداي جولىعار، قىرعي قاباق جاۋى بولادى دەسىن بە! اياعىنا قۋ شوقاي، ۇستىنە سۇر بايتابا شەكپەن كيىپ، ەرىنىڭ ارتىنا قازان اياق جاقتا ىس قالتاعا سالىنىپ، اتام زاماننان بەرى ءىلۋلى تۇراتىن ساۋدىراعان قىرىق كارى جىلىكتى تاعىپ اپ بەتى اۋعان جاققا تارتىپ كەتە بارادى. ەڭ ازى قاسىنا يت ەكەش يت تە ەرتپەيدى. ال، سوسىن جۇرت مىقتى بولسا، جاپان تۇزدە جالعىز جورىتقان جۇدەۋباس سۇرشا جىگىتتىڭ سۇلتان ەكەنىن، ۇلتان ەكەنىن ءبىلىپ كورسىن!
قاۋ ءپىسىپ، ماۋە تۇسكەن قۇبا كۇزدە قۋارىڭقى دالانىڭ وزىنەن اينىمايتىن قۇلا ات ءمىنىپ، كولىك تەرلەمەس، جولاۋشى شولدەمەس ماي بۇلكەكپەن كەلە جاتقان وسى ءبىر بەيتانىس جۇرگىنشى، قاپەلىمدە، كوزگە دە تۇسە قويمايتىن.
سونداي ءبىر ساپارىندا قاتپار-قاتپار قارا تاۋدىڭ ىشىنە سۇعىنا بويلاعان تار اڭعارعا كەلىپ كىرگەنى. ەكى جاق — وزدەرىنەن-وزدەرى ۇركىپ، ەدىرەيە-ەدىرەيە قالعان قۇز جارتاستار. اياعىنىڭ استىندا — الدەنەگە اسىعىپ-ۇسىگىپ، اينالاسىنا بىردەڭە دەپ بىلدىراي ءتىل قاتىپ، سوناۋ ويعا قاراي ەكى ەتەك بوپ دەدەكتەي شاپقىلاپ بارا جاتقان اعىن سۋ. مانادان بەرى سىلتىگە كومىلىپ، ەنجار مۇلگىپ تۇرعان جابىرقاۋ دالادا ءىشى پىسقان بەيتانىس سالت اتتىنىڭ كوڭىلىن سەرگىتكىسى كەلگەندەي جان-جاعىنان انتالاپ تۇرعان تاس قورشاۋدىڭ و جەر-بۇ جەرىنەن قۇستار شىقىلىقتايدى. الدەقايدان كومەك شاقىرادى.
ءابىلقايىر ەلسىز اڭعاردىڭ تابانىنداعى جالعىز اياق جولمەن شوقىتىپ كەلەدى. قاپتالداعى تاۋ وزەنىنە سۇعىنا قۇلاعان دوڭبەك تاستاردىڭ ساۋىرىندا باتتيىپ-باتتيىپ دىمقىل ىزدەر جاتىر. سىز باسىپ، توپىراق جانشىپ كەلگەن سۋىق شەڭگەلدەردىڭ ايعىز-ايعىز تابى ىزعار شاشىپ كوزىڭدى قاريدى. جۇرەگىڭدى ودان سايىن مۇزداتا تۇسكىسى كەلگەندەي و جەر-بۇ جەردەن ۇيلىعا وسكەن نۋ قۇراق وقتىن-وقتىن سىتىر ەتە قالادى.
ءابىلقايىردىڭ استىنداعى قۇلتىڭ قۇلا ەكى قۇلاعىن قايشىلاپ، اۋىزدىق سىلدىراتىپ قويادى. يەسى ءبىراق تۇك سەزبەگەندەي. ورگە قاراي بارىن سالىپ ەمپەڭدەپ كەلە جاتقان جانۋاردى ودان سايىن تەبىنەدى. كەنەت سول جاق قاپتالىنان الدەنە سىلدىر ەتتى. ساي تابانىنداعى اقسيعان جولدىڭ ۇستىنە سۋدىر-سۋدىر تاس جاۋىپ كەتتى. قۇلتىڭ قۇلا كىلت توقتادى. ءابىلقايىر باسىن كوتەرىپ دىبىس شىققان جاققا قارادى. قارسى الدىندا -بىر-بىرىمەن سۇزىسەردەي بوپ ەكى جاقتان ەنتەلەي سۇعىنعان ەكى قۇس تۇمسىق جارتاس. سول جاعىنداعىسىنىڭ ۇشار باسىندا ءمۇيىزى شاڭىراقتاي قۇلجا تۇر. جارىق جالعاننىڭ قوجاسى جاڭعىز ءوزى سياقتانىپ، توڭىرەگىنە كەكىرەيە قارايدى. ءتورت تاعانداپ قازديا قالعان نىق تۇرىسى، كۇنگە شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتكەن داعارا ءمۇيىزى، قاننەن-قاپەرسىز جالپ-جالپ ەتكەن اۋىزى مەن جەلپ-جەلپ ەتكەن ساقالى، الشايىپ كەتكەن ارتقى ەكى اياقتىڭ اراسىنا سىيماي بۇلتيا قاراۋىتقان تاعى بىردەڭەسى — وسى ءبىر حايۋاننىڭ تۇلا بويى تولعان استامشىلىق پەن اساۋلىق ەكەنىن تانىتقانداي.
جاس سۇلتان، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وسىنداي قاراپتان-قاراپ بۇتقا تولىپ جۇرەتىن كەردەڭ مىنەزدى جەك كورۋشى ەدى. كەكىرەيگەن بىرەۋ-مىرەۋدى كوزى شالدى-اق، قايداعى ءبىر قۇداي اتقان قيتۇرقى سوزدەر كومەيىنە لىق ەتە قالاتىن. ءبىراق، سول ءبىر ەسىل سوزدەر وتىز تىستەن بەرى اسپاي، سول ارادا دىمى قۇريتىن.
ءابىلقايىر قورامساققا قول سالدى. سۋماڭداعان سۇر جىلانداي باسىن قىلتيتىپ تۇرعان ساي كەز وق سۇپ-سۋىق الا كوزدىڭ الدىنا كەلە بەرۋى مۇڭ ەكەن، ەلسىز اڭعاردىڭ قاتىقتاي ۇيىپ تۇرعان ۋىز تىنىشتىعىن پىشاقتاي ءتىلىپ زىمىراي جونەلدى. سول-اق ەكەن، اسپان استىن ءبىر ءوزى تولتىرىپ تۇرعان شاڭىراق ءمۇيىز كەكجەڭ ەتە قالدى دا، الگىندە عانا جاقپار جارتاستىڭ توبەسىندە نايزاداي شانشىلعان ءتورت قۋاتتى سيراق كوكتەن كەلىپ، تاڭى ايىرىلعانشا سەمىرىپ العان ءزىلمان تاعى ويعا قاراي دومالاپ بەرسىن...
اڭ سەركەسىنىڭ مىناۋ قاپيا قازاسىنا وكىنگەنى ەكەنى دە، الدە قۇرالايدى كوزدەن تيگىزەتىن ءوز ونەرىنە سۇيسىنگەنى ەكەنى دە بەلگىسىز، ءابىلقايىر باسىن ءبىر شايقاپ قويدى.
كەنەت.
مىنە، كەرەمەت!
قارسى الدىنداعى ەكى قۇس تۇمسىق جارتاستىڭ وڭ جاقتاعىسىنىڭ تاساسىنان سىلاڭ ەتىپ ءبىر شۇبار اتتى شىعا كەلگەنى. شىعا كەلسىن دە، وزەننىڭ ارعى بەت جاعاسىنا بارىپ قۇلاعان قۇلجاعا قاراي باس قويسىن.
ءابىلقايىر ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى.
شۇبالاڭ شۇبار اتتى قۇلجانىڭ قاسىنا بارىپ توقتادى. اتىنان ءتۇستى. شاڭىراقتاي ءمۇيىزىن تاۋ-تاسقا ۇرعىلاپ بۇلقىنىپ جاتقان قۇلجانى ساپى سۋىرىپ، تاماقتىڭ استىنان ورىپ كەپ جىبەردى. سوسىن تەكەنىڭ باۋىزداۋ قانىن جۋعالى قاسىنداعى وزەنگە سۇلاتا بەرىپ ەدى، قولىن تارتىپ الا قويدى. اڭتارىلىپ تۇر. جەلكەسىن قاسيدى. «اپىراۋ جولبارىستاي شۇباردى شۇبالتىپ مىنگەن بۇل كىم بولدى ەكەن؟ نە دە بولسا، ءبىر يگى جاقسىنىڭ ەركە بۇلانىنىڭ سويى عوي»، — دەپ ويلادى. سول-اق ەكەن كوزى كيىمىنە ءتۇستى. كيگەنى — كىلەڭ جارعاق. ال، تاڭدانباي كور. انانداي ات ءمىنىپ، انانداي كيىم كيگەن مىنا بەيتانىستى كىم دەپ ۇقپاقشى...
جارعاق كيىنگەن شۇبار اتتى... ءابىلقايىردىڭ ويىنا الدەنە ءتۇستى. تاماعىن كەنەپ جوتكىرىندى. قۇلجانىڭ قاسىندا تۇرعان بەيتانىس جىگىت سەلك ەتە قالدى، جالت قارادى. تورسىق شەكە، كەڭ ماڭداي، قوڭقاق مۇرىن. توستاعانداي الا كوزى شاتىناپ شىعا كەلدى.
— بىرەۋدىڭ ولجاسىنا وسىنشاما وڭمەڭدەگەنىڭ قالاي؟ ودان دا سىرالعى سۇرامايسىڭ با؟ — دەدى ءابىلقايىر اتىن تەبىنىپ جاقىنداي ءتۇسىپ.
بەيتانىس جىگىتتىڭ ەكى قۇلاعى دۋ ەتە ءتۇستى. سوسىن مىناۋ توبەدەن تۇسكەندەي ساپ ەتە قالعان كولدەنەڭ كوك اتتى بىرەۋ نە دەپ تۇر دەگەندەي ىزعارلانا قارادى.
— كىمنىڭ ولجاسىن ايتاسىڭ؟
— الدىڭداعى قۇلجانى ايتام.
— ونى اتقان كىم؟
— مەن.
— ونى كىم ايتادى؟
— مىنا مەن ايتام.
جارعاق كيىمدى جىگىت قانىن ىشىنە تارتىپ سۇرلانىپ الدى. بىردەڭە دەگىسى كەلىپ وقتالا ءتۇسىپ، قولىنداعى جالاڭداعان كەزدىكتى جەڭىنە ءسۇرتىپ، بۇعان سول الارا قاراعان كۇيى اپارىپ قىنىنا قايتا سالدى.
ءابىلقايىردىڭ نازارى سۋ جيەگىندە تەڭكيىپ جاتقان قۇلجاعا سوندا بارىپ ءتۇستى. شىنىندا دا، ادام تاڭعالاتىنداي ەكەن. ەكى وق بىردەي ءتيىپتى. بىرەۋى اش قولتىققا قادالىپتى. ەكىنشىسى كوزدى اعىزىپ وتە شىعىپتى. ەكى جاراقاتىنان دا دالاداي بوپ قان اعىپ جاتىر. اش قولتىقتان قادالعان قۋ جەبە ابىلقايىردىكىنە ۇقسامايدى.
بەيتانىس جىگىت بۇنىڭ تاڭعالعانىن اڭعارىپ قويدى ما، اتىنا قارعىپ ءمىندى.
— اۋ، ولجاڭدى المايسىڭ با؟ — دەدى ءابىلقايىر.
— ساعان سىرالعىم بولسىن!
ساڭق ەتە قالعان جىگىت داۋىسىنان ماقتانىش پەن مازاق قوسا ەستىلگەندەي بولدى. اتىنا قامشى باسىپ اڭعاردىڭ اۋزىنا قاراي شوقىتا جونەلدى.
ءابىلقايىر بۇرالاڭ تاۋ جولىمەن بۇلكەكتەپ بارا جاتقان شۇباردىڭ سوڭىنان تاڭدانا قاراپ تۇرىپ قالدى. جارعاق توندى شۇبالاڭ شۇبار اتتى... ەندى بۇل جەلكەسىن قاسىدى. ءتىلى سالاقتاپ تەڭكيىپ جاتقان قۇلجانىڭ قاسىندا نامازدىگەردىڭ كولەڭكەسىندەي بوپ قاشانعى سىلەيىپ تۇرسىن! باۋىزداۋ قانى الدەقاشان سورىققان قۇلجانى ارتىنا وڭگەرىپ، شۇباردىڭ سوڭىنان ول دا سالدى.
كوز ۇشىندا قۇلتىلداپ بارا جاتقان شۇبار اتتىنىڭ جەتكىزەتىن ءتۇرى جوق. ءبىر ۋاقىتتاردا بارىپ اڭعار دا تاۋسىلدى. ەكى جاقتان ەنتەلەپ تاس قورشاعان تار قىسپاقتان شىققان سوڭ شۇبار اياڭدى كوسىلتىپ، تاۋدى بوكتەرلەپ وڭعا تارتتى. ءابىلقايىر دا اتىنىڭ باسىن سولاي بۇردى.
ءبىر-بىرىنىڭ قاراسىن سونادايدان عانا كورىپ وتىرعان ەكى سۋىت جۇرگىنشى ءتۇس قىڭا تاۋ قويناۋىنان قيا جاقپارلانباي جايپاۋىت قولاتتانىپ شىعاتىن جايداق سايدىڭ جايىلما تابانىندا وتىرعان قۇرىم ۇزىك قوڭىر ءۇيدىڭ ۇستىنەن شىقتى. شۇبار اتتى سار جەلىسپەن بارىپ، ءۇي سىرتىنا ءدۇرس ەتىپ تۇسە قاپ، شىلبىرىن بەلدەۋگە ءىلدى. جارعاق كيىمدى جىگىت ارشىنداي باسىپ ۇيگە كىردى. ەشكىم شىعىپ قارسى الماعانىنا، ءۇي سىرتىندا تۇرىپ جاي سۇراسپاعانىنا قاراعاندا مىناۋ ءوزىنىڭ ءۇيى سياقتى. ماڭايدا جايىلىپ جۇرگەن قارا-قۇراڭ كورىنبەيدى. ەڭ بولماسا، الدارىنان يت ەكەش يت تە ءۇرىپ شىقپاعانى ما! ءابىلقايىر كوپتەن بەرى جۇرت اۋدارماعاندىقتان جاپىرايىپ جەرگە ءسىڭىپ كەتە جازداعان جاتاعان ءۇيدىڭ تۋ سىرتىنا جەتە بەرىپ تاماعىن كەنەپ دىبىس بەردى.
— اۋ، حابارلاسقانداي كىم بار؟
— بار، قارسى ال، — دەدى ءۇي ىشىنەن ءبىر قاجىڭقى داۋىس قاسىنداعى بىرەۋگە.
سول-اق ەكەن سىرتقا ماناعى جارعاق كيگەن اڭشى جىگىت شىعا كەلدى. مۇنىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، اتىن تۇساي باستادى.
ءابىلقايىر ەردىڭ ارتىنا وڭگەرگەن قۇلجانى كوتەرىپ اپارىپ، ءۇيدىڭ وڭ جاق بوساعاسىنا جىقتى. ارامداپ جۇرەر كولدەنەڭ سۇعاناق تۇمسىق جوق پا ەكەن دەپ، توڭىرەككە قاراپ ەدى، تابالدىرىقتىڭ سىرتىنان اباجاداي ەكى بىردەڭە قاراۋىتتى. يتاياق دەۋگە تىم ۇلكەن. مۇنداي يتاياقتان يت تۇگىلى ارىستانعا اس بەرسەڭ دە، ارتىقتىق ەتپەس ءتۇرى بايقالادى. سويتسە، اق جەمدەنىپ توزعان، كيىلە-كيىلە ءسىرىسى قيسايعان كەبىس بوپ شىققانى. اۋەلى كوزى شاراسىنان شىعا تاڭىرقادى، ارتىنان ميىعىنان كۇلدى. «ۇرەرگە ءيتى جوق دەۋشى ەدى، راس ەكەن عوي...»
جاس جىگىت ءۇي الدىندا شىمىرۋلى شي ەسىكتى ءبىر يىعىنا اسىپ اپ، بۇنى توسىپ تۇر.
ءابىلقايىر:
— اسسالاۋماعالايكۇم، — دەپ ۇيگە كىردى.
— اليكىسالام، — دەدى ءتور جاقتان الگى قاجىڭقى داۋىس.
ورتادا جەز لەگەنگە لىقا تولىپ قىزىل شوق تۇر. بايالىشتىڭ شوعى. شوق شەتىنە قيسىق تۇمسىق تەمىر قۇمان بوكسەسىن تىعىپتى.
وتتىڭ ءتور جاعىندا بىردەڭە بوزاراڭدايدى. ول قاراقۇيرىقتىڭ يلەنگەن تەرىسىنەن جاسالعان داستارقان ەكەن. وندا ەرنەۋى كەمىرىلگەن ەكى كەميەك كەسە تۇر. وڭ جاقتاعىسىنا كەنەت تاربيعان-تاربيعان بەس ساۋساق تاپ بەردى دە، تۇبىنەن كوسەي كوتەرىپ الىپ، الدەقايدا اكەتىپ بارا جاتتى.
تۇندىگى ءتۇسىرۋلى قارا كولەڭكە كيىز ءۇيدىڭ تورىندە وتىرعان ەڭگەزەردەي قارا كىسى سوندا بارىپ كوزىنە ءتۇستى.
الپامساداي كىسى بۇتىنداعى جارعاق شالباردىڭ بالاعىن تىزەسىنەن جوعارى شيىرشىقتاپ ءتۇرىپ قويىپتى. مالداسىن قۇرىپ وتىرعاندا، ەكى جىلىنشىگىنىڭ ءدال قىر ارقاسىنا بىتكەن قالىڭ تۇك قۇلىننىڭ جالىنداي جالبىراپ كورىنەدى. ەڭگەزەردەي دەنەسى بۋىلتىق-بۋىلتىق. ەكى ەمشەگى اپاي ءتوستى قاق ءبولىپ، ەكى جەردەن سالبىراي قۇلاپتى. ەڭگەزەردەي دەنە جۇدىرىقتاي وندىرشەك ارقىلى ەرەسەن ۇلكەن باسقا بارىپ جالعاسقان. قالعان باس سۇيەكتەن دوڭكيىپ ءبولىنىپ شىققان اي ماڭداي. قالاقتاي ات جاق. شىقشىتتىعى دا مىناۋ بەت دەپ اتالاتىن ۇلان-اسىر كەڭىستىكتە جىمپيىپ جاتىپ قالعىلارى كەلمەگەندەي ەكى جاقتان ەرەۋىلدەي بوي كوتەرىپ، سوقيىپ-سوقيىپ شىعىپ تۇر. دەگەنمەن مىرزا قۇداي وسىناۋ مول پىشىلگەن كىسىگە دە ەسەبىن تاۋىپ قىتىڭقىلىق جاساپ باعىپتى. شىقشىت سۇيەكتىڭ تاساسىندا بۇعىپ جاتقان شۇناق قۇلاقتى ەشكىم كورە قويماستاي. ءدال مىناۋ شاراداي بەتكە اناۋ كەلتە تاناۋدىڭ دا تاپ ونشا جاراسىپ تۇرعانى شامالى. ءبىراق، وسى ءبىر ۇلان-اسىر مول دۇنيەنى بەت-بەتىنە شاشىراتىپ جىبەرمەي، باس-اياعىن جيىپ ۇستاپ تۇرعان الدەبىر سيقىر كۇش بار. ول الاقانداي الا كوزى سياقتى. قارسى الدىنان كەلگەندە، كىرپىگىن قاقپاي تىكە قارايتىن ۇلكەن كوز قاپتالىنان قاراساڭ، ءبىر قيىعىنان سىعالاي قارايتىن سىنامپاز ساڭىلاۋعا اينالىپ كەتەدى ەكەن. سول ءبىر ەكى سىنامپاز ساڭىلاۋدىڭ مانادان بەرى مۇنىڭ ءۇستى-باسىن تۇگەل تىنتكىلەپ شىققان ءتۇرى بايقالادى.
— تورلەت، شىراعىم، — دەدى ءسال ىسىرىلىپ، وڭ جاعىنان ورىن بەرىپ.
ءابىلقايىر ورگە اتتاپ، شالدىڭ قاسىنان تەرى بوستەككە تىزە بۇكتى. انشەيىندە ەداۋىر بويى بار ءابىلقايىر اقساقالدىڭ شىنتاق تۇسىنان عانا كەلدى.
ماناعى اڭشى جىگىت قارسى الدىنا كەپ قۇمان توستى. ءابىلقايىر قولىن شايدى.
— جول بولسىن، — دەدى كاريا كەسەدەگى شايىن سوراپتاپ.
— ءالاي بولسىن، اقساقال، — دەدى ءابىلقايىر جىگىت ۇسىنعان تەرى سۇلگىگە قولىن ءسۇرتىپ جاتىپ.
— ال، جولاۋشىم، ءجونىڭدى ايتا وتىر، — دەدى شال كەسەسىن ءشاي قۇيىپ وتىرعان جارعاق كيىمدى جىگىتكە ۇسىنىپ جاتىپ.
— اڭ قاراي شىققان اڭشىمىز.
— قالاي، قانجىعا قاندانىپ تۇر ما؟ ءابىلقايىر ءشاي قۇيىپ وتىرعان جىگىتكە قارادى.
— قاندانعان سياقتى، — دەدى.
— ەندەشە، سىرالعى، — دەدى ەڭگەزەردەي كىسى باسىن كەسەدەن كوتەرمەگەن قالپى.
ءابىلقايىر تاعى دا ءشاي قۇيىپ وتىرعان جىگىتكە بۇرىلدى.
— نەگە كۇمىلجىدىڭ، بالام؟
ءابىلقايىر كەسەسىن سارقىپ، بەتىن الاقانىمەن باستى.
— كۇمىلجيتىن دە رەتى بولىپ تۇرعانى، — دەدى ول ءسوزىن بيپازداپ باستاپ. — مىنا زامانداسىمىز ەكەۋمىزدىڭ ەكى قانجىعامىزعا ءبىر قۇلجا بۇيىرىپ، قايسىمىز قايسىمىزعا سىرالعى بەرەرىمىزدى بىلە الماي داعدارىپ وتىرعان ءجايىمىز بار. و زامان دا، بۇ زامان ەكى مەرگەن ءبىر قۇلجانى اتىپ قۇلاتقاندى كىم كورگەن؟!
ءشاي قۇيىپ وتىرعان جىگىتكە قاراپ ەدى، ول تىمسىرايىپ جاق اشپادى.
— سوندا وزدەرىڭ قالاي ويلايسىڭدار، قۇلجا مۇندايدا كىمدىكى بولماقشى؟ — دەدى شال بۇلاردى سىناعىسى كەلگەندەي قۇراعىتا قاراپ.
— كىمنىڭ وعى بۇرىن تيسە، سونىكى بولاتىن شىعار، — دەدى ءشاي قۇيىپ وتىرعان قوڭقاق مۇرىن جىگىت جۇلىپ العانداي.
ءابىلقايىر كۇلىمسىرەدى.
— ال، سەن قالاي ويلايسىڭ، جولاۋشىم؟
— كىمنىڭ وعى جىقسا، سونىڭ يەمدەنگەنى دۇرىس سياقتى.
شالدىڭ كەلتە تاناۋى بۇلك ەتە قالعانداي بولدى. قوشتاپ وتىرعانى دا، موشقاپ وتىرعانى دا بەلگىسىز.
— قۇلجانى قايدان اتتىڭدار؟
— اڭعار بويىندا قۇز جارتاستىڭ باسىندا تۇرعان جەرىنەن...
— ە... ە... وق قاي اراسىنان ءتيىپتى؟
— بىرەۋى اش قولتىقتان، بىرەۋى كوزىنەن...
— ە...ە...
شال ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك كوز تاستادى.
— اپىراي، سوندا اتقان وقتارىڭدى وزدەرىڭ تانىماعاندارىڭ با؟
— تانىدىم. اش قولتىقتان تيگەن مەنىڭ وعىم، سىنىق سۇيەم كىرىپ كەتىپتى، — دەدى ءشاي قۇيىپ وتىرعان جىگىت تاعى دا اسىعا ءتىل قاتىپ.
— ەكىنشى وق كوزىن اعىزىپ وتە شىعىپتى، تابىلمادى.
— ە... ە...
شال وتىرىپ-وتىرىپ بارىپ، جىميا ءتىل قاتتى.
— سوندا قۇلجانى كىم جىققانىن ءالى بىلمەي وتىرسىڭدار ما؟
— سىنىق سۇيەم كىرگەن وق جىقپاعاندا، جاناپ وتكەن وق جىقتى دەيسىڭ بە؟
شاي قۇيىپ وتىرعان جىگىت بۇل جولى نىعىزداي سويلەدى.
شال تاعى دا قۇراعىتا قارادى. ءابىلقايىر ۇندەگەن جوق. ءبىر ەزۋىندە بايقالار-بايقالماس كۇمىلجى كۇلكى تۇردى.
شال قاسىنداعى قارا قۇيرىقتىڭ لاعىنىڭ شاپ تەرىسىنەن جاسالعان شارشى سۇلگىمەن كوزىنە قۇيىلعان اششى تەردى ءسۇرتىپ جاتقاندا دا ەكى ۇنجىرعاسى ۇزاق بۇلكىلدەدى.
ەكى اڭشى اڭتارىلىپ قالىپتى. ەڭگەزەردەي شالدىڭ ەكى يىعىنىڭ سەلكىلدەگەنى ءبىر ۋاقىتتا بارىپ باسىلدى. سوسىن قايتادان تۇك كورمەگەندەي بايسالدى قالىپقا ءتۇسىپ:
— مال زورىققاندىكى، اڭ جولىققاندىكى ەمەس پە؟ — دەدى.
ەكى اڭشى جارىسا باس يزەستى. اسىرەسە ءشاي قۇيىپ وتىرعان جىگىتتىڭ كوزى جايناپ قويا بەردى.
— قۇلجانى الدىمەن كورگەن سەن ەكەنسىڭ، بالام. وعىڭنىڭ سىنىق سۇيەم كىرىپ كەتكەنىنە قاراعاندا قاپىسىز كوزدەپ تولعاپ اتقان بولدىڭ عوي، — دەدى.
شاي قۇيىپ وتىرعان جىگىت ىرجىڭ ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— ءبىراق، اش قولتىقتان كىرگەن وقتىڭ تۋ تەكەنى مۇرتتاي ۇشىرا قويۋى ەكى تالاي. جىعىلسا دا، قانسىراپ بارىپ جىعىلۋى مۇمكىن.
جىگىتتىڭ بەتىندە الگىندە عانا لىپ ەتە قالعان قۋانىش ۇشقىنى لەزدە ءسوندى. شال قاجىڭقى داۋسىن ودان ءارى سوزا ءتۇستى.
— ال، شىڭ باسىنداعى تاعىنى كوزدەن تيگەن وقتىڭ شىڭىراۋعا قۇلاتپاي قويماسى كامىل. بالام، ءبىرىنشى تيگەن وق سەنىكى ەكەن دە، جىققان وق — مىناۋ جولاۋشىنىكى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە سەن كوزدەپ اتىپسىڭ، ول كوزدەمەي اتىپتى. كوزدەپ اتسا، ونىڭ وعى دا تيگەن جەرىنە قادالىپ قالار ەدى. كوزدەمەي اتىپ كوزدەن تيگىزگەن مەرگەنمەن ولجاعا تالاسقان ابەستىك شىعار، — دەدى.
ەكى اڭشىنىڭ دا بەتتەرى دۋ ەتە ءتۇستى. سونى بايقاعان شال ءسوزىن ءسال ءۇزىپ بارىپ قايتا جالعادى.
— ءجاي قول تۇسپالمەن-اق اتقانىن سۇلاتا بەرگەنىنە قاراعاندا بۇل جولاۋشى كوزىنىڭ سۇعى مەن بەتىنىڭ سۇسى مول ابدوللا بالالارىنىڭ سويى سياقتى. قالعاندارى توپىرلاتىپ قول شۇبىرتىپ، يت-قۇس ەرتىپ، ىزى-قيقى، قىم-قۋىت قيقۋلاتىپ جۇرۋگە قۇمار ەدى، شىراعىم، سەن وسى، ءداۋ دە بولسا، الگى ءابىلقايىر سۇلتان شىعارسىڭ.
شاي قۇيىپ وتىرعان جىگىت ورىنىنان اتىپ تۇردى. اكەسى جاڭاعىدان گورى ءجۇزىن سۋىتا سويلەدى.
— سۇلتاننىڭ الدىنان جولىققان اڭعا تالاسام دەپ، استىڭداعى اتىڭنان ايىرىلىپ قالماعانىڭا، يا مىنا كارى اكەڭدى كورگەنسىز ۇل وسىرگەنى ءۇشىن اتا ساقالى اۋزىنا ششىققاندا كوك ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ ەل اينالدىرىپ ماسقارا قىلماعانىڭا ءتاۋبا دە، بالام.
ءابىلقايىر شالعا بۇرىلدى.
— اپىراي، ءماتى اعا-اي، تىم ءتوندىرىپ جىبەردىڭىز عوي.
— مەنىڭ ءماتى ەكەنىمدى قايدان ءبىلدىڭ، شىراعىم؟
— مىنا زامانداسىمنىڭ مەرگەندىگىنەن ءبىلدىم. شال كەڭك-كەڭك كۇلدى.
— ە، ول ۇستىندەگى كيىمىنەن اڭعاردىم دەگەنىڭ عوي. جىگىتتىڭ بوپ-بوز بەتىنە قايتادان لىپ-لىپ قان شاپشىدى. ءابىلقايىر ىڭعايسىزدانىپ قالدى.
— ءماتى اعا، مىنا قۇلجا ساتكە جولىققان بولدى. ءسىزدى كورۋگە كوپتەن قۇمار ەم، — دەدى سۇلتان جىگىت.
مىسقىلشىل شال بۇل جولى مىرس ەتپەدى. ءبىراز داعدارىپ وتىردى.
— شىراعىم، الىستان وراعىتىپ سويلەگەنىڭە قاراعاندا اقىلدى جاس بولارسىڭ. اقىل سۇيكىمدى كورىنگەنمەن، ونىڭ دەگەنىن ىستەپ، ءمۇيىزى قاراعايداي بولىپ جاتقان ەشكىمدى ءازىر كورە قويمادىق. ويتكەنى، اقىلعا ايتقىزساڭ، قاپىسىز ءىس، قاتەسىز ءسوز بولمايدى دەيدى، ەڭ دۇرىسى، ەشتەڭە ايتپاعان، ەشتەڭە ىستەمەگەن دەيدى. ال نە ءسوزى، نە ءىسى كوڭىلىن قوزعاماعان كىسىنىڭ سوڭىنان ادام تۇگىلى مال ەكەش مال ەرمەيدى. مەن بىلسەم، مىنا زامانىڭ تاپ اقىل سۇرامايدى، ابىروي سۇرايدى. بۇ زاماندا ابىرويدىڭ دا اتى وزگەرىپ كەتتى. ونى بۇگىندە بەدەل دەيتىن بولىپتى. بەدەل دەگەنىڭ ەسىگىڭنىڭ الدىندا كولدەنەڭ ءتۇسىپ جاتىپ الاتىن كۇدىرە جەلكە كوك توبەت سياقتى. ول دا ءۇيىنىڭ سورپا-سۋانى مول، داۋلەتتى كىسىگە بىتەتىن كورىنەدى. سونسوڭ دا، بالام، ءبىز سەكىلدى ءسوز دەپ اتالاتىن قوتىر شىبىشتىڭ شاندىرىن تارتقىلاي-تارتقىلاي، ونى دا ابدەن اقتا قىپ سۋالتىپ جىبەرگەن، كۇنى وتكەن كۇڭىرەنشەك كارىدەن گورى تاقىمىندا شوقپارى سالاقتاپ داۋلەت قۋىپ، داۋرەن ىزدەگەن، جالىنى قايتپاعان جاستارعا ءۇيىر بولعان دۇرىس. ءتايىرى، ءجون بىلەتىن تەكتى جىگىتكە ەل ۇستاۋ دەگەن ءسوز بە ەكەن! ول ءۇشىن ۇلكەنگە ىزەت، قاتارعا ءقادىر، ىنىگە ءىلتيپاتتان باسقا نە قاجەت بولۋشى ەدى! بۇل جۇرتتىڭ سوڭىنا ەرەمىز بە دەپ ۇمىتتەنەتىن ازاماتىنان بار دامەتەرى سول-اق قوي!
شال سوسىن ءسوزىن ءۇزىپ كەسەسىن توڭكەردى.
ءابىلقايىر ول كۇنى ايدالاداعى جاپىرايعان جالعىز ءۇيدىڭ كولەڭكە بەتىنە توقىم توسەنىپ، ەر جاستانىپ ۇندەمەس اڭشى جىگىتپەن بىرگە قونىپ شىقتى. ول ءوز باسىنا تالاي ورناپ، تالاي كوشەر ب ا ق پەن سورعا تاپ وسى ءبىر ەلەۋسىز وقيعا دا سەبەپشى بولادى ەكەن دەپ ءتىپتى دە ويلاعان جوق-تى. سويتسە، سول ەكى وق قاتار تيگەن شاڭىراق ءمۇيىز شال باس تەكە ءتۇزدىڭ سىمسىك كوز اڭشىلارىنىڭ تالايىنىڭ قانجىعاسىن قانداپ، تالايىنىڭ قازانىن مايلاپ، ەڭ سوڭىندا اۋىل سىرتىنداعى ءبىر بۇتانىڭ ءتۇبىن ءشىرىتىپ قالا بەرەتىن، تالاي-تالاي تاعى ءتورت اياقتىلارداي وپ-وڭاي ۇمىت بولا سالماپتى. جىگىتتىڭ اتىنىڭ قايدان شىعادىسى جوق ەكەن عوي. قارقاراداي ءۇيىڭ، قاقىراداي داستارقانىڭ، ىزعىنداي اعايىن-تۋماڭ مەن شالقىعان داۋلەتىڭ الىپ بەرمەگەن بەدەلدى قيا تاستى قيالاي جايىلعان قيقار تاعى الىپ بەرەدى عوي دەپ كىم ويلاعان!
بىردە ءابىلقايىر ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان ءبىر ۇلى جيىننان ايتەكە بيمەن بىرگە قايتتى.
ول دا ءبىر قازاقتىڭ باسىنداعى بۇلت كيىزدەي ۇيىسىپ قالىڭداي تۇسكەن بۇلىڭعىر جىلدار ەدى. بۇرىن ءۇش ءجۇزدىڭ داستارقانى بىرگە جايىلىپ، قامشىسى قاتار جاتار مۇنداي جيىندار سايرام شاھارىنىڭ كوك جەلكەسىندەگى مارتوبەدە ءوتۋشى ەدى. ول داۋرەننىڭ شەت-شەپىرىن، ول كەزدە بالا بولعانمەن، ءابىلقايىرلار دا كورە قالعان-دى.
كوك اسپانعا ەلۋ مىڭ ءتۇتىن سىلاڭداپ جارىسا كوتەرىلگەن ىزعىنداي شاھاردىڭ قىر ارقاسىندا شوككەن نارداي بوپ وقشاۋ توبە تۇرار-دى. ءبىر قۇدىرەت وسى جەرگە قولمەن قوندىرعانداي، تەرىستىككە ساۋىرىن، كۇنگەيگە ماڭدايىن توسەي جىعىلعان، ۇزىندىعى بەس ءجۇز قادام، ەنى وتىز-قىرىق قادام بار بيىك توبەنىڭ باسىنا شىعىپ قاراعان كىسىنىڭ كوز الدىنا قازاق ولكەسىنىڭ ءبىراز تورابى تۇگەل سايراپ كەلە قالار-دى.
كۇن شىعىستا قىسى-جازى بارىستىڭ جونىنداي شۇبارىتىپ الاتاۋ بۇلدىرار-دى.
ودان كۇنگەيگە قاراي ءسال ەڭكەيە سول ءبىر الىستاعى الا شابىر ۇزىن شۇباق كوشتىڭ الدىنا ءتۇسىپ، كوشى-قون بارلاپ كەلە جاتقان كوسەم كوشباسشىداي بودىپ وقشاۋ قاراۋىتقان وڭاشا تاۋ قازىقۇرت تۇرار-دى.
تەرىسكەي باتىستان كوك پەن جەردىڭ اراسىن تۇتاستىرا مۇنارىتىپ ۇلان-عايىر قاراتاۋ جاتار-دى.
بىر-بىرىنە تۇمسىق تىرەستىرە جالعاسىپ جاتقان وسى ءبىر ءۇش بيىك — كول-كوسىر ۇلى ءتۇزدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءۇش سەڭگىر بيىك بىر-بىرىنە سونادايدان ومىراۋىن اشىپ، قۇشاعىن جايىپ، ەنتەلەي ۇمتىلىسقان ءبىر بەلدەن جاراتىلىپ، ءبىر كوكىرەكتى ەمگەن ءۇش باۋىر جىگىت سەكىلدى ەدى.
وسىناۋ ىرگەسى اجىراماس ءۇش باۋىر تاۋدىڭ تۋ سىرتتارىندا ءۇش باۋىر ەل جاتار-دى.
مارتوبەدەگى جيىنعا الاتاۋدىڭ قويناۋ-قويناۋىنان ساۋلاي توگىلىپ، توپان سۋداي قاپتاپ ۇلان-اسىر ۇلى ءجۇز توبى كەلەر-دى.
قاراتاۋدى تەرىسكەي اينالىپ، سوناۋ تورعاي مەن ەرتىس اراسىنداعى سالقىن بەلدەر مەن ساۋمال كولدەردى سايرانداي كوشكەن جويقىن وردا — ورمانداي قالىڭ ورتا ءجۇزدىڭ قارا قۇرىم توبى قاپتاعايلار-دى.
قاراتاۋدى كۇنگەي اينالىپ جىلقىسى جايىق پەن جەمگە، تۇيەسى جويقىنداريا مەن سويقاندارياعا، اقتىلى قويى ەلەك پەن ىرعىزعا قاپتاي جايىلىپ، داليىپ جاتقان كيىزدەي تۇتاس كىشى ءجۇزدىڭ وڭمەڭدەگەن وجەت قولى باتۋعا بەت العان قىپ-قىزىل كۇن استىنان قۇيىنداتىپ قۇيعىتا قۇلار-دى.
شارتاراپتان قىزىلدى-جاسىل كوش كورىنەر-دى. كوشتىڭ ءبارى مارتوبە ماڭىنىڭ مايساسىن باسپاي، باستارىن الىستان ىركەر-دى. ءبىر جاعى سوناۋ قوشقار اتا بويى، ءبىر جاعى مىناۋ سايرام سۋ، الدى اناۋ قازىقۇرت، جاعالاي جازىققا القاداي ءتىزىلىپ اق جۇمىرتقا اۋىلدار قونار-دى. سايرام ماڭىنداعى ءۇش وزەننىڭ بويىندا بىر-بىرىنە جالعاستىرا تارتىلعان ايقىش-ۇيقىش جەلىدەن كوز تۇنار-دى. ءبۇيىرى بۇلتيعان ءسال توسكەيدىڭ باۋىر-باۋىرايى قىلاڭ شاتىرلارعا، قىراڭ-قىراڭنىڭ باسى كۇمبىرەگەن اق وردالارعا تولار-دى. قاق ورتادا تۇياق تيگىزبەي بالاۋسا ۇستاعان سايرام مەن مارتوبەنى ءۇش جاقتان كيمەلەپ قورشاي قويعان ءۇش ۇلىس اۋىلداردىڭ اجارى بىرىنەن-بىرى اسار-دى. ويتكەنى، مۇندا ءۇش ۇلىستىڭ ەڭ اتالى اۋىلدارىنىڭ ەڭ اجارلى وتاۋلارى تىگىلەر-دى، ەڭ داستارقانى مول، پەيىلدەرى كەڭ، ورالىمدى كەلىندەرى وسىندا كەلەر-دى، شايدى بابىمەن قۇيىپ، كوڭىلىڭدى قارالاي تويعىزار تولىقسىعان كورىكتى قىزدارى وسىندا كەلەر-دى، استى-ۇستىڭە ءتۇسىپ، ات ۇستىنەن كوتەرىپ الار، جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەن جۇعىمدى جىگىت-جەلەڭى وسىندا كەلەر-دى. ول زاماندا قازاقتىڭ قاي اقساقالىنىڭ دا ايعىر جالدىڭ باسىن ءبىر ءوزى تولتىرار كوپ ۇرپاعى بولار-دى. سول كوپ اۋلەتتىڭ كوپ وتاۋى سايرامداعى ۇلى جيىنعا قايسىمىزدى اپارار ەكەن دەپ ىشتەي باسەكەلەسىپ بىتەر-دى. «الگى پالەنشەنىڭ باياعىدا جيىنعا اپارىپ تىگەتىن وتاۋىنىڭ ءسانىن ايتسايشى، سالتاناتىن ايتسايشى، داستارقانىن ايتسايشى!» — كەۋ-كەۋ «پالەنشەنىڭ بايگەدەن وزىپ كەلگەن اتىن ايتسايشى»، «تۇگەنشەنىڭ جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن پالۋانىن ايتسايشى» — كەۋ-كەۋلەردەن ءبىر دە كەم تۇسپەيتىن. وتاۋلاردىڭ ءوزارا جارىسىپ ءۇي بەزەيتىنى دە، ءوزارا جارىسىپ ءسان تۇزەيتىنى دە، كەمپىرلەردىڭ قولىنان ۇرشىق، كەلىندەردىڭ قولىنان قايشى، قىزدارىنىڭ قولىنان ويماق تۇسپەيتىنى دە سوندىقتان-دى. كورشى وتاۋدىڭ ەرمەك قۇرىپ، كيىز قارپىپ، شي توقىپ، تالدىرعى ويىپ جاتقانىن كورسە ابىسىن-اجىننىڭ اراپشى كورگەندەي اپشىپ قالاتىنى دا سوندىقتان-دى. ءبارى دە: «پالەن جەردە جيىنعا تىگىلگەن وتاۋ، تۇگەن جەردە اسقا تىگىلگەن وتاۋ» اتانعىلارى كەلىپ، تىراشتانىپ باعار-دى. اۋىل كوشكەندە، ەلدەن بۇرىن جونەلۋگە جان سالاتىن. اۋىل قونعاندا، ەلدەن بۇرىن ءۇيىن تىگۋگە جان سالاتىن. اۋىل كوشكەندە، تەكەمەت قورشاعان كوش باستار تۇيەگە بۇرىن مىنگەن كەلىنشەك، اۋىل قونعاندا، تۇندىكتى ايقارا اشىپ تاستاپ، كوك سىلاڭ ءتۇتىندى بۇرىن شىعارعان كەلىنشەك بوزبالانىڭ كوزىنە ىلىككەن ءبۇلدىرشىن بويجەتكەندەي ەكى بەتى البىراپ، ەكى كوزى شىراداي جانىپ، گۇل-گۇل جايناپ قۇلپىرىپ شىعا كەلەر-دى. ول ءتورىن تازا، توسەگىن جۇمساق، داستارقانىن كەڭ، تاماعىن ءدامدى ۇستاۋعا جانتالاسىپ باعار-دى. سابا ەكەش سابا ىستاعاننىڭ وزىنە ىنتى-شىنتىن سالىپ بىتەر-دى. شارا تولى سارى قىمىزدى شايقاپ ىشكەن مەيماننىڭ اۋىزىنان قانداي ءسوز شىعار ەكەن دەپ قارالاي قىپىلىقتاپ وتىرار-دى. سوندا از وتىرىپ، كوپ سىنايتىن مەيمان: «پاي-پاي، ارعىن كەرىمبەكتىڭ ۇلكەن بالاسىنىڭ ۇيىندەگى كەلىننىڭ اس ۇستاعانى-اي!» — دەپ كەتەر بولسا، بۇكىل ءبىر رۋلى ەلدىڭ توبەسى كوككە جەتكەندەي ەدى. ول حاباردى ەستىپ: «اينالايىن ءبىزدىڭ پالەنشە جان، تۇگەنشە ەكەم اۋىلىنداعى ەڭ ماقتاۋلى كەلىن كورىنەدى»، — دەپ ايدالاداعى توركىندەرىنىڭ جۇرەگى جارىلار-دى. قوتانىنداعى مالدى قۇداي ايداپ كەلە قالعان كەزبە قوناقتىڭ اۋىزىنا ۇستاۋعا جياتىن، كەيىنگى ۇرپاققا سول قوناقتىڭ ەل اراسىنا جايىپ كەتكەن اڭگىمەسىن ميراسقا قالدىراتىن قازەكەمدە ات شىعارعاننان ارتىق مۇرات بولۋشى ما ەدى!
اسىرەسە، سايرامداعى جيىنعا قاي ارىستىڭ قاي رۋلارىنىڭ قاي اتالارىنىڭ قاي وتاۋلارى كەلگەنى، قايسىسىنىڭ بۇرىن تىگىلىپ، بۇرىن كوشكەنى، قايسىسىنىڭ قىمىزى ءتاتتى، قايسىسىنىڭ ءشايى ءتاتتى بولعانى التى ارىس الاشقا تۇگەل جايىلار، جەر تۇبىندەگى جەتى اتاڭنىڭ ارۋاعى تۇگەل ريزا بولار، جەر تۇبىندەگى جەتى ۇرپاعىڭنىڭ كەۋدەسىن اياق قاپتاي قىلار ايىرىقشا اڭگىمە-تۇعىن. ونداي اتىڭدى شىعارار ايىرىقشا شارۋانىڭ ماشاقاتى دا ايىرىقشا كوپ بولار-دى. جيىن باستالماستان ءبىر اپتا بۇرىن كەپ، ەرتەڭ وتاۋىڭدى تىگەر جەر تاڭدايتىنسىڭ. كوزگە تۇسەر، كەلىم-كەتىمى كوپ بولار وڭتايلى ورىندارعا قىزىل كەڭىردەك بوپ تالاساتىنسىڭ. كەزدەيسوق كەش قالىپ قويساڭ، وكىنىشىڭ ەستەن كەتپەس-تى. كىم كورىنگەنگە: «ءسان-سالتاناتىمىز ەشكىمنەن كەم بولماسا دا، جايباسارلىقتان كەشىرەك قالىپ، كوزگە تۇسە المادىق»، — دەپ جاعداي ايتىپ، قىزاراقتاپ بىتەرسىڭ-دى.
سايرامداعى جيىنعا قونعان اۋىلداردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ۇستىنەن كۇنى-تۇنى توپىر تاراماس-تى. تورتكىلدەپ قازعان جەر وشاقتاردا جاباعى مەن باعىلان بۇلك-بۇلك قاينار-دى. ءۇي سايىن گۇرس-گۇرس پىسكەن سابا داۋسى شىعار-دى. ورتاداعى باس وتاۋعا توبەل بيە سويعىزىپ بۇكىل رۋدىڭ باس كوتەرەرلەرى جيىلار-دى. ەرتەڭگى ۇلى جيىندا نە ايتىپ، نە قوياتىندارىن القاعا سالار-دى. قالعان وتاۋلار اۋىل اراسىنىڭ قىدىرمالارىنا تولار-دى. توبىلعى ساپتى قامشى ۇستاپ، تۇمار مويىن ات مىنگەن قىدىرماشى جىگىت-جەلەڭ ءبىر اۋىلدان ءبىر اۋىلعا ساپىرىلىسىپ باعار-دى. ايتەۋىر، قايدا قاراساڭ دا — ىعى-جىعى ات، ىعى-جىعى ادام. ايتەۋىر، قايدا قاراساڭ دا — اسۋلى قازان. كۇندىز كورسەڭ — ءسانقوي قاتىننىڭ يىرگەن شۇيكەسىندەي يرەتىلىپ كوك سىلاڭ ءتۇتىن بۋداقتاپ جاتقانى. تۇندە كورسەڭ — كەڭ القاپتىڭ اۋىزى-مۇرىنىنان شىعا لىقا تولىپ، جۇلدىزداي سامساپ كوپ وت مازداپ تۇرعانى.
التى اي جاز، التى اي قىس قۇلازىر دا تۇرار كەڭ القاپ تىرشىلىك دۇربەلەڭىنە بەلشەسىنەن بوگىپ، دەنى ءبىر جايىلىپ قالار ەدى. قايدا كوز تاستاساڭ دا — كوڭىلىڭدى تاسىتار كورىك پەن ءسان. قايدا تۇمسىق توسساڭ دا - كوكىرەگىڭدى اشار ءتاتتى ءيىس. قايدا قۇلاق توسساڭ دا — جابىر-جۇبىر ءۇن، كەۋ-كەۋ اڭگىمە، اسپان استىن شاتىناتا شىرقالعان اسقاق ءان، سىلق-سىلق كۇلكى، بوزداعان بوتا، كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەسكەن جىلقى... مىناۋ ۇلان-عايىر كەڭ جازىقتان ەرتەڭ جيىن تاراعاسىن دا ايلار بويىنا قىمىز ءيسى اڭقىپ، دۋ-دۋ كۇلكى ەستىلىپ تۇرارداي.
سايرامداعى جيىن تۇسىندا جۇرت اي بويىنا ارمان دەگەندى ۇمىتادى. ويتكەنى، ارمانداعان داۋرەنىڭنىڭ تاپ مىناۋ ىرگەڭدەگى ۇلى دۋماننان اسار-اسپاسى نەعايبىل-تۇعىن.
سايرامداعى جيىن تۇسىندا جۇرت اي بويىنا ۋايىم دەگەندى ۇمىتادى. ويتكەنى، ءدال مىنانداي شالقار قىزىقتىڭ ورتاسىندا شالقىپ جۇرگەن پەندەنىڭ قايتىپ ەڭسەسى جىعىلىپ، قايتىپ كوكىرەگىن كىرەۋكە شالماقشى.
سايرامداعى جيىن تۇسىندا جۇرت اي بويىنا ەرتەگى، داستان، حيسسا دەگەندەردى ۇمىتادى. ويتكەنى، مىناۋ تاپ ىرگەڭدەگى دۇبىرلەتىپ جاتقان ءسان-سالتانات، جىر-دۋمانعا قاي ەرتەگىڭ تەڭ كەلمەكشى.
ءسويتىپ، قيالداعى ۇجماق مامىر وتە قارا جەرگە، مىناۋ سايرام تۇبىنە ءوزى كەپ ورناي قالاتىن-دى. ول كەزدە كۇللى قازاق ساحاراسى شارشىسىنا تولىپ شالقىپ قويا بەرۋشى ەدى.
ءۇش پەرزەنتى ءۇش ۇلىس ەل بولىپ كوسەگەسى كوگەرگەن كارى قاراتاۋ ول كۇندەرى جايداعى جاپىراق بەلى كوتەرىلىپ، اسپان استىن ءبىر ءوزى تىرەپ تۇرعانداي كۇدىرەيىپ شىعا كەلەر-دى.
ۇلان بايتاق دالانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن تۇتىنگە تولتىرعان ىزعىنداي ەلدىڭ قارا جۇرتى قاراتاۋ ول كۇندەرى جاپىراعى جايىلعان ءۇرىم بۇتاعىنىڭ جان-جاقتان جامىراسا تابىسىپ، قاتار وتىرىپ ءبىر داستارقاننان ءدام تاتقانىن كورۋگە اسىققان كارى اناداي ەمىرەنىپ جاتار-دى.
اۋەلدەن ەنشىسى بولىنبەگەن ەن قازاقتىڭ ەنە قازانى سايرام بولعان دا، اياقتارىنىڭ ۇشىنان باسىپ، ايبىنىپ كىرەر اتا شاڭىراعى تۇركىستان-تۇعىن. ءپاتۋا سايرامدا بايلاسىلىپ، باتا تۇركىستاندا بەرىلەر-دى. ول كۇندەرى مارتوبە مەن تۇركىستاننىڭ اراسىن جالعاستىرىپ جاتقان جايداق تابان وقجەتپەس سايىنىڭ اتام زاماندا قۇرعاپ قالعان قۋاڭ ارناسىندا ارعىماق ءمىنىپ الشاڭداي باسقان سالت اتتىلاردان كوز تۇنۋشى ەدى. ءيسى قازاقتىڭ ەركەك كىندىگى كوك نايزاسىن كوتەرىپ، بەس قارۋىن اسىنىپ جاۋعا بارا جاتقانداي جاراقتانىپ كەلە-تۇعىن. قارۋ اسىنباي كەلگەن ەركەك قاتارعا كىرە المايتىن. مارتوبەنىڭ جيىنى بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ اقىل تۇگەندەسىپ قانا قويماي، قارۋ تۇگەندەسەر، ايبىن سىناسار ايتۋلى وقيعاسى-تۇعىن. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن شەشەنى مەن باتىرىنىڭ ءبارى وسىندا، پالۋانى مەن جۇيرىگىنىڭ ءبارى وسىندا، ەڭ ازى، باسەكەگە ءتۇسىپ قازان تاۋىسىپ، سابا سارقا الار تاماقساۋلارىنا دەيىن تۇگەل وسىندا.
«قازاقتىڭ قازاق ەكەنىن بىلگىڭ كەلسە، حالىق ەكەنىن بىلگىڭ كەلسە مامىر وتە مارتوبەگە كەل» دەيتىن ءسوز دە سودان قالعان-دى.
مامىر وتە مارتوبەگە كەلسەڭ — سويلەسە ءسوزى ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتاتىن قازاقتان وتكەن ءدىلمار حالىق جوق پا دەپ قالاسىڭ.
مامىر وتە مارتوبەگە كەلسەڭ — جەتىم قوزىنىڭ جۇمىرىنداي عانا قارا شاناق، ەكى شەك، ون التى پەرنەگە جەر-جاھانداعى ءۇن بىتكەندى تۇگەل سىيعىزعان قازاقتان وتكەن كۇيشى حالىق جوق پا دەپ قالاسىڭ.
مامىر وتە مارتوبەگە كەلسەڭ — داۋسى ءتورت كەرەگە، تال شاڭىراقتى عانا ەمەس، اسپان استىن تۇگەل الديلەپ، ۇشقان قۇستى، جورىتقان اڭدى تالماۋراتقان قازاقتان وتكەن ءانشى حالىق جوق پا دەپ قالاسىڭ.
مامىر وتە مارتوبەگە كەلسەڭ — ءبيى سويلەسە، دۇييە جاراتىلعاننان بەرگى ىقىلىم زاماننىڭ جاي-جاپسارىن تۇگەل جادىندا ساقتاپ، كەلەشەگىن ءبارىن كورمەي ءبىلىپ وتىرعان قازاقتان اسقان سۇڭعىلا حالىق جوق پا دەپ قالاسىڭ.
مامىر وتە مارتوبەگە كەلسەڭ — كوپتى كورگەن كونەسىنىڭ يەگىندەگى كوك شۋلان ساقالدىڭ تۇقىلىنا، كوپتى بىلگەن كەمەل اقىل ايتقان ءسوزدىڭ ۇتىرىنا باس شۇلعي توقتايتىن قازاقتان اسقان ءپاتۋالى حالىق جوق پا دەپ قالاسىڭ.
مامىر وتە مارتوبەگە كەلسەڭ — القالى جيىندارى ازاماتى تۇگىلى كەرمەدەگى اتىنا دەيىن ءبىرىنىڭ جالىنا ءبىرى باسىن تىعىپ شۇرقىراسىپ جاتقان قازاقتان وتكەن باۋىرمال حالىق جوق پا دەپ قالاسىڭ.
مامىر وتە مارتوبەگە كەلسەڭ — داستارقانى جيىلماس، ساباسى سارقىلماس قازاقتىڭ جومارتتىعىن كورەسىڭ.
مامىر وتە مارتوبەگە كەلسەڭ — قازاقتىڭ كارىسىنىڭ اقىلىنا، جاسىنىڭ قايراتىنا قايران قالاسىڭ.
مامىر وتە مارتوبەگە كەلسەڭ — جىگىتىنىڭ استىنداعى اتىنا قاراپ، قىزىنىڭ يىنىندەگى كيىمىنە قاراپ قازاق جۇرتىنىڭ ىرزىعى مەن داۋلەتىن، ءسانى مەن سالتاناتىن كورەسىڭ.
قازاقتىڭ وزىنە-وزى ريزا بولعان ماقالدارىنىڭ قاي-قايسىسى دا سول مارتوبەنىڭ باسىندا تۋعان-دى. قارعا تامىرلى قازاق «ۇلى ءجۇزدى قولىنا قاۋعا بەر دە مالعا قوي، ورتا ءجۇزدى قولىنا قامشى بەر دە داۋعا قوي، كىشى ءجۇزدى قولىنا نايزا بەر دە جاۋعا قوي»، — دەپ تە سوندا ايتقان-دى. ەل ىرىسى — مالدى ۇلى جۇزگە تاپسىرسا، پەيىلىنە سەنگەنى، ەل جىرتىسى — داۋدى ورتا جۇزگە تاپسىرسا، بىلىگىنە سەنگەنى، ەل شىرقىن بۇزار جاۋدى كىشى جۇزگە تاپسىرسا، ەرلىگىنە سەنگەنى.
سوندىقتان دا مامىر وتە مارتوبەدەگى جيىندا توقايلاساتىن ءۇش ۇلىستىڭ ءارقايسىسىنىڭ ورىنى بولەك، ءارقايسىسى وزىنشە ىستىق-تى.
الاقانداي سايرام ۇلى ءجۇز توبى كەلگەندە كارى-جاسى اياعىنان تىك تۇرىپ، اكەسىن كۇتكەندەي ەلپەك قاعار-دى، ورتا ءجۇز توبى كەلگەندە اعاسىنىڭ الدىنان شىققانداي قۇراق ۇشار-دى، كىشى ءجۇز توبى كەلگەندە قيىردان قيقار ەركە ءىنىسى كەلگەندەي ءماز-مايرام بولار-دى.
مامىر وتە مارتوبەگە كەلگەندەر جيىن باستالماي تۇرىپ ات بەگى ءازيزباپتان باستاپ سايرامداعى سانسىز باپقا، قوجاحمەت ياسساۋيدىڭ اكەسى ىبىرايىم اتا مەن شەشەسى قاراشاش انادان باستاپ بارشا اۋليە-امبيەنىڭ باستارىنا بارىپ شىراق جاعىپ شىعار-دى. دۇكەننەن دۇكەن قالماي ارالاپ قورجىندارىن تولتىرار-دى.
وتىرىقشى باسىنان قىسى-جازى بوركىن تاستامايتىن، قاۋىن ەكەن دەپ اسقاباق جەپ قوياتىن كوشپەندىنى، كوشپەندى قىمىز ورنىنا قىسى-جازى ءبىر سارى الا سۋدى ەرتەلى-كەش ىسىلداپ-پىسىلداپ تارتار دا وتىرار وتىرىقشىنى مازاقتاپ، قىران-توپان كۇلكىگە باتار-دى. مارتوبەنى ءۇش جاعىنان شىرق اينالا قورشاي قونعان ءۇش قوسىن بىرى-بىرىنە شۇبىرىپ، بىلتىرعى ناۋرىزدان بەرمەن قاراي قول الىسپاعان اعايىن-جەكجاتتىڭ اماندىعىن بىلىسەر-دى. تالاي ۇلكەنگە تاباق-تاباق سىباعا تارتىلىپ، تالاي كىشىگە شەڭگەل-شەڭگەل سارقىت اساتىلار-دى. تالاي مۇرت مايلانار-دى. تويعان جۇرت ۇلى ءجۇزدىڭ قۇيرىعى توڭكەرىلگەن كوبەسىن، ورتا ءجۇزدىڭ بال تاتىعان قىمىزىن، كىشى ءجۇزدىڭ كەڭسىرىگىڭدى جارىپ، كوكىرەگىڭدى اشار قىمىرانىن ماقتاپ وزەۋرەسەر-دى. تالاي جيەن ناعاشىسىن، تالاي جەزدە بالدىزىن تاۋىپ قالجىڭعا كەنەلەر-دى. سوسىن باسىنا قىزىلدى-جاسىل كىلەم، تەكەمەت توسەگەن مارتوبەنىڭ باسىندا جارتى ايعا سوزىلاتىن قىزۋ جيىن باستالار دا كەتەر-دى.
شارتاراپتى وزىنە شاقىرىپ تۇرعان شارشى توبەنىڭ شىرقاۋ باسىندا، شاقىرايعان زەر كىلەمنىڭ ۇستىندە، التىن تاقتا الشايىپ التىن تاجدى حان وتىرار-دى. تاقىتتىڭ ەكى جاعىندا، قوس قاناتتا تىزە قوسىسىپ ۇلىس بەگى تورەلەر مەن سۇلتاندار تىزىلەر-دى. تاقىتتان ءسال تومەن، حان الدىندا قولدارىنا ءۇش ارىستىڭ قامشىسىن ۇستاپ ءۇش ءجۇزدىڭ توبە بيلەرى جايعاسار-دى. ءۇش بيدەن تومەنىرەك ءۇش شوعىر بوپ ءۇش ءجۇزدىڭ رۋ باسى بيلەرى مەن باتىرلارى وتىرار-دى.
كەڭ جازىققا وقشاۋ بىتكەن بيىك توبەنىڭ ۇشار باسىن يگى جاقسىلار يەلەنىپ بولعان سوڭ، توسكەي مەن ەتەككە قاراقۇرىم قاراشى ورنالاسار-دى.
مۇرتتارىن ورگە شانىشقان سۇڭعىلا بيلەر رۋ اراسى داۋدان قايدا جايلاپ، قايدا قىستاۋ، قاي جۇرتقا جاۋشى، قاي جۇرتقا ەلشى جىبەرۋ كەرەكتىگىنە دەيىن تۇگەل قوزعاپ، سول تۇستاعى قازاق جۇرتىنىڭ باسىندا بار مۇڭ مەن قامنىڭ ءبارىن تۇپ-تۇگەل تالقىعا سالار-دى.
سۇڭقىلداسقان بيلەردىڭ ءارى ىرعاسىپ، بەرى ىرعاسىپ ماملەلەسكەن ءتۇپ توقتامىن ساڭقىلداعان جارشىلار حان اتىنان جالپى حالىققا جاريالاپ، جەڭگەن جاق جەڭىلگەن جاقتان الاپاسىن الار-دى، بۇرىستىق قىلعان جاق ات شاپان ايىبىن، حانعا تيەسىلى حاندىق، بيلەرگە تيەسەلى بيلىك اقىلارىن تولەر-دى.
دۋىلداسقان جۇرت قايتادان ساپىرىلىسا قىدىرىپ بىر-بىرىمەن قوشتاسار-دى، ەلدە قالعان كارى-قۇرتاڭعا ايتار سالەمىن ايتار-دى. داليىپ جاتقان كەڭ دالانىڭ پۇشپاق-پۇشپاعىنا قۇلتىلداعان كوپ اتتىلار مەن تۇيدەك-تۇيدەك قويۋ شاڭ تارار-دى.
جيىن وتكەن سوڭ مارتوبەنىڭ ماڭى قۇلازىپ قالاتىن. سايرام بازارى جىلان جالاعانداي قاڭىراپ بوس تۇراتىن. مارتوبەنىڭ دۋمانى قازاق دالاسىنىڭ قيىر-قيىرىندا ءىشى پىسىپ بۇك ءتۇسىپ وتىرعان كوپ اۋىلداردىڭ جولدارىنا قاراي-قاراي كوزدەرى تالعان يگى جاقسىلارى، ەركەك كىندىكتەرى امان-ەسەن ورالىپ، بازارلىق پەن حابارعا قارىق قىلىپ تاستار قاقاقۋ جيىندارىنا ۇلاسار-دى. جيىننان قايتقاندار ارقىلى سالقار ساحارانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە بۇرىن ەستىلمەگەن جاڭا حابار، جاڭا لاقاپ دۇڭك-دۇڭك تاراپ جاتار-دى. بۇرىن ەشكىم بىلمەگەن جاڭا جۇيرىك، جاڭا پالۋان، جاڭا شەشەن، جاڭا انشى-كۇيشىنىڭ جۇلدىزى اسپانداپ شىعا كەلەر-دى.
جيىننان كەيىن اۋىل-اۋىلداعى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ يىعى جاڭارار-دى. تالايدان بەرگى قىربايلار بىر-بىرىنە قۇدا ءتۇسىپ تاتۋلاسىپ قايتار-دى. ارالارىنان قىل وتپەيتىن ەسكى دوستاردىڭ بىر-بىرىنە اتارعا وقتارى جوق بوپ ارازداسىپ ورالىپ جاتۋى دا كەزدەسپەي قالماي-تۇعىن.
نەسىن ايتاسىڭ، مامىر وتە مارتوبەدە باس قوساتىن ۇلى جيىن ءبىر جىل بويى اۋىزدان تۇسپەي ايتىلا جۇرەتىن كول-كوسىر حيكايا، حيسسا، جىر داستان ەدى عوي.
نەسىن ايتاسىڭ، مامىر وتە مارتوبەدە باس قوساتىن ۇلى جيىن ساحارانى جايلاپ، سامياندا اۋناپ جۇرگەن ەتەك-جەڭى كەڭ، بەيقام حالىقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن داۋلەت پەن ونەردىڭ، ىنتىماق پەن پاراساتتىڭ حان بازار جارمەڭكەسى-تۇعىن.
مارتوبە قازاقتىڭ مارتەبەسى-تۇعىن. ەندى، مىنە، ول داۋرەن دە كوزدەن ءبىر-بىر ۇشتى.
ءبىر كەزدە ەلۋ مىڭ ءتۇتىن سىلاڭداپ كوككە اتىلىپ جاتاتىن ىزعىنداي سايرام تىپ-تيپىل قىزىل تامپەككە اينالدى.
باسىنان ءماجىلىس اۋعان مارتوبەنىڭ تاق تۇرار تاقيا بيىگىندە قونتايشى جاساۋىلىنىڭ مامىردىڭ اجىرىعىنا جارىلا تويىپ، ماجىرا بوپ تۇرعان مەسقارىن ايعىرى بۋىن-بۋىنىنا الدەبىر ءازازىل بۋ جۇگىرىپ: «وت پەن سۋدان دا باسقا ءبىر مۇقتاجىم بار ەدى. وعان تاۋىپ بەرەر نەلەرىڭ بار؟» — دەگەندەي تاناۋىن جەلگە توسەپ تالتايا كىسىنەيدى.
الاتاۋدىڭ قارلى جوتالارىنىڭ اراسىنان تۋ جولبارىستىڭ ساۋىرىنداي سارى الا جىبەك شاتىردىڭ ىرگەسىنەن شارتاراپقا تۇگەل شالقىپ جاتقان قازاق دالاسىنا سۇقتانا قاراعان قاندى كوزگە ەڭ الدىمەن سايرام ىلىگۋشى ەدى. ونىڭ جايما بازارىنداعى جۇڭگو مەن پارسىنىڭ جىبەگى، ءۇندىنىڭ ءشايى، بۇرىشى، دارى-دارمەگى، كاۆكازدىڭ كۇمىس قىنى مەن الماس قانجارى، بۇقاردىڭ كەزدەمەسى مەن جونىنان جارىلعان تورى الا قاۋىنى، سامارقاننىڭ تورعىنى مەن مونشاقتاي جاۋدىرەگەن ءجۇزىمى، تۇرىكمەننىڭ قالى كىلەمى مەن قانشىرداي قاتقان ارعىماعى، ورىستىڭ سيساسى مەن شويىن باقىراشى، قىزىل ساقتيان بىلعارىسى مەن تەمىر شەگەسى، ورمان تولى اڭىنىڭ تەرىسى مەن اي بالتاسى جان-جاقتا انتالاي تورىپ تۇرعان كوپ كوشپەندىنىڭ اۋىزدارىنىڭ سۋىن اعىزاتىن. ولار وسىناۋ كول-كوسىر بازارعا جان-جاقتان شۇبىرىپ كەلىپ جاتقان، جان-جاققا شۇبىرىپ شىعىپ جاتقان ونسان كەرۋەندەردىڭ سوڭدارىنان كوزدەرىن ساتىپ قالاتىن. قارادان ۇزاپ، تاساعا تۇسسە بولدى، توبەلەرىنەن ءتونىپ، تومپەشتىڭ استىنا الىپ، تۇيەلەرىن باقىرتىپ، ادامدارىن شۋلاتىپ، توز-توز قىپ توناپ تا اكەتەتىن. ءبىراق، ولار، بارىنەن بۇرىن، وسىناۋ شارتاراپتىڭ قىزىلدى-جاسىل دۇنيەسىن جيعان قىزىل كوز ساۋداگەرلەرىن وزىنە شاقىرىپ تۇرعان ءازازىل قالانىڭ وزىنە ولەردەي ىنتازار-تىن. اش وتاردىڭ مايسا كورسە تاپاپ كەتكىسى كەپ، ءشول تابىننىڭ كول كورسە كوتەرە جۇتىپ كەتكىسى كەلىپ تۇراتىنىنداي، كوشپەندىلەر دە وزگەنىڭ جەرىنە قول سالسا، ەڭ الدىمەن، بازارلى شاھارلارىنا تاپ بەرەتىن، ءبارى دە ونداي شاھاردىڭ وزگەدە بولعانىنان گورى وزىندە بولعانىن قالايتىن. ءبىراق، شاھارى قۇرعىر جايما بازاردىڭ شاشىلىپ جاتقان كوپ جيھازىنداي ەمەس، قورجىندارىنا سيا بەرمەيدى. سوندىقتان دا قورجىندارىنا سيعانىنشا سىقاپ باعادى دا، بىزگە بۇيىرماعان دۇنيە باسقالارعا دا بۇيىرماسىن دەپ، قالعانىنىڭ ءبارىن قيراتىپ، ءبۇلدىرىپ باعادى. بازارىڭ تۇگىلى شاھارىڭنىڭ ءوزى تىپ-تيپىل بوپ، بۇرقىراعان شاڭداعى عانا قالادى. كوشپەندى سونىسىنا دا ەكى ەزۋلەرى ەكى قۇلاقتارىنا جەتىپ ءماز بولىپ ەلىنە قايتادى. كونە شاھاردىڭ وردالى حالقى قىرىلىپ قالادى دا، ويعا-قىرعا تىعىلىپ امان قالعاندارى قايتادان جيىلىپ، قايتادان قالقا كوتەرىپ، قايتادان ءتۇتىن تۇتەتە باستايدى. ۇيرەنشىكتى جەرگە جان-جاقتان قايتادان ساۋداگەرلەر اعىلىپ، قايتادان ۇيرەنشىكتى تىرشىلىگىنە كىرىسەدى. تاعى دا ءبىر قىزىل كوز جاۋ شىعىپ، تاعى دا ءبىر تالاپايعا تۇسىرگەنشە، قايتادان ىزعىنداي قالاعا اينالىپ، قايتادان جۇرتتىڭ كوزىن قىزىقتىرا باستايدى. سايرامدى اقي-تاقي تالقانداعان كۇلەكە باتىر، مىنە، وسى ءۇردىستىڭ ىنىنە ءبىرجولا سۋ قۇيىپ كەتۋدى كوزدەگەن سياقتى. وعان دەيىن دە سايرام سان رەت ويران كورگەن-دى. جوڭعار تاعىنا بوكسەسى تيمەي جاتىپ، كورشىلەرىن تۋلاقتاي سىلكىپ، جاستىقتاي جانشا باستاعان قالدان بەسوقتى مىڭ دا توقسان ءۇشىنشى1 تاۋىق جىلى جەر اياعى تارىلا كۇدەرلەرىن ءۇزىپ كەيىن شەگىنگەندەي بولىپ ەدى. التى اي جاز اياقتارىن كوسىلىپ ءشاي دە ىشە الماعان شاھار تۇرعىندارى ءتۇتىن باسى ءبىر اقسارباس ساداقا شالىپ، بورىكتەرىن اسپانعا اتىپ ەدى. جاۋ قاماعان قىسىلتاياڭ كۇندەرى كىمنىڭ نە ىستەگەنىن ەسكە الىسىپ، ءبىر ماحاللا ەكىنشى ماحاللانى مازاق قىپ، قاعاناقتارى قارق، ساعاناقتارى سارق ءماز-مايرام بوپ قالىسىپ ەدى. ءبىراق، و دا ۇزاققا سوزىلمادى. كەلەسى يت جىلىنىڭ قىسىن ىلە بويىندا وتكىزگەن جوڭعار جەر كوكتەر-كوكتەمەستە قايتا كەلىپ قاماعانى. ول جولى دا قورعاندى بۇزىپ كەلە الماعان-دى. ءبىراق، ءبىر قاپىسىن تاۋىپ، تۇركىستاننان كەلە جاتقان تاۋكە حاننىڭ بالاسىن تۇتقىنعا الىپ، تاعى دا كەرى شەگىنگەن-دى. جوڭعارلاردىڭ ويىندا نە بولعانىن كىم ءبىلسىن، تۇتقىن حانزادانى لۇقاستاعى ۇلامانىڭ قول استىنا جىبەرگەن-دى. بالكىم، ءوز دىندەرىنە كىرگىزىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە قازاق تاعىنا ءوز دىندەستەرىن وتىرعىزعىلارى كەلگەن شىعار.
سىبان راپتان دا قونتايشى بولا سالا دوڭىز جىلى سايرامعا باسىپ كىردى. ەلۋ مىڭ ءتۇتىنى، سەكسەن شاقىرىمدىق مايدانى بار ىزعىنداي قالانىڭ ورىنىندا امان قالسا، يتاياق قانا امان قالدى. باسقا دۇنيە بىتكەن قاپتاعايلاپ شاۋىپ جۇرگەن قالىڭ جوڭعارلاردىڭ قورجىنىندا كەتەدى. جان بىتكەننىڭ كوبى وققا ۇشتى، پالەن كۇندىك قورشاۋعا شىداي الماي اشتان قىرىلدى. ودان امان قالعانداردى سايرامدى العان جوڭعار اسكەرىنىڭ قولباسشىسى كۇلەكە كوگەندەۋلى قوزىداي قاز-قاتار تۇرعىزىپ قويىپ، قىرىق قايتارا ساناپ، قىرىق قايتارا تەكسەرىپ شىقتى.
اۋەلى ەركەكتەردەن جاۋاپ الىندى:
— كاسىبىڭ نە؟
— ۇستا!
— سەنىڭ كاسىبىڭ؟
— تىگىنشى.
— سەن شە؟
— زەرگەر.
— ال، سەن؟
— ناۋباي!
— سەن كىمسىڭ؟
— دەلدالمىن!
— سەن!
— تەرى يلەۋشىمىن.
— قاساپشى!
— دارمەكشى!
قولدارىنا ءبىر-بىر دويىر قامشى ۇستاپ، ات ۇستىندە شىرەنىپ تۇرعان ويراتتار مىناۋ ەكى قولدارى ارتىنا قايىرىلىپ، دىردەكتەپ تۇرا الماي تۇرعان قۋ سيراق تۇتقىنداردىڭ اۋىزدارىنان شىققان ءار سوزگە اۋەلى قارقىلداپ كۇلۋمەن بولدى. ەستىمەگەن ەلدە كوپ دەگەن وسى ەكەن عوي. دۇنيەدە كاسىپتىڭ ءتۇر-تۇرى بولادى ەكەن-اۋ! ءوزى مالشى، ءوزى قاساپشى، ءوزى جاۋىنگەر كوشپەندىگە مىناۋ ماۋىزداي-ماۋىزداي ەركەكتەردىڭ بەتتەرى شىلپ ەتپەي: «كيىم تىگۋشىمىن!»، «قازان قايناتۋشىمىن!»، «وت جاعۋشىمىن!» دەپ تۇرعاندارى ءبىر ءتۇرلى كۇلكىلى كورىندى. ءبىراق، باسقالار كۇلگەنمەن كۇلەكە كۇلگەن جوق. كۇزدىڭ سالقىن تاڭىندا قالجىراي شىققان قاجىڭقى داۋىستارعا قۇلاعىن توسىپ ءۇنسىز تۇر.
— ديىرمەنشى!
— ەتىكشى!
— موللا!
— اسپاز!
— شاراپ اشىتۋشى!
— بوزا قايناتۋشى!
— بوياۋشى!
— تاس قالاۋشى!
— سىلاقشى!
— بالگەر!
— تاس جونۋشى!
— تۇيمە ساتۋشى!
الدەبىر ۋاقىتتا ۇزىن ساپتىڭ دا شەتىنەن شىقتى. كوكالا اتتىڭ ۇستىندە كەك الا تەمىر قۇرسانىپ تۇرعان جىلانكوز قولباسشى سوندا بارىپ ورىنىنان قوزعالدى. نەبىر تەپسە تەمىر ۇزگەندەي، بۇلشىق ەتتەرى بۇلتىلداعان جىگىتتەردى قىرىپ سالىپ، قايداعى ءبىر ءسىڭىرى شىققان سىلىمتىكتەردى - تەمىر سوعۋشى، كورىك باسۋشى، نان ءپىسىرۋشى، بىلعارى يلەۋشى، تاس قالاۋشى، بوزا قايناتۋشى سۇمەلەكتەردىڭ جيىرما مىڭىن كوزىنەن ايداپ اكەتپەكشى. ولاردىڭ قانداي اۋرۋعا ءدارى بولاتىنىن ءبىر قۇداي مەن ءبىر قونتايشىنىڭ وزدەرى بىلەدى. تىزەلەرى قالتىراعان جيىرما مىڭ ەركەك كوك نايزالارىن كەزەنگەن كوپ جاساۋىلدىڭ الدىنا ءتۇستى.
سۇرىپتاۋشىلار قالش-قالش ەتىپ قارالاي زارە-قۇتتارى قالماي تۇرعان كوپ ايەلدىڭ قاستارىنا كەلدى.
بۇل جولى ولارعا ءلام-ميم ءتىل قاتقان جوق. كوزدەرىن سىعىرايتىپ ءارى ءبىر وتەدى، بەرى ءبىر وتەدى. سىعىراق كوزدەر اۋەلى ايەلدەردىڭ قۇرساق تۇستارىنا ءتۇستى. جالاڭداعان جاساۋىلدار ءىشى ءسال-پال بۇلتيعانداردىڭ ءبارىن قولدارىنان سۇيرەلەپ ىلگەرى الىپ شىقتى. جاۋ تۇقىمىنىڭ ۇرپاعىن ارقالاعان ارام قۇرساق ۇرعاشىلاردىڭ جوڭعار حاندىعىنا كەرەگى جوق. بەيباقتار اناداي جەردەگى كەميەك تاس دۋالدىڭ تۇبىندە سەبەلەپ جاۋعان سارى جەبەگە جەم بولدى.
ىزعار شاشا قاراعان سىعىراق كوزدەر ەندى ايەلدەردىڭ شاشتارىنا ءتۇستى. ءبىر تال اق شاشى بارلار جەلكەلەرىنەن تۇيگىشتەلىپ ايدالىپ شىقتى. كۇندىز كوسەۋىن ۇستاپ قارق قىلماس، تۇندە توسەگىن جىلىتىپ قارق قىلماس كارى-قۇرتاڭداردىڭ جوڭعار سايىپقىراندارىنا قاجەتى قانشا! الگىندە ەكىقابات بەيشارالار وپات بولعان اجداھا تاس دۋالدىڭ تۇبىنە ەندى بۇكشەڭ-بۇكشەڭ ەتىپ كارى-قۇرتاڭ جازعاندار كەتىپ بارا جاتادى.
كىنامشىل سىعىراق كوزدەر ساي-سۇيەكتەرىن سىرقىراتىپ قوساقتاۋلى ايەلدەردى تاعى ءبىر ءسۇزىپ شىقتى. بۇل جولى كوزدەرى قارالاي زارەلەرى ۇشىپ، قولدى-اياققا تۇرا الماي تۇرعان مۇڭلىقتاردىڭ بەت-اۋىزدارىنا تەلمىرگەنى. جانارلارىنا، ەرىندەرىنە، ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ تۇرعان ەكى بەتتەرىنە سۇلىكتەي قادالىپ، ايىرىلار ەمەس. كوزدەرى قيسىقتار، مۇرىندارى ەرسى ۇلكەندەر مەن ەرسى تامپىشتەر، جايىن اۋىز، سەكپىل بەتتەر، قالقان قۇلاق، شوت ماڭدايلار، جىرىق ەرىن، جالاق بەتتەر ۇزىن ساپتان الاستالىپ، العا شىعارىلدى. ولار دا اجداھا تاس دۋالعا قاراي سۇيرەتىلە باسىپ بارا جاتادى. كۇنى ەرتەڭ اسپان استىن ءبىر ءوزى بيلەيتىن جوڭعار اۋلەتىنىڭ سيقىن بۇزىپ، سۇرقىن الاتىن سۇمپايىلارعا مىناۋ قارا جەردىڭ ۇستىندە ورىن بولماۋعا ءتيىستى. جوڭعار توسەگى تۇگىلى جوڭعار ەسىگىنە تەك كوزدىڭ جاۋىن الاتىن سۇلۋلار عانا كەرەك! سەلدىرەپ قالعان ايەلدەر ساپىن الگى ينەدەي قادالاتىن تىمىسكى كوزدەر تاعى دا ءبىر تىنتكىلەپ شىعادى. بۇل جولى ولار سوناۋ بوكسەدەن تومەنگى جاقتى قىدىرىپ كەتكەن. ەرتەڭ قاسيەتتى جوڭعار ناسىلىنەن كوتەرگەن پەرزەنتىن جارىق دۇنيەگە اكەلمەي جاتىپ ازاپقا سالاتىن تار جامباس، تار قۇرساق، جۇقا سۇيەكتىلەر مەن بۇتى قيسايعان، توبىعى جانتايعان اقساق-توقساقتار كوك جەلكەدەن بۇرە ۇستايتىن بۇركىت شەڭگەلدەرگە ىلىگەدى. دۇنيەدە جوڭعار ناسىلىنەن دەنى تازا، سۇيەگى بەرىك، تۇلعا-تۇرپاتتى ءناسىل بولماسقا كەرەك. قالعان ناسىلدەر تەك جوڭعارلارعا ەسىگىندە قۇل، توسەگىندە كۇڭ بولىپ قانا ءومىر سۇرە الۋعا ءتيىستى.
وسىلاي ەكى جىنىستان سىعالاي سۇرىپتالىپ الىنعان، ەرتەڭ قونتايشىنىڭ الدىنا ايداپ اپارىلاتىن قىرىق مىڭ قۇل مەن كۇڭ بولەك ساپقا تۇرعىزىلدى. ەندى جەر بەتىنەن ءبىرجولاتا جوعالاتىن سايرامنىڭ ارتىن قۋماستاي قىلىپ، كەشەگى بەيبىت زاماندا بۇل شاھاردى ايتقانىنا جۇرگىزىپ، ايداعانىنا كوندىرگەن اۋىزى دۋالى اۋلەتتەردەن الپىس اق ءۇيلى امانات الۋ كەرەك بولدى. ارعى ءتۇبى سوناۋ ازىرەتى ءالى مەن ءجويىت قىزى حانيفادان تۋعان يمام مۇحامبەت - حانيفانىڭ ون ءۇشىنشى ۇرپاعى، كۇللى تۇران اتىرابىنا مۇسىلمان ءدىنىن شاشقان تۇركىستاندا تۇمەن باپ، وتىراردا وتىز باپ، سامارقاندا سانسىز باپ، بارىنەن ۇلكەنى ارىستان باپ بولسا، سول ارىستان باپتىڭ جۇرەجاتى كۇللى سايرامنىڭ باس ءپىرى يشان سايد كامال ءات-دين باپتان شاشىراعان اراب تەكتى قوجا اۋلەتىنەن جيىرما ءۇي، ءبىر كەزدە تۇران اتىرابىن بيلەگەن پارسى شاحتارىنىڭ تۇسىندا سايرامدى باسقارۋعا جىبەرىلگەن ۇلىقتان وربىگەن تاجىك تەكتى شاح اۋلەتىنەن جيىرما ءۇي، ودان بەرىدە ءامىر تەمىر تۇسىنداعى وكىمنەن تاراعان تۇركى تەكتى ءامىر اۋلەتىنەن جيىرما ءۇي تۇقىم-تورپاعىمەن، دۇنيە مۇلكىمەن جوڭعار حاندىعىنا اۋاتىن بولدى. ءسويتىپ، الپىس اق ءۇيلى اماناتتىڭ سوڭىنان ىلەسكەن قىرىق مىڭ قۇل مەن كۇڭ جىلاپ-سىقتاپ كەتە باردى. قولدارىنا بۇعاۋ كيىپ، جاياۋ ايدالعان قارا ءنوپىر سول كەتكەننەن ىلەگە بارىپ ءبىر جىل كىدىرىپ، ودان سوناۋ كونە تۋرفاننان ءبىر-اق شىعىپتى. الىس قاشقارستاندا سايرام دەگەن جاڭا شاھار سالىپ، ءبىرجولا مەكەن تەۋىپتى دەگەن قاۋەسەت بار.
سايرامنىڭ باسىنداعى داۋرەن سول كەتكەننەن مول كەتتى. سودان بەرى سايرام مەن مارتوبە قازاق كوكىرەگىنە باياعى زاماننىڭ ورالماس ەلەسى، وشپەس وكىنىشى، جازىلماس جاراسى بوپ ورنادى. قازاقتىڭ سودان بەرگى جيىنى اڭگىرەڭ بويىنداعى حانابادتا، حانابادتاعى كۇلتوبەدە وتەتىن بولدى.
قازاقتار جىلما-جىل ەكى دۇركىن — اۋەلى مامىر تۋا، سوسىن سۇمبىلە تۋا تايلى-تاياعى قالماي كۇلتوبەدە باس قوسادى. باس قوسىسقان سايىن قارس ايىرىلا ءبىر كۇرسىنىپ الادى. ويتكەنى، مۇندا سالقار ساحارانىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءۇش بيىك كورىنبەيدى، ءۇش ۇلىستىڭ ۇلان-اسىر تارابى كوك ساعىم جالماپ، قايداعى ءبىر كوز كورمەس تاسادا قالادى. جان-جاقتارى - كەسەنىڭ يەگىندەي جىلمىڭ تەگىستىك. تەگىستىكتىڭ شەتى - كولكىگەن كوكجيەك. كوز ۇشىنداعى مۇنارىتقان بۇلدىر ساعىمنىڭ ار جاعىندا نە تۇرعانى بەلگىسىز. اتامەكەنىڭنىڭ قاق تورىندە قاقىرايىپ وتىرىپ ءماسليحات قۇرعان ىرگەلى حالىق ەمەس، ايدالادا باس قوسىپ، پىش-پىشتاسقان قاشقىن-پىسقىن سياقتىسىڭ. قاراساڭ كوزىڭ، ويلاساڭ كوڭىلىڭ قۇلازىپ قويا بەرەدى. ايتەۋىر ءبىر سۇلدە سۇيرەتكەن ەلپى-سەلپى تىرشىلىك. باياعى ەڭسە ءبىرجولا جىعىلعانداي. باياعى ايبىن ءبىرجولا تارقاعانداي.
جيىننان قايتقاندار جول-جونەكەي شاش بازارىنا سوعاتىن. ءبىراق، باياعى سايرامداعىداي سايرانداي المايتىن. تالتاڭداپ قالعان شاڭ ەتىك، دالباي تىماق، جايداق ومىراۋ سالقام جۇرت ۇرشىقتاي ءۇيىرىلىپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ تۇرعان ءتىل العىش ساۋداگەرلەردىڭ، قاپەلىمدە، قاي ايتقانىنا قۇلاق اسارلارىن بىلمەي، جەلكەلەرىن قاسىپ، اڭتارىلىسىپ قالادى. ايعايلاي سويلەسىپ، الشاڭداي باسىپ، بۇتقا تولىپ قالعان نەمەلەرگە ەتەك-جەڭدەرىن جيناقى ۇستاپ، ەسەپپەن سويلەپ، ەپپەن قيمىلداپ، سىزىلىپ تۇرعاننان اسقان تاۋقىمەت بار دەيسىڭ بە؟ قازاق ءۇشىن قاي زاماندا دا اشىلىپ-شاشىلىپ جاتقان ارقايىڭ دۇنيە ەندى، مىنە، اياق استىنان قۋىقتاي قۋىرىلىپ شىعا كەلدى.
بۇرىنعى كەڭپەيىل دۇنيەنىڭ كەنەت تاناۋى قۋسىرىلىپ تارىلا باستاعانىن الدىمەن اڭعارعان تاۋكە حان جايىلما سۋداي بەيبەرەكەت شالقىپ جاتقان قازاق تىرشىلىگىن ءبىر جۇيەگە سالماقشى بوپ، ەل ىشىندە وسىنىڭ اۋىزى دۋالى-اۋ دەگەندەردى جيىپ اپ اقىلداساتىندى شىعاردى. جان-جاقتان انتالاي قاراعان اشكوز دۇشپاننان بەيقام جاتپاي، بەلدى بۋىپ بەكەم وتىرۋدىڭ جاي-جاپسارىن تولعاسا باستادى. وعان، ءسىرا، قازاق قازاق بولعالى ءبىر بۇيىردەن شانشۋداي قادالىپ، قاسارىسىپ تۇرىپ العان جوڭعار نايزاسىنىڭ سۋىق سۇڭگىسى از اسەر ەتپەسە كەرەك.
جوڭعار... ءبىر كەزدە كۇللى دۇنيەنى قالتىراتقان جويقىن ءسوز ءقازىر قازاقتىڭ عانا جۇيكەسىندە وينار جۇلىنقۇرت سوزگە اينالدى. ونى ەستىگەندە قازاقتىڭ قورقاق جاعى قالتىراپ، قايسار جاعى قالشىلداپ قويا بەرەتىندى شىعاردى. قازاق قازاق بولعالى قاق ماڭدايىنان تۇيىلگەن جۇدىرىق بوپ تۇرىپ الىپ، ادىمىن اشقىزباي كەلە جاتقان دا سول. ءبىر-بىرىنىڭ قالت ەتكەنىن قاعىس جىبەرمەي اڭدىسۋلى. جوڭعاردىڭ قازاق بىلمەيتىن، قازاقتىڭ جوڭعار بىلمەيتىن سىرى دا شامالى. ول از دەگەندەي تابان جۇرتىندا وتىرعان قارا قالماق پەن ادەپكى اتا قونىسىن تاستاپ، كۇن باتىستاعى ەدىل، جايىق، جەم بويىنا بارىپ ورىن تەپكەن قۇبا قالماقتىڭ اراسىنداعى الىس-بەرىس، قارىم-قاتىناس ءبىر ءسات تولاستاپ كورگەن ەمەستى. ەرسىلى-قارسىلى كەرۋەن باستاپ شۇبىرىپ جاتقان التى ايشىلىق الىس جولدىڭ كوبى قازاق دالاسىنىڭ ۇستىنەن وتەتىن-دى. قالماقتار جول جونەكەي ءۇش ارىستىڭ ۇشەۋىنىڭ دە بايىنا قونىپ، مىرزاسىنا تۇستەنۋمەن بولار-دى. ساپىرىلعان سارى قىمىز بەن بىلقىعان باعلاننىڭ ۇستىندە نەلەر ايتىلىپ، نەلەر اشىلمايدى دەيسىڭ. ءوستىپ وتىرعاندا ەكى ەلدىڭ اراسىندا قانداي سىر، قانداي قۇپيا جاتپاقشى! ەل ۇستىندەگى قازاقتىڭ ەكەۋىنىڭ ءبىرى ءوزىنىڭ جەتى اتاسىنىڭ ءجاي-جاپسارىن قانداي جاقسى بىلسە، ىرگەسىندەگى جوڭعاردىڭ جاعدايىن دا سونداي جاقسى بىلەتىن-دى. ءارقايسىسى ءبىر-بىر ارىستى اۋىزىنا قاراتقان كونەكوز قاريالار تۇگىلى ەندى-ەندى قامشى ۇستاپ، قاتارعا قوسىلىپ كەلە جاتقان ءابىلقايىر سىقىلدى جاستار دا جوڭعار جايىنا قانىق-تۇعىن. اسىرەسە، كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە جيىن كەزدە قازاقتىڭ باسشىسىنان كەششەسىنە دەيىن اۋىزدارىنان جوڭعاردى تاستامايتىن.
سويتسە، جوڭعار جۇرتى وزدەرىن ويراتپىز دەيدى ەكەن. ويراتقا سوناۋ شىڭعىس زامانىنان بەرمەن قاراي ماڭعۇل اسكەرىنىڭ سول قاناتىن قۇراپ كەلە جاتقان قوشاۋىت، قويىت، شوروس، ءدۇربىت، تورعاۋىت، ولەۋىت تايپالارى جاتادى-مىس. بۇل التى تايپانىڭ باعزى زاماننان كەلە جاتقان ءداستۇرلى قونىسى بار كورىنەدى. ەڭ شىعىس قاناتتا قويىتتار، ودان كەيىن تورعاۋىتتار، ودان كەيىن شوروستار، سوسىن دۇربىتتەر، سوسىن ەلەۋىتتەر، سوسىن قوشاۋىتتار جايلايدى دەسەدى. ىشتەرىندەگى ەڭ كوبى دە قازاقتارمەن كورشىلەس كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن قوشاۋىتتار سەكىلدى. ولار ءالى جوڭعارلار كۇشەيە قويماي تۇرعان كەزدە قالقالىقتارعا قارسى سوعىسقاندا وتىز مىڭ قول شىعارىپتى، ال ول كەزدە دۇربىتتەردىڭ قولى سەگىز مىڭعا، شوروستاردىڭ قولى التى مىڭعا، قويىتتاردىڭ قولى ءتورت مىڭعا، تورعاۋىتتاردىڭ قولى ەكى مىڭعا زورعا جەتىپتى. ال، ءقازىر سىبان راپتاننىڭ قول استىنداعى تۇراقتى اسكەر الپىس مىڭ جورىق كەزىندە ءجۇز مىڭنان اسادى دەسەدى.
ويراتتاردى ءاۋ باستان-اق قالعان ماڭعۇلدارداي شىڭعىس اۋلەتىنەن شىققان ۇلاندار بيلەمەي، بۇرىنعى تۇمەن باسى نويانداردىڭ اۋلەتى بيلەپتى. ءبىراق، ولار شىڭعىس اۋلەتىنەن شىققان كۇللى ماڭعۇلعا ورتاق حاندارعا تاۋەلدى بوپتى. جالپى ماڭعۇل تاعىنا شىڭعىس، ۇگەدەي، كۇيىك، موڭكەلەردەن كەيىن بەسىنشى بوپ وتىرعان قۇبىلاي قاراقورىمدى تاستاپ، ورداسىن ءوزى جاۋلاپ العان حانبالىققا اپارىپ تىگەدى. سوسىن-اق شىڭعىس اۋلەتى جۇڭگو ىقپالىنا دەن قويىپ كەتەدى. ولاردىڭ قول استىنداعى كۇنگەي ماڭعۇلدارى مەن شىعىس ماڭعۇلدارى دا جاتجۇرتتىق داپكە جابىلا كوشەدى. ماڭعۇلداردىڭ قىتايلارعا ىقپالىنان قىتايلاردىڭ ماڭعۇلدارعا جاساعان ىقپالى الدەقايدا باسىم تۇسە باستايدى. وعان كەيبىر ماڭعۇل تايپالارى ىشتەي نارازى ەدى.
نارازى بولاتىن دا رەتتەرى بار-دى. جۇڭگو بازارى وزدەرىنە ۇقساپ وتىرىقشى داپكە بۇيرەكتەرى بۇرىپ تۇراتىن كۇنگەي مەن شىعىس ماڭعۇلدارىن كورگەندە كوپتەن كۇتكەن اعايىندارى كەلگەندەي ەكى ەتەك بوپ ەلپەك قاعىپ، باتىس ماڭعۇلدارىن كوزدەرى شالسا بولدى، انادايدان-اق تۇمسىقتارىن كوككە كوتەرىپ كەكىرەيىپ شىعا كەلەتىن كورىنەدى. ارينە، مۇنداي كوپە-كورنەۋ الالاۋشىلىقتان الاۋىزدىق قوزداماي قويمايدى. الاۋىزدىقتىڭ ارتى جانجالعا جالعاسارى، ءسىرا، بەلگىلى. جانجالدىڭ ارتى — بەكىسۋ ەمەس كەتىسۋ. شۇرشىتتەرگە دە كەرەگى سول. پالەن عاسىر بويىنا جەلكەلەرىنە ءمىنىپ كەلگەن كوشپەندىلەردى بىر-بىرىنە ايداپ سالىپ ءىريت-سوق قىپ قويادى. اۋەلى كۇللى ماڭعۇل تاعىنداعى شىڭعىس اۋلەتىنىڭ ۇلانى ەلبەك حان ويراتتاردىڭ كوسەمىنە قىساستىق قىپ ولتىرتەدى. وعان ىزالانعان ويراتتار ەلبەكتىڭ ءوزىنىڭ كوزىن قۇرتادى. ەلبەكتىڭ كوزى قۇرىعانمەن، شىڭعىس اۋلەتىنىڭ كوزى قۇرىمايدى. ارادا ەلۋ جىل وتكەندە كۇللى ماڭعۇل تاعىنىڭ جاڭا يەسى اداي حان اساۋ ويراتتاردى جۋاسىتام دەپ ءجۇرىپ، ەلبەكتىڭ كەبىن ءوزى كيەدى. باس-اياعى ەلۋ جىلدىڭ ىشىندە امبە ماڭعۇل تاعىنىڭ ەكى يەسىنىڭ تۇبىنە جەتكەن ويراتتاردىڭ ەندى قالعان ماڭعۇلدارمەن قايدان باسى ءپىسسىن. ىرگە اجىراتىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. ويرات بايعۇستاردىڭ ءبولىنىپ شىققانمەن دە، ءبارىبىر، ايدارلارىنان جەل ەسە قويماپتى. ءبىر جاقتارىندا — قانعاي، ءبىر جاقتارىندا — ماڭعولستان، كۇنگەيىندە — گوبي، تەرىسكەيىندە — ەرتىس پەن ەنيسەي اراسىن ەن جايلاپ جاتقان التىن حان ۇلىسى. قاي جاعىندا دا: «كەلە عوي!» — دەپ باۋىرىن اشىپ، ەمەشەگى ءۇزىلىپ وتىرعان ەشكىم جوق. ءبارى دە جەر استىنان جىك شىققانداي، ەجىرەيە قارايدى. ونىڭ ۇستىنە كوشپەندى بايعۇستىڭ بازارسىز كۇنى بار ما؟ مالىنىڭ ەتى مەن مايىن — استىققا، ءجۇن-جۇرقاسىن — شىت-شىبىرعا اينالدىرىپ بەرەتىن جۇڭگو بازارى ەندى كوزدەرىنەن ءبىر-بىر ۇشتى. كوك نايزاعا تابىنىپ قالعان اۋسار جۇرت جان-جاعىنا جاس بورىدەي جالاقتاي قاراپ، القىمىنان الا كەتەر، ارقاسىنا سالا كەتەر قوڭىر قوشاقان ىزدەدى. كوزدەرىنە سامارقان، بۇقار، حيۋا، شاش، سايرامعا باراتىن قاسقا جولدى كەسە كولدەنەڭ بوگەپ جاتقان ماڭعولستان ىلىگەدى. ەسەنبۇعىنىڭ زامانىندا ماڭعولستان جاپىرا تيگەن جوڭعارعا ەش قايران قىلا الماي، سوناۋ شاشقا دەيىن جىبەرىپ قويدى. ءبىراق، قانشا قوڭىر قوزى بولعانمەن دە، ىزعىنداي ماڭعولستاندا ءبىراز ازۋ دا جوق ەمەس ەدى. شامالىدا بەرىسە قويمادى. الايدا، تەرىستىك باتىسىندا ءشايبان تۇقىمىنان، تۇستىگىندە اقساق تەمىر اۋلەتىنەن، شىعىسىندا ويراتتاردان كورگەن قۇقايى از بولعانداي، ىشىندەگى ءيتىر-قىلجىڭ قوسىلىپ ابدەن تيتىقتاعان ماڭعولستان اقىرى قاشقارلىق تارانشىنىڭ يىنىندە يت سىلىكپەسى شىعىپ كونەرگەن الاجولاق شاپانداي توز-توز جىرتىلىپ ءبىتتى. ءبىر شالعايى ءشايبان تۇقىمىنىڭ، ەكىنشىسى تەمىر اۋلەتىنىڭ، جاعاسى جوڭعارلاردىڭ اۋزىندا كەتتى. ويراتتاردىڭ دەگەندەرى ءبارىبىر بولمادى. باتىسقا قاراي وڭمەڭدەگەن قىل جالاۋلى قىرعي تۇمەندەردىڭ جولىن كەسكەستەپ جاڭا قۇرىلعان قازاق حاندىعى جاتىپ الدى.
سودان بەرى قازاق پەن جوڭعاردىڭ قولى ءبىر-بىرىنىڭ جاعاسىندا كەلەدى.
شىڭعىس اۋلەتىن تاقتان تايدىرىپ، بۇرىن وزدەرىن كىرىپتار قىلعان جۇرتتى ەندى وزدەرى كىرىپتار ەتىپ العان جۇڭگو بوعدىحاندارى مەن امبە ماڭعۇل تاعىنداعى شىڭعىس تۇقىمى ۇلىستارىنان قىساس كورىپ وتىرعان ويراتتاردىڭ ءورىسى جىلدان-جىلعا تارىلا بەردى. تايشىلاردىڭ كەيبىرى ەدىل اۋدى، قەيبىرى كوكەنۇر اۋدى. ءبىراق، جوڭعار شاپانىنىڭ ەتەك-جەڭى كۇزەلگەن ۇستىنە كۇزەلە ءتۇستى. ولار التىن حان مەن قازاق ۇلىستارىنىڭ اراسىنداعى تار ساڭىلاۋعا سىنالاپ كىرىپ، ەرتىستىڭ بويىن ەمىن-ەركىن جايلاپ، ەسىلگە قاراي بەت تۇزەدى. ءبىراق، ويراتتاردىڭ الدىندا جابىلا جەر تىستەلەگەن قوڭىر قوشاقانداردىڭ ءبۇيىرى ءبارىبىر بۇلتيا قويمادى. ول قىرسىقتى بىرەۋ شۇرشىتتەن، بىرەۋ حالقا ماڭعۇلدارىنان، بىرەۋ قازاقتاردان، بىرەۋ تەرىسكەيدەن تىمىسكىلەپ تىنىم تاپتىرماي باستاعان ورىس اكىمدەرىنىڭ شولعىنشىلارىنان، ال بىرەۋلەر، ءبارىن دە قويىپ، قانشا ورىسكە ايداساڭ دا، شوپەكتەپ ءجۇرىپ تويۋدى بىلمەيتىن قۇزعىن قۇرساق قوشاقانداردىڭ وزدەرىنەن كوردى. الايدا، ءىستىڭ ءبۇيتىپ ايرانداي بۇزىلۋىنا وسى بىزدەردىڭ دە قاتىسىمىز جوق پا ەكەن دەگەن كۇمان ەشبىر تورعاۋىت، ەشبىر ەلەۋىت، ەشبىر ءدۇربىت، ەشبىر شوروس، ەشبىر قوشاۋىتتىڭ ويىنا كىرىپ شىقسا، نە دەيسىڭ! ويراتتار سولاي قوي سوڭىندا قوي بولىپ تا ءبىراز زامان كوشىپتى. الگىندەي ەس كىرگىزىپ، ەتەك جيعىزار ازامات كۇندەردىڭ كۇنىندە شوروس تايپاسىنان شىعىپتى. بەت-بەتىنە بىتىراپ جۇرگەن جوڭعار تىزگىنىن ءبىر قولعا جيناقتاۋعا العاش رەت تاۋەكەلى تۇرعان حارا-حۋلا تايشى ەكەن. ول ءوز دەگەنىنە جەتە الماي، ارماندا كەتتى. ونىڭ دەگەنىنە ۇلى باتىر جەتتى.
ءيا، قاي جۇرتتىڭ دا سونداي وتكىنشى جانباعىستىڭ سوڭىندا دالاقتاپ شابا بەرمەي، ءبىر ءسات الدى-ارتىنا ويلانا كوز سالىپ، باسىنداعى قىرسىقتىڭ سىرىنا ءۇڭىلىپ، ودان قۇتىلۋدىڭ جولى — ءوز نوقتاسىن، جوسىق بىلەتىن كوشەلى ازاماتتىڭ قولىنا سەنىپ تاپسىرۋ ەكەنىن ۇعاتىن كەزى دە بولسا كەرەك. تەك حالىقتىڭ سونداي كەمەل ىسكە قۇلقى قۇلاعان تۇستا، ودان الگىندەي كوسەم ازاماتتىق تۋارىن ايت. تەك الگىندەي كوسەم ازامات تۋعاندا، حالقىنىڭ سوڭىنان ەرەرىن ايت. ايتپەسە، حالىقتىڭ قۇلقى تۇزەلگەندە، بۇيدا ۇستايتىن ەشكىم شىقپاي، ونداي بۇيدا ۇستار تۋعاندا، جۇرتىنىڭ باسى پىسپەي، قاشانعى قارا شاڭىراقتارىن قاراپتان-قاراپ جىعىپ الىپ جاتقان كەمتالاي حالىق از با؟ سورعا باتار سورماڭداي جۇرت سونداي بەرەكەتسىزدىككە تاپ بولادى دا تۇرادى. العا جۇرەر حالقى بار دا، قارىنىنىڭ تويعانى مەن ءيىنىنىڭ جىلتىراعانىنا ءماز بوپ قالعىپ قالعان بۇيدا ۇستارلار ب ا ق بايلايدى.
ءابىلقايىر سونى ويلاعاندا، مويىن ومىرتقاسىنىڭ بىرەۋى كۇرت ومىرىلىپ تۇسكەندەي، ەڭسەسى جىعىلىپ ەڭكەيىپ كەتەدى. شىركىن، مىناۋ اي استى تىرشىلىكتە ءوز جۇرتىڭا نە كەرەك ەكەنىن بەس ساۋساعىڭداي ءبىلىپ تۇرىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋعا تاۋەكەلىڭ دە، اقىلىڭ دا، قاجىر-قايراتىڭ دا جەتىپ تۇرىپ، ءبىراق ول نيەتىڭدى جۇزەگە اسىرۋعا الدىمەن سول ەمەشەگىڭدى ۇزگەن ەلىڭنىڭ ءوزى دەس بەرمەي، بەتىڭنەن قاقپايلاپ، كوكىرەگىڭنەن كەرى يتەرىپ، سىرتىڭ ءبۇتىن، ءىشىڭ ءتۇتىن كۇن كەشكەننەن اسقان تاۋقىمەت بار دەيسىڭ بە! ال، الگى حارا-حۋلانىڭ ۇلى باتىر اناسىنىڭ قاعاناعىنان ءتاج كيىپ، تاق ءمىنىپ تۋعان نەتكەن باقىتتى جىگىت ەدى! تىزگىندى ول العاندا، انشەيىندە، الا اۋىز جوڭعار قىڭق دەمەپتى دەيدى. دالايلاما وعان ەردەن2 باتىر قونتايشى دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىپتى دەيدى.
سول ەردەن باتىر قونتايشى ءوز جۇرتىنىڭ باس تىزگىنىن ءبىر ءوزى ۇستاپ، ايتقانى بولىپ، اتقانى ءتيىپ، شارشىسىنا تولىپ تۇرعان ابىرويلى شاعىندا مىڭ دا ەلۋ ءبىرىنشى قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان قوي جىلىنىڭ قىركۇيەك ايىندا باۋىرايى سەمىز جاباعىنىڭ سۇبەسىندەي سارى الا، قوڭىر الا بوپ قاتپارلانىپ جاتقان تارباعاتاي اياسىندا جوڭعاردىڭ، كوكەنۇردىڭ، حالقانىڭ جانە ەدىل بويىنىڭ تايشىلارىنىڭ بىردە-بىرى قالماي تۇگەل جيىلعان قۇرىلتاي3 جيىنىن وتكىزەدى.
سول كەزدە جوڭعار ايتىپ كەلگەن قورقىنىشتى اڭگىمەلەر قازاقتاردىڭ ءالى كۇنگە جادىنان شىعار ەمەس. كۇللى جوڭعار اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلعانداي قاتتى قۋانىپتى. قازاق قۋانسا، ءوز ەتەگىنە ءوزى ءسۇرىنىپ دالباقتاپ بىتەدى عوي. ال ويرات قۋانسا، قاباعىنان قار جاۋىپ، ارقىراپ-كۇركىرەپ ايبىندانىپ كەتەتىن كورىنەدى.
قۇرىلتاي بىتكەن كۇنى ۇلان-اسىر توي باستالدى. مايساسى جىعىلماعان كەڭ كوگالعا بۇكىل ءبىر اۋىلدىڭ جانى تۇگەل سىيىپ كەتكەندەي سارى الا جىبەك شاتىر تىگىلدى.
الگى سارى الا شاتىر تىگىلگەن دوڭگەلەك كوگالدىڭ جان-جاعى زەرەننىڭ كەمەرىندەي تىرەسىپ تۇرعان تىعىرىق تاۋ. تىعىرىق تاۋدىڭ باۋرايى بۇيرا جىنىس، بۇيرا جىنىستىڭ ءىشى اتقىلاعان اق بۇلاق. بۇلاق باسى ۇلىس-ۇلىستان كەلگەندەرگە تىگىلگەن قىزىل الا، سارى الا شاتىرلار. قازاقتاردىكىندەي كۇمبىرەگەن ءبۇيىرلى ەمەس، شومەلەدەي شوشايعان قالماقى ۇيلەر. ءۇي باسى جايراي جىعىلعان جاباعى، اق باقانعا اسىلعان قارا سابا. تىعىرىق تاۋدىڭ باۋرايى ىعى-جىعى ادام.
ءيسى ويرات تۇگەل باس قوسىپ، تۇگەل قۋانىسقان ۇلان-اسىر توي قىزىلدى-جاسىل سالتاناتىمەن كوزىڭدى قىزىقتىرعانىمەن كۇنگە شاعىلىسقان كوك نايزالارى، جالاڭداعان اق الماستارى، جەر قولقاسىن سۋىرارداي بوپ كۇركىلدەسكەن كەرنەيلەرى، داڭعىرا-دابىلدارى الپ-الپ باسقان اتان تۇيەدەي نوياندارى، بۇلت-بۇلت ەتكەن بۇلشىق ەتتەر مەن شىرەنە تارتىلعان ساداقتار قارالاي جۇرەگىڭدى دىرىلدەتىپ، كوڭىلىڭە ۇرەي قاشىرار ۇلكەن شەرۋمەن باستالدى.
شەرۋدى ۇستەرىنە قان كۇرەڭ قىزىل ءمانجى كيگەن، ءۇش-ۇش كىسى بوپ ءبىر-بىر تۋ ۇستاعان تۋ كوتەرۋشىلەر اشتى. جەلك-جەلك ەتىپ كوك اسپانعا ايبات شەككەن قىل قۇيرىق تۋلارعا ءتورت كىسى بوپ زورعا كوتەرەرلىك ءزىل باتپان جەز كەرنەيلەرىن كۇمپىلدەتە تارتىپ كەرنەيشىلەر ىلەستى. كەرنەيشىلەردەن كەيىن ەتەكتەرى جەر سىپىرىپ، مالىنعان سارى شاپان جامىلىپ، قوس قاتار بوپ لامالار ءوتتى. لامالارعا شيكىل سارى جاپانشا كيگەن قىرىق داڭعىراشى ەردى. بۇل توپ باستار شەرۋدىڭ ەكى جاعىندا شاشتارى جەلكەسىنە تۇسكەن ءدىندار تاقۋالار ىلەستى.
جوڭعار جۇرتىنىڭ ارۋاعىن اسىراتىن كيەلى شەرۋگە ءوز تايپالارىنىڭ سۇسى مەن ايبىنىن كورسەتەتىن نوياندار لەگى جالعاستى. نوياندار لەگىندە جيىرما-جيىرما كىسىدەن توپ-توپقا بولىنگەن ءبىر قولىنا شار بولات قالقان، ءبىر قولىنا شاشاقتى نايزا ۇستاعان نايزاگەرلەر، كۇنگە شاعىلىستىرىپ، جارق-جارق ەتكىزىپ نار كەسكەن سەمسەرىن جالاڭداتقان سايىسكەرلەر، ۇستەرىنە توعىز قابات ساۋىت كيىپ، يىقتارىنا وراما مىلتىقتارىن اسىنعان مەرگەندەر، ادىرنالارىن كەرە تارتىپ ساداقشىلار، قايقى قىلىشتارىن توبەلەرىنەن اسىرا سەرمەلەپ قىلىشكەرلەر شىقتى. وسىنداي ايباتتى لەكتىڭ ەكى جاق شەتىندە بۇزاۋ ءتىس دويىر قامشىلارى سالاڭداعان ايداۋىلداردىڭ الدىندا بەلۋاردان جوعارى تىر جالاڭاش شەشىندىرىلگەن، جاۋىرىندارىنا كۇن ويناپ، تىرسەكتەرى مايىسىپ ءدىر-دىر ەتىپ قازاقتار مەن قىتايلاردان تۇسكەن تۇتقىندار ايدالىپ كەلەدى.
ورتاداعى سارى الا شاتىرعا جەتكەن سوڭ ءبارى شىر اينالا قورشاپ تۇرىپ اپ ءمىناجات قىلدى. يىلىپ-بۇگىلىپ باستارىن ءۇش رەت جەرگە تيگىزىپ تاعزىم ەتىپ، تىزەرلەسىپ وتىرا كەتتى. كۇن ساسكەگە كەلگەندە باستارىنا ءمۇيىز بايلاپ، بىرەۋى بۇقا، بىرەۋى ارقار بوپ كيىنگەن لامالار تايراڭداپ بيلەي جونەلدى. بىرەسە توپ-توبىمەن، بىرەسە ەكەۋ-ۇشەۋ بوپ، بىرەسە ءارقايسىسى جەكە-جەكە تاپىراقتاپ باقتى. جارىقتىق تارباعاتايدىڭ كيىزدەي تۇتاسىپ جاتقان كوك مايساسىنان سوندا ءبىر سىڭار توزاڭ كوتەرىلسەيشى! لامالار سول تاپىراقتاعاننان بەسىن اۋعانعا دەيىن تاپىراقتادى. ءبىر ۋاقىتتاردا ەكى-ۇش لاما قۇنداقتاپ وراعان بالا سەكىلدى اپپاق بىردەمەنى كوكىرەكتەرىنە باسىپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، ايالاي كوتەرىپ شىقتى دا، شاتىردىڭ شىعىس جاعىندا لاپىلداپ جانىپ جاتقان وتتى كورگەندە كوزدەرى باعجاڭ ەتە قالىستى. الگىندە عانا ەمەشەكتەرى ءۇزىلىپ، الپەشتەي ۇستاپ كەلە جاتقان قولدارىنداعى قۇنداقتاردى لاپىلداپ جانىپ جاتقان وتقا لاقتىرىستى. سول-اق ەكەن جان-جاقتان تۇكسيە قورشاپ تۇرعان تىعىرىق تاۋ وسى ورتاداعى سارى الا شاتىردىڭ توبەسىنە تۇگەل جالپ ەتىپ قۇلاپ تۇسكەندەي، بىردەڭە قۇلاق جارا وقىس گۇرس ەتە قالدى. سارى شاتىردىڭ الدىنداعى دوڭگەلەك ساحنانىڭ ۇستىندە اسىر ساپ جۇرگەن بيشىلەر بيلەرىن توقتاتا قويىپ، گۇرسىل شىققان جاققا قاراي جاپا-تارماعاي جۇگىرە جونەلىستى. باردى دا، لاۋلاعان وتتى شىرىق اينالىپ تۇرىپ اپ، تاپىر-تۇپىر بيلەپ بەرسىن. كەنەت بىرنەشە لاما قاز-قاتار تۇرا قاپ، جەز كەرنەيلەرىن قىلعىنا قيقىلداتىپ دابىل بەرىستى. تىعىرىق قويناۋداعى ىزعىنداي جۇرت الامان-اسىر بولدى دا قالدى. ارلى-بەرلى ساپىرىلىسقان كوپ دۇربەلەڭ. سول ەكى ارادا سارى الا شاتىردان ءۇش ءجۇز قادامداي جەردەگى قۋراعان قامىستان ءۇيىپ قويعان شوشاق مايالار ساتىرلاپ جانا جونەلدى. شوشاق مايالاردان وت كورىنۋى-اق مۇڭ ەكەن، انە جەردەن دە، مىنا جەردەن دە تارس-تارس وقىس گۇرسىلدەر كوبەيدى. كۇللى تارباعاتايدىڭ ك ۇلى كوككە ءبىر-اق ۇشقانداي. كوك الا ءتۇتىن. كۇڭىرسىگەن ءيىس. بەت شارپىعان قىزىل جالىن. باقىرعان-شاقىرعان ىزى-قيقى ايقاي. ويراتتار مىناۋ الامان-اسىردان قورقۋدىڭ ورىنىنا، الگى گۇرسىل شىققان جاققا قاراي ايقاي سالىپ جۇگىرىپ بارادى. قولدارىنا تۇسكەن نارسەنىڭ ءبارىن ىلگەرى قاراي لاقتىرىپ، كۇنشىعىسقا قاراي قاپتاعايلاي جونەلىستى. سول جابىر-جۇبىر جاپا-تارماعاي جوڭكىلىستىڭ قاق الدىندا قويقاڭداپ قونتايشىنىڭ ءوزى دە جۇگىرىپ بارادى. سويتسە، ماناعى كەرنەيلەر: «ەل شەتىنە جاۋ كەلدى» دەپ دابىل بەرىپتى. ەر جۇرەك ويرات جۇرتى ويدا-جوقتا تاپ بەرگەن شۇرشىتتەردىڭ اپ-ساتتە-اق يت تەرىلەرىن باستارىنا قاپتاپ، تاس-تالقاندارىن شىعارماقشى. كوپ ۇزاماي الگى قيقۋلاعان قارا ءنوپىر سىرنايلاتىپ، كەرنەيلەتىپ، سەكىرىپ، بيلەپ، سارى الا شاتىردىڭ قاسىنا قايتا ورالدى. بەسىن اۋا داستارقان جايىلىپ، تاباق-تاباق ەت تارتىلىپ، سابا-سابا قىمىز سارقىلدى.
سول تويدى باستان-اياق كوزدەرىمەن كورىپ، كوپشىلىك الدىندا جوندارىن قامشىعا توسقان كوپ تۇتقىن توي وتكەسىن تۇپ-تۇگەل بوساتىلىپ، ەلدى-ەلدەرىنە قايتارىلدى. قونتايشى ولار ءوز ەلدەرىنە جوڭعاردىڭ قازىرگى ايباتى مەن قاۋقارىن ايتىپ بارىپ سەسكەندىرە بەرسىن دەپ ادەيى بوساتسا كەرەك.
ءولىپ-تالىپ ەلگە جەتكەن كوپ مۇڭدىق، شىنىندا دا، ويراتتاردا تۇتقىندا بولعاندا نە كورىپ، نە قويعاندارىن ايتىپ زارلاي جونەلىستى. ولاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرىپ جۇرت جاعالارىن ۇستاستى. قالماقتاردىڭ الگى كۇبىنىسى انشەيىنگى بارىمتا-سارىمتاعا كەلىڭكىرەمەيدى ەكەن. اسىرەسە، تۇتقىندا بولىپ قايتقان كاريالار جوڭعارلاردىڭ جاڭادان قابىلداعان جوسىعىن ەجىكتەي انگىمەلەگەندە، توبە-قۇيقاڭ قاراپتان-قاراپ شىمىرلاپ قويا بەرەدى. ول مىناۋ نەعايبىل ەرتەڭنىڭ الدىنداعى قورقىنىش پا، الدە يەگىڭنىڭ استىندا وتىرىپ اپ، سەنىڭ قولىڭنان كەلمەگەن تالاي نارسەنى وپ-وڭاي جۇزەگە اسىرىپ جاتقان بوتەن جۇرتقا دەگەن قىزعانىش پا، جوق جان-جاعىڭنىڭ ءبارى قۇز باسىنداعى قارشىعا قۇستاي تاس ءتۇيىن بوپ جيناقى وتىرعاندا، ءوز ەلىڭنىڭ دەلق ۇلى كىسىنىڭ ەتەگىندەي ءالى كۇنگە اشىلىپ-شاشىلىپ جاتقانىنا نامىستاناسىڭ با — ايتەۋىر قاراپتان-قاراپ ءىشى-باۋىرىڭ ءجيدىپ، ون ەكى جىلىگىڭ بىردەي كەمىرىلىپ موجاپ قويا بەرەدى ەكەنسىڭ.
بۇل اڭگىمەنىڭ ءبارىن كوپ كەشىگىپ ەستىگەن ءابىلقايىردىڭ ءوزى اڭگىمەشى قاريالاردىڭ قاسىنان سىلتىگە ءتۇسىپ شىققانداي بوپ-بوز بوپ، بولدىرتىپ تۇرەگەلەتىن.
ويراتتاردىڭ تارباعاتايداعى قۇرىلتايعا قۋانسا، قۋاناتىنداي-اق رەتتەرى بار ەكەن. وندا انشەيىن اۋىل اراسىنىڭ داۋ-دامايى تالقىلانىپ قانا قويماي، ەلدىڭ كەلەشەگى كەلەلى كەڭەسكە ءتۇسىپتى. ءتورت جاعى تۇگەل قىسپاق ەلدىڭ بۇدان بىلاي ءقايتىپ كۇن كورە الارى ساراپقا سالىنىپتى.
دۇنيە جاراتىلىپ سۋ اققالى جەر بەتىندە ەل بىرلىگىن، اعايىن تاتۋلىعىن قازاقتان كوپ ايتقان حالىق بار ما ەكەن، ءسىرا! باياعىدا ءشايبان تۇقىمىمەن ات قۇيرىعىن ءۇزىسىپ، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ سوڭىنا ەرىپ، شۋ بويىنا كەلىپ وڭاشا ءتۇتىن تۇتەتىسكەن كۇنى-اق ولار: «ال بۇرىنعى سارى جۇرت ساحارا ەلدەن كەتتىك. بوتەن ەل، بوتەن جۇرتتىڭ ىعىنا كەپ پانالادىق. ەندى بىزگە الدىمىز دا جات، ارتىمىز دا جات. ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارساق قانا ەل بولىپ، ىرگە كوتەرىپ كەتە الامىز. اۋزىمىزدان جازىپ، ارامىزعا الالىق كىرەر بولسا، تاعى دا تابانعا ءتۇسىپ، بوتەننىڭ بودانىندا قالامىز»، — دەسكەن-دى. سول قاقساۋ ءالى قاقساۋ! تاققا وتىرار حانىڭنىڭ تاعىنا وتىرماي جاتىپ تاقىلداپ ايتاتىنى سول. القاعا تۇسەر ءبيىڭنىڭ قامشى ۇستاپ تۇرىپ سارناي جونەلەتىنى سول. قارا شوقپار قاراقشىلاردان قانسىراپ قالعان شابىندى ەلدىڭ زار ەڭىرەپ وتىرىپ ايتارى سول. قاندى بۇلىك بارىمتاعا بارا جاتقاندارىڭنىڭ كۇندەي كۇركىرەپ جار سالارى جانە سول. قازاقتىڭ تويداعى باتاسىنان باستاپ جانازاداعى جىلاۋىنا دەيىنگى بارلىق اڭگىمەسىنىڭ «جاراكىماللاسى» الگى. «تاتۋ بولايىق» ايتىلماعان ءسوز قازاقتىڭ قۇلاعىنا تۇزى تاتىماي تۇرعان بادىك اڭگىمەدەي ەستىلەدى. ءبىراق، ولار دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر ءپاتۋالى ءسوزدى ورىندى-ورىنسىز كوپ ايتىپ، بادىك اڭگىمەگە اينالدىرىپ العاندارىن وزدەرى سەزبەيدى. «الاۋىزدىقتى قۇرتايىق»، «ءبىزدىڭ وسى الاكوزدىگىمىز جامان»، «قىزعانعانىمىز قىزىل يتكە جەم بولادى» دەپ قاقساپ ايتا بەرسەك، قاقىراپ تۇرعان حالىق بىرلىگى وزىنەن-وزى قالپىنا تۇسە قالاتىنداي كورەدى. «ەل تاتۋلىعى» دەپ تاققا مىنگەندەر ول جايىندا ەشتەڭە ويلاپ، ەشتەڭە بىتىرمەستەن تاعىنان تۇسەدى. تاقتان تۇسەدى دە: «ءاي، ءبىزدىڭ قازاقتى قويسايشى، باسىمداعى باقتى كورە المادى عوي. جابىلىپ ءجۇرىپ، ەتەگىمنەن تارتىپ ءتۇسىرىپ تاستادى. بۇل جۇرت ەندى مىڭ جىلدا دا ەل بولمايدى»، — دەپ قايتادان ەتەگى تولىپ ەڭىرەپ قويا بەرەدى. ءبىراق: «سول بىرلىك، سول تاتۋلىققا ءوزىم نە ىستەدىم ەكەن؟» — دەگەن وي ميىنا كىرىپ شىقپايدى. ءسويتىپ، قازاق تالاي زاماننان بەرى ءوز بىرلىگىن وزىنە-وزى وكپەلەگەن شالدۋار قىزىل سوزگە قىزىل يتتەي تالاتۋمەن كەلەدى. بىرلىككە ءسوز باستامايدى، ءىس باستايدى. ونى انە قازاقتان كەم كوشپەندى، قازاقتان كەم الاۋىز ەمەس ويراتتىڭ جاڭا جوسىعى كورسەتىپ وتىر. ول «تاتۋ بولايىق، تاتۋ بولايىق» دەپ كەز كەلگەن قۋىسقا ۇيا سالعان ساسىق كوكەكتەي ەرتەدەن قارا كەشكە قيقىلداپ قاقساپ تۇرمايدى، تاتۋلىققا قول كوتەرگەندەردىڭ تاپ بەرىپ قىلشا موينىنان قىرقىپ الا قويادى. ءبىر ۇلىس ەكىنشى ۇلىسقا وزبىرلىق جاساسا، زورلىقشىنىڭ دۇنيە-مالى تۇپ-تۇگەل تالاۋعا تۇسەدى، ءوزى جازاعا كەسىلەدى. تالاۋعا تۇسكەن دۇنيە-مالدىڭ تەڭ جارتىسىن ءجابىر كورگەن جاق الىپ، قالعان بولىگى قالعان ۇلىستارعا قىلداي ءبولىنىپ بەرىلەدى. ءجابىر كورگەن جاق ءتىپتى شاعىن رۋ بولسا، وندا وعان زورلىقشى العان مالىن قايتارىپ بەرۋمەن بىرگە ۇستىنە ءجۇز قالقان، ءجۇز تۇيە، مىڭ جىلقى ۇستەمە ايىپ قوسادى. بۇدان كەيىن: «قۇداي-اي، ءبىر ەسەرسوق كەپ مەنى تالاپ العاي دا!» — دەپ تىلەمەسەڭ، وزگەنىڭ قىزىلىنا ءولىپ كەتسەڭ دە كوز الارتارمىسىڭ!
ەلدى ءىس بىرىكتىرىپ، ءسوز بۇزاتىنىن باياعىدان بىلە تۇرىپ، قايداعى ءبىر يت جىلعى كوتەن وكپەنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، بىتەر ءىستى بىتىرمەي، سىلەكەي اۋىزدىڭ سىلىمتىگىنە سالامىز دا جۇرەمىز. بۇگىنگە كەرەك ادىلدىكتىڭ ارقاۋىن باياعىداعى داۋمەن ىزدەيمىز. «پالەن ۋاقىتتا اكەڭنىڭ اكەمە قامشىسى ءتيىپتى، شەشەڭنىڭ شەشەمە ءتىلى ءتيىپتى»، — دەپ بۇگىنگى تابىسقالى تۇرعان مۇددەمىزدى كەشەگى كيكىلجىڭنىڭ جولىنا قۇرباندىققا شالامىز. ال الگى ويراتتارىڭ ونىڭ دا جولىن قىرقىپتى. تارباعاتاي قۇرىلتايى باياعى تورعاۋىتتار ەدىل اۋىپ كەتەتىن ءبىر مىڭ وتىز جەتىنشى4 جىلعا دەيىنگى داۋ-شاردىڭ ءبارىنىڭ زامانى ءوتتى، ونى بىقسىتقان ادام بۇگىنگى تاتۋلىقتىڭ قاس دۇشپانى دەپ تاۋىپ، ءوز ۇلىستارىن ءوزارا وكپە-بوپسانى ۇمىتۋعا شاقىرىپتى. بۇدان بىلاي ويراتتىڭ ويراتتا كەگى بولماۋعا ءتيىستى. ويراتقا وشتەسەتىن-كەكتەسەتىن دۇشپان باسقا جاقتان دا تابىلادى. ويرات باتىر بولسا باتىرلىعىن سولارعا كورسەتسىن، نامىسقوي بولسا، نامىسقويلىعىن سولارعا كورسەتسىن. ويرات ءۇشىن مىناۋ قارا جەردىڭ ۇستىندە، كوك اسپاننىڭ استىندا قالقيىپ ءتىرى جۇرگەن ءوز قانداسىنان اسقان قاسيەتتى نارسە بولماسقا كەرەك. ونىڭ تىلەيتىنى تەك ءوزىنىڭ عانا تىلەگى ەمەس، وزگە قانداستارىنىڭ دا تىلەگى. ونىڭ مۇڭدايتىنى — تەك ءوزىنىڭ عانا مۇڭى ەمەس، وزگە قانداستارىنىڭ دا مۇڭى. سوندا عانا ءار ويراتتىڭ تىلەگى كۇللى ويراتتىڭ ورتاق تىلەگىنە، ءار ويراتتىڭ مۇڭى كۇللى ويراتتىڭ ورتاق مۇڭىنا اينالماقشى. ايتپەسە، جان-جاعىنىڭ ءبارى تاۋىقشا جۇمىرتقالاپ، يتشە كۇشىكتەپ جاتقان قاعىنداي جۇرتتاردىڭ قىسپاعىندا وتىرعان جوڭعاردىڭ باسى ءقايتىپ وسپەكشى، قاتارى ءقايتىپ كوبەيمەكشى. كۇشتىسى السىزىنە، كوبى ازىنا قوجاڭداپ باقىت تاۋىپ، ابىروي اسىرىپ جاتقان مىنا زاماندا قانشا باسىڭ التىن، بوكسەڭ كۇمىس ءدۇلدىل بولعانمەن، قاتارىڭ سەلدىر، الدى-ارتىڭ تۇلدىر بوپ جاتسا، ءوز يىعىڭدى ءوزىڭ جۇلىپ جەگەنمەن ءبارىبىر قارق بولمايسىڭ. ەلدىڭ باعى مالىنىڭ باسىنا قاراسا، ەلدىڭ باعى جانىنىڭ باسىنا قارايدى. ولاي بولسا، از جۇرت ءۇشىن بەلى قۇتسىز ەركەكتەن وتكەن سۇمىراي، تۇل قۇرساق ايەلدەن وتكەن سۇرقيا بولماسقا كەرەك. ءوز بەلىن ءوزى بايلاعان جۇرت ءوز باسىن ءوزى جۇتقىسى كەلگەن جۇرت. حالىقتىڭ كوسەگەسىن ارعىماقتاي سىلانعان كەرميىق قىسىر سۇلۋدىڭ سىلاڭداعان سىمباتى ەمەس، سالپى ەتەك سارى بالاق ۇرعاشىنىڭ قاشان كورسەڭ دە، قامپىيىپ تۇرار كەبەجە قۇرساعى كوگەرتەدى. باليعاتقا تولعان قىزى وتىرىپ، وڭ جاققا وڭاشا جاتقىزىپ قويعان شاڭىراقتان اسقان قارابەت قاۋىم بولماقشى ەمەس. سوندىقتان دا، ويراتتاردىڭ ءاربىر قىرىق ءتۇتىنى جىلىنا ەڭ كەمى ءتورت بويداعىن اياقتاندىرادى. ءاربىر ون ءتۇتىن ءوز ورتالارىنان قالىڭ مال جيىپ، جىلىنا ءبىر جىگىتىن ۇيلەندىرەدى. ەگەر ول جورا ورىندالماسا، الگى ون ءتۇتىن ەكى تۇيە، بەس جىلقى، ون ساۋلىق ايىپ تولەيدى.
ويراتتار ءۇشىن باليعاتقا تولعان ۇل مەن قىزدان ۇرپاق كورمەۋدەن كەيىنگى اۋىر قىلمىس — ويراتتى ويرات ولتىرگەنى. ەل شەتىنە جاۋ كەلگەنىن ەستىپ، ءبىلىپ، كورىپ تۇرىپ، حابار بەرمەگەن ادام عانا، جورىققا جينالاتىن ۋادەلى جەرگە دابىلدى ەستي تۇرىپ كەلمەي قويعان ادام عانا، ۇرىس دالاسىندا ۇلانىنا، تايشىسىنا، زايسانىنا، نويانىنا، ساردارىنا ءقاۋىپ تونگەن كەزدە قول ۇشىن بەرمەگەن ادام عانا ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. ونداي قاتاڭ ۇكىمدى تەك قونتايشى عانا شىعارادى. ال، نويان قول استىنداعى جاۋىنگەر ايتقانىن ەكى ەتكەن كۇندە قولىن شاۋىپ تاستاي الادى، قۇلاعىن كەسىپ تاستاي الادى، ءبىراق كەۋدەسىندەگى شىبىن جانىنا قول كوتەرۋگە قاقىسى جوق. ەگەر تۋعان اكەسى ءوز بەلىنەن جاراتىلعان بالاسىن ولتىرسە، ماسقارا ازاپقا عانا بۇيىرىلىپ قويماي، بۇكىل اۋلەتى، دۇنيە-مۇلكى تۇگەل تالاۋعا تۇسەدى. ويراتتان تۋعان ويرات تۇگىلى جوڭعار قارۋىن ۇستاي الاتىن قۇل مەن ويراتتىڭ بەلىنەن قۇرساق كوتەرە الاتىن كۇڭگە جازىم سالۋعا جول بەرىلمەيدى. قۇلدىڭ باسىنا قىرىق بەس قارا، كۇڭنىڭ باسىنا جيىرماس بەس قارا قۇن تولەنەدى.
ارينە، مالدىڭ باسى دا، جاننىڭ باسى دا تەك ۋىزداي ۇيىعان تاتۋلىق بار جەردە قاۋلاپ وسپەكشى. ال، ونداي تاتۋلىق، ونداي بىرلىك تەك تەمىردەي ءتارتىپ بار جەردە عانا جۇزەگە اسپاقشى. ويتكەنى ازدى قۇرتۋدىڭ جولى — كەڭدىك. مول داستارقانعا شاشا سالعان بولىمسىز ءدام كىمدى تويىندىرىپ قارىق قىلادى. كوپتى قۇرتۋدىڭ جولى — تارلىق. تار استاۋدىڭ باسىندا قانى كەۋىپ قاتالاعان ءتورت اياقتىلار ءبىرىن-بىرى تاپاپ ولتىرمەي مە؟! از جەتىلىپ، قاتارعا قوسىلسىن دەسەڭ — ۇزىن ارقاۋ، كەڭ تۇساۋ تىرشىلىككە جىبەرمەي، بەلىن بەكەم بۋدىرىپ، سارا جولعا سال. كوپ كوبەيىپ، دەنى جايىلسىن دەسەڭ — تار قاماجاۋعا تىعىپ تۇمشالاي بەرمەي كەڭگە شىعار! ءبىزدىڭ قازاق وسىنى بىلمەيدى. اياعىن كورپەسىنە قاراپ كوسىلمەيدى. دالاسىنىڭ كەڭدىگى مالىنىڭ باعى دا، ءوزىنىڭ سورى بولۋعا اينالدى. جان باسىنا ءبىر جال جەتەدى. جال باسىنا ءبىر اق ءۇيدى تىك تە، قىرانىڭا قويىڭدى، قۇراعىنا جىلقىڭدى ورگىز دە، شالقاڭنان ءتۇسىپ، شاڭىراققا تۇكىرىپ جاتا بەر! جەر وزىڭدىكى، مال وزىڭدىكى، سۋ وزىڭدىكى، ءۇي وزىڭدىكى. سەندە كىمنىڭ شارۋاسى بار. ءبىر ءوزى ءبىر ءوڭىردىڭ يەسى بولسا، قازاقتىڭ كەز كەلگەن جالبا تىماعى شالقاقتاماعاندا كىم شالقاقتايدى؟! قازاقتىڭ اقساعى دا، توقساعى دا، شارتىعى دا شالقاقتايدى. ءتىپتى تاز ەكەش تازىڭا دەيىن شالقاقتايدى. بوركىم ءتۇسىپ كەتىپ، باسىمنىڭ جاراسىن كورسەتىپ الارمىن-اۋ دەپ قورىقپايدى. ايدالادا ونى كورەم دەگەندە كىم كورەدى. ءبىر قىردىڭ باسىندا ءبىر ءوزى ىسقىرىنىپ وتىرعان قاپتاعان جەر ءتاڭىردى كىم كوندىرە الادى، كىم يلىكتىرە الادى. قارا اڭساپ، ايدالادا كەتىپ بارا جاتقان بەيساۋبات جولاۋشىنى سوڭىنان قۋىپ بارىپ، ءاتى-جونىن، اتا-باباسىن سۇراسا كەلە قارىن-بولە شىعىپ، ۇيىنە شاقىرىپ اكەپ، باعىلان سويىپ، ناسىباي اتىسىپ، ەرتەڭىنە ءتوس ءتۇيىستىرىپ جىلاپ ايىرىلىساتىن باۋىرمال قازاقتاردىڭ باسىن ءبىر القا قوتانعا قوسساڭ، ءارقايسىسى ءار جەردەن شىرەنىپ، ءار جاققا شالقايادى. «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ» دەپ كەرگيدى. ون قازاقتى ءبىر داستارقانعا جيناساڭ، ءبارى دە ءبىر-بىر باس، ءبىر-بىر جامباس ۇستايتىنداي ون باستى، ون جامباستى، قىرىق اياقتى، جيىرما كوز، جيىرما قۇلاقتى قوي تاۋىپ سويۋىڭ كەرەك. ونداي قوي قانداي تاپتىرمايتىن بولسا، قازاقتىڭ بابى دا سونداي تاپتىرمايدى. باس-باسىنا شالقايۋدى بوستاندىق، بەت-بەتىنە شىرەنۋدى ەركىندىك كورەدى. ولار ەركىن ءجۇرىپ، ەركىن تۇرۋ دەپ وسىلاي توز-توز شاشىراپ جۇرگەندى ۇعادى. شىركىن، زامانا دەگەن قازاعىڭا دا، جوڭعارىڭا دا، باشقۇرتىڭا دا، كىم ەكەنىڭە دە قارامايتىن، ايتقانىن ىستەتىپ، ايداعانىنا كوندىرەتىن قاتىگەز اكىم بولماي، بايعا قونىپ، مىرزاعا تۇستەنىپ جۇرەر شارۋاسى جاي، جاعاسى جايلاۋ قىدىرما قوناق بولسا، وندا ونىڭ بابىن قازاقتان تاپقىش حالىق بولماس ەدى. سورلاتقاندا زامانى قۇرعىر، ۋاقىتى قۇرعىر تورەنىڭ تولەڭگىتى سياقتى ەكى اياعىڭدى ءبىر ەتىككە تىعىپ، اپشىڭدى قۋىرا كەلەدى. «ايتقانىما قۇلاق اس!»، «تىندا!»، «باعىن!» — دەيدى. قازەكەڭ باعىنۋعا قىرسىز حالىق. سودان ىلعي قانداي زامان كەز كەلسە دە، ونىمەن اۋەلى ءبىر سىلكىلەسىپ الماي، ءتىل تابىسپاي جاتقانى. ول تەك باعىنسا، كۇندە كوزىڭە كورىنىپ: «ءويت، ءبۇيت» دەپ مازاڭدى الا بەرمەيتىن حاق تاعالاعا عانا باعىنعىسى كەلەدى. ول قۇلاق اسسا، تەك ءوزى شىرەنىپ الدىڭدا تۇرماعان، ايتارىنىڭ ءبارىن تۇسىنىكسىز تىلدە سارى الا قاعازعا جازىپ كەتكەن، ونىسىن قالاي ۇعىپ، قالاي ورىنداۋ ءوز ەركىڭدەگى پايعامبارىمنىڭ ايتقاندارىنا عانا قۇلاق اسقىسى كەلەدى. ال، ءبىر جەردى جايلاپ، ءبىر كاسىپپەن شۇعىلدانىپ، ءبىر تىلدە سەيلەيتىن ءدال وزىندەي ەكى اياقتى پەندەگە باعىنۋعا دا، قۇلاق اسۋعا دا قۇلقى جوق. ونىڭ ايتىپ تۇرعانى بۇرىس بولسا دا، ميىنا كىرمەيدى، دۇرىس بولسا دا، ميىنا كىرمەيدى. ءسۇيتىپ «مەنەن ونىڭ نەسى ارتىق، نەسى كەم» دەپ جىلىك ساناسىپ، ءبىر پەندەگە مويىن ۇسىنباي، ەشكىمگە بۇيدامىزدى ۇستاتپايمىز دەپ جۇرگەندە ءبىر بۇيدا ۇستاردىڭ ورىنىنا ون بۇيدا ۇستار تاۋىپ الادى. سوسىن بۇيدا ۇستار مەن بۇيدا ۇستار قىرقىسىپ، ەكى ورتادا ەلدىڭ اراسىنا ىرىتكى ءتۇسىپ، قيىرمان-شيىرمان بولىپ جاتقانى.
ال، تارباعاتايداعى جيىندا بۇدان بىلاي كۇللى ويرات باسشىسىنان كەششەسىنە دەيىن ءبىر جوسىق، ءبىر جونمەن جۇرەمىز دەپ ءپاتۋا بايلاسىپتى. بۇدان بىلاي تورت-بەس اتادان تابىلاتىن اتالاستار قوتان قۇرىپ، ءوز شارۋالارىن بىرگە كۇيىتتەيدى. ءوزارا اتالاستىعى بار بىرنەشە قوتان ايماق قۇرىپ، ورتاق قونىس يەمدەنىپ، ونى كولدەنەڭنىڭ كوزىنەن بىرىگىپ قورعايدى. اتالاس، ورىستەس بىرنەشە ايماق ءبىر تۋدىڭ استىنا جيىلىپ ءبىر وتەك تۇزەدى. بىرنەشە وتەكتىڭ باسى بىرىگىپ ءبىر نويان بيلەيتىن ۇلىس اتانادى. ايماقتاردى زايسان، ۇلىستاردى نويان، تايپالاردى تايشى بيلەيتىن بولادى. قاي تايپانىڭ قايدا جايلاپ، قايدا قىستايتىنىن كۇللى جوڭعارعا بيلىگى جۇرەتىن باس تايشى — قونتايشى شەشەدى. قونتايشى زايساندار مەن زارعارلار (قازىلار) كەڭەسىن شاقىرىپ شەشىم قابىلدايدى. اركىم ءوزىنىڭ ءجونىن بىلەدى. ءبىرى ەكىنشىسىنىڭ بيلىگىنە قول سۇقپايدى.
ال، ءبىزدىڭ قازاقتا ون قارانىڭ باسىن تۇزەسە باي، ون بالانىڭ باسىن قارايتسا بي بولىپ شالقايىپ الادى دا، ورتاقتاسىپ قام جاسايتىن شارۋادا ەشكىمگە دەس بەرمەي قاسارىسىپ وتىرعانى. ءسويتىپ ءجۇرىپ كىم كورىنگەنگە ول كوز تۇرتكى بولماعاندا، كىم كوز تۇرتكى بولادى؟! ءسويتىپ ءجۇرىپ، ءبىر جالدىڭ ارعى جاعىنداعى وزىندەي كوشپەندى، وزىندەي مالشى ەلدىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىندا ەش شارۋاسى جوق.
ويراتتار مۇنداي تەمىردەي ءتارتىپ، جويقىن جوسىققا تەگىننەن تەگىن كونىپ كورگەن جوق. ولاردىڭ كوزدەگەنى تەك ەل بىرلىگى ەمەس. ولاردىڭ ويى ارىدە. تەك جان باسىنا عانا ەمەس، قارۋ-جاراققا دا قاتاڭ ەسەپ جۇرگىزىپ، ەشتەڭەسىن شاشاۋ شىعارماي، ساقاداي ساي وتىرعانى تەگىننەن تەگىن عوي دەيسىڭ بە؟ جوڭعارعا تەك قارۋ ۇستاپ شىعار قالىڭ قول عانا ەمەس، سول قالىڭ قول ۇستاپ شىعار قارۋ دا سونداي ءقادىرلى. ءاربىر قىرىق ءتۇتىن جىلىنا ەكى ساۋىت توقيدى. ونى ورىنداماسا ءبىر تۇيە، ءبىر جىلقى ايىپ تولەيدى. جوڭعاردا تىشقان تۇمسىعىن قاناتساڭ دا، ات-شاپان ايىپ بەرىپ قۇتىلا سالمايسىڭ، مىنگىزگەن اتىڭ، جەتەكتەتكەن تۇيەڭنىڭ ۇستىنە نە قالقان، نە ساۋىت قوسىپ قانا قۇتىلا الاسىڭ. جوڭعار ساربازى ءۇشىن الدىنداعى نويانى، استىنداعى اتى، ۇستىندەگى ساۋىتى، قولىنداعى قالقانى، مىلتىعى، قىلىشىنان ايىرىلۋدان اسقان ماسقارا بولماق ەمەس. جاۋىنگەرلىك ءتارتىپ تايشىعا، دا قاراشىعا دا بىردەي قاتاڭ. ەل شەتىنە كەلگەن جاۋدى كورىپ تۇرىپ، ءبىلىپ تۇرىپ، ەستىپ تۇرىپ حابارلاماسا، ەكەۋى دە بۇكىل اۋلەتىمەن ءولىم قۇشىپ، قارا ورمانى تالاۋعا تۇسەدى. ۇرىس دالاسىن ءوز بەتىمەن تاستاپ كەتسە، قونتايشى — ءجۇز ساۋىت، ءجۇز تۇيە، قاتىن-بالا، قارا ورمانىمەن ەلۋ ءۇي، مىڭ جىلقى، تايشى — ەلۋ ساۋىت، ەلۋ تۇيە، قاتىن-بالا، قارا ورمانمەن جيىرما بەس ءۇي، بەس ءجۇز جىلقى، نويان — ون قالقان، ون تۇيە، قاتىن-بالا، قارا ورمانىمەن ون ءۇي، ءجۇز جىلقى، قونتايشىنىڭ قىزمەتشىلەرى — ءبىر ءۇي، ءبىر قالقان، سەگىز باس مال، قاتارداعى سارباز — جالعىز اتى مەن جالعىز قالقانىن، قاراشى — اتى مەن ساداعىن ايىپقا تولەيدى. ونىڭ ۇستىنە قويان جۇرەك قورقاقتىعى ءۇشىن باسىنا ايەلدەردىڭ ءتىز كيىمىن وراپ، بەتىنە كۇيە جاعىپ، ەل الدىندا ماسقاراعا ۇشىرايدى. ويرات ءۇشىن اۋەلى نويانى، سوسىن قارۋ-جاراعى، سوسىن بارىپ قاتىن-بالاسى ءقادىرلى بولماق. بىرەۋدىڭ قالقانىن ۇرلاساڭ — جيىرما جەتى باس مال، ساۋىتىن ۇرلاساڭ — توقسان بەس مال، قىلىشىن ۇرلاساڭ — توعىز باس مال ايىپ تولەيسىڭ.
حالىق بىرلىگىنە، ەل تاتۋلىعىنا شىننان تىلەكتەس بولساڭ، وسىنداي قاتاڭ زاڭعا الدىمەن ءوزىڭ كون، سوسىن وزگەلەردى كوندىر. ەل ۇيتقىسى بۇلجىر ما ەكەن، بۇلجىماس پا ەكەن!
تارباعاتايداعى قۇرىلتاي، ارينە، مۇنشالىق تەمىردەي ءتارتىپتى تەك اعايىننىڭ اۋىزى الا بولماي تىنىشتىقتا، ىنتىماقتا وتىراسىڭ، بوتەن بىرەۋلەر قول سۇعا قالسا، قاپىمىز كەتىپ جۇرمەسىن دەپ ورناتقان جوق. تاپ سول جيىندا قونتايشى باستاپ قالىڭ ءنوپىردىڭ شىعىسقا قاراي لاپ بەرۋى دە تەگىننەن-تەگىن ەمەس. ولار ەندى شۇرشىتتەردىڭ تىنىش قويماسىن ابدەن ءبىلىپ بولعان-دى. سوندىقتان ويرات جۇرتى وسى باستان ولاردى قاس دۇشپانىم، اتا جاۋىم دەپ قاراپ، جان تانىمەن جەك كورۋى كەرەك ەدى. سول وشپەندىلىكتىڭ ارقاسىندا عانا ولار ءوزارا ىنتىماقتاسا الادى. ايتپەسە ءبىرىنىڭ جىلقىسىن ءبىرى قۋىپ، ەسكى ءىري-تىري تىرشىلىككە قايتا كوشە سالۋلارى دا ىقتيمال-دى. قاندارى قارايىپ، ولەردەي جەك كورەتىن جۇڭگو تۇتقىندارىنىڭ قاسىنا قازاقتاردى قوسىپ قويىپ، قوساقتاپ ايداۋلارىندا دا ءمان بار. ويراتتاردىڭ قۇمىرسقاداي قۇجىناعان قالىڭ شۇرشىتكە ءوز بەتتەرىنشە تويتارىس بەرە الماسى حاق. ول ءۇشىن اۋەلى ءبىر كەزدە ماڭعۇلداردىڭ قول استىندا بولعان، ءقازىر دە شىڭعىس اۋلەتى بيلەپ وتىرعان سوناۋ ەدىلدەن بەرگى ۇلان-عايىر ولكەنى جاۋلاپ الۋلارى كەرەك. ويرات سوندا عانا ورىسكە دە، بازارعا دا قارق بولادى. اقتىلى قوي، كوك الا جىلقىنىڭ الدىن ەدىلگە، ارتىن ەنيسەيگە جاۋىپ، بۇحارا، سامارقان، حيۋا، شاش، سايرام بازارلارىنا اعىلاتىن كەرۋەندەردىڭ جىبەك بۇيداسىن ءوز قولدارىندا ۇستاپ وتىرسا، ويراتتىڭ مۇرتىن بالتا شابا الار ما! كۇللى ماڭعۇل جانە ءبىر كەزدە ماڭعۇلدىڭ قول استىندا بولعان ەلدەر تۇپ-تۇگەل تىزە قوسىسىپ قارسى شىققاندا عانا قاپتاعان قارا قىتايعا ءبىر داۋا تابىلماقشى! قۇمىرسقاداي قۇجىناعان، بۇرگەدەي بىجىناعان شي بورباي شۇرشىتتەر مەن سول ءبىر «ءۇپ» دەسەڭ قۇلاي كەتكەلى تۇرعان قۋىرشاق جۇرتقا كىرىپتار بولىپ وتىرعان، ارىستانداي اقىرعان ايبىندى بابادان ۇل بوپ تۋماي، شاجىرقاي بوپ تۋعان شىڭعىس اۋلەتى كورەسىنى سوندا كورمەكشى! ءبىر كەزدە كوك نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن شىڭعىس جاۋلاپ الىپ بەرىپ كەتكەن كول-كوسىر قونىستى ماڭعۇلداردىڭ قول استىنا قىتايتەكتى بوپ كەتكەن قۇبىلاي تۇقىمى ەمەس، ءاۋ باستان-اق تورلىكتەن جورگەك، ەردەن جاستىق بۇيىرعان جوڭعارلار عانا قايتارىپ بەرە الماقشى. ولاردىڭ بۇل ارمانىنا كەدەرگى كەلتىرىپ تۇرعان — وزدەرىندەي كوشپەندى، وزدەرىندەي جاۋىنگەر قازاقتار. سول ماڭقا نەمەلەردىڭ جۇلىنىن ءۇزىپ، جوتاسىن وپىرار كۇن تۋسا، قىل جالاۋلى ماڭعۇلدىڭ جۇلدىزى تاعى دا زىرقىراپ كوكتەن ءبىراق شىقتى دەي بەر! سوندىقتان دا، كەلەشەكتە ءشۇرشىتتىڭ كەڭىردەگىن كەسەر بولار قانجاردى اۋەلى قازاقتىڭ قانىنا سۋار! بولاشاقتا كۇللى الەمنىڭ توبەسىندە وينار كوك نايزاڭدى اۋەلى قازاقتاردىڭ شاڭىراعىندا وينات!
باتىر قونتايشىنىڭ بۇل كومەيى كوپ ۇزاماي-اق بەلگىلى بولىپ قالدى. ول قونتايشىلىق قۇرعان جيىرما جىلدىڭ ىشىندە قازاقتارعا قارسى ءۇش رەت جورىققا شىقتى. جەتىسۋدىڭ كوپ جەرىن جامباسىنا باسىپ، باس ورداسىن جەر جەتپەگەندەي قارا ەرتىستىڭ باسىنا تىكتى. ودان كەيىن تىزگىن تيگەن قالدان بەسوقتى قارا ەرتىستى دە مىسە تۇتپاي، سارى الا شاتىرىن ىلە باسىنداعى ۇرعاعا اكەپ ورناتتى. جەتىسۋدىڭ كوك شالعىنىن از كورگەندەي، قاراتاۋ بويىنداعى قازاق قالالارىنا قول سالا باستادى. اينالاسىن اجداھاداي جۇتىپ، ويراتتاردىڭ بوركىن داعاراداي ەتكەن قالدان بەسوقتى دا كوپ اسقانعا ءبىر توسقاننىڭ كەرىنە ۇشىراپ، جيىرما التى جىل قونتايشىلىق قۇرعاننان كەيىن ءبىر اق نوسەر سىركىرەگەن كوكتەم تۇنىندە اشا-اتىمتاي دەگەن جەردە ەلۋ ەكى جاسىندا ۋ ءىشىپ ءولىپتى. كوكجال نەمەنىڭ سۇيەگىن ورتەپ، كۇلىن كوككە ۇشىرىپ جىبەرىپتى. جەر بەتىندە، ەڭ بولماسا، كارى كەمپىردىڭ بوكسەسىندەي وپىرايىپ، مولاسى قالماسا دا، ەستىر قۇلاقتى تۇگەل تىتىرەتكەن ايبىندى اتى قالدى. ونىڭ اتىن ەستىگەندە، اسىرەسە، قازاقتاردىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ قويا بەرۋشى ەدى. ونىڭ ورىنىنا قونتايشى بولعان سىبان راپتان دا قازاقتار ءۇشىن ودان كەم سويقان بولعان جوق. تۇساۋىن سايرامدا كەسكەن بۇل قونتايشى ازۋىن الدىمەن ورتا ءجۇزدىڭ شەكەسىنە سالدى. «مەنىڭ بۇل جورىققا شىعۋىما قازاق حانى تاۋكەنىڭ ەكى جۇزدىلىگى سەبەپشى بولىپ وتىر، — دەپ جار شاشتى ول. — قالدان بەسوقتىنىڭ تۇسىندا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، لۇحاستا دالايلامانىڭ ەسىگىندە جۇرگەن بالاسىن ەلىمە قايتارا كور دەپ جالىنعاسىن، قاسىنا بەس ءجۇز كىسى نوكەر ەرتىپ ەلىنە اتتاندىرىپ ەم، جاقسىلىقتى بىلمەيتىن كىساپىر نەمە ساربازدارىمنىڭ بىرەۋىن دە ءتىرى قالدىرماي، تۇگەل قىرىپ تاستادى. ونىسىن از كورگەندەي، ماعان باعىنىشتى ۇگەدەي — باتىر تايشىنى ءولتىرىپ، ادامدارىنىڭ اياق-قولىنا تەمىر كىسەن سالىپ تۇتقىنداپ اكەتتى. ۇرانقايداعى ماعان سالىق تولەيتىن ءجۇز ءتۇتىندى قاتىن-بالاسىمەن، قارا ورمانىمەن وزىنە قاراتىپ الدى. ەدىل بويىنان كەلە جاتقان كەرۋەنىمدى توناپ، قالىڭدىعىما — ايۋكە حاننىڭ قىزىنا قولىن سالدى. قازاقتار مەنەن ەندى ەشقانداي جاقسىلىق كۇتۋشى بولماسىن!»
مارتوبەدەن ءماجىلىستى اۋدارىپ، قازاقتاردىڭ كۇنىن كۇلتوبەگە قاراتقان دا سول سىبان راپتاننىڭ كۇركىرى ەدى.
سىبان راپتاننىڭ تۇسىندا قازاقتىڭ ارقاسىنا اياز شىنداپ باتايىن دەدى. ءبىر ءسات اۋىل اراسىنىڭ داۋ-دامايى ۇمىتىلىپ، ەلدىڭ ەرتەڭى ءسوز بولا باستادى.
ول تۇستا اۋەلدەن تۋىپ ەل ۇستىندە كۇن كەشكەن كيەلى تۇقىم-تورەلەردىڭ ەمەس حالىقتىڭ وزىنەن ءوربىپ، حالىقتىڭ ءوزى قامشى ۇستاتقان جابى تۇقىم — قىزىل ءتىلىن بەزەگەن بيلەردىڭ ابىرويى اسپانداپ شىعا كەلگەن-دى. سۇلتانداردىڭ نە مارقاسقالارىنا ءبىر تايپانىڭ تىزگىنى نە ءتيىپ، نە تيمەي جۇرگەندە، وت ءتىلدى، وراق اۋىزدى بيلەرگە ءبىر-بىر ۇلىستىڭ تىزگىنى بۇيىردى. قازاقتىڭ تورىندەگى تاۋكەدەن كەيىنگى ارۋاقتى ادامدار دا سولار بولىپ الدى. ۇلى ءجۇزدىڭ تىزگىنى دە، قامشىسى دا ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ، ورتا ءجۇزدىڭ تىزگىنى دە، قامشىسى دا ارعىن قازىبەكتىڭ، كىشى ءجۇزدىڭ تىزگىنى دە، قامشىسى دا ءالىم ايتەكەنىڭ قولىنا كوشتى. ول تۇستا تايپا باسى تورەلەردىڭ قاتارىنان تابىلعانعا بيلەر ەمەس، وردا باسى بيلەردىڭ قاتارىنان تابىلعانعا تورەلەر ماساتتانىپ قالۋشى ەدى.
ول كەزدە اتىن بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيتىن بالا سۇلتان ءابىلقايىر قازاق تىزگىنىن ۇستاعان ءۇش جورعانىڭ بىرەۋى قاتارىما ءجۇر دەپ شاقىرعاندا ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەي، جۇرەگى جارىلىپ قۋانعان-دى.
جيىننان قايتقان ۇلى دۇرمەكتىڭ الدىندا تۇرقى ەسىك پەن توردەي شۇبالعان شابدار جورعانىڭ ۇستىندە شالقايا ىڭىلداپ ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي اپاي ءتوس الپامسا كىسى كەلە جاتتى.
ول — اتاقتى ايتەكە بي. تۇلعا-تۇرپاتى، ءجۇرىس-تۇرىسى، جان-جاعىنا كوز تاستاسى ەلدىڭ قاس-قاباعىن باققان بيدەن گورى قاسىنداعىلاردىڭ بارىنەن ايدىنىن اسىرىپ اسقاقتاي قارايتىن باتىرعا كەلىڭكىرەيدى. ءبىراق، بيلىك دەگەنىڭ دە باتىرلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى عوي. شىرعالاڭى مەن شىتىرمانى كوپ قىر تىرشىلىگىندە قىرىق قۇيقىلجىعان قىرقىلجىڭ داۋلاردا ءبىر ءپاتۋاعا تۇراقتاۋ بارىمتاعا بارىپ قايتۋدان الدەقايدا قيىن شارۋا. وعان دا ءتىلدىڭ ەبىمەن قوسا جۇرەكتىڭ تاۋەكەلى كەرەك-تى. ال، تاۋەكەل قازاقتا ءبىر كىسىدە جەتكىلىكتى بولسا، وسى ايتەكەدە جەتكىلىكتى بولار رەتى بار. ول مىناۋ داليعان دالانىڭ توردەگى اق سۇيەگى مەن ەسىكتەگى قارا سۇيەگىنە بىردەي ءقادىرلى، بىردەي باتىمدى ەدى. انا جاعى بۇحارا مەن سامارقان، مىنا جاعى ەلەك پەن تورعاي اراسىن الىپ جاتقان ۇلان-عايىر ۇلىستا ونىڭ بەتىنە قارسى كەلە الار كىسى جوق-تى. ونى كورگەندە كوشپەندىسى تۇگىلى وتىرىقشىسى جايىلىپ توسەك، ءيىلىپ جاستىق بولار-دى. ماق ۇلى تۇگىلى تەنتەگى مەن تەلىسى ءتىلىن قايتارماس-تى. ونىڭ سەبەبى بار-دى. ايتەكە كىشى ءجۇزدىڭ5 سۇيەگى بولىپ تابىلاتىن الشىننان، الشىننىڭ اعا اتاسى الىمنەن، ءالىمنىڭ التى بالاسىنىڭ ەڭ جۋان تامىرى ءتورتقارادان، ءتورتقارانىڭ قاراشىنان، قاراشتىڭ سەيتقۇلىنان ەدى. ءتورتقارا تۇگىلى ءالىمنىڭ، ءالىم تۇگىلى الشىننىڭ، الشىن تۇگىلى الاشتىڭ اتىن شىعارعانداردىڭ ءبىرى وسى سەيتقۇل بولاتىن. ءاز تاۋكەنىڭ ءتورتىنشى اتاسى، جادىك ۇلى شىعاي سۇلتان توعىز ءجۇز توقسانىنشى جىلى كىشى ءجۇزدى بيلەپ تۇرعان تۇسىندا كۇللى ۇلىسىمەن جۇتقا ۇشىراپ، سىرداريانىڭ ساعاسىنداعى قونىسىن تاستاپ نۇراتا تاۋىنا كوشكەندە ەڭ ۇلىسىنان قاسىنا ەرتىپ كەتكەنى دە — وسى ءتورتقارا سەيتقۇل ەدى. وندا سەيتقۇلدىڭ سەگىز بالاسىنىڭ ەڭ اتاقتىسى ءجالاڭتوس بار بولعانى بەستە ەكەن. نۇراتاعا بارعاسىن جەتى جىلدان كەيىن ون ەكى جاسار ءجالاڭتوس بۇحار مەن تامدى ماڭىنداعى قازاق ۇلىستارىن بيلەپ وتىرعان اقنازار ۇلى دىنمۇحامبەت حاننىڭ كوزىنە ىلىگەدى. سوسىن-اق ءارى اقىلدى، ءارى باتىر ءجالاڭتوستىڭ بۇحارا، سامارقان، گەراتتا وتىرماعان ءتورى قالمايدى. ءارى سامارقاننىڭ ءومىرى، ءارى بەس ساردار ءجالاڭتوس زامانىندا كورشىلەس ەلدەرگە حاننان بەتەر ءقادىرلى بولعان كىسى دەيدى. وعان سىيلىققا كەلگەن تارتۋ-تارالعىنىڭ ءوزى حاننان تۋىپ بولعان نەبىر التىن سۇيەكتى، اسىل تەكتى تورەلەردىڭ اتا داۋلەتىنەن اسىپ تۇسكەن كورىنەدى. شەكتەن اسقان باتىر شەكتەن اسقان جومارت تا بولىپتى. بۇحار مەن سامارقانداعى كورگەن كەزدى ءتانتى ەتكەن تالاي كوك كۇمبەزدى سول سالدىرىپتى. ءجالاڭتوستىڭ بۇزاۋ ءتىس دويىرى مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ شەتىنە كەلگەن تالاي باسقىنشىنىڭ قاق ماڭدايىن قاسقيتا ءتىلىپ، ەل شىرقىن قاشىرعان تالاي سۇرقيانىڭ شوندانايىن شورتانداي شورشىتقان-دى. قازاق تاعىنىڭ قازىرگى يەسى ءاز تاۋكەنىڭ تۋعان اكەسى سالقام6 جاڭگىر قيىن شاتقالدان تاۋ سۋىنداي لاپ قويعان جوڭعار تاسقىنىنا قارسى تۇرار دارمەن تابا الماي جانى قارقاراعا كەلگەندە جەر تۇبىنەن قول سوزعان دا سول ءجالاڭتوس-تى. ەندەشە، حان تاۋكەگە اتاسى اتاسىنا ءقادىرىن وتكىزگەن ايتەكە باتىمدى بولماعاندا كىم باتىمدى بولماقشى! ايتەكە — ءجالاڭتوستىڭ اكەسى ءبىر، اناسى بولەك باۋىرى اقشانىڭ ءۇشىنشى بالاسى بايبەكتەن تۋعان-دى. ءجالاڭتوس تۇسىندا توبەسى كوككە ءبىر جەتىپ قالعان ءيسى سەيتقۇل، ءيسى ءتورتقارا، ءيسى ءالىم، ءيسى الشىننىڭ قازىرگى ماڭدايعا ۇستاعانى دا وسى — ايتەكە-تۇعىن. سونىسىن بۇلداپ، جۋان تامىردان وربىگەن وكتەمدىگىنە باسا ما، ءۇش ارىس سۇحباتتاسقان ۇلى جيىنداردا، ايتەۋىر ونىڭ داۋسى تىم ءىرى شىعۋشى ەدى. بىلايدا دا اششى داۋىستى ايتەكە جيىن كورگەندە ارقاسى قوزىپ، قىزىل كورگەن اش قىرانداي ساڭقىلداي جونەلۋشى ەدى. ونىسىن جۇرت قاسىنداعى ەكى بيدەن گورى جۋان تۇقىمىنان وربىگەندىگىن كورسەتكىسى كەلەتىندىگى دەپ پىش-پىشتايتىن. شىنىندا دا، ۇلى ءجۇزدىڭ قامشىسىن ۇستاعان تولە بي قازاقتىڭ ەڭ ءىرى ارىسى ءۇيسىننىڭ، ءۇيسىننىڭ ەڭ ءىرى تايپاسى دۋلاتتىڭ، دۋلاتتىڭ ەڭ ءىرى رۋى جانىستىڭ ەڭ از تاقتاسى قوجامبەردىدەن ەدى. قوجامبەردىنىڭ ىشىندە دە تولەگە دەيىن اۋىلىنان ون توبەت قاتار ءۇرىپ شىققان باي دا، توقتىلى قويدىڭ داۋىن شەشكەن بي دە تۋماي، «توعىز ۇلدى قاراشوعىر» اتانعان قۇدايبەردى اۋلەتىنەن-تۇعىن. قۇدايبەردىگە قۇدايدىڭ بەرىپ تۇرعانى دا وسى اۋزىن اشسا كومەيىنەن سەركە ءسوز سەكىرىپ شىعاتىن ايتقىش تولەنىڭ تۇسى ەدى. ال، ارعىن قازىبەكتىڭ ءوزىنىڭ تەگىن موشقاعان ءبىر مەيماناسى اسقان نەمەنى: «اكەم — قارا ءتۇن، شەشەم — قارا كۇڭ، ءوزى بولعان جىگىتتىڭ تەگىن سۇراپ نە ەتەسىڭ؟» — دەپ قالاي وتىرعىزىپ كەتكەنىن بىلمەيتىن كىسى ءيسى الاشتا كەم دە كەم شىعار.
حالىق نە دەسە، و دەسىن، ءبىراق ول ءۇش جورعانىڭ جۇرت الدىندا بىر-بىرىمەن كەرمار كەلگەنىن ەشكىم كورگەن ەمەس. ءبىرى باستاپ بەرگەن اڭگىمە ەكىنشىسى قوستاي جونەلگەندە توتى قۇستىڭ قاۋىرسىنىنداي قۇلپىرىپ، اياق استىنان اجارلانىپ جۇرە بەرۋشى ەدى. سول ۇشەۋىنىڭ اۋزىنىڭ داۋسىنداي بىرلىك بەرگەندە قازاقتىڭ جۇلدىزى قالاي-قالاي جارقىرار ەدى! قانداي قيىن ءتۇيىندى دە ايتەكە باۋىزداپ، قازىبەك ۇشالاپ، تولە مۇشەلەپ بەرەر ەدى. قانداي قيقار داۋكەسىڭ دە ايتەكە ايتقاندا — قۇلاق اسپاسقا، قازىبەك ايتقاندا — قۇپتاماسقا، تولە ايتقاندا — «تورەسى وسى» دەپ جىعىلا كەتپەسكە جاعدايى جوق-تى.
ايتەكە جارىپ ايتادى، قازىبەك قازىپ ايتادى، تولە تاۋىپ ايتادى دەگەن دە سودان قالعان-دى. ءۇش ارىس قازاق ولاردى سويلەتىپ قويىپ، قاقاعان قاڭتاردا ارقار سورپاسىن ىشكەندەي بۋسانىپ، تال بويى تۇگەل ەرىپ، بالبىراپ وتىرار ەدى-اۋ! ءتىپتى قارالار داۋ قارالىپ، شەشىلەر ءتۇيىن شەشىلىپ بىتكەسىن دە، تاراعىلارى كەلمەي ءۇش ءبيدىڭ اۋىزىنا قاراپ تامسانىپ باعار-دى.
وسى جولى دا، ءاز تاۋكەنى كۇللى قازاققا ورتاق حان سايلاپ، سۇپى ءاجىنى كۇللى قازاققا ءپىر سايلاپ، جەتى جارعىنىڭ جوسىعىن قابىلداعان ۇلى جيىن اياقتالعاسىن دا جيىلعان جۇرت. «ەرتەڭ ەلگە بارعاندا ايتا بارالىق. ءۇش بي بىزگە نە دەيدى ەكەن؟ سونى ەستىپ كەتكىمىز كەلەدى»، — دەپ تىرپ ەتپەي تۇرىپ العان-دى.
— سوندا ءۇش بيدەن نە سۇرايسىزدار؟ — دەگەن-دى حان تاۋكە.
— ءۇش بي بىزگە، ەڭ اۋەلى، زامان قۇلقىنان ءۇش اۋىز ءسوز ايتسىن! — دەسكەن جۇرت.
سوندا توبەنىڭ باسىنا قامشىسىن ۇستاپ تولە شىققان-دى.
— و، الەۋمەت، قالاي وسى، جىلقى بىتكەن كوپ كىسىنەسىپ كەتكەن جوق پا، ايەل بىتكەن كوپ كىسىمسىنىپ كەتكەن جوق پا؟ — دەپ قايتا ءتۇسىپ كەتكەن-دى.
ودان كەيىن توبەگە قازىبەك كوتەرىلىپ، سوناۋ مۇنارىتقان كوكجيەككە قاراپ تۇرىپ:
— جىلقى بىتكەن كوپ كىسىنەسە، ەل شەتىنە ءبىر ءدۇبىر جەتەيىن دەپ جۇرگەنى بولماسىن، ايەلدەر كوپ كىسىمسىنسە، قادىرلەرىنىڭ وتەيىن دەپ جۇرگەنى بولماسىن! — دەپ توپقا قايتا قوسىلعان-دى.
ايتەكە قامشىسىن كوككە كوتەرىپ:
— ەل شەتىنە ءدۇبىر جەتسە، اتىڭنىڭ جالى پاناڭ بولار، كوك ساۋىتىڭ — قاتىن، كوك نايزاڭ — بالاڭ بولار! — دەگەن-دى.
قاراقۇرىم حالىق ءۇن-تۇنسىز باستارىن شۇلعىعان-دى.
— ەندى نە سۇرايسىڭدار؟ — دەگەن حان تاۋكە.
— ەندى ءۇش بي بىزگە كارىلىك پەن جاستىق قاقىندا نە ءماسليحات قوسادى ەكەن؟ — دەگەن جيىلعان كوپ.
— ءۇي سىرتىندا توبەڭ بولسا — ەرتتەۋلى تۇرعان اتىڭ عوي، ەل ىشىندە كارياڭ بولسا — جازۋلى تۇرعان حاتىڭ عوي، — دەگەن-دى تولە.
— جالتىلدايدى ەكەن دەپ جاستىقتى سوكپە — ءبارىڭنىڭ شىققان تەگىڭ سول، قالتىلدايدى ەكەن دەپ قارتتىقتى سوكپە — ەرتەڭگى جەتەر شەگىڭ سول! — دەگەن قازىبەك.
— ار ساتىپ العان اتاقتان تەر ساتىپ العان مال ارتىق، ساقالىن توسقان كارىدەن ەڭبەگىن توسقان بالا ارتىق! — دەگەن ايتەكە.
— تاعى نە بىلگىلەرىڭ كەلەدى؟ — دەگەن تاۋكە.
— ەندى بىزگە ءۇش بي: جومارتتىقتىڭ قاندايى جامان، ساراڭدىقتىڭ قاندايى جاقسى — سونى ايتسىن، — دەپ وڭەشتەگەن ءبىر شۇناق قۇلاق، قۋ ساقال.
— جومارتتىقتا سۋايتتىڭ كۋاگە جومارتتىعى، مولدانىڭ دۋاعا جومارتتىعى جامان، — دەدى تولە.
— جومارتتىقتىڭ جانە ءبىر جامان ءتۇرى: ەركەكتىڭ جەتەككە كوڭىلشەكتىگى، ۇرعاشىنىڭ ەتەككە كوڭىلشەكتىگى، — دەدى قازىبەك.
— دۋاعا جومارت مولدا مالىنان قاعىلار، كۋاگە جومارت سۋايت ابىروي-ارىنان قاعىلار، جىگىتتىڭ كوڭىلشەكتىگى — اتىنىڭ سورى، ايەلدىڭ كوڭىلشەكتىگى — سورى، ەڭ جامان جومارتتىق — ۋادەگە جومارتتىق، — دەدى ايتەكە.
— ەڭ جاقسى ساراڭدىق: قاسىڭ سۇراعاندا «بارعا» ساراڭدىق، دوسىڭ سۇراعاندا «جوققا ساراڭدىق»، — دەدى تولە قامشىسىن قولىنا قايتا الىپ.
— كورسە قىزاردىڭ الدىندا — جارىڭا ساراڭدىق، اينالدىرعان اۋرۋدىڭ الدىندا جانىڭا ساراڭدىق لازىم، — دەدى قازىبەك كوپ الدىنا قايتا شىعىپ.
— تامىر مەن تامىردىڭ اراسىندا بوقشاعا ساراڭدىق، دوس پەن دوستىڭ اراسىندا بوپساعا ساراڭدىق، — دەدى ايتەكە ەكى ءبيدىڭ سوڭىن الا سويلەپ.
جۇرت بۇل جولى بىر-بىرىنە باس يزەسىپ جەلپىنىسىپ قالىستى.
— تاعى قويار سۇراقتارىڭ بار ما؟ — دەدى تاۋكە.
— ەندى ءۇش بي بىزگە ۇل مەن قىز قاقىندا نە ايتار ەكەن؟ — دەدى كوپشىلىك.
— ۇل وسسە — ۇرپاق، قىز وسسە — ءورىس، — دەدى تولە.
— ۇل بالا اپتىققاننان ءولسىن، قىز بالا تۇنشىققاننان ءولسىن، — دەدى قازىبەك.
— داۋلەتىڭنىڭ ءقادىرىن ۇلىڭ وسكەندە بىلەرسىڭ، ابىرويىڭنىڭ ءقادىرىن قىزىڭ وسكەندە بىلەرسىڭ، — دەدى ايتەكە.
— ەندى ءۇش جورعا ەرلى-زايىپتى ەكەۋ تۋرالى بىردەڭە ايتسىن، — دەدى بىرەۋ جيىلعان جۇرتتى دۋ كۇلدىرىپ.
— جاراقتىدان قۇتقارسا — اتىڭ مۇرا، جالعىزدىقتان قۇتقارسا — قاتىن مۇرا، — دەدى تولە.
— توسەكتە قىزىق كورمەگەن، تامۇقتا جانى شوشىماس، جار قۇشىپ باۋىرى كۇيمەگەن، قۇل ءسۇيىپ ەرىنى تۇششىماس، — دەدى قازىبەك.
— ازىناعان ايعىردى ۇيىرىندە كور، اڭقىلداعان جىگىتتى ۇيىندە كور، — دەدى ايتەكە.
قاراقۇرىم حالىق تاعى دا گۋ-گۋلەي جونەلدى.
— ەندى دە سۇراقتارىڭ بار ما؟ — دەگەن حان تاۋكە.
— ءۇش بي بىزگە ەندى ادام قۇلقىنان ءۇش اۋىز ءسوز ايتسىن! — دەگەن جيىلعان جۇرت سول تىرپ ەتپەگەن قالپى.
قامشىسىن الىپ تولە بي قايتا ورتاعا شىعىپ:
— بيىككە شىقساڭ — كوڭىلىڭ اشىلار، جاقسىمەن تىلدەسسەڭ — زەيىنىڭ اشىلار، — دەگەن.
قازىبەك قامشىسىن ۇستاپ تۇرىپ:
— اتى جاماننىڭ ارمانى كەتەر، بالاسى جاماننىڭ دارمەنى كەتەر، — دەدى.
ايتەكە جۇرتقا قاراپ:
— نيەتى جاماننىڭ يمانى كەتەر، ايەلى جاماننىڭ مەيمانى كەتەر، اللانىڭ سۇيگەنى — ازان، حالىقتىڭ سۇيگەنى — قازان. كۇلتوبەگە جاقىن اۋىل بىزدىكى ەكەن. جينالعان كوپ الەۋمەت، ءجۇرىپ ءدام تاتىڭدار، — دەدى.
بۇل جولى جۇرت گۋىلدەسىپ الا جونەلدى. سول-اق ەكەن بىرەۋ ارت جاقتان ساڭق ەتە قالدى. شابدار قاسقا مىنگەن شالعى مۇرت ەركەك:
— وۋ، جاماعات، نە بايقادىندار؟ قازاقتىڭ يگى جاقسىسىن جيىپ، باتاسىن الىپ، ءيسى الاشتىڭ ىرىم-نەسىبەسىن جانارىسقا قالدىرىپ كەتسىن دەپ تۇر عوي بۇل سىعىر! — دەپ مىنبەلەدى.
تولە مىناۋ ءاۋپىرىم نەمەگە بىردەڭە دەيىن دەپ، اۋزىن اشا بەرىپ ەدى، قازىبەك كيىپ كەتتى:
— توكە، جول ۇلكەننەن، قىزمەت كىشىدەن دەگەن عوي. جولىمىزدان قالمايىق! — دەپ توبە باسىنان تۇسە بەردى.
كۇلتوبەنىڭ باسىنداعى جيىلعان جۇرت قىزىلقۇمدى جەلكەلەي قونعان بوكەنباي اۋىلىنا قاراي شۇبىردى. اي بويعى جيىننان قايتقاندار ءۇش كۇن بويى باي اۋىلدان باعلاننىڭ ەتىن اششى قىمىزعا مالىپ جەپ، مەلدەكتەي تويىپ ەلدى-ەلىنە تاراسقان-دى.
ايتەكە ءابىلقايىرعا:
— بىرگە ءجۇر! — دەپ وسى بوكەنبايدىڭ اۋىلىنان شىعا بەرە ايتقان-دى.
مايقارا جۋسان سەمىز مارقانىڭ جون تەرىسىندەي بۇيرالانىپ، اق سەلەۋ اق ايران تەڭىز بەتىندەي تولقىندانىپ، ارتتاعى كوكجيەك وتكەن داۋرەندەي كوزىڭە ىستىق كورىنىپ، الداعى كوكجيەك بەيمالىم كەلەشەكتەي كومەسكى بۇلدىراپ تۇرعان ۇلان-اسىر جازىققا قايتا شىققاسىن ەر ۇستىنە شالجيا قونعان اتاقتى بي ۇيرەنشىكتى كويگويىنە باستى. توپ كورسە، كوزى شوقتاي جايناپ، ارۋاقتانىپ شىعا كەلەتىن ايتەكە وڭاشا قالسا، وسىلاي وز-وزىنەن تۇنجىراپ سالا بەرەدى ەكەن. نە ايتىپ، نە ويلاپ كەلە جاتقانى بەلگىسىز. ايتەۋىر كۇزگى دالانىڭ ىزىناعان جەلىندەي سالقىن ساز. كارى بي ەشكىمگە ەشتەڭە دەمەيدى. بۇلدىر كوكجيەككە تۇنجىراي تەلمىرگەن كۇيى ىڭىلداپ كەلەدى. ۇنەمى سىرتتاپ جۇرەتىن وسى ءبىر سۇرشا جىگىتپەن وڭاشا سۇحباتى بارداي. قالعان نوكەردى جۋىتپاي، كوپكە دەيىن ەكەۋدەن ەكەۋ ءۇنسىز جورتىستى. ءابىلقايىر وز-وزىنەن ىڭىلداپ كەلە جاتقان ءبيدىڭ ويىن بولگىسى كەلمەگەندەي، استىنداعى سىلاڭ سۇر ارعىماقتى سيپاي قامشىلاپ جىم-جىرت كەلەدى. كەنەت بي ءسوز باستادى.
— وسى تايلان ەكەۋىڭىزدىڭ اراڭىزدا قانداي جەكجاتتىق بار؟
ءابىلقايىر قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي قالدى. ءبىراق، بويىن تەز جيىپ، سازارىڭقى قاباعىن كەرە ءتۇسىپ، ءسال ويلانىپ بارىپ جاۋاپ قاتتى.
— قۇرداسپىز عوي.
بي تاعى دا ىڭىرسي جونەلدى. كۇزدىڭ جەلكەم سۋىق جەلىنە دىردەكتەي قالتىراپ تۇرعان ءتۇز سەلەۋلەرىنە تۇكسيە قاراپ، ءۇنسىز كەلە جاتىپ:
— دۇرىس قوي، دۇرىس، — دەدى.
سودان ولار التى شەكتىنىڭ قونىسىنا جەتكەنشە ءلام-ميم ءتىل قاتىسقان ەمەس. ايىرىلىسار جەردە عانا بي اتىنىڭ باسىن ىركىپ تاماعىن كەنەدى.
— تەگىڭ — سۇلتان. باسىڭ جاس. كورەرىڭ الدا. جىگىتتىڭ ەسى كىرەتىن تۇسقا ەندى جەتتىڭ، الاشتىڭ الماعايىپ زامانى تاۋسىلماس. تورەنىڭ باعى — قاراشىنىڭ قايراتى. قارىمدىدان قۇرداس جيعانىڭ ءجون ەكەن، — دەگەن دە، قوش ايتىسىپ ءجۇرىپ كەتكەن.
ايتەكەنىڭ الگى ءسوزى سۇلتاننىڭ سۇپ-سۇر بەتىنە لىپ ەتكىزىپ قان ويناتقان. وتكەن جىلعى مامايعا اتقان وعىنىڭ ءمۇلت كەتپەگەنىنە سوندا بارىپ تۇسىنگەن.
سۇلۋ ات ءمىنىپ، سۋىت جەلىسكەن الا شۇبار توپ ەلسىز تاۋدىڭ قويناۋىنا كىرە بەرە بەيساۋبات ءدۇسىردى ەستىپ ەلەڭدەي توقتاستى. ابالاعان يتتەردىڭ داۋىسى تىپتەن تاقاۋ كەلىپ قالدى. سول-اق ەكەن، قاپتالداعى قۇج-قۇج قارا شوقىنىڭ تاساسىنان ساۋ ەتىپ قىرىق شاقتى اتتى شىعا كەلدى. بۇلاردى كورىپ، كەرى جالتارۋعا مۇرشالارى بولماي، كەسە كولدەنەڭ اعىزىپ وتە شىعۋعا ىڭعايلانىسىپ ەدى، جيىنعا كەلە جاتقان الا شۇبار ايعىر توپ جاپاتارماعاي قول بۇلعاپ، ايقايدى سالسىن كەپ. بەيۋاق جۇرگەن قىرىق اتتى قول بۇلعاعانداردى تانىپ، ات باسىن تەجەپ، قۇلىقسىز اياڭداپ، جاقىنداي بەردى.
توپ باسىنداعىنى جۇرت بىردەن-اق تانىدى. ماماي انادايدان نارتتاي قىزارىپ البىراپ كەلەدى. جيرەن تۇلىمى سۋسار بوركىنىڭ استىنان دۋدىراپ شىعىپ كەتىپتى. ەكى كوزى قاراپتان-قاراپ قىزارادى دا جۇرەدى. ەشقاشان ەكى ەزۋىنە يە بولا الىپ كورگەن ەمەس. قاشان كورسەڭ دە ىرجيادى دا تۇرادى. وڭمەڭدەپ شابىنادى دا جۇرەدى. شابىنىپ سويلەيدى. شابىنىپ كۇلەدى. اشۋلانعاندا دا ءتوسىن قايقايتىپ، باسىن شالقايتىپ، كىمگە دە بولسا، وزەۋرەي ءتىل قاتادى. انە، ات ۇستىندە دە كۇمىس باس ەردىڭ قاسىن سىندىرىپ جىبەرەردەي بوپ، كىندىگىمەن تىرەپ، شابىنا شالقايىپ اپتى. وسى مىنەزىنەن دە ال اۋزىندا سارى ايعىر اتانىپ كەتكەن. ءوزى ءسۇيتىپ ءجۇرىپ، اڭ قۇمار. قىسى-جازى اتتان تۇسپەيدى. تازىمەن بىرگە اس قۇيساڭ، تاستاي قاتىپ جالاپ-سۇقتاپ جۇتىپ سالۋعا پەيىل، قاقپان جاستاپ توسەك ساپ بەرسەڭ، قۇس مامىقتا جاتقانداي راقاتتانادى. ول ءۇشىن قاسىنا قاراقۇرىم جىگىت ەرتىپ تاۋ-تاستى ءسۇزىپ جۇرگەننەن ارتىق باقىت جوق.
ءابىلقايىر نوكەرىنىڭ الدىندا وڭمەڭدەي باسىپ كەلە جاتقان ءدوڭ مۇرىن ىنىسىنە سىزدانا قاراپ تۇر. جاس جىگىت اۋەلى ءبىر ءتۇرلى قوبالجىعانداي ەدى، ءقازىر قايتادان بەزەرىپ العان. ۇلى دۇرمەككە ءۇن-تۇنسىز جاقىنداي ءتۇستى. استىنداعى اتى وزگەرگەن بە، قالاي؟! مىناۋ الگى تايلاننىڭ انادا ءمىنىپ جۇرگەن شۇبارى ەمەس پە؟ ول مۇنىڭ تاقىمىنا قالاي ءتۇسىپ ءجۇر؟ ءابىلقايىردىڭ جۇرەگى شىم ەتە قالدى. اتتى قاسىنداعىلار دا تانىدى.
— مىناۋ ءماتىنىڭ بالاسىنىڭ شۇبارى عوي!
— ءيا، تايلاننىڭ اتى!
— سوندا بۇل قالاي بولعانى؟ شۇبار اتتىڭ توگىلگەن جالى تۇگەل قان.
— اۋ، جوندەرىڭدى ايتىڭدار. مىنا جۇرىستەرىڭ قاي ءجۇرىس؟ — دەدى استىنداعى كوك تەڭبىلدى تەبىنىپ ىلگەرى وزعان بوكەنباي.
— تايلان قايدا؟
جىگىتتەردە ءۇن جوق. ماماي بەدىرەيگەن قالپى.
— ەشتەڭە دە بولعان جوق. ءتىرى. انا تۇمسىقتىڭ ار جاعىندا جاتىر، — دەدى تىستەنە سويلەپ.
— ال، اتىن نەگە الدىڭدار؟
— الدىمداعى اڭىمدى ۇركىتكەنى ءۇشىن اۋدارىپ الدىم.
— ايىپقا العان ەكەنسىڭ عوي، — دەدى توپ شەتىندە اق بوز اتتىڭ ۇستىندە تۇنەرىپ تۇرعان يرەلەڭدەگەن ۇزىن بويلى، قاپساعاي قارا سۇر كىسى ەسەت. داۋسىندا كەكەسىن بار.
— ايىپتى كوپ الدىندا الماس بولار ما! — دەدى بوكەنباي بالا سۇلتاننىڭ الدىنا بارىپ اتىن ىركىپ.
— كوپ كەرەك بولسا، وزدەرىڭ ىزدەپ كەلىپ قالىپسىڭدار عوي، — دەيدى ماماي دا ءمىزباقپاي قاسارىسىپ. ءبىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، استىنداعى اتىن شەگىنشەكتەتە بەردى.
توپ ىشىنەن الدەكىم مىرس ەتە قالدى. ءابىلقايىر جالت قاراپ ەدى — ايتەكە بي مۇرتىنان كۇلىپ تۇر ەكەن.
ايىلىن جيار ماماي ما! شۇبار ارعىماقتىڭ تىزگىنىنە تاس قىپ جابىسىپ اپتى. ولمەي ايىرىلار ءتۇرى كورىنبەيدى.
ۇلى دۇرمەك وعان ءبىر جالتاقتاپ، ءابىلقايىرعا ەكى جالتاقتاپ ىڭعايسىزدانىپ قاپتى.
— استىڭداعى اتتى وسى ءقازىر ءوزىڭ بارىپ يەسىنە قايتارعانىڭ دۇرىس قوي، — دەدى ايتەكە ەنجار ءتىل قاتىپ.
— و نەنىڭ اقىسى، — دەدى ماماي. — قاراشىنىڭ ءبيى اۋەلى اناۋ قارا تابانىڭنان مەنىڭ ات-شاپان ايىبىمدى الىپ بەر. مەن ايىپ تارتار جەردى ءوزىم بىلەم.
— ايىپ الام دەپ ءجۇرىپ ايىپتى بوپ قاپ جۇرمە! — دەدى ايتەكە، تاعى دا سەلقوس ءتىل قاتىپ.
ماماي قىزىل كوزىن جالت ەتكىزىپ ءابىلقايىرعا قارادى. ءابىلقايىر تىم-تىرىس. سوسىن ءبىر شەشىمگە بەل بۋعانىن ءبىلدىرىپ، ىرجيعان ەزۋىن جيىپ الدى. زورلىقپەن كەلگەن ارعىماقتىڭ، ەڭ بولماسا، تۇياعىن ءبىر قىزدىرىپ الىپ قايتارايىن دەگەندەي، ساقتانا شەگىنىپ بارىپ، شاڭق ەتە قالدى.
— ەندەشە، بي-ەكە، تورەگە قارانىڭ الدىندا اتىڭنان ءتۇس دەگەن قازىلىعىڭىزعا بولايىن. تورەلىكتى مەن حاننان سۇرارمىن. قايداعى ءبىر قاڭعىما كەرەيتتى توبەگە شىعارعاندا دا، ءسىرا...
اتىنا قامشى باسا بەرىپ ەدى...
ايتەكەنىڭ ءوڭى اپپاق شۇبەرەكتەي بوپ كەتتى.
ونسىز دا قارا سۇر ەسەت قانىن ىشىنە تارتىپ قالش-قالش ەتەدى.
بوكەنبايدىڭ شارا تاباق بەتى قاعىنعان تالاقتاي قابارىتىپ الىپتى.
— اپىراي، مىنا كۇشىك نە دەدى-اي! — دەپ قورامساققا قولىن ەندى سوزا بەرىپ ەدى، ات جالىنا ەڭكەيە سۇلاپ شاۋىپ بارا جاتقان بالا سۇلتان ۇلى دۇرمەكتەن شىعار-شىقپاستا، اتتان ۇشىپ ءتۇستى.
جۇرت ابىرجىپ بىر-بىرىنە قارادى. مانادان بەرى ءۇنسىز تۇرعان ءابىلقايىر شابا جونەلدى. جەر قاۋىپ جاتقان ىنىسىنە قاراماي، شۇبار ارعىماقتىڭ تىزگىنىن قاعىپ الىپ، كەسە كولدەنەڭ جاتقان قۇج-قۇج تۇمسىقتىڭ ار جاعىنا ءسىڭىپ جوعالدى.
مامايدىڭ نوكەرى اتتارىنان ءتۇسىپ، تورەلەرىنە جۇگىردى. بالا سۇلتاننىڭ قامشى ۇستاعان قولىنىڭ شىناشاعى جۇلىنىپ كەتىپتى. تاياۋدان اتىلىپ، توسىن تيگەن جەبەنىڭ ەكپىنى، جاناپ وتكەنمەن، ەر ۇستىنەن جۇلىپ اپ، دومالاتىپ كەتسە كەرەك.
الگىندە عانا ۇيقى-تۇيقى بولىپ ۇرپيىسە قالعان كوپ دۇرمەك شارۋانىڭ «ارتى قايىرلى» بولعاسىن اتتارىن تەبىنىپ، ىلگەرى تارتقان-دى. قاۋمالاعان قىرىق جىگىتتىڭ اراسىندا قالش-قالش ەتىپ نە ىستەرىن بىلمەي ماماي قالا بەرگەن-دى.
سول جولى زاۋزا ايىندا كۇلتوبەدە وتكەن جيىندا قازاق قاۋىمىن قانىنا قارايتىپ جۇرگەن تاعى ءبىر كۇبىرتكەلىنىڭ اۋىزى الىنىپ ەدى. ول كەزگە دەيىن تاما، تابىن، كەردەرى، كەرەيت، جاعالبايلى، تىلەۋ، رامادان، كەرەي، ۋاق، تاراقتى رۋلارى ءۇش ءجۇزدىڭ ۇشەۋىنە دە جاتپاي، شورە-شورە حال كەشىپ كەلگەن-دى.
مال جارىقتىق ءشوپ كوپ وسكەن جەرگە ەمەس، كوز كوپ تۇسكەن جەرگە بىتەتىن سەكىلدى. ىزعىنداي ىرگەلى رۋلاردىڭ اراسىندا ىقتاپ وتكەن الگى اۋىلدار باس-اياعى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە مال باسىپ، جۇرت جاڭارتىپ كوشە المايتىنداي كۇيگە جەتتى. قىزىل قۇمنىڭ بۇتا-بۇتاسىنىڭ اراسىنا كەنەدەي تولىپ كەتكەن تاما، تابىن، كەردەرى، كەرەيت، جاعالبايلى، رامادان، تىلەۋدىڭ مالىن نايزاسى ۇزىن ءالىم مەن باي ۇلى تالادى. سارىسۋ بويىن شاڭداتقان كەرەي، ۋاق، تاراقتى جىلقىسى ازۋلارى التى قارىس ارعىن، قىپشاق، قوڭىرات، نايماننىڭ تاقىمىندا كەتتى. قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى جىلىنا ەكى مارتە باس قوساتىن الاش القاسىندا الگى ايتىلعان «وگەي رۋلاردىڭ» جىلاپ-سىقتاماي، كوكىرەگى قايقى، باسى شالقاق «اتالى رۋلاردىڭ» بەتتەرىندە يمانى بار يگى-جاقسىلارىنىڭ شيەدەي بوپ قىزارماي قايتقان كەزى بولعان ەمەس. ەل ۇستاعان كارى بيلەر كوپتەن بەرى سونى ويلاپ كۇبىرلەسۋشى ەدى. كارى بيلەردىڭ ارعى كومەيلەرىن ايتپاي ۇعىپ قويعان جاس نوياندار قۇرىقتارىنان شىعىپ كەتكەلى تۇرعان كەشەگى مايبوكسە جىلى-جۇمساق اۋىلدارعا: «قاپ، بالەم، سەندەردى مە!» — دەپ تىستەرىن قارش-قارش قايراۋلى. جىگىتتەرىن سويىلعا جىعىپ، جۇيرىكتەرىن ءمىنىپ كەتۋدى ادەتكە اينالدىرىپ الدى. تابىن مەن تامانىڭ ءۇيىر-ۇيىر جىلقىسىنا كوزدەرىن كوپتەن سۇقتاپ جۇرگەن التى شەكتىنىڭ ىعاي مەن سىعاي سۇلەيلەرىنىڭ اراسىندا جۇرەتىن مامايدىڭ الگى قارس جابىق قاباعىنىڭ ارعى جاعىنداعى تومىرىق مۇز سالقىندىقتىڭ سىرى دا سول ەدى.
كارى بيلەر جاس پەرىلەردىڭ كىجىنگەنىن ءقايتسىن! ءيسى الاشتىڭ بەلىنە بەس قارۋ اسىنا الار ەستيارلارىنىڭ الدىندا قولدارىنا قۇران ۇستاپ، قان قۇيىسىپ، انت بەرىستى. ءۇش ارىستىڭ توبە بيلەرىنىڭ وڭاشا ءماسليحاتىنان كەيىن ورتاعا تولە بي شىقتى. ءبىرى كەرەي، ۋاق، تاراقتىنى تالاپ، بىرەۋى تابىن، تاما، جاعالبايلىلاردى تالاپ، ايىپكەر اتانىپ تۇرعان ەكى ارىستىڭ ايتەكە قامشىلارىن كولدەنەڭ ۇستاپ باس ءيىپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى.
— ءبىر كەزدە قازاق دەسە، ارلاناتىن جۇرت ەدىك، — دەپ باستادى تولە. — ەندى، مىنە، قازاق دەسە، ماقتاناتىن كۇنگە دە جەتىپ وتىرمىز. سويتكەن قازاقتىڭ نە توبە شاشى دۋدىراپ جەردەن شىققان ەشتەڭەسى جوق، نە ەكى اياعى سالبىراپ كوكتەن تۇسكەن ەشتەڭەسى جوق. ارعى جاعى التايدىڭ تارعىل تاۋىنان وربىگەن التى الاش. بۇگىندە الپىس ەكى باۋلى الاش. ونىڭ ءدام ايداپ بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى، كوشپەگەن داۋرەنى قالدى ما! التايدان ەدىلگە كوسىلىپ جاتقان كوشپەندى دالانىڭ بۇگىن مىنا پۇشپاعىنا ب ا ق بىتسە، كەشە انا پۇشپاعى داۋىرلەگەن، ەرتەڭ تاعى ءبىر پۇشپاعىنىڭ جۇلدىزى جانىپ شىعا كەلۋى عاجاپ ەمەس. وعان قاراپ وتكىنشى ب ا ق باسىنا قونعان ءبىر ولكەنىڭ وزگە ولكەلەرگە شەكەلەپ شىكىرەيىپ شىعا كەلەر رەتى جوق. ءقازىر بىرەۋىمىز ۇلى، بىرەۋىمىز ورتا، بىرەۋىمىز كىشى اتاندىق ەكەن دەپ، بىرەۋىمىز ىلعي توردە وتىرامىز، ەكىنشىمىز ىلعي ەسىكتە وتىرامىز دەپ ويلاپ قالمايىق. ارعى ءتۇبى توبەيدىڭ ءتورت بالاسى — قوعام، قۇيىلدار، مەكىرەيىل، مايقىدان تاراعان مىنا اباق، تاراق، قاڭلى، قاتاعان اۋلەتى — بۇگىن ءبىز ۇلى ءجۇز اتانىپپىز. ءبىراق وعان بوركىمىز داعاراداي بولا بەرمەسىن. ءبىزدىڭ دە قۇدايدىڭ اۋزىنان، پايعامباردىڭ بەلىنەن تۇسپەگەنىمىز بەلگىلى. كۇنى كەشە عانا شاعاتاي بالالارىنىڭ قول استىندا ساۋداگەردىڭ بازارىنا، ديحاننىڭ ەگىسىنە جاقىنداي الماي اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومى كۇن كەشكەن كوشپەندىمىز. باسقالاردان ارتىق شىققان اتاعىمىز دا، ارتىق سىڭگەن ەڭبەگىمىز دە جوق. شاعاتاي بالالارىنان داۋرەن كەتىپ، وردامىز ون سانعا ىدىراپ، توزىپ بىتكەندە بۇرىن ءبىر حانعا باعىنىپ، ءبىر تاققا تابىنعان وزگە قوڭسىلارىمىزدىڭ ەشقايسىسىنا بۇرىلماي سوناۋ سارىارقادان اۋىپ كەپ، ىرگەمىزدەن ورىن العان، سويلەسەك ءتىلىمىز ءبىر، ۇستانساق ءدابىمىز ءبىر ءوزىمىز سەكىلدى كوشپەندى اعايىندارىمىزعا كەلىپ قوسىلعانبىز. سوندا جانىبەك پەن كەرەي اۋلەتىنىڭ قول استىنداعى جۇرت باياعىدا ءشايبان تۇقىمىنان قۇقاي كورىپ، قونىس اۋدارىپ كەلگەنىمىزدە وڭ جاعىنان وتاۋ تىگىپ بەرگەن اعامىز ەدىڭدەر دەپ ۇلكەن شاڭىراق اتاندىردى. ۋا، ارعىن، نايمان، قوڭىرات، قىپشاق، سەندەردىڭ دە ورتادان ويىپ ورىن الدىق دەپ ودىراڭداي بەرەر جوندەرىڭ جوك. سەندەردىڭ دە شىققان تەكتەرىڭ مەن كەشكەن كەپتەرىڭ اركىمگە-اق ايان. التىن وردا قاق جارىلىپ، جوشى تۇقىمى ءوزارا ۇستاسىپ كەتكەندە ءشايبان بالالارىن باسىندىرمايمىز دەپ ات قۇيرىعىن ءۇزىسىپ كەتكەن ورىس حان تورپاقتارىنا ەرىپ شۋ مەن تالاسقا قۇلاعانسىڭدار. سوندا جەتىسۋداعى ەسەنبۇعى شۋ بويى مەن قوزىباسىنان قونىس ءبولىپ بەرىپ قوڭسى قىلعان. بۇ جالعاندا كىمنىڭ باسىنا ءىس تۇسپەي، كىمنىڭ باسىنان ب ا ق كوشپەي ءجۇر. الشاڭداعان الشىنىم، ساعان دا ايتارىم وسى. سەن دە مۇرتىڭدى ىسقىرتىپ، ىرگەڭە جاقىنداعان كوپ مومىنعا قوقاڭداي بەرمە! ولار مومىن بولسا، بۇگىن مومىن بولىپ وتىر. كەشە مومىن بولعان جوق، ەرتەڭ مومىن بولمايدى. باياعىدا ارعىن مەن نايماننىڭ باسىنا تۇسكەن كۇن، بۇگىن كەپ تاما مەن تابىننىڭ، جاعالبايلى مەن تىلەۋدىڭ باسىنا ءتۇسىپ وتىرعان كۇن ءبىر كەزدە سەنىڭ دە باسىڭدا بولعان. ەدىگە تۇقىمى بىر-بىرىمەن قىرقىسىپ، نوعايلىنىڭ باسىنان ب ا ق تايىپ، ىسمايىل بالالارى قازاندى العان قارا ناۋانمەن اۋىز جالاسىپ، قازي باستاعان از اۋىل قاپ تاۋىنا اسىپ، ءجۇسىپ بيلەۋشىلەرىنىڭ تۋىسقانى ىسمايىلدان اجال تاۋىپ، ارتىنداعى ەكى بالاسى ورمانداعى ورىستىڭ قانجىعاسىنا وڭگەرىلىپ كەتىپ، ايدالادا اڭىراپ باسسىز قالعاندارىڭدا سىر بويىنان بارعان اقنازارعا بۇيدالارىڭدى جەتەكتەتىپ جىبەرمەپ پە ەدىڭدەر. سودان بەرى بۇرىن شاعاتاي بالالارى بيلەپ-توستەپ قالعان ءۇيسىن، قاڭلى، البان، سىبان ەلىمىزدى، جەرىمىزدى تاستاپ اۋىپ كەلگەن جاڭا قونىسىمىزدىڭ ءتۇپ يەلەرى عوي دەپ ۇلى ءجۇز اتانىپ، ولارعا سارىارقادان ورىس بالالارىنا ەرىپ اۋىپ كەپ، قوڭسى بولىپ، قازاق دەگەن جاڭا قاۋىمنىڭ نەگىزىن قۇراعان ارعىن، نايمان، قىپشاق، قوڭىرات ورتا ءجۇز اتانىپ، ول قوسىنعا كەيىنىرەك كەلىپ بىرىككەن، بۇرىن ەدىگە بالالارى بيلەپ قالعان ءالىم، باي ۇلى — ەكى الشىن كىشى ءجۇز اتانىپ، وتى بىرگە جانىپ، ءتۇتىنى بىرگە شالقىعان ءبىر جۇرت بولىپ ەدىك قوي. قاراتاۋعا تەمىرقازىقتاي بايلانىپ، ىرگە اجىراتپاي بىرگە كوشىپ، بىرگە جايلاپ جاتىر ەك قوي. ەندى مىنە، سول داۋرەندەردى دە ۇمىتىپ، قاسىمىزعا كەيىنىرەك كوپ جۋىعان ءوز قانداستارىمىزدى ءوزىمىز تانىماي، مىنەزسىز جىلقىداي ءتىسىمىزدى الا جۇگىرىپ، ءوز شىرقىمىزدى ءوزىمىز قاشىراتىن قىرسىق شىعاردىق. اينالايىن ورتا ءجۇز باياعىدا ءوزىڭ تاستاپ كەتكەن ەسىل، ەرتىس، توبىلدا كەرەي، ۋاق، تاراقتىمەن بىرگە جايلاپ، بىرگە كوشپەپ پە ەدىڭ. كۇنى بۇگىنگە دەيىن اۋزىڭنان تۇسپەي داستان عىپ جىرلاپ كەلە جاتقان ەر كوكشە مەن ەر قوساي ۋاق ەمەي كىم ەدى؟ اينالايىن كىشى ءجۇز، باياعىدا اقنازارعا ىلەسىپ اتا قونىسىڭنان اۋا كوشكەندە جايىق پەن جەمدى، ويىل مەن قيىلدى تاما، تابىن، كەردەرى، كەرەيت، جاعالبايلى، تىلەۋ، رامادانعا قالدىرماي كىمگە قالدىرىپ ەڭ؟ قىزىل شەكە جىراۋلارىڭنىڭ جيىن-تويدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىزىل دومبىرالارىن الدارىنا وڭگەرىپ اپ، تاڭدى تاڭعا ۇرىپ قاقساپ كەلە جاتقان «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىنداعى» جەتەۋى جەتى داستان ءقارادوڭ بالالارى مەن نارەك ۇلى شورا باتىرىڭ بۇگىن، مىنە، وزدەرىڭ تىزە باتىرىپ، كۇن بەرمەي وتىرعان تامانىڭ باتىرلارى ەمەس پە ەدى! ءوز اعايىندارىڭدى وزدەرىڭ تانىماي سەندەرگە نە كورىنگەن؟ ەل بولامىز دەسەك، بۇدان بىلاي وكشە كوتەرىسىپ، توبە ولشەسىپ، بىلەك سالىستىرمايىق! كىم بۇرىن كەپ ءدام تاتسا، پەيىشتىڭ تورىنەن سول شىعاتىن سىر مەن شۋدىڭ لاي سۋى كاۋساردىڭ بۇلاعى ەمەس. ءدام كەشە جايىقتان بۇيىرسا، بۇگىن سىردان بۇيىرىپ وتىر، ەرتەڭ، بالكىم، ەرتىستەن بۇيىرار! ايداعانى جىلقى، توسەنگەنى توقىم كوشپەندى جۇرتتىڭ ورداسى قاي سۋعا ورناماي، قاي سايدا قۇلاماي جاتىر؟! وردا ىرگەمىزگە تىگىلدى ەكەن دەپ ودىراڭداي بەرسەك، وزىمىزدەي اعايىندى ەل قىلمايمىز، جەر قىلامىز. بۇگىن اعايىننىڭ كەۋدەسىن ءبىز جىقساق، ەرتەڭ ءبىزدىڭ كەۋدەمىزدى ول جىعادى! ءوز كەۋدەمىزدى شۇقيتىن كۇشىگەن ءوزىمىز بولمايىق. ءبۇتىن كويلەك پەن بۋلى قازاننىڭ جەلىنە ماستانىپ، ءوز جاعامىزدى ءوزىمىز جىرتپالىق! بۇگىنگى ب ا ق پەن بۇگىنگى ءناپاقانىڭ قاشانعى سوزىلاتىنىن كىم ءبىلىپ جاتىر؟! اعايىن ەرتەڭ دە كەرەك بولار. قازاق بولىپ قالام دەسە، ەڭ الدىمەن اتالاستىڭ ەمەس، اعايىننىڭ قاباعىنا قاراسىن. ءيسى الاشتىڭ جاقسىسى سونى ەسكەرىپ اقىلىن قوسىپ، مىناداي كەسىك ايتادى: بۇگىننەن باستاپ ەكى جۇيە الشىن، ءۇش جۇيە، قادىرقوجا مەن قىدىرقوجادان تاراعان التى اتا ءالىم، ءتورت اتا شومەن، ون ەكى اتا باي ۇلىنا تاما، تابىن، كەردەرى، كەرەيىت، رامادان، تىلەۋ، جاعالبايلى — جەتى رۋ نوقتا اعا بوپ قوسىلادى. التى ارعىن، ءۇش نايمان، بەس تاڭبالى قىپشاق، سەگىز قوڭىرات — ءتورت قازىق ورتا ءجۇز، بۇگىننەن باستاپ سەن جەتەۋسىڭ! ۋاق، كەرەي، تاراقتى بۇگىننەن باستاپ سەنىڭ نوقتا اعاڭ! نوقتا ءىنىڭ ەمەس، نوقتا اعاڭ! بوساعاڭ ەمەس، ءتورىڭ سولاردىكى! سيراعىڭ ەمەس، باسىڭ سولاردىكى! قازاقتىڭ بۇرىنعى رۋلارىنىڭ مومىنى ءجابىر كورسە، جابىرلەۋشى ءبىر دۇرە جەسە، جەتى رۋ، ۋاق، كەرەي، تاراقتىنىڭ مومىنىن جابىرلەگەن ەكى دۇرە جەيدى. وزىندەيدى كەمسىنگەنى ءۇشىن ءبىر دۇرە، ەل بىرلىگىنە قول كوتەرگەنى ءۇشىن ەكى دۇرە. ەل بولام دەسەڭ، سوعان كونەسىڭ! اعايىننىڭ اقىلى بارىنىڭ ايتقانى سول! پايعامبارىمنىڭ كيەلى كىتابىنىڭ مەڭزەگەنى سول! وسىعان اتا عۇرپىمەن قۇران ۇستاپ انت بەرەمىز!
جەر قايىسقان ۇلى جيىن بۇل كەسىكتى جامىراي قوستادى. كەشە عانا جەتى رۋ، ۋاق، كەرەي، تاراقتىنىڭ كوك الا جىلقىسىن سايدان-سايعا قۋالاپ جۇرگەن كوپ نايزا ەندى ولاردى كولدەنەڭ كوزدەن وزدەرى قورعايتىن بولماقشى.
ەلسىز تاۋدىڭ اراسىنداعى الگى ءبىر كەلىسسىز وقيعا تاپ سول جيىنعا كەتىپ بارا جاتقان كىشى ءجۇز توبىنا كەزىككەن-دى. ەرتەڭگى تالقىدا تالاي كەراۋىزعا ساعىز بولعالى تۇرعان كەسىردىڭ ورايىن جۇرت اراسىندا سۇر مولدا اتانعان، سويلەمەيتىن، كۇلمەيتىن سىزقاباق ءابىلقايىر ءوزى كەلتىردى. جۇرت الدىندا نەمەرە ءىنىسىن تورە باسىمەن توپىراق قاپتىرىپ كەتكەنىن ەل ەلەمەي قالۋشى ما ەدى! ۇلى جيىنعا شارتاراپتان جيىلعان قارا ءنوپىردىڭ اۋزىنداعى اڭگىمە تەك سول بولدى.
اۋىزى ءبىر قىزىپ العان جۇرتتىڭ تالايدىڭ باسىن شالاتىن ادەتى عوي. سول جولى تالاي سۇلتاننىڭ اتاعىنا ءتىل ءتيدى. «ولار شەتىنەن بۇلعاقباس، مىنا سۇرشا بالاداي ەمەس، تۇيسىكسىز»، — دەستى جۇرت. وسىدان بىرەر جىل بۇرىنعى جوڭعارمەن قاقتىعىستاعى ءابىلقايىرعا بايلانىستى جانە ءبىر وقيعا ەل جادىنا قايتا ورالدى. كەزىندە كەمدى كۇن ءسوز بولىپ، كەيىن اتىمەن ۇمىتىلعان سول ءبىر ءجاي اۋىزعا قايتا ىلىگىپ، بۇرىنعىدان گورى دە ارۋاقتىراق، اجارلىراق ايتىلدى. ول سوناۋ تالاس بويىندا بولىپ ەدى. ماڭدايلارىنا بىتكەن جەردىڭ ەڭ شۇرايلىسىن جامباسىنا باسىپ جاتىپ العان جوڭعارلارعا قازاقتاردىڭ قانى كوپتەن قايناپ جۇرەتىن. حان اسكەر شىعارىپ ۇرىس اشپاسا دا، شەت ۇلىستاعى اۋسار جىگىتتەر وقتىن-وقتىن باس بىرىكتىرىپ بارىپ، ويراتتاردىڭ شەتكەرى وتىرعان اۋىلدارىن ءبورى تيگەندەي بورلىكتىرىپ كەتىپ ءجۇرۋشى ەدى. وندايدا جاۋعا كەتكەن جەردى كەرى قايتارىپ الا الماسا دا، اتا دۇشپاننىڭ اجالدىلارىنىڭ باسىن قىرقىپ، ايالىلارىن قۇل قىپ ءتىزىپ الدارىنا ساپ ايداپ، اجارلىلارىن كۇڭ قىلىپ، ات كوتىنە مىنگەستىرىپ قايتقاندارىنىڭ ءوزىن ءبىر مارتەبە كورىپ، قالعىپ بارا جاتقان كەك قايتا ويانىپ، ۇيىپ جاتقان سامارقاۋ قان قايتا تۋلاپ شىعا كەلەر ەدى. سونداي ءبىر جورىققا ءابىلقايىردىڭ دا ەرىپ بارىپ قايتقانى بار-دى. ول كەزدە ءالى جاۋ تۇسىرە قويماعان ءجاسوسپىرىم بوزبالا-تۇعىن.
ىلە بويىنداعى جوڭعارلاردىڭ ءبىرازدان بەرى ىرگەسىنەن تىقىر شىقپاي بەيقام وتىرعان شاعى ەدى. قاپىدا ۇرىنعان قازاقتارعا، قاپەلىمدە، ەش قايران قىلا المادى. تاڭعى ۇيقىدا تاپ بەرگەن جورتۋىلشىلار ساسكە بولماي الدىن مالعا، ارتىن قۇل-قۇتانعا تولتىرىپ، كەرى قايتىپ كەلە جاتقاندا دا ولاردىڭ جولىن ەشكىم كەسكەستەمەدى. تەك تالاستىڭ وتكەل بەرەر ءبىر تۇسىنا ەندى جاقىنداپ كەلە بەرگەندە قاپتالداعى قولاتتان ساۋ ەتىپ جوڭعاردىڭ شاعىن قولى شىعا كەلگەنى. قارالارىنا قاراپ، وپ-وڭاي جايراتىپ تاستايمىز عوي دەپ ەدى، جوڭعارلار قاشا سوعىسىپ كۇش بەرە قويمادى. ولاردى تاستاي سالىپ، باسقا وتكەل ىزدەپ كەتۋگە جەر دە، ۋاقىت تا تار. جوڭعاردىڭ جول تورۋشى توبىنداعىلار شەتىنەن مەرگەن بە، كوكىرەكتەرى اياق قاپتاي بوپ كەلە جاتقان قازاق قولىنداعى تالاي بوزداق باۋداي ۇشىپ جايراپ قالدى. ولجاعا بوگىپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ كەلە جاتقان اۋىر قول بۇرىنعى قارقىنىنان ايرىلىپ، شاۋ تارتىپ قالسا كەرەك. ءتاسىلقوي شاعىن توپ بىرەسە ول جاقتارىنان، بىرەسە بۇل جاقتارىنان دۇرسە قويا بەرىپ، قاتارلارىن كورەر كوزگە سيرەتىپ بارادى. قاشقاقتاي سوعىسقان شاعىن قولمەن يت اۋرە بوپ جۇرگەندەرىندە ارت جاقتارىنان كوكجيەكتى تۇتاستىرا كومگەن قويۋ شاڭ دا كورىندى. قۋعىنشى اۋىر قولدىڭ جاقىنداپ قالعانى بەلگىلى بولدى. ونى قاشا سوعىسىپ جۇرگەن دۇشپاندار دا بايقاسا كەرەك، جىپ بەرىپ وزەن بويىنا شەگىندى. ەندى ەكى جاق تا جانتالاسا سوعىستى. جوڭعارلاردىڭ دا قاتارى سەلدىرەيىن دەدى. ولار شەگىنە-شەگىنە وتكەلدىڭ ارعى جاعىنداعى انادايدان اۋزى ۇڭىرەيىپ تۇرعان ۇرى كەۋەككە بارىپ باس ساۋعالادى. ۇڭگىردىڭ اۋزىنا قولىنا قورام مىلتىق ۇستاعان ءبىر ەڭگەزەردەي قارا مەرگەن وتىرىپ الدى. وققا قارسى شاپقان تالاي ساباز بوستان-بوسقا جايراپ قالدى. اۋىر قول الدىن سۋ ءبىر بوگەپ، وق ەكى بوگەپ، وشارىلىپ تۇرىپ قالدى. ارتتاعى شاڭ قويۋلانا ءتۇستى.
سول ەكى ورتادا سۋعا تۇمسىقتارىن تىرەپ داعدارىپ تۇرعان قازاقتار جاعىنان ءبىر سىلاڭ كۇرەڭ اتتى شىقتى دا، وتكەلگە قاراي بەتتەدى. سۇلىكتەي سۇلۋ كۇرەڭ ساۋىرىندا كۇلىڭ-كۇلىڭ كۇن نۇرى ويناپ، بيلەي باسادى. ۇستىندەگى قانجارداي قاتقان سۇپ-سۇر بوزبالا جىگىت قاننەن-قاپەرسىز. قولىنا ءتىپتى ساداعىن دا ۇستاماپتى. استىنداعى سۇلۋ اتتىڭ سۇلۋ جۇرىسىنەن باسقادا شارۋاسى جوقتاي جايباراقات، وز-وزىنەن ءماز-مايرام بوپ كەلە جاتقانداي. تاڭ اتقالى وق جاۋدىرىپ تۇرعان قورام مىلتىقتىڭ دا ءۇنى وشكەن. ەڭگەزەردەي مەرگەن ءوزى جورعا، ءوزى سۇلۋ سۇلىك كۇرەڭگە قاراپ اۋىزى اشىلىپ قاتقان دا قالعان. «شىركىن، مىناداي جىلقىنى تاقىمىنا باسقان جىگىتتە دە ارمان بار ما ەكەن!» — دەپ تۇرعانداي. سۇلۋ اتتىڭ اعىن سۋدىڭ ءوزى جاق جيەككە وتكەنىن، اتقان وعىنىڭ مىنانداي قاسا سۇلۋ سايگۇلىكتى ەمەس، ۇستىندەگى مەيماناسى اسقان جاعاسى جايلاۋ جايباراقات جولاۋشىنى عانا جازىمدايتىنداي جەرگە جەتكەنىن ءۇنسىز توسىپ باققان. جانىقاس جىگىت اسىعار ەمەس. جۇلىنداي بوپ جاراعان كەردەڭ كۇرەڭنىڭ ۇستىندە شالقايا ءتۇسىپ قاننەن-قاپەرسىز وتىر. انە سۋدان ءوتتى. سۋدىڭ ارعى بەتىندەگىلەر: «اپىر-اي، ەندى نە بولار ەكەن؟» — دەگەندەي اڭتارىلىپ قالىپتى. ەندى ەشتەڭە دە بولمايدى. تەك مىناۋ كەردەڭ كۇرەڭ جاقىنداي ءتۇسسىن. ۇستىندەگى ەلدە جوق سايگۇلىك ءمىنىپ، ايدارىنان جەل ەسىپ، اقىلىنان قارالاي ايىرىلىپ كەلە جاتقان ماڭقا قازاققا جاڭعىز ءتۇيىر وق جالىنسىن. ونى كۇمىس ەردىڭ ۇستىنەن كۇرس ەتكىزىپ جەرگە قۇلاتىپ، توپىراق اساتىپ تاستاۋعا بۇل ءالى-اق ۇلگەرەدى. جاقىنداپ تا قالدى-اۋ! ءالى دە جاقىنداي ءتۇسسىن! مىنا كۇلىڭ جون كۇرەڭ ارعى بەتتەگى ءبىر اۋمەسەردىڭ قاڭعىرما وعىنا بۇيىرىپ كەتپەيتىندەي جەرگە كەلسىن... ءاي، مىنا ماڭقا قازاڭ قايتەدى-اي! شالقايعاندى قويىپ، وڭمەڭدەپ ەڭكەيىپ العان با، قايتكەن. كۇرەڭنىڭ دە اياق باسىسى جەدەلدەپتى. ءجا، جەتەر... اقكەز قازاق ءوز وبالىڭ وزىڭە... قاپ، مىنا ادىرا قالعىرعا نە بولدى... وت الماعانى نەسى... اۋ، مىنا سۋ مۇرىن قازاقتىڭ كيەسى بوپ جۇرمەگەي... قاپ!..
سول ەكى ورتادا كۇرەڭ مىنگەن قازاقتىڭ تاقاۋ كەپ لاقتىرعان سەلەبەسى قاق جۇرەكتەن قادالا كەتكەنى. ەڭگەزەردەي مەرگەن قۇلديلاي دومالاپ بارىپ، سوناۋ ەتەكتەگى اق ۇلپا توپىراقتى ءبىر بۇرق ەتكىزدى. جايباراقات كەلە جاتقان جولاۋشىنى ءقازىر-اق جەر قاپتىرام دەپ تۇرعان استامشىل مەرگەن وزەن بويىنىڭ سىز توپىراعىن ءوزى قاپتى.
سۇلىك كۇرەڭ جانۋار جاقپار جارتاستىڭ باۋىرىنداعى قارا ۇڭگىردىڭ ۇڭىرەيگەن اۋىزىنا ءبىر-اق ىتقىدى. سىرتقا جۇگىرە شىققان جوڭعارلار قاق توبەلەرىنەن تۇرىپ اپ وق اتقان كۇرەڭ اتتى سۇر مەرگەننىڭ سەبەلەي جاۋعان قۋ جەبەسىنە جەم بولدى.
سوندا قازاقتار جۇمعان اۋزىن اشپاي تىم-تىرىس جۇرەتىن وسى ءبىر بالا جىگىتتىڭ مىنانداي جۇرەك جۇتقان ەرلىگىنە جاعالارىن ۇستاعان-دى. ەندى بولماعاندا تاسىرلاتىپ تاس ساباعان ءاۋپىرىم تالاستىڭ اڭعارىندا تۇگەل جايراپ قالا جازداعان قالىڭ قول ەل شەتىنە امان-ەسەن جەتىپ العاسىن، بوكەنباي مەن ەسەت ءابىلقايىردى ورتاعا الىپ:
— اپىراي، كورەر كوزگە اجالدىڭ اۋىزىنا قالاي باردىڭ؟ — دەپ سۇراعان-دى.
ءابىلقايىر:
— كۇلىڭ كۇرەڭدەي جانۋارعا قىل جالاۋلى جوڭعار مەن قازاقتىڭ قىزىقپاي قالۋى مۇمكىن ەمەس قوي. قارسى الدىندا ويقاستاي باسىپ كەلە جاتقان سايگۇلىككە اۋىزىنىڭ سۋى قۇرىپ تۇرعان سۇقتى كوز مەرگەننىڭ مىلتىعى سۋىنعانشا الدارقاتا تۇرايىن، سۋىنعاسىن قورام مىلتىقتىڭ پىلتەسى قاپەلىمدە قايتادان وت الا قويمايتىنى بەلگىلى، ول ەكى ورتادا مەن دە ءبىر امالىن تابارمىن دەپ ويلادىم، — دەگەن.
قالىڭ قول مىنانى ەستىپ باستارىن شايقاسقان.
— ناعىز جۇرەك جۇتقان ەكەنسىڭ! — دەگەن بوكەنباي.
— سابازىڭ قالىڭ ەل تۇگەل تاڭعالىپ جاتقاندا كىرپىگىن دە قاققان جوق. سازارىپ تۇرىپ الدى. سۇمدىعىنا نايزا بايلاماس قۋ بولماسا ءقايتسىن! — دەگەن ەسەت.
— ارۋاعىڭنان اينالايىن، قازاقتان دا قالدامان تۋعان ەكەن عوي! — دەسكەن بىلايعى توبىر.
سودان ءابىلقايىردىڭ كوزسىز باتىرلىعى مەن قۇرالايدى كوزدەن اتقان مەرگەندىگى ەل اراسىنا جايىلىپ جۇرە بەرگەن-دى. ەندى مىنە، سول داقپىرتقا ەل اراسى ەكى ايىرىلىپ كەتە جازداپ تۇرعان تۇستا ءوز باۋىرىنا ءوزى قول كوتەرىپ، الاۋىز جۇرتتىڭ اۋىزىنا قۇم قۇيعان اقىلدىلىعى جايىنداعى جاڭا لاقاپ قوسىلدى.
بۇرىن توپ جارعان ءۇش ءبيدىڭ اۋىزى مەن التىن تاقتاعى ءاز تاۋكەنىڭ باسىنداعى التىن تاجگە قاراپ، قۇلاقتارىن كەسىپ الساڭ دا بىلمەي، اڭتارىلىپ قالاتىن كۇلتوبەدەگى جيىن بۇل جولى وسى ءبىر قارشاداي بولا تۇرىپ، ىشىندە نە جاتقانىن بىلدىرمەيتىن جاپ-جاس سۇلتاننىڭ سۇپ-سۋىق جۇزىنە دە الاق-جۇلاق قاراپ، سۇقتانۋمەن بولعان-دى.
ءابىلقايىر ول قىلىعىنا ونشا ءمان بەرە قويماعان سىڭاي تانىتتى. كۇلتوبەدەگى جيىننان قايتىپ كەلە جاتىپ، تابىن بوكەنباي قاسىنا كەلىپ: «اپىراي، ناعاشى-اي، قاتە كەتىپ، جازىم ەتىپ الارمىن-اۋ دەپ سەسكەنبەدىڭ بە؟» — دەگەندە: «قىزىلقۇمنىڭ اۋزى-مۇرنىن جىلقىعا تولتىرعان باي بولعانمەن، قايداعى ءبىر بوزباس بالاعا بولا جەتى مىڭ جىلقى قۇن تولەتىپ، تابىنداردى قارالاي قارا جۇرتقا وتىرعىزعىم كەلمەدى عوي»، — دەپ قالجىڭعا جەڭدىرگەن-دى.
بوكەنباي انا جولى مامايعا ىزا بولىپ قورامساعىنا شاپ بەرگەنى قاتە بولعانىنا سوندا بارىپ نازار اۋدارعان-دى. شىنىندا دا، اشۋ ۇستىندە تورە تۇقىمىنىڭ ءتولىن زاقىمداپ الار بولسا، قازاققا تاعى دا ءبىر تاۋسىلماس دالابا تابىلاتىن ەدى عوي! ابىروي بولعاندا، قاسىندا ءابىلقايىر كەلە جاتار ما! سونى ويلاعان بوكەنباي ءابىلقايىرعا ءارى تاڭىرقاي، ءارى سۇيسىنە كوز تاستادى. سۇلتان ونىسىن اڭعارسا دا، اڭعارماعان بولا سالدى. ءبىراق ءۇش ءجۇزدىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ءۇش جورعا ونىڭ وسى ءبىر قىلىعىن ەسكەرۋسىز قالدىرماپتى.
تاۋكە باستاعان ەل ۇستارلار قازاق رۋلارىنىڭ اراسىنداعى ىرمەك-تىرمەكتى تۇگەل جازىپ، كۇزدى كۇنگى قاتىقتاي ۇيتقىلى ەلگە اينالدىرامىز دەپ قانشا تىربىنسا دا، ەندى-ەندى قوردالانا باستاعان ءۇش الاشتىڭ قارا باسىن جوڭعاردىڭ سۇعاناق نايزاسى بىرەسە ول پۇشپاعىنان، بىرەسە بۇل پۇشپاعىنان تۇرتكىلەپ تىنىش تۇرعىزبادى. مۇنداي جاعدايدا ەل تىزگىنىنىڭ اۋىزى دۋالى كارىدەن گورى قولى قارۋلى جاسقا لايىق ەكەنى مىقتاپ سەزىلەتىن ەدى. ءبىر كەزدە جەتى جارعىنى جاساقتاعان جەتى جورعا ءاز تاۋكەمەن ءارى كەڭەسىپ، بەرى كەڭەسىپ ءۇش وردانىڭ جەبەلى جاساعىن كوزدەرىنىڭ تىرىسىندە جەتەلى دەگەن جاس نوياندارعا تابىستاۋدى ماقۇل دەپ تاپتى. سوندا بۇرىن ايتەكەنىڭ قولىنداعى كىشى ءجۇز تىزگىنى ءبىر اۋىزدان ءابىلقايىرعا بۇيىردى. ول ەندى كۇنى كەشەگە دەيىن ءبىرىنىڭ قولى ءبىرىنىڭ جاعاسىندا كەلگەن الشىن مەن جەتى رۋدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءبىر تۇتامدا ۇستاۋعا ءتيىستى بولدى. ارعىننىڭ بىرەر رۋى مەن التى شەكتىگە قايىپ باس بولدى. ارعىن مەن قىپشاقتىڭ قالىڭ جىنىسىنا سامەكە مەن بولات، نايماندى تۇرسىنحاننان تاراعان باراق پەن كۇشىك ءبولىپ بيلەدى. ۇلى ءجۇزدىڭ ۇلى شەرۋى يمان حان، رۇستەم حاندار مەن ءابىلقايىردىڭ اكەسى ابدوللا سۇلتاننىڭ قولدارىندا قالدى. ءارقايسىسى ءبىر-بىر ۇلىستىڭ تىزگىنىن ۇستاعان وڭشەڭ جاس نوياندارعا اعا حان بولىپ تاۋكە سايلاندى.
بۇرىن وقتا-تەكتە عانا بوي كورسەتىپ جۇرەتىن ساياق سۇلتانعا ەندى ەل الدىنا كۇندە شىعاتىن كۇن تۋدى. ايدا جىلدا اۋىزعا ىلىگەردەي ءبىر ءىس ىستەپ جايىڭا ءجۇرۋ ءبىر بولەك ەكەن دە، كۇنى-تۇنى ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزىندە ءجۇرۋدىڭ ءجونى ءبىر بولەك ەكەن. بۇرىن ايدالادان داقپىرتىڭدى ەستىپ، قارالاي ءماز بولاتىن تىلەكشى حالىق ەندى ءار ءىس، ءار ءسوزىڭدى كوز جازباي باقىلاپ وتىراتىن سىنشىعا اينالادى ەكەن. كوڭىلدەرىنەن شىعا الساڭ جاقسى... ال، شىعا الماساڭ، تەز تويىنىپ، تەز اريتىن جىلقى مىنەزدى جۇرتىڭنىڭ ءسال نارسەدەن كوڭىلدەرىنە دىك الىپ، تۇمسىقتارىن ءشۇيىرىپ، شەگىنشەكتەپ شىعا كەلۋى عاجاپ ەمەس. وندايدا ىقلىم زاماننان تاق مىنگەن اۋلەتىڭ بولسا ءبىر ءسارى، ال ءولدىم-تالدىم دەپ بيلىككە قولىڭ ەندى جەتىپ وتىرعان شەتقاقپاي تۇقىمنىڭ ءتولى بولساڭ، جاماننىڭ اۋىزى اسقا تيسە، مۇرىنى قانايدىنىڭ كەبىن كيەسىڭ.
ءابىلقايىر جاس كەزىنەن نامىسشىل ەدى. بىرەۋ-مىرەۋ قولىمنان قاعىپ تاستاي ما دەپ سۇقاقتاپ ورتاعا ۇمتىلمايتىن. شاپاعاتىن تيگىزەر مە ەكەن دەپ بولعان-تولعانداردىڭ دا قاس-قاباعىن قاراعىشتاي بەرمەيتىن. جايباراقات جىراق جۇرگەندى ۇناتاتىن. اكەسى ابدوللادان باستاپ وزگە وسەكە بالالارىنىڭ جادىك تۇقىمىنىڭ قايقىتوستەرىن كورسە قۇراق ۇشىپ، قۇلدىق ۇراتىن تومەن كوكىرەك مونتانىلىقتارىنا قارالاي جىنى كەلەتىن. بىلايعى اعا-ىنىلەرى سياقتى قولىندا بيلىك بار بولسىن، جوق بولسىن، ايتەۋىر، تەگىم تورە ەدى عوي دەپ، جالپاق كوپتىڭ الدىندا كەۋدە قاعىپ كىسىمسىنۋدى دە يت ەتىنەن جەك كورەتىن. جيىن مەن توي ىزدەپ بۇتقا تولماي، وزىمەن-وزى وڭاشا جۇرەتىنى، اڭعا شىققاندا دا نوكەر مەن يت-قۇس ەرتپەيتىنى سوندىقتان-دى. ودان ءبىراق وپىق جەگەن جەرى جوق. كەرەك كەزىندە جۇرت كوزىنە ىزى-قيقى، قىم-قۋىت دۇربەلەڭدەتىپ باعاتىن وزگە تۋىستارى ەمەس، تورە باسىمەن بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بوپ، تىم-تىرىس جۇرەتىن ءابىلقايىر ىلىكتى. اۋەلى جۇرت: «تىمسىرايعان وسىنىڭ ءوزى قانداي نەمە؟» — دەپ نازار اۋداردى. ارتىنان: «قويدان قوڭىر بوپ ءجۇرىپ قاراي كور ءوزىن!» — دەپ تۇيمەدەيىن تۇيەدەي قىپ تامسانىپ باقتى. ەندى سول سۇيسىنگەن جۇرتتىڭ كوڭىلىن سۋىتىپ الماۋ ەل تىزگىنىنە جاڭا قولى جەتكەن جاس سۇلتاننىڭ تۇرسا ويىنان، جاتسا تۇسىنەن شىقپايتىن بولدى. تىمىسكى كوڭىلى باياعىداعى ءماتى ايتقان ءبىر اۋىز ءسوز بەن ايتەكە ايتقان ءبىر اۋىز سوزدەن شىرق اينالىپ شىعا الماي قويدى.
تەگىنە تەڭدىك تيمەگەن ادام ەبىمەن عانا ەل قاتارىنا قوسىلا الادى. ەل بيلەگەن ۇلىقتىڭ ەبى — جۇرت الدىنداعى قىلىعى. ءابىلقايىر ءۇشىن ەل — ءوزى سياقتى سۇلتاندار ەمەس قالىڭ قاراشى. وزىنەن گورى جورگەگى جىبەك، تۇبەگى كۇمىس التىن بەسىكتەردەن وربىگەن ورەلى تۇقىم بۇل قانشا ەلپەكتەگەنمەن ءبارىبىر كوكىرەگىنەن قوس اياقتاپ تەۋىپ جولاتا قويماس. ودان قايتا ايداسا مالى، اتسا وعى مول قالىڭ قاراشىنىڭ قاس-قاباعىن اڭدىعانى ءجون. تورە باسىمەن يلىگىپ تۇرعان سۇلتاندى سىرتقا يتەرەتىن قاراشى، ءسىرا، تابىلمايدى. ال، قازىرگىدەي الماعايىپ زاماندا قاراشىنىڭ قايراتىنا سۇيەنبەسەڭ، دىتتەگەن جەرىڭنەن شىعا الار، شىعا الماسىڭ ەكىتالاي. ايتپەسە، تاقتا تۋىپ، تاقتا كىندىگى كەسىلگەن جادىك تۇقىمىنىن ەڭ جۋان تامىرىنان وربىگەن تاۋكەنىڭ ءوزى قارادان شىققان قارا تاياقتاردىڭ الدىندا وسىنشا قۇراق ۇشپاعان بولار ەدى. قۇراق ۇشپاي دا ءقايتسىن، مال دا سولاردا، جان دا سولاردا! ال قالىڭ قاراشىنىڭ اراسىنداعى ۇركەردەي عانا قيعاش قاباق، قىسىق كوز شۇلدىرەگەن تورە تۇقىمدا باياعىدا ايگىلى شىڭعىسحاننىڭ بەلىنەن تاراپتى-مىس داقپىرتتان باسقا نە قالدى؟!
قاراشىعا ەل دە وزىنىكى، جەر دە وزىنىكى. تورەنى مىنگىزىپ توبەگە شىعاراتىن اق ورە كيىز دە وزىنىكى. ونى كوككە كوتەرەتىن، جەرگە تۇسىرەتىن سامساعان سانسىز بىلەك تە وزىنىكى. ەندەشە، استىنداعى التىن تاقتىڭ سيراعىن كىم كوتەرىپ تۇرعانىنا بايقاس بولماساڭ، كۇن استىندا كۇلىم قاعىپ تۇرعان التىن ءتاجىڭنىڭ كۇل اراسىنان ءبىر-اق شىعۋى عاجاپ ەمەس. ءاز تاۋكەنىڭ وتىز جىل بويىنا جۇرت توبەسىندە قاققان قازىقتاي قادالىپ وتىرىپ العانىنىڭ نەگىزگى سىرى وسىنى قاپىسىز ۇعا العانىندا. ونىڭ قاراشىعا ءجۇزى عانا جىلى ەمەس، قولى دا جومارت-تى. قاراشىدان ەتى پىسىق بىرەۋ شىقسا، الدىمەن سونىڭ كوزىنە تۇسەتىن. ءبىر جىگىتتىڭ ماڭدايىنان سيپايمىن دەپ، بۇكىل ءبىر تايپا ەلدىڭ اۋىزىن الاتىنىن حان جاقسى بىلەتىن. ايتپەسە، الاقانداي تورە تۇقىمىن عانا جارىلقاعانىنا ءماز بولسا، الدەقاشان سول «ءوزىمسىڭ، ءوزىمسىڭ» دەپ وڭمەنىن ۇزگەن ءوز قانداستارىنىڭ ءبىر سودىرىنىڭ قاندى پىشاعىنان جايراپ قالعان بولار ەدى. ءقازىر قاراشىعا ارقاسىن مىقتاپ تىرەپ العان ءاز تاۋكەگە «ارقار» ۇراندىلارىنىڭ وڭاشا وتىرىپ كىجىنەتىندەرى كوپ تە، ەل الدىنا شىعىپ سەس كورسەتە الاتىندارى جوق. ويتكەنى، ول دەسە، جاپىرىلا قۇلايتىن جالپاق قاراشىنىڭ قالىڭ كوك نايزاسىنان قورقادى. تاۋكەنىڭ ءسوزىن ءپاتۋالى قىلىپ تۇرعان دا، اتاعىن ايبىندى قىلىپ تۇرعان دا — قاراشىنىڭ ىقلاسى. تاۋكە قاراشىدان ىقلاس بۇيىراتىن ءسال جەردى قاعىس جىبەرمەيدى.
قاراپ وتىرسا، تاۋكە توڭىرەگىندەگىلەردىڭ اۋەلدەن ىرگەلىسى تەك ايتەكە. باسقالارى بۇرىن ەل ارقاسىنا تاقىمى ىلىكپەگەن قوقىم توسەنىپ، قوعا جاستاعان، كوكىرەكتەرىنە نان پىسە قويماعان تومەنشىك اۋلەتتەردەن. ءۇش ارىس الاشتىڭ توبە ءبيى تولەنىڭ ارعى تەگى «جانىس كوپ پە، قامىس كوپ پە» دەيتىن قالىڭ ەلدىڭ باتىر مەن ءبيدى ەگىزدەن بالالاتقان شۇيدەلى اتالارى ەمەس، الاتاۋ مەن قاراتاۋدىڭ اراسىنا سىناداي سىعىلىسىپ ازەر كۇن كورىپ جۇرگەن ءالجۋاز قوجامبەردىسى. ورمانداي قالىڭ ورتا ءجۇزدىڭ قاراقۇرىم قولىن باسقارىپ وتىرعان بۇگىندە سوناۋ اقجولدان بەرمەن قاراي تىزگىن بەرمەي كەلە جاتقان مەيرامسوپىنىڭ بالالارى ەمەس، جەتى مومىن توقال ارعىننان شىققان قانجىعالى بوگەنباي مەن جاناتاي، شاقشاق جانىبەك پەن تاراقتى بايعوزى، باسەنتين مالايسارى مەن سىرىمبەت. جىلى جۇمساق پەن جىلتىراق كورسە، ءولىمىن ساتاتىن ىرگەلى تۇقىمدار ولارعا وڭايشىلىقپەن جول بەرىپ ءجۇر عوي دەيسىڭ بە؟ جوق. ولاردى وزدىرىپ جۇرگەن — تەك قىزىل ءتىلدىڭ ەبى مەن جۋان بىلەكتىڭ قايراتى عانا ەمەس، مىناۋ ەرتەڭ نە بولىپ كەتەرى بەلگىسىز ەكى تالاي زاماننىن ءدۇمپۋى. جاۋ بەتىنە، جەل وتىنە شىعۋ تورگە شىعۋ ەمەس. سوسىن دا ءقازىر بىلىك پەن بىلەك اتا-تەگىڭنىڭ ارۋاعى مەن داڭقىنان كەم باعالى بولماي تۇر. ونىڭ ۇستىنە، تالاي تارالعىدان امان قالعان كارى تۇلكىدەي قىرقىلجىڭ تاۋكە ءوز ماڭىنا ءاۋ باستان باعى اۋماعان ەركە تۇقىمنان گورى بيلىك ءدامىن ەندى تاتقان سونى اۋلەتتى كوبىرەك جيناۋدىڭ نەگە كەرەك ەكەنىن جاقسى بىلەتىن. ەجەلدەن بەرگى ەركە تۇقىم ساعان ەركەلىگى وتپەگەن كۇنى تۋ سىرتىڭنان پىشاق ۇرىپ، تۋلاققا اۋناتىپ كەتۋگە تىرىسادى، ال ءوز قولىڭنان ورگە سۇيرەپ، وركەنىن وسىرگەن تۇقىمىڭ ولە-ولگەنىڭشە الدىڭنان جەل بوپ كەلمەي ارداقتاپ باعادى.
سوعان قاراعاندا كوك نايزالى كىشى ءجۇزدىڭ كوشىنىڭ باسىنا جادىك تۇقىمىنىڭ وزگە سۇلتاندارى جەتپەگەندەي، نە ابدوللانىڭ اكەسى دە اق سۇيەك، شەشەسى دە اق سۇيەك ناق سۇيەر بايبىشەسىنەن وربىگەن وزگە بالالارى جەتپەگەندەي قايداعى ءبىر قارا شاتىس، توقالدان تۋعان تومار باس مۇنى شىعارىپ جۇرگەندەرى دە تەگىن بولماس. مۇنىڭ بىلەگى مەن بىلىگىنەن عانا دامەتىپ قويماي، ەرتەڭ ەرەۋىلدەپ شىعا كەلەر كۇن تۋسا، قاراقۇرىم قاراشىنىڭ الدىنداعى وتىمدىلىگىنەن دامەتەتىن شىعار.
ەندەشە، ونىڭ قانشا قۇيساڭ دا، از كورىنەر قىزىل قۇمنىڭ قۇزعىن شاعىلىنداي كەنەزەسى كەۋىپ قالعان ءوز تۇقىمىنان ەمەس، ءسال بۇركىسىنىڭە قالقىپ قارق بوپ شىعا كەلەتىن تاۋ بوكتەرىنىڭ قاتقىلىنداي قاناعاتشىل قاراشىنىڭ كوڭىلىن اۋلاعانى دۇرىس سەكىلدى.
قازاق قازاق اتانعالى نايزالىنىڭ مالدىعا جالىنعان كۇنى كەم دە كەم، مالدىنىڭ نايزالىعا جالىنباعان كۇنى كەم دە كەم. ال، ءقازىر نايزالىنىڭ مالدى، مالدىنىڭ نايزالى بولىپ العان زامانى. مالىن قورعايتىن نايزالى ەلىن دە قورعايدى. ويتكەنى، مالدىڭ اۋىزىنا قارايتىن نايزالىنىڭ ەلى — قويىنىڭ ءورىسى مەن جىلقىسىنىڭ تەبىنى. مالى جانىنا ساداعا، جانى مالىنا ساداعا جۇرتتى جاۋعا الدىراتىن دا، جاۋعا اتتاندىراتىن دا مال. ولاي بولسا، ەلدىڭ تۇندىگى نايزامەن اشىلىپ، نايزامەن جابىلىپ تۇرعان مىناداي زاماندا بۇل ەڭ الدىمەن مالدىنىڭ كونىلىن اۋلاۋى كەرەك. مالدىنىڭ كوڭىلىنەن شىقسا، نايزالىنىڭ دا كوڭىلىنەن شىققانى. نايزالىنىڭ كوڭىلىنەن شىقسا، سىرتتاعى دۇشپاننىڭ تاۋىن شاعادى، ىشتەگى دۇشپاننىڭ ساعىن سىندىرادى.
ءابىلقايىرعا قولىنا مىناۋ ەكى تالاي كەزدە تۇسكەن بيلىكتى بەكەمدەي ءتۇسۋدىڭ جالعىز جولى — ەل تىنىشىن كەتىرىپ وتىرعان جوڭعارلارعا قارسى قايرات كورسەتەر تۇستا كوزگە ءىلىنىپ باعۋ. ويتەيىن دەسە، قازاقتىڭ جۇيكەسىندە ويناعان اتا دۇشپان ات باسىن ول بيلەيتىن باتىس ۇلىستارعا ەمەس، ول بيلەمەيتىن شىعىس ۇلىستارعا تىرەپ تۇر. كۇن شىعىس جاق ىرگەگە ات بايلاپ جاتىپ العان جاۋعا كۇن باتىس بەت ىرگەنىڭ ۇلىس بەگى ءوز بەتىمەن تيىسە المايدى. ونداي قۇق ءۇش وردانىڭ اعا حانىنىڭ قولىندا. اعا حانعا قولىنا تىزگىن تيەر-تيمەستە «جاۋعا شابايىق» دەپ بارا المايدى. وندايدى بۇدان بۇرىن دا تىزگىن ۇستاپ كەلە جاتقاندار ايتا الادى، نە قالىڭ قاراشىنىڭ بەتكە شىعار اۋىزى دۋالىلارى ايتا الادى. ال، ونداي اۋىز قۇدىرەتتەرگە توقتاساڭ، ايتاتىندارى بەلگىلى... كوشپەندىنىڭ الدىندا ىلعي ەكى ۇداي جول جاتادى. بىرەۋى — جەردى قورعاۋ، بىرەۋى — ەلدى قورعاۋ. جەردى قورعاۋدىڭ جولى — قاسىق قانىڭ قالعانشا ايقاسىپ، باسقىنشىنى باسقا ۇرىپ قۋىپ شىعۋ. ەلدى قورعاۋدىڭ ءبىر جولى — باستان قۇلاق ساداعا دەپ، باۋىر باسقان جەردى وڭمەڭدەگەن قىزىل كوز جاۋعا-اق قالدىرىپ، قاتىن-بالاڭ مەن قارا شاڭىراعىڭدى تۇيەگە تاڭىپ اپ، ازعانتاي داۋلەتىڭدى الدىڭا سالىپ اپ بەزە جونەلۋ، سول بەتىڭمەن بوس جاتقان جەرگە، نە وزىڭنەن گورى السىزدەۋ بىرەۋدىڭ مەكەنىنە قونىس اۋدارىپ الۋ. جەردى قورعايمىن دەپ جەلپىنىپ شىعايىن دەسەڭ، قىل جالاۋلى جوڭعاردىڭ ءدال ءقازىر ساعان دەس بەرە قوياتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. جوڭعاردى جەڭسەڭ -ار جاعىندا قۇمىرىسقاداي قۇجىناعان جۇڭگو تاعى تۇر. ونان دا نە ۇسىنعان باستى بالتا كەسپەس دەپ، ۇيرەنىسكەن جاۋ اتىسپاققا جاقسى دەپ، اقىر ءتۇبى ءبىر ەسەپ دەپ، قاپتاعايلاپ تيگەن قالىڭ جوڭعارعا ىڭ-شىڭسىز مويىن ۇسىنا سالعان، نە مىناۋ اتا-قونىستى تۇگەل تاستاپ، باياعىدا بابالارىمىز تالاي بارىپ-قايتقان قاپ تاۋىنىڭ تەرىستىگىندە ءالى كۇنگە قۇلازىپ بوس جاتقان ۇشان دالالارعا اسىپ العان، نە جەكەلەپ تيىسسە، قاي-قايسىسى دا قازاقتىڭ ءۇش ارىسىنىڭ ۇشەۋىنە دە جەڭىستىك بەرمەيتىن، ال ءۇش ارىس تىزە بىرىكتىرىپ قايرات قىلسا، قاي-قايسىسى دا جولدارىندا تۇرا المايتىن ورالداعى باشقۇرت پەن ەدىلدەگى تورعاۋىتتىڭ «سەن دە جازىق جوق، مەن دە ازىق جوق» دەپ جەرىن تارتىپ العانىنىڭ ءوزى دۇرىس سەكىلدى. قازاققا وسى ۇشەۋىنەن باسقا بارار جەر، باسار تاۋ ءبارىبىر قالماعانعا ۇقسايدى.
الگىلەردى تىڭداپ وتىرعاندا بۇل اڭگىمە ءابىلقايىردىڭ دا قۇلاعىنا كىرگەندەي بولادى. ءبىراق، بىلايىراق ۇزاپ شىعۋى-اق مۇڭ، كوڭىلى ءبارىبىر الابۇرتىپ شىعا كەلەدى. «وسى قازاق توڭىرەگىنەن قۇقايدى كورە-كورە ابدەن قويان جۇرەك بوپ العاننان ساۋ ما!» باتىسىندا ەدىل مەن جەم اراسىنىڭ قاتقىلىن جايلاپ، قۇماعىن قىستاپ تورعاۋىت جاتىر. ءسال جولاپ كەتسەڭ، جونىن اق پاتشانىڭ اسكەرىنە تىرەپ كۇيدىرىپ شىعا كەلەدى. تەرىستىگىندە نۋلى جەردىڭ بالدىرعانىن تاپاپ، سۋلى جەردىڭ تۇنىعىن كەشىپ باشقۇرت تۇر. ول دا انادايدان توبەڭ كورىنگەننەن-اق قامشىسىن ءۇيىرىپ ايقايلاپ باعادى. كۇنگەيدىڭ بۇيرات-بۇيرات قۇمىنا تىعىلىپ حيۋا مەن بۇحارا جاتىر. جەل جاعىنان شىعىپ، بىردەڭەدەن جازىپ قالساڭ، قالاشىڭدى بازارىنا كىرگىزبەي، قاتىن-بالاڭدى جالاڭبۇت قالدىرادى. سۋ اعاتىن ساي-سالانىڭ بارىنە تور جايىپ شاڭقىلداپ كازاك ورىستىڭ تۇرىسى اناۋ. شىعىستا قارا بۋراداي شابىنىپ قالىڭ جوڭعاردىڭ تۇرىسى مىناۋ. ءبارىنىڭ ورتاسىندا ءوز قونىسىندا ءوزى سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي بوپ قازاق ءجۇر. جالىنىپ بارسا، قاي-قايسىسى دا: «جالبا تىماقتى قازاق، جونىڭە وينا!» — دەپ كەرگيدى. شابىنىپ بارساڭ: «بۇرالقى يتتەي جورتاتىن دا جۇرەتىن بۇزىق قازاق، پالەن جەردە كەرۋەنىمدى تونادىڭ، تۇگەن جەردە ەگىسىمە ءتۇستىڭ، بىلتىر ايدارلىمدى ايداپ كەتتىڭ، بيىل تۇلىمدىمدى زورلاپ كەتتىڭ!» — دەپ ءسال نارسەدەن ىلىك شىعارىپ، قۇدايدىڭ جوق بايبالامىن سالىپ، ەرتەڭىنە ەمىنىپ جەتىپ كەلىپ ىرگەڭدى ساباپ، ءورىسىڭدى توناپ كەتەدى. جاۋعا كەتكەن قىل قۇيرىقتى مەن قىل بۇرىمدىنى قايتارىپ الام دەپ جاۋىر اتقا جايداق ءمىنىپ ەركەك كىندىكتىڭ-اق قوڭى ويىلىپ ءبىتتى.
ءابىلقايىردىڭ ءوز كوكىرەگىنە سالسا، جان-جاعىڭنان ءتۇرتىپ قاشقان كوپ تەنتەكتىڭ سوڭىنان تىرتاڭداپ قۋا جونەلگەنىڭنەن ءپاتۋا جوق، ءبارىبىر قۋىپ جەتىپ ۇستاي المايسىڭ. قۋىپ جەتىپ ۇستاعانمەن ءوشىڭ ءبارىبىر قايتپايدى. ەكى ورتادا شورە-شورە بوپ ءوزىڭ مازاققا قالاسىڭ. ونان دا تاۋەكەلگە ءمىن، ەڭ قورلىعى وتىڭكىرەگەن بىرەۋىن ۇستاپ ال، قاپىڭنان شىققانشا قىزىلشەكە بوپ توبەلەس. جانىڭ شىعىپ كەتسە دە، جاعاسىن جىرتپاي توقتاما! سوندا قالعاندارى دا اياقتارىن الىستان باساتىن بولادى. كەز كەلگەن ويىن بالاسى بىلەتىن وسى اقيقاتتى قازاقتىڭ اۋىزىمەن وراق ورعان اقىلگويلەرىنىڭ ءقايتىپ بىلمەيتىنىنە قايران قالادى. ولار نە تۋرالى ايتساڭ دا، ءۇش ارىس الاشتىڭ اۋىزىنىڭ الا ەكەنىن ايتىپ زارلاي جونەلەدى. «ويباي، بىزگە ءويتۋ قايدا، ءبۇيتۋ قايدا، ونداي ىستەيىك دەسەك، پالەنشە ورگە تارتادى، تۇگەنشە ويعا تارتادى»، — دەپ بايبالام سالىپ، ات-توندارىن الا قاشىپ شىعا كەلەدى. اقىلدىمىن دەگەندەرى: «اۋەلى ەلدىڭ اۋىزىن بىرىكتىرىپ الايىق، قالعانىن سوسىن كورە جاتارمىز»، — دەپ كەرگيدى. ەلدىڭ اۋىزىن ءسوز ەمەس ءىس بىرىكتىرەتىنى قاپەرلەرىنە كىرىپ شىقپايدى. بۇعان الگىندەي ەل جۇمىلىپ اتقاراتىنداي ورەلى ىسكە باستايتىن ورەلى ازامات تابىلسا، ەرەتۇعىن جۇرت تابىلاتىنداي كورىنەدى دە تۇرادى. بىرەۋدىڭ سالدەي جاقسى قىلىعىن شارتاراپقا شاپقىلاي جايىپ، اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ، اڭىزعا اينالدىرىپ اكەتەتىن ەلگەزەك حالىق شاماسى، ەرەن ىستەر تىندىراتىن ەرلەردى اڭسايتىن سياقتى. قۋ دالادا قۇيىن قۋىپ كەتە جازداپ زورعا شىداپ، ءىشى پىسىپ وتىراتىن ەلەگىزبە قازاقتىڭ ەرەتىندەي كىسى تابىلىپ جاتسا، ەرمەي قالۋى ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس سەكىلدى. راس، قازاقتى اۋەلى، ەڭ بولماسا، تاماقساۋلىعىڭمەن تاڭعالتىپ الماي تۇرىپ، ءبىر نارسەگە يلىكتىرە، يلاندىرا قويۋىڭ قيىن-اق، ال ەندى ايتقانىڭا ءبىر ەلىكتىرىپ الدىڭ ەكەن، ەرتىپ اپارىپ ورعا قۇلاتىپ، جۇلىن ومىرتقاسىن ءۇزىپ كەتسەڭ دە، ساعان اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ تامسانعانىنان تايمايدى. جۇرتپەن قىزىل كەڭىردەك بوپ تالاسىپ، سەنى ابدەن ماراپاتتاپ بىتەدى. قازاقتىڭ قازىرگى كۇپىلدەپ سويلەپ كۇپسىپ جۇرگەن كوپ جاقسىسى ءبىر كەزدە ءسويتىپ جىلت ەتكەن بىردەڭەسىمەن ەل نازارىنا ىلىگىپ، كەيىن ەشتەڭە تىندىرماي-اق ابىروي-اتاققا وڭاي يە بولىپ جۇرگەندەر. ءابىلقايىرعا وندايلار قۇيرىقتارىن زورعا كوتەرىپ جۇرگەن سەمىز كەپەلەردىڭ ەنەلەرىن كورسە سۇعاناقتىعى ۇستاپ، الدەقاشان كوك شاندىر بوپ تۇرالاپ قالۋعا اينالعان كوتەرەم بەيشارالاردىڭ باۋىرلارىنا باستارىن سۇعىپ تۇيگىشتەپ باعاتىندارىنداي سوراقى كورىنەدى دە تۇرادى.
ول ەل الدىنا شىعار بولسا، ءتىپتى دە ويتپەس ەدى. ءبىراق، ونداي داۋرەن قايدا! ءتاج استىندا جاراتىلىپ، تاق ۇستىندە جارىققا كەلگەن جادىك اۋلەتىنىڭ كەر اۋىز كەرگىمەلەرى تۇرعاندا بۇعان جول قايدان ءتيسىن! قولدارىنان كەلسىن-كەلمەسىن تىزگىن سولاردىكى عوي. بۇلارعا «بارىپ كەل، شاۋىپ كەل» بولماسا، ءپاتۋالى نە ءتيۋشى ەدى...
«كىم ءبىلىپتى، تيمەسە، ەندى تيەر» — دەپ دامەتەدى كەيۋاق. زامان اڭعارى تارىلىپ، جاندارى قىسىلا باستاعاندا قازاققا بىتكەن قىل جالاۋدىڭ ءبارى كۇنى كەشە تورگە ۇمتىلىپ، جامباس جىلىككە جارماسپاي، تومەن وتىرىپ سارقىت جەپ، سيراق ءمۇجيتىن سالپى ەتەك اۋىلداردىڭ نايزا ۇستارلارىنا بۇيىرىپ جاتقان جوق پا! جادىك تۇقىمى دا مىناۋ الدارىنا اپارعان جايپاما تاباقتى جاپىرتا مالشىلاپ، وزدەرى ابدەن كورەسىنەن شىعا تويىپ العاسىن شەڭگەلدەرىن لىقا تولتىرىپ، جۇرتتىڭ ەزۋىن كەرىپ، جاعىن جىرتىپ، جاعالاي سارقىت اساتۋدان گورى ىشىنە توبىق نە اسىق سالىپ جىبەرىپ، اسىعا قارپىپ، جۇتىنا الماي قيقىلداپ جاتقان تاماقساۋلارعا قارقىلداپ كۇلىپ ءماز بولۋدان گورى قيىنىراق ءىس شىعىپ تۇرعان تۇستا، بىلەكتەرى كوتەرە الماس شوقپاردى بەلىمىزگە قىستىرامىز دەپ اۋرەگە ءتۇسىپ قايتەدى، بەرەر... بەرىپ تە جاتقان جوق پا!
ەل الدىنداعى ەلەۋسىزدەۋ ەكى قىلىعى ءۇشىن قازاقتىڭ اۋىزىنداعى ءسوز سەركەسىن ءوزى قاعىپ الىپ سويلەگەن سەمسەر ءتىلدى قارجاس بۇقار ايتقانداي «بىلەگىنىڭ كۇشى التىن، نايزاسىنىڭ ۇشى التىن كىشى ءجۇزدىڭ» تىزگىنىن ءوز قولىنان اكەپ ۇستاتتى ەمەس پە! كىم ءبىلىپتى كۇندەردىڭ كۇنىندە...
وندايدا ءابىلقايىردىڭ كوز الدىنا كوكپەن تالاسقان كوك كۇمبەز كەلەدى. كۇنگە شاعىلىسىپ كۇلىڭ-كۇلىڭ ەتكەن كوك كۇمبەزدىڭ الدىندا جىرتىلىپ-ايىرىلىپ تۇرعان جەر قايىسقان قالىڭ قازاق كەلەدى. ولاردىڭ قولىندا ۇزىندىعى الپىس قۇلاش، ەنى قىرىق قۇلاش ايلاپات اق ورە كيىز بار ەكەن دەيدى. اق كيىزدىڭ ۇستىندە قاقپاقىل بوپ ءوزى ءجۇر ەكەن دەيدى. قاۋقىلداسقان قاراقۇرىم جۇرت كوتەرە سەرىپكەندە بۇل زىمىراي كوك كۇمبەزدەن دە بيىكتەپ كەتەدى ەكەن دەيدى... باسىنا ب ا ق قونعان كىسىنىڭ كوڭىلىنە قۇس جەتە الادى دەيسىڭ بە... اق كيىزگە كوتەرىلىپ حان سايلانعان ادامنىڭ كوڭىلى دە شالقىپ جاتقان شاتىرا اسپاندى شاتىرلاتا سىندىرىپ ءارى اسىپ كەتەتىندەي بولاتىن شىعار...
ءتۇبىت يەك بالا سۇلتان قايداعى-جايداعىنىڭ ءبارىن سارى مايدان قىل سۋىرعانداي جۇيەلەپ ويلاپ كەلە جاتقان سارا كوڭىلىنە كەنەتتەن كيلىككەن الگى ءبىر ادەمى ەلەسكە اربالىپ ءمۇدىرىپ قالادى. وتىرىپ-وتىرىپ بارىپ ءبىر كۇرسىنەدى. كۇرسىنگەنى — ونداي داۋرەن ماعان قايدان كەلسىن دەپ كۇدەرىن ۇزگەنى مە، جوق سول ءبىر ارمانىنا ءدال وسى ءقازىر جەتكىسى كەلىپ اسىققانى ما — ول اراسى بەلگىسىز. ايتەۋىر ويلانعاندا ودان سايىن قان-سولىنەن ايىرىلىپ قويا بەرەتىن قارا سۇر ءجۇزى قابارىتىپ، ەكى شىقشىتى ويناپ شىعا كەلەدى. ەكى كوزى شوقتاي جانادى. بىردەڭەگە مىقتاپ ەرەگىسكەنى، بىردەڭەگە مىقتاپ بەل بۋعانى كورىنىپ تۇرادى.
جامان ايتپاي جاقسى جوق... قازاقتىڭ باسىنا كۇن تۋسا، ءاز تاۋكە اسارىن اساپ، جاسارىن جاساپ قارتايىپ وتىر. توڭىرەگىندە تورەلەرىنىڭ ىشىندە جاۋ بەتكە مەن شىعام دەپ جاعالاسا كەتەتىندەرى شامالى. كارى حاننىڭ ءوز بەلىنەن وربىگەن ەكەۋدىڭ ءبىرى تىرشىلىكتە جوق. ەكىنشىسى بوزىمباي بولات... ول دا ءبىر جۇك استىنا وسەتىن اق شوپتەي ءالجۋاز نەمە. ونىڭ ۇستىنە پالەن جىل جوڭعاردىڭ تۇتقىنىندا بولدى. داماسىنىڭ ورداسىندا ءجۇرىپتى دەپ ەدى. سونىڭ قياپاتى تيگەن بە، ايتەۋىر وز-وزىنەن ۇگىلىپ بارا جاتقان ىلجىراق بىردەڭە. ونىڭ نە ءبىر شيراق قيمىلداپ جۇرگەنىن، نە ەلدىڭ ەسىندە قالاتىنداي ورنىقتى ءسوز ايتقانىن ەشكىم كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەس... كۇلتوبەدەگى جىلداعى جيىننىڭ تۇسىندا كولەڭكەدەي شۇبالاڭداعان بىرەۋ حانعا ەرىپ كەلەدى، حانعا ەرىپ كەتەدى. ەل تىزگىنى تۇگىلى ءوز تىزگىنىن دۇرىس الىپ جۇرسە دە، قوراسانعا قوي ايتقاندايسىڭ. ورتا جۇزگە حان بولىپ وتىرعان قايىپتىڭ دا جاسى جەر ورتادان اۋىپ بارادى. اعاسىنىڭ ۇلكەيىپ كەلە جاتقانىن، ءىنىسىنىڭ بوز وكپەلىگىن اڭعارا ما، كەيىنگى كەزدە اياق استىنان شيراقتىق ءبىتىپ، كۇيەك ساقالىن كوسەي توسەپ بۇرىن سويلەۋگە، كوستەڭدەپ بۇرىن ءجۇرىپ، بۇرىن وتىرۋعا ۇمتىلاتىندى شىعارىپتى. ءبىراق، قىرقىندا جاۋ تۇسىرمەگەن نەمە الپىسىندا الامان باستاپ كىمدى قىرار دەيسىڭ. ال، ورتا ءجۇز تورەلەرىنىڭ ودان كەيىنگى ەستيارى اپاق ۇلى سامەكەنىڭ الدىنا اعاسى جول بايلاۋ بولدى. كۇپسىپ سويلەگەنىنەن قارالاي تىجىرىنتىپ بىتەتىن قىزىل كوز باراق پەن ونىڭ ايتەۋىر ەرقارا نەمەرە ءىنىسى كۇشىكتى جادىك تۇقىمى تورگە وزدەرى دە وتىرعىزا قويماس. سوندا...
سوندا قازاقتىڭ باس نوقتاسى وزىنە جاقىنداپ كەلە جاتقانداي كورىنە مە، ءابىلقايىردىڭ الاقانى قىشىپ، تاقىمى قىز-قىز قايناپ قويا بەرەدى. بوزبالا سۇلتان اجارلى قىز كورگەندە دە تاپ ءبۇيتىپ قۋتىڭداماس. ەكى كوزىنىڭ جىلتى ويانىپ، ەكى بەتىنىڭ ۇشى البىراپ، نۇرلانىپ سالا بەرەدى. تەك باسقا سۇلتاندارداي سۇلۋ قىزى كوپ اۋىلداردىڭ ىرگەسىن باعىپ، اڭ كوپ تاۋدىڭ جۇلگەسىن باعىپ دىردۋلاتىپ ءجۇرىپ الماسا بولعانى. قيمىلداپ قالار تۇسى وسى تۇس!
جوڭعار وڭاي جاۋ ەمەس، قازاقتىڭ سەكسەن مىڭ اسكەرىن قاۋدىراعان كارىگە، نە بوس بەلبەۋ بوزىمبايعا باستاتىپ كوسەگەنىڭ كوگەرمەيتىنى ءسوزسىز. وعان قىلشىلداعان قىرعي جۇرەك جاس كەرەك. قازاق قولدارىنىڭ ءبارىنىڭ دە باسشىلارى جاڭاردى. ەندى ولار وزدەرىن مايدانعا باستار جاۋباسار سۇلتاندى دا وزدەرى تاڭدايتىن شىعار. تالايدى كورگەن تارلان بوز تاۋكە مىنانداي قيلى كەزەڭدە سۇلتانداردان گورى قولباسىلارعا كوبىرەك قۇلاق اسار ىڭعاي تانىتتى. سوندا ولاردىڭ اۋىزىنا، شىركىن، بۇنىڭ اتى تۇسسە عوي...
ەندەشە، «الما، ءپىس، اۋزىما ءتۇس» دەپ قىسىر قيالعا بەرىلىپ جاتىپ الماي، ءبىر امالىن قاراستىرعان ءجون. سوندا الگى اڭگىمەنى قاي دۋالى اۋىزعا ايتقىزعانى دۇرىس بولار ەدى؟ ءوزى كىشى ءجۇزدى بيلەپ وتىرىپ، الشىنداردىڭ باتىرلارىنا ايتقىزىپ ابىروي تابا الماسى بەلگىلى. قوساتىن قولىنىڭ قاراسى مول ورتا ءجۇزدىڭ باتىرلارى ءوز اۋىلىندا تولىپ جۇرگەن كوپ سۇلتاننىڭ ءبىرىن كورمەي، ايدالاداعى بۇنىڭ اتىن اۋىزدارىنا تىرىدە السىن با! سوندا مۇنىڭ اتىن القالى جيىندا ايقايلاپ ايتار ءبىر يگى جاقسىنىڭ تابىلماعانى ما؟
بالا سۇلتان مانادان بەرى سۋماڭداپ جەلە جورتىپ كەلە جاتقان كوشپەلى ويىنان جاڭىلىپ داعدارىپ قالادى. الگىندە عانا بەتىنە ويناپ شىعا كەلگەن قىزىل رەڭ اياق استىندا سەمىپ، قايتادان ۇيرەنشىكتى سۇپ-سۇر كەيپىنە تۇسەدى. قاباعىن شىتىنىپ سازارىپ وتىرىپ قالادى. باياعىدان بەرى ىرىسى مول، اۋىزى دۋالى، داۋىسى جۋان ءبىر مايتىماقتىڭ قاباعىن الىپ قويماعانىنا وكىنەدى. ءبىراق، دۋالى اۋىز، يگى جاقسى دەگەننىڭ ءوزى دە اۋدارما-توڭكەرمە زاماننىڭ وزىمەن بىرگە اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ جاتقان قۇبىلمالى نارسە ەمەس پە! ەندەشە، بۇعان جىلى قاراپ، جىميا كۇلەتىندەردىڭ اراسىندا سونداي بەرەكەلى اۋىز بىرەۋ نەعىپ جوق. نەگە بولماسىن... بار... ون سەگىز ارىس الشىندى بىلاي قويعاندا، كۇنى كەشە نوقتا اعا بوپ قوسىلعان جەتى رۋدىڭ وزىندە قانشا شورا، قانشا جاقسى بار! باسقانى بىلاي قويعاندا، جيەمبەت بوكەنبايدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! ءقازىر قازاقتىڭ بار نازارىن ءبىر وزىنە اۋدارىپ وتىرعان سول ەمەس پە! قاراقۇمداعى قاپتاپ جۇرگەن قىل قۇيرىق كىمدىكى. بوكەنباي مەن ەسەتتىكى. قارا قۇرىم قىل قۇيرىقتى قۋالاپ قاپتاپ جۇرگەن كوپ قارا تاياق كىمدىكى؟ بوكەنباي مەن ەسەتتىكى. وزگە قازاق رۋلارىنان قىساستىقتى كوپ كورگەن كىم؟ بوكەنباي مەن ەسەت. سونىڭ ءبارىن جەڭىپ شىعىپ، ەل الدىندا ابىروي-اتاققا يە بولعان كىم؟ بوكەنباي مەن ەسەت. ولارعا مال جاعىنان تەك سادىردىڭ جومارتى مەن ماتايدىڭ بارتەسى، كەتەنىڭ بالپاشى عانا جۋىقتاي الار. ءبىراق، سوڭىنا ەرتكەن جان-جاعىنان بوكەنباي مەن ەسەتكە ولار دا ماڭايلاي الماس. كۇنى كەشە عانا ەكەۋىنىڭ الدىندا قاتارىمىزعا قوستىق، بۇرىنعى كوزتۇرتكىگە بۇدان بىلاي جول بەرمەيمىز دەپ قۇران ۇستاپ انتتاسقان ءۇش ارىستىڭ يگى جاقسىلارى ولاردىڭ ءسوزىن بۇگىن كەپ جەرگە تاستاي قويار دەيسىڭ بە؟ ەندەشە ءقازىر ەڭ ءسوزى ءوتىمدى قازاق سول بوكەنباي! كورشى-قولاڭنان قىساستىقتى كوپ كورىپ، جۇمىلعان جۇدىرىقتاي تاس ءتۇيىن قول دا سونىڭ سوڭىندا. توڭىرەكتەگەن جاۋمەن دە ەڭ كوپ ۇستاسقان سول. ەندەشە مىناۋ «اپىراي، قايتىپ كەتەر ەكەنبىز» دەگەن ەكى ۇداي كۇندەردە «جوڭعارعا قارسى شىعايىق، قول جيىپ، كۇش بىرىكتىرەيىك!» — اڭگىمەنى تەك سوعان ايتقىزعان ءجون. ەرتەڭگى جيىندا ايتقانى قابىل بولسا، ءوزى باستاعان شارۋانى ءىس قىلىپ شىعارۋ دا سوعان تاپسىرىلادى عوي. سوندا قازاقتىڭ قالىڭ قولىن جاۋعا باستار ساردار سۇلتاندى دا سول تاڭداماي، كىم تاڭدار دەيسىڭ...
ءابىلقايىر مىنا ويىنا قۋانىپ كەتتى. كوز الدىنا اتان تۇيەدەي الپ-الپ باسقان شويقارا كىسى كەلدى. ونىڭ قۇلايتىن جارداي تۇكسيىپ قابارىتىپ تۇراتىن شارا تاباق ءجۇزى كەلدى. سامپىلداپ كوپ سويلەي بەرمەيتىن، سويلەسە شەگەلەپ سويلەيتىن ساڭقىلداعان جۋان داۋىسى كەلدى. سول ءبىر جۋان داۋىستىڭ بۇكىل قازاق دالاسىن دىرىلدەتەردەي بوپ، بۇنىڭ اتىن اتاپ گۇج ەتە قالعانى قۇلاعىنا شالىنعانداي. شىركىن، سوندا: «ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ!» — دەپ ساڭق ەتە قالار جانە ءبىر داۋىس بولار ما ەدى! ول داۋىستىڭ يەسى كىشى ءجۇز ەمەس، نە ۇلى ءجۇز، نە ورتا ءجۇز بولعانى قانداي عانيبەت! ول دا جۇلدىزى ەندى جانىپ كەلە جاتقان جاس پەرىنىڭ داۋىسى بولسا، تىپتەن قاتىپ كەتەر ەدى-اۋ!
جاس سۇلتاننىڭ لىپىعان جۇردەك جورعاداي تاتاۋسىز كوڭىلى تاعى دا كىبىرتىكتەيدى. ءبىراق، كوپ ۇزاماي كوزىنە قايتادان جىلت وينادى. ەزۋىنە كۇلكى جۇگىرىپ، وزىنەن ءوزى جىميىپ قويادى. ەسىنە جۋىق ارادا بولعان ءبىر وقيعا ورالادى. تىپ-تىك شاشىنىڭ اراسىنان تارىداي شاشىراپ جاتقان مونشاق تەردى قامشىسىنىڭ سابىمەن سىلكىپ تاستاپ، جۇرەلەي وتىرىپ اپ سامپىلداپ اڭگىمە سوققان مىرزاتاي كوز الدىنا ەلەستەپ كەتتى. اۋىل مەن بازار، ۇلىس پەن ۇلىس اراسىنداعى ساپاردا كوپ جۇرەتىن مىرزاتاي اڭگىمەشىل ادام ەدى. ءبىر جاققا بارىپ كەلگەندە اۋەلى نە تىندىرىپ كەلگەنىن ايتپاي، نە ەستىپ، نە كورىپ كەلگەنىن ايتاتىن.
قۇلاق ەلەڭدەتەر بىردەڭە ەستىپ كەلسە، حان وردانىڭ ماڭىندا ەرتەلى-كەش تولىپ جۇرەتىن كوپ قىزمەتشىلەرگە انادايدان اقىرىپ-جەكىرىپ، جولىن كەسكەستەپ سۇقاقتاعان تازىلاردى قامشىمەن ءبىر سىقپىرتىپ، تولەڭگىتتەردى دە تۇقىم-تۇياعىمەن تۇگەل سىباپ، تابالدىرىقتان بۇتقا تولىپ زورعا اتتار-دى. وندايدا سىرتتان قىڭسىلاعان يت دىبىسى شىعىسىمەن-اق توردە وتىرعان ءابىلقايىردىڭ بويى جازىلىپ، ارقاسى كەڭىپ قويا بەرەر-دى.
— ءا، قارا تەنتەك كەلدىڭ بە؟ — دەپ وڭ جاعىنان ورىن ىعىسار-دى.
مىرزاتاي تالتاڭداي باسىپ تورگە وزار-دى. اپاسىنان قىمىز سۇرار-دى. ال ەندى ەشتەڭە كورمەي، ەستىمەي، ايتا قالارلىقتاي حابارى بولماي ورالسا، ونىسى دا بىردەن بەلگىلى. وندا قۇل-قۇتاننىڭ دا، تولەڭگىتتەردىڭ دە قۇلاعى تىنىش بولادى. يتتەردىڭ دە جون ارقاسىندا قامشى وينامايدى. تابالدىرىقتان تومسىرايىپ اتتاپ، ءبىر كەرەگەدەن جوعارى تورگە وزبايدى. التى قاپ التىن ارقالاپ كەلسە دە اۋىز تولتىرىپ ايتار كولدەنەڭ حابارى بولماعان سوڭ، وتىرماي جاتىپ قىمىز سۇرامايدى. قاشان قاي تاپسىرماسىن قالاي ورىنداپ شىققانىن تاپتىشتەپ بايانداپ بولعاسىن، ءوز ۇيىنە كەتەردە بارىپ اعارعان سۇرايدى. وندايدا توردەگى ءابىلقايىر دا قۇرىستاپ وتىرادى. كۇڭكىلدەپ بىردەڭە سۇراعان بولادى. وعان مىرزاتاي ءۇنى مۇرنىنىڭ استىنان ۇزاماي، بىردەمە دەپ جاۋاپ بەرگەن بولاتىن. جەزدەسى مەن بالدىزىنىڭ بار ءماجىلىسى سونىمەن بىتەدى.
ال، سول ءبىر جولى مىرزاتاي بازاردان ونشا ولجالى ورالماسا دا، انادايدان ايقايلاي كەلدى. تولەڭگىت بايبەكتىڭ جەتى اتاسى مەن ءالى قارالارى دا جوق قىز-قاتىنى ادىراڭداعان اداي باتىرىنان كيەر كيەپەسىن اپ-ساتتە-اق كيىپ شىقتى. ءابىلقايىردىڭ تۇلكى اۋلاۋعا ەرتەتىن قانشىق تازىسى دا كوپتەن بەرى توبەتتەردە كەتىپ جۇرگەن ەسەسىن حاننىڭ قاقشاڭداعان قارا شۇناق بالدىزىنان قايتاردى. تابالدىرىقتان تارس-تۇرس اتتاپ، ەتىگىن قونىشىنان باسىپ تۇرەگەلىپ تۇرىپ شەشىپ، ءدۇرس ەتكىزىپ وڭ جاققا تاستاي سالادى. جۇقا ماسىمەن كوستەڭدەي باسىپ حان قاسىنا وزدى. باسىنداعى دالبايىن سىپىرىپ اپ، تىكىرەيىپ تۇرعان تىكەن شاشىن قامشىنىڭ سابىمەن تىر-تىر قاسىپ:
— امانشىلىق پا؟ — دەپ دۇڭك ەتتى.
جەزدەسى ەزۋ تارتتى. اپاسى ەرنىن تىستەدى. دەمەك، شارۋا تۇگەل دەگەن ءسوز. بوپايدىڭ-اق وسىعان سىلاڭداعان سىپايى تورە بولا قويمادىڭ دەپ، وكپەسى قارا قازانداي. بىردەڭە دەسە، ەرنىن تىستەلەپ، قارالاي شارشاپ بىتەدى. تۋىسىندا جوق تورەلىك حان — سۇلتاننىڭ سارقىتىن مىڭ جەردەن جالاپ-سۇقتاعانىڭمەن جۇعا قويا ما! جەزدەسىنە قايتا وسى ارسى-كۇرسى مىنەزى ۇناڭقىرايتىن سياقتى.
— مومىن جىگىت، سويلەي وتىر، — دەيدى ءابىلقايىر وڭ قولىمەن بالدىزىنىڭ تىزەسىن باسىپ.
— اپا، قىمىز اكەلشى. سالعان جەردەن سايراي جونەلەتىن سەندەر قۇساپ سالقىن كولەڭكەدە سابا يىسكەپ وتىر دەيسىڭ بە؟ قۇدايدىڭ كۇنى كۇيىپ كەتتى عوي، ءتىلىم تاڭدايىما جابىسىپ قالدى.
— ءاي، مىرزاتايعا قىمىز اكەلىڭدەر.
شارا تاباق مايمەڭدەي تولىپ قىمىز كەلدى. مىرزاتاي شولدەپ كەلگەن كىسى سەكىلدى ەمەس، تويىپ كەلگەن كىسىگە ۇقساپ، سوراپتاپ، ءدامىن الىپ، اسىقپاي ءسىمىردى. باسىن شايقاپ، كوزىن جۇمىپ قىشىرقانىپ قويادى. سوسىن قياق مۇرتىن قولىنىڭ سىرتىمەن ءبىر سۇيكەپ، شارانى قايتاردى. جەزدەسىنە قىرىنداي قاراپ، قالتاسىنان شاقشاسىن الىپ، جايعاسىپ وتىردى.
— مىنە، بۇگىن التىنشى كۇن ات ۇستىنەن تۇسكەم جوق، — دەپ باستادى ءسوزىن مىرزاتاي. — بۇگىن تۇندە تۇزگە تۇنەدىم. الدىڭعى كۇنى كەڭگىر بويىندا ارعىنداردىڭ جىلقى قوسى وتىر ەكەن. سوعان قونىپ شىقتىم. بەت-اۋزىنىڭ ءبارىن قوراسان قازىپ كەتكەن، ونىسى از دەگەندەي، ءبىر جاق ەزۋىنىڭ اي تىرتىعى بار ءبىر قۇجبان قارا جىلقىشىسى بار ەكەن. بالا كەزىندە تاي جۋاسىتىپ ءجۇرىپ، اۋىزىن تەپتىرىپ الىپتى. جالعىز ەزۋى جالپىلداپ تاڭ اتقانشا تالاي جەردىڭ حيكاياسىن ساپىردى. ەگەر ەكى ەزۋى تۇگەل بولعاندا قاز داۋىستى قازىبەگىڭە جول تيمەي، وتەش اتانشا مەن انەتتەن قالعان ارعىننىڭ قامشىسىن ءوزى ۇستايتىن ءتۇرى كورىندى. سابازىڭ، ءسوز دەگەندە، ءساۋىردىڭ اق نوسەرىندەي سەلدەتىپ قويا بەرەدى. ارعىن اتامنىڭ بالالارىنىڭ قاي-قايسىسى دا وڭەشىنەن جارىلىپ، وزدەرى سايراپ تۇرادى عوي. ال مىناۋىڭا باسقا تۇگىلى ارعىنداردىڭ وزدەرى دە اۋىزدارىن اشىپ، كوزدەرىن جۇماتىن شىعار. ونىڭ ۇستىنە ايدالاداعى كورقۇلاق جىلقىشى بولسا، وعان قۇداي ايداپ بەيساۋبات جولاۋشى تاپ كەلسە، ول جانە ءوزى قۇساپ سۋىرىلعان ارعىن بوپ شىقپاي، نە سىردەستە ورتا ءجۇزدىڭ بىرەۋى بوپ شىقپاي، ءبىر جاقتاعى كولدەنەڭ كوك اتتى كىشى ءجۇز بوپ شىقسا، سويلەمەك تۇگىلى سۇراعانىڭا ءجوندى جاۋاپ بەرمەيتىن بىتەۋ بىرەۋ بوپ، بار اڭگىمە، بار كوپ وزىندە قالسا، ول اقتارىلماعاندا مەن اقتارىلام با؟ ءجون سۇراسقاندا مەرەكەسى ەندى شالقىپ كەلە جاتقان جەتى مومىننىڭ ءبىرى ەكەنىن ءبىلىپ اپ، ونسىزدا لاپىلداي جونەلگەلى تۇرعان وتتىڭ استىن كوسەپ: «ءا، اناۋ وسكەن-ونگەن اۋىلدان ەكەنسىڭ عوي»، — دەپ قويىپ ەم، كۇجبان قاراڭ كوسىلدى-اي دەيسىڭ كەپ...
الگى بەت-اۋزىن قوراسان تالاعان جىلقىشىعا قانشا كۇلسە دە، مىرزاتايدىڭ ءوزى دە ءسوزۋار نەمە-تۇعىن. اڭگىمەسى قىزا كەلە كەزى شوقشا جايناپ، قياق مۇرتى تىكىرەيىپ اۋانى تىرناپ، ءيتىنىپ قويىپ، سىلتەپ بەرگەندە تاۋسىلماس تا سارقىلماس ءسوز دارياسىنا كۇمپ بەرىپ جوعالاتىنسىڭ. ءبىراق، ءسۇيتىپ ءجۇرىپ جۇرتتىڭ ءسوزىنىڭ ۇتىرىن اڭدىعىش، كومەكەيىندەگىسىن كورگىش، ەڭ ءبىر ەلەۋسىز، انشەيىن اجالى جەتىپ ايتىلا قالعان اڭگىمەگە دە شۇقشيا ءۇڭىلىپ، ءمان بەرە قويعىش. ءابىلقايىر ونىڭ اڭگىمەسىن سوسىن دا قۇمارتىپ تىڭدايدى. مىنە، بۇگىن دە ول بۇنىڭ كوكەيىندەگى ءبىر ءدۇدامالدىق توبەسىنەن ءتۇسىپ وتىر.
جىرىق ەزۋ جىلقىشىنىڭ اڭگىمەسىن ءوز اڭگىمەسىندەي ەكىلەنىپ ايتىپ وتىر.
— شاقشاقتان باقاي، كوشەي، دۇزەي، ەسنازار، اقنازار، توعاي — التاۋ تۋعاندا الگى ءسوزۋار جىلقىشى سونىڭ دۇزەيىنەن بوپ شىقتى. ءبىراق، ايتىپ وتىرعان اڭگىمەسى ءوزىنىڭ دۇزەيى ەمەس، كوشەي تۇقىمى جايىندا. التى شاشاقتى ەڭ ەتى پىسىعى دۇزەي بولعاندا، ەڭ ۇيدەن شىقپاس مومىنى كوشەي كورىنەدى. الايدا، شاقشاقتىڭ نايزاسى ءوز تۇسىندا ىلعي جەل وتىندە جۇرگەن دۇزەي تۇقىمىنا بۇيىرماي، ءۇيدىڭ ىعىنان ۇزاماعان كوشەيدىڭ اۋلەتىنە بۇيىرىپتى. ونىڭ سەبەبى بار ەكەن. بار گاپ كوشەيدىڭ قىزداي العان بايبىشەسىندە دەسەدى. ول ءوزى اي دەسە اۋزى بار، كۇن دەسە كوزى بار، كىرىپ كەلگەن ءۇي قاراڭعى بولسا، جارقىراپ جۇرە بەرەتىن، جارىق بولسا، كوزىڭدى قارىقتىرىپ قاراتپايتىن اسقان سۇلۋ ادام بولىپتى. ونىڭ كوركى جايىنداعى لاقاپ سول زاماندا قازاقتىڭ ءۇيىنىڭ سىرتىنا كارى ۇلەكتەي كۇركىلدەپ كوپ سۇيكەنەتىن جوڭعاردىڭ ءبىر ۇرىنشاق حانىنىڭ دا قۇلاعىنا شالىنادى. سول سىعىر جاراقتى باتىر دۇزەيدىڭ اۋىلىنان ۇزاپ شىققانىن كۇتىپ، توبە اينالىپ توڭىرەكتەپ جۇرەدى ەكەن. ءبىر كۇنى دۇزەي ءبىر جاققا جولاۋشىلاپ كەتە قالادى. بەس قارۋى بەلىنەن تۇسپەيتىن دۇزەي بەل اسىسىمەن-اق قىل جالاۋلى جوڭعار قىر استىنان شىعا كەپ، بەيقام قازاق اۋىلىنا تاپ بەرەدى. دۇزەيدىڭ شاقشاق اۋىلى دا ءبىر، شاقشاقايدىڭ ۇياسى دا ءبىر ەكەن. قۇنىققان جاۋ قالاعانىن الىپ تايىپ تۇرادى. ۇيدەن شىقپايتىن ۇيكۇشىك كوشەي ايداي قاتىننان تال تۇستە ايىرىلىپ، كۇلگە شوگىپ وتىرىپ قالادى. اراعا بىرەر كۇن تۇسكەسىن جولاۋشىلاپ كەتكەن دۇزەي اۋىلعا ورالادى. اۋىلىندا — ەڭىرەپ قالعان ەل، جەرگە قاراپ قالعان اعا. اتتان تۇسپەستەن جاۋدىڭ سوڭىنان سالادى. ءۇش-تورت كۇن بۇرىن كەتكەن جاۋ ارتىمىزدان دۇزەي قۋىپ كەلەدى دەپ كۇتىپ وتىرسىن با، الدەقاشان ۇلىسىنا جەتىپ اپتى. شاپانىن شەشىپ، شيدەم جامىلىپ، دۇزەي دە ءبىر پاقىرىنا بولا سالادى. ەل اراسىنان ەرتەرەكتە ءبىر تانىسقان دوسىن تاۋىپ الادى. وعان: «جەڭگەممەن تىلدەستىر»، — دەپ جالىنادى. الگى جوڭعار رەتىن تاۋىپ دۇزەيدى جەڭگەسىمەن جولىقتىرادى. سويتسە، جەڭگەسى: «قيعاش قاباق جوڭعاردىڭ توسەگىنە اۋناپ تۇرعان قاتىننىڭ قايتىپ ورالعانىنان جامالعان كەك قالىڭداي تۇسپەسە، ارىلمايدى. كەگىمىز قايتسىن دەسەڭدەر، اعاڭا جوڭعار حانىنىڭ ءالى جامباسى جەر يىسكەمەگەن ءبۇلدىرشىن قىزىن الىپ بارىپ بەر. ول ءۇشىن ەرتەڭ كەشقۇرىم الما باعىندا توسىپ جات، حاننىڭ ءۇش قىزى الما تەرۋگە سەرۋەنگە بارادى»، — دەپتى. دۇزەي ەرتەڭىنە جوڭعار دوسىنان ءبىر ايعىر، ءبىر بيە جەتەلەپ الما باعىنا بارىپتى. بيەسىن تالعا بايلاپ، ايعىرىنىڭ شىلبىرىنان ءوزى ۇستاپ، بۇقپاقتاپ توسىپ جاتىپتى. زاۋال اۋا حاننىڭ ءۇش قىزى الما تەرۋگە كەلىپتى. ۇشەۋى دە ۋىزداي جاس، بىرىنەن ءبىرى وتكەن سۇلۋ ەكەن. قاپەلىمدە، قايسىسىنىڭ كىشى ەكەنىن اڭعارۋ دا وڭاي بولماپتى. سوندا دۇزەي ءبىر تاۋەكەلگە بەل بايلاپتى. «ءقازىر مىناۋ ايعىردىڭ باسىن بوساتىپ جىبەرەيىن. ول بارىپ اناۋ بيەنى جاعالار. قازاق پەن جوڭعار دا ايعىر مەن بيەنىڭ توجىكەسىنە نازار اۋدارمايتىن ادام از. ونىڭ ىشىندە، ون ءتورت پەن ون سەگىزدىڭ اراسىنداعى تىرشىلىك قىزىعىنىڭ ءبىر ءدامىن بىلسە دە، ءبىر ءدامىن بىلمەيتىن قىز بالانىڭ نازار اۋدارا قويماۋى مۇمكىن ەمەس. ەگەر جامباسى جەر يىسكەسە، «مىنالار قايتەدى-اي» دەپ وتىرىك ۇيالعانسىپ، سىرت اينالىپ، جان-جاعىنا ءبىر كوز تاستاپ اپ، قايتا قارايدى، ال ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان ۋىز جاس بولسا نە مىناۋ تۇرپايى كورىنىسكە بۇلقان-تالقان بوپ اشۋلانادى، نە اۋىزىن اشىپ تاڭ-تاماشا بوپ قاراپ قالادى»، — دەپ ويلايدى. ايتقانىنداي-اق، ءۇش قىزدىڭ ەكەۋى ايعىردىڭ ازىناعان داۋىسى شىققاندا-اق، بەتتەرىن باسىپ، تەرىس اينالىپ كەتەدى دە، ءۇشىنشىسى اشۋلانىپ، توپىراق شاشىپ، ايقايلاپ، شات-شالەكەيى شىعادى. تاسادان قاراپ تۇرعان دۇزەي جولبارىستاي اتىلىپ، تەنتەك قىزدى باۋىرىنا باسىپ اتقا قونادى.
كوشەيدەن جوڭعار حانىنىڭ سول تەنتەك قىزى ايۋ، قاراباس، قوشقار دەگەن ءۇش ۇل تۋىپتى. ۇشەۋىنە جۇكتى بولعاندا دا ءبىر كۇنى تۇندە تىپ قويىپ ەلىنە قاشىپتى. ۇشەۋىندە دە قاينىسى دۇزەي سوڭىنان قۋىپ بارىپ، ورتا جولدان قايتارىپ اكەلىپتى. العاشىندا كەلىنشەك: «مەن بۇل بالامنىڭ تۇسىندا ايۋدىڭ ەتىنە تالعاپ ەم. ۇل تۋسام، اكەمنىڭ سەندەردەگى كەگىن قايتاراتىن وسى بولار دەپ، كوزىن اشپاي تۇرىپ، قالماققا ءسىڭىرىپ جىبەرمەكشى ەم»، — دەپتى. ونداي ۇلدان ارعىن تىرىدە ايىرىلسىن با! دۇزەي جەڭگەسىن الدىنا وڭگەرىپ اۋىلعا الىپ كەلىپتى. ەكىنشى جولى كەلىنشەك: «بۇل بالامنىڭ تۇسىندا اققاراباس ىسەكتىڭ باسىنا تالعاپ ەم، ۇل تۋسام، سەندەردەن اكەمنىڭ كەگىن قايتاراتىن وسى بولا ما دەپ توركىنىمە اپارا جاتىر ەدىم»، — دەپتى. ونداي ۇلدان ايىرىلىپ ارعىننىڭ باسىنا ات تەۋىپ پە! دۇزەي جەڭگەسىن تاعى دا اۋىلعا قايتارىپ اكەپتى. ءۇشىنشى جولى كەلىنشەك: «بۇل بالامدى اي ءمۇيىزدى ور قوشقاردىڭ ولجا تورسىعىنا تالعاپ ەم. ءوزى عانا ەمەس، تۇقىم تەبەرىمەن باتىر، قول باستاعان قوشقار بولادى عوي دەپ ەم. ەڭ بولماسا، وسىنىمدى قازاقتارعا بۇيىرتپاي، توركىنىمە سىڭىرەيىن دەپ ەدىم»، — دەپتى. ءۇش رەت بالا تاۋىپ، ءۇش رەت اجال اۋىزىنان قالسا دا، زورلىقپەن كەلگەن جەرگە جۇرەگىن ساتپاي، اكەسىنىڭ كەگىن قايتارار كوك جۇلىن ازاماتتى ءوزى تاۋىپ بەرگىسى كەلگەن قايسار ايەلدى اياپ: «ەلىنە جىبەرسەم، جىبەرە-اق قويسام با ەكەن»، — دەپ قاتتى داعدارعان دۇزەي: «قوي، ويتپەيىن بۇگىن كوڭىلشەكتىك جاساپ، ەرتەڭ ارعىنعا عانا ەمەس، كۇللى الاشقا قارسى شابار ارلان ءبورىنى قولدان شىعارىپ المايىن»، — دەپ جەڭگەسىن تاعى دا جەلكەلەپ وتىرىپ اۋىلعا قۋىپ اكەپتى. سولاي تۋعان ايۋ، قاراباس، قوشقاردىڭ ۇشەۋى دە باتىر بولادى. قالقامان تۋعاندا قالماقتىڭ تەنتەك قىزى كوندىگىپتى، ەلىنە قاشپاپتى. سول ەكى ورتادا ارعىن جىگىتتەرى جوڭعاردى شاۋىپ، كوشەيدىڭ قىزداي، نوقتاسىن بۇزباي العان بايبىشەسىن بوساتىپ اكەلىپتى. كوشەي ونى قىرىق كۇن بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ، قىرىق ءبىرىنشى كۇنى قاسىنا الىپتى. ودان تىنەي تۋىپتى. بەس بالاسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشىسى بولعانمەن، اق نەكەلى بايبىشەسىنىڭ تۇلا بويى تۇڭعىشى بولعاندىقتان تىنەي كوشەي بالالارىنان قاراباس كۇللى شاقشاقتىڭ ىشىندە دۇزەيدەن كەيىنگى جوڭعار حانىنىڭ بەلىن جىققان بەلگىلى ەرى بولىپتى. ەل كوزىنە تۇسكەن جىگىت قىز كوزىنە تۇسپەۋشى مە ەدى! قاراباسقا كىشى جۇزدەگى جاپپاستىڭ سارى دەگەن اتاقتى بايىنىڭ قىزى قيالدىنىڭ، قيالدىعا قاراباستىڭ كوڭىلى قۇلاپتى. ءىش سارايلارىن قاس-قاباقتارىنان ۇعىسقان ەكى جاس اتا-انالارىمىز بىر-بىرىنە قۇدا تۇسەر، قۇيرىق-باۋىر اساتىسار دەپ جۇرە بەرىپتى. باتىر اڭعىرت، باي سالعىرت. ەكى جاق تا ەكى بالانىڭ ىنتىزارىنا قاپەلىمدە نازار اۋدارا قويماپتى. قازاقتىڭ سۇلۋ قىزى بوي جەتىپ، قۇتتى ورنىنا قونىپ ۇلگەرگەنشە كوكجيەكتەن سىعالاعان سىعىرىق كوز جاۋدىڭ نازارىنا ىلىكپەي قالۋشى ما ەدى. قيالدى دا سول سىمسىك جانارعا تىم ەرتەدەن ىلىنگەن ەكەن. ءبىر كۇنى قاراباس ءىش-قۇسا بوپ بارا جاتقاسىن قولىنا قارا دومبىرانى الىپ جىبەرىپ، توردەگى اق ورە كيىزگە قىرىق ەكى قارا قۇمالاقتى شاشىپ جىبەرگەندە كوزى اتىزداي بولادى. سارىنىڭ اۋىلىن جاۋ شاۋىپتى. جاۋدىڭ ولجاسىنىڭ اراسىندا قيالدى دا كەتىپتى. شاپقان جاۋ — قاراباستىڭ ناعاشىسى. سودان قاراباس اتقا قونسىن. قۋىپ كەلەدى، قۋىپ كەلەدى. جاۋ قاراسىن انىق شالعاسىن اتىن ونشا اسىقتىرماي، كوكجيەكتەن توبەسىن عانا كورسەتىپ، ءۇن-تۇنسىز ىلەسەدى دە وتىرادى. سونى بايقاعان حان ءبىر كۇنى نوكەرلەرىن شاقىرتىپ اپ: «جەتپەي دە، قالماي دا قويعان مىناۋ جالعىز قارا تەگىن ەمەس. كەشە دە وسىلاي كوز ۇشىندا بۇلتىلدادى دا وتىردى، بۇگىن دە مىنە، كوز ۇشىندا قىلت-قىلت ەتىپ وكشەلەپ كەلەدى. كىم دە بولسا، ءىش ەسەبى مىقتى پالە بولدى. ءداۋ دە بولسا وسى ارعىن قاراباس شىعار. بارىپ قولقاسىن بىلىڭدەر!» — دەپتى. نوكەر: «ءلابباي، تاقسىر!» — دەپ شابا جونەلىپتى. قاراباستان ءجون سۇراعان ەكەن، ءجونىن ايتىپتى. «حاندارىڭ — مەنىڭ ناعاشىم ەدى. ناعاشىم بولعاسىن شاڭىما قالدىرمايىن دەپ سىپايىلىق ساقتاپ كەلە جاتقانىم. ايتپەسە، شاڭىراعىنا قوبىز ويناتاتىن رەتىم بار ەدى!» — دەپتى. نوكەر دالاقتاپ حانىنا شابادى.
حان: «كەلسىن. جولىعىپ كورەيىك!» — دەپ قولدى كىدىرتەدى. قاراباس جەتكەسىن: «ال، جيەن، شارۋاڭدى ايت!» — دەيدى. قاراباس ءجونىن ايتىپ: «قيالدىنى قايتار، جولىڭنان قالدىرمايىن»، — دەيدى. حان تۇتقىن قىزداردىڭ ءبارىن الدىنان وتكىزىپ: «وسىنىڭ اراسىندا قيالدى بولسا، وزىڭە قايتاردىم»، — دەيدى. ءبىراق، تۇتقىن قىزداردىڭ اراسىندا قيالدى جوق بولىپ شىعادى. سوندا قاراباس قولىنا دومبىراسىن الىپ بەزىلدەتە جونەلگەن ەكەن، استىنداعى تىپىرشىپ تۇرعان اتى جالت بۇرىلىپ، اناداي جەردەگى توڭكەرۋلى جاتقان تاي قازاننىڭ قاسىنا بارىپ، جەر تارپىپ تۇرىپ الىپتى.
قاراباس:
— كوزىڭنىڭ تىرىسىندە قازانىڭ توڭكەرىلىپ، مۇنشا نە كورىنگەن! — دەپ كەك نايزانىڭ ۇشىمەن ءتۇرتىپ قالىپتى. تاي قازان اۋناپ تۇسسە، استىنان قيالدى شىعا كەپتى. سويتسە، سۇلۋعا ىنتىق حان قاراباستان جاسىرىپ، ۇستىنە قازان توڭكەرىپ قويعان ەكەن.
سول ارادا قاراباس:
— اتتەڭ، باسقا جەردە التىن ءتاجدى باسىڭدى اتىما تەپتىرەتىن ەدىم. ارام كاللاڭدى اق قيالدىمنىڭ اماندىعىنا بولا وزىڭە سىيلادىم، — دەپ سۋىرۋلى قىلىشىن قىنابىنا قايتا سالىپ، جارىن مىنگەستىرىپ، جونىنە تايىپتى.
سوندا حان:
— كەنجە قىزىم اتا دۇشپانعا قولدى بوپ كەتىپ بەلىمدى ءبىر سىندىرىپ ەدى، ەندى مىناداي بولتىرىك تۋىپ ەكى سىندىردى-اۋ، — دەپتى.
سويتكەن شاقشاقتىڭ، سويتكەن كوشەيىنىڭ قوشقارىنان تاعى دا ءدۇر ۇل تۋىپتى. ونىڭ بەلىنەن تاراعان جانىبەك، تىنىبەك، تۇرلىعۇلدىڭ جانىبەگى ءقازىر كۇللى ارعىننىڭ اۋىزىندا. شەشەسى وعان تالعاعاندا جاراپ تۇرعان قارا بۋرانىڭ جۇرەگىن تىرىدەي جارىپ جەپتى. اكەسى قوشقار جاۋگەرشىلىكتەن قايتىپ كەلە جاتىپ جول-جونەكەي تۇزدە تۇنەگەندە ارۋاقتار: «ايەلىڭ ەكىقابات، ءوزىڭ تۇگىلى الاشتان اسقان اتاقتى باتىر تۋادى، اتىن جانىبەك قوي»، — دەپ ايان بەرىپتى. سودان بالا ات جالىن تارتىپ مىنىسىمەن-اق ءۇش ءجۇزدىڭ اتاقتى ابىزدارىنا بارىپ باتا الىپتى. سوندا قاراكەرەي سوقىر ابىز ەسىكتى سەرپىپ اشىپ كىرىپ كەلگەن جانىبەكتىڭ ديدارىن كورمەسە دە: «ەل باستاپ ءجون الايىن دەپ تۇرعان ۇل ەكەنسىڭ، قول باستاپ جاۋ الايىن دەپ تۇرعان ۇل ەكەنسىڭ»، — دەپتى. سوقىر ابىزدىڭ ايتقانى كەلىپتى دە تۇرىپتى. ورتا جۇزگە قالماق شاپقاندا قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، سۇيىندىك ولجاباي باتىرلارمەن بىرگە ون جەتى جاسار جانىبەك تە اتتانىپ، اق كوز جاۋدى جەڭىپ قايتىپتى. ءقازىر ونى ءيسى ارعىن تۇگىلى، ءيسى ورتا ءجۇز «ەندىگى كوش باستارىمىز وسى» دەپ جۇرگەن سەكىلدى. جۇرتتا ەسەسى كەتكەندەردىڭ ءبارى سوعان بارىپ جالىناتىن كورىنەدى. جۋىردا كۇللى ارعىننىڭ يگى جاقسىلارى جانىبەكتى ورتالارىنا الىپ: «باياعىدا ءبىزدىڭ ەل كىشى جۇزگە قىز ۇزاتقاندا تاز، تاعىشتى دەگەن ەكى جەتىم بالانى اپالارىنىڭ شاڭىراعىنا مىنگىزىپ جىبەرگەن ەكەن. سول ەكى بالادان بۇگىندە ەكى رۋلى ەل تاراپتى. ءبىراق، كىشى ءجۇز ولاردى «شاڭىراققا ءمىنىپ كەلگەندەر» دەپ قاتارعا قوسپاي، قۇل ورىنىنا جۇمسايتىن كورىنەدى. سول ەكى اۋىلدى ۇيىرىنە قايتا قوسقىمىز كەلەدى»، — دەپ اقىلداسىپتى. سوندا جانىبەك: «اۋەلى اتا جولىمەن ارعىننىڭ ون ەكى اۋىلىنان ون ەكى بي جىبەرىپ ءابىلقايىر حاننىڭ الدىنان وتەيىك، وعان يلىكپەسە، جەرگە تاستايىن دەپ جۇرگەن اعايىنىمىز بار ما، تۇرىسار جەرىمىزدى ايتارمىز»، — دەپتى. ورتا ءجۇزدىڭ ون ەكى ءبيى كوپ ۇزاماي كىشى ءجۇزدىڭ حان ورداسىنا كەلەتىن كورىنەدى.
مىرزاتايدىڭ جىرىق ەزۋ جىلقىشىدان ەستىپ كەلگەن اڭگىمەسىنىڭ ۇزىن-ىرعاعى وسى ەكەن. بالدىزى ءسوزىن ءبىتىرىپ، جەزدەسىنە قاراپ وشارىلا توقتادى. ءبىراق، حاننىڭ سۇپ-سۇر بەتىنەن ەشتەڭە اڭعارا المادى. ال ءابىلقايىر مىنا ءبىر ەرتەگىسى مەن شىندىعى، كوتەرمەسى مەن كوكىمەسى قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتكەن ۇزىن-سونار حيكايادان ءبىر كەرەگىن تاۋىپ العانداي ۇزاق ويلاندى. جۇيرىك ءمىنىپ جەلمەن جارىسىپ وسكەن قازاقتىڭ اڭگىمەسىنىڭ دە جەلى مەن جەلپىنىسى كوپ بوپ كەلەتىن ادەتى. اۋىزدان-اۋىزعا، اۋىلدان-اۋىلعا كوشكەن سايىن اۋەلدەگى تۇيمەدەي اڭگىمە تۇيەدەي بوپ وسە تۇسەدى. تەك باياعى شەجىرەنىڭ عانا ەمەس، كورشى اۋىلدىڭ كۇنى بۇگىنگى وسەگىنىڭ دە اڭىزىنىڭ قايسى، اقيقاتىنىڭ قايسى ەكەنىن اڭعارا قويۋ قاپەلىمدە وڭايعا تۇسپەيدى. قازاقتىڭ قاي حابارشىسى دا ەستىگەن ءجايتىن كەلەسى ءبىر قۇلاققا جەتكىزگەنشە ۇمىتىپ قالمايىن دەپ ادەيى اسىرەلەپ، ەرەسەن ەرتەگىگە، قىرعىن قىزىق حيكاياعا اينالدىرىپ جىبەرە قويادى. جاڭاعى اڭگىمە دە بەت-اۋزىن قوراسان تالاپ تاستاعان جىرىق ەزۋ جىلقىشىعا جەتكەنشە قانشا اۋىز، قانشا قۇلاق، قانشا كوكىرەكتە تۇنەپ شىققانىن كىم ەسەپتەپ ءبىلىپ جاتىر؟ وعان الگى جەر تۇبىندەگىنى قوپارا سويلەيتىن سۋسىلداق جىلقىشىنىڭ ويدان قوسقانى از دەيسىڭ بە؟ ونىڭ لەپىرمەسىنە بۇل ماڭداعى ۇلىستان ۇلىس، بازاردان بازار تاستاماي، قۇلاعى ىلعي ەل اۋزىندا جۇرەتىن قايقى ەرىن، قايسى ءتوس بالدىزىنىڭ لەپىرمەسى قوسىلعاندا ءاۋ باستاعى گاپتەن نە قالىپ، نە قويعانىن بىلسە تەك ءبىر اللا بىلەتىن شىعار. ءبىراق، قازاقتىڭ ءوز سىرىنا وزىندەي قانىعى دا ەشكىم جوق. «جەل تۇرماسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» — دەيتىن دە سول. «وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە جايىلادى» — دەيتىن دە سول. «توقسان ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى بار» — دەيتىن دە سول. مىناۋ مىرزاتاي ەستىپ كەلگەن لاقاپتىڭ دا ار جاعىندا اۋەلدە ءشوپ باسىن قيمىلداتقان ءبىر نەگىز بار، ونىڭ دا ءاۋ باستا ءبىر وتىز تىستەن شىققان ورنىقتى اڭگىمەدەن تاراپ، اقىر اياعىندا وسىنداي جارتىلاي ەرتەگى، جارتىلاي لاقاپ حالگە جەتكەنى كامىل. توقسان اۋىز ءسوزى الگى. سوندا مۇنىڭ ەندى توبىقتاي ءتۇيىنى قايسى؟ كەيىنگى جىلدارى ارعىندا بايبىشەدەن تۋعان مەيرام سوپى بالالارى عانا ەمەس، توقالدان تاراعان جەتى مومىن اۋلەتىنەن دە ەتى پىسىق ەر ازاماتتاردىڭ كوپتەپ شىعا باستاعانىن جۇرت كورىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە شاقشاقتىڭ وندىرىڭكىرەپ تۇرعانى راس. دۇزەيىن، ايۋىن، قاراباسىن، قوشقارىن، قالقامانىن بىلاي قويعاندا، ءتۇبىت يەك جانىبەكتىڭ داڭقىنىڭ ءوزى-اق ءقازىر ءۇش ارىستىڭ قۇلاعىن شۋلاتىپ ءبىتتى. شەشەسى بۋرانىڭ جۇرەگىنە تالعادى ما، ايعىردىڭ جۇرەگىنە تالعادى ما، جوق كادىمگى قازانقاپتىڭ تۇبىندە جاتاتىن قالعان-قۇتقان قاقپىش بورشاعا تالعادى ما — ونىسىن ءوزى بىلەدى، ال، ءبىراق، جاستايىنان اتاققا ىلىگىپ، ەلدى اۋىزىنا قاراتقان جانىبەكتەي جىگىت كەم دە كەم. ورتا ءجۇز ول دەگەندە ءقازىر ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. بەكتاس ءبيدىڭ جيەنى دەپ ۇلى ءجۇز دە از-اۋليە تۇتادى ەكەن دەپ ەستيدى. ەندەشە بولعانىنان بولارى كوپ ونداي باتىردىڭ وسى كۇننەن وڭ قاباعىن يەلەنبەي بولمايدى. جاس شامالارى قاتار. كوپ بولسا تورت-بەس جاس قانا كىشىلىگى بار شىعار. ەكەۋى دە ءبىر كەزدە، ءبىر تۇستا ابىروي-اتاققا يە بوپ تۇر. زامانداستارىن بۇلداسا دا، توڭنىڭ ىشكى باۋىنداي ءتىل تابىسا الادى. «مەن تۇرعاندا سەن قايدان شىقتىڭ؟» — دەپ كۇدىرەيمەي، «زامانىمىز ءبىر، امالىمىز ءبىر باستاسىم ەكەنسىڭ»، — دەپ ءىش تارتا قاراساڭ، قاي بولعان جىگىت ءوز تۇرعىلاسىن سىرتقا تەبەدى. سۇلتان باسىمەن بۇل يلىككەندە، الاشتىڭ قاي-قاي جاسى دا جابىدان شىققان تارپاڭداي باسىن الىپ قاشا قويماس... ەندەشە، سونىڭ ءساتى ەندى كەلگەلى تۇر ەكەن. كىشى ءجۇز اراسىندا تاز بەن تاعىشىنىڭ بارى دا راس... ولاردىڭ ءاۋ باستا شاڭىراققا ءمىنىپ كەلگەنى دە راس. ءقازىر ولاردىڭ وتىز-قىرىق تۇتىنگە جەتىپ قالعانى دا راس. شاڭىراققا ءمىنىپ كەلگەن اڭگىمەلەرى ۇمىتىلماي تۇرىپ، قاتارعا قايدان قوسىلا قالسىن، ەپتەپ كوزتۇرتكى كورىپ جۇرگەندەرى دە راس. سوعان، شاماسى، ارعىن اعايىندارى اپشيدى ەكەن عوي. ونىڭ دا قيسىنى بار شىعار. توقال بالالارىنىڭ اتى الشاڭ باسىپ تۇرعان مىنا كەزدە ەل ەسىگىندەگى ەكى جەتىمنىڭ ەڭسەلەرىن كوتەرگىلەرى كەلەتىن بولار. ەندەشە الگى ايتقان ون ەكى ءبيى دە كوپ ۇزاي قويماس، كەلەر... سوندا بۇل قايتپەك كەرەك... «ە، اقساقالدار، جاقسى كەپسىڭدەر. سۇراعاندارىڭدى الىڭدار دا، جەتەلەپ جۇرە بەرىڭدەر»، — دەگەندە ۇتارى نە؟ ونسىز دا كوكىرەكتەرىنىڭ باسى بەسىننىڭ قۇيىنىنداي اسپانمەن تايتالاسىپ، استام سويلەر ايگىلى اتانىڭ شالدارى اۋىلىنا: «دۇمپۋىمىزگە شىداي المادى. اۋزىمىزدى اشقانشا قولىمىزعا ۇستاتا سالدى»، — دەپ بورىكتەرىن اسپانعا اتىپ لەپىرىپ بارار. ونداي ساقيلىقتان كىشى ءجۇز نە ۇتادى، ءابىلقايىر نە ۇتادى؟ جوق... سۇراۋشىنىڭ اتىنىڭ باسى اۋىلىڭا قانداي ەڭكەك كەلسە، قالاۋىن العان كۇندە دە، تاپ سولاي ەڭكەك قايتاتىن بولسىن. ايتپەسە، بەرۋشىنىڭ مەرەيى قايتىپ وسپەك...
ءابىلقايىر ءبىر شىتىرمان ويعا باتتى. كۇن ويلاندى، ءتۇن ويلاندى — ءبىر ءتۇيىنىن تاپتى. ءبىراق، ول جايىندا ەشكىمگە ءلام-ميم سىر اشپادى. باسىن مىرزاتاي قىپ، ءبىراز ساباۋ قامشى جىگىتتەرىنە كورشى ورتا ءجۇز اۋىلدارىنا ات ءىزىن سالدىرتىپ، ون ەكى بيدەن حابار اڭدىتتى. ون ەكى ءبيدىڭ ورداعا جەتۋىنە ەكى كۇندىك جەر قالدى دەگەندە، سىي قوناقتارعا ارناپ بالقاشىنىڭ ءنارتى كەتە قويماعان تىڭ تەپسەڭگە ءۇي تىككىزدى. «جاباعى مەن سەمىز تۋشادان باسقا مال سويماڭدار... ۋىز قىمىز بەن جىلى-جۇمساققا باعىپ، جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بوپ قۇرمەتتەپ باعىڭدار... مەن كەلگەنشە قايتىپ كەتپەيتىندەي بولسىن»، — دەدى دە، ايعىر توپ نوكەر ەرتىپ اڭعا شىعىپ كەتتى.
حان اڭعا اتتانعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە قىر باسىنان ون ەكى ءبيدىڭ شوشاق بورىكتەرى كورىندى. وردا ماڭى سىي قوناقتاردى قۇراق ۇشىپ قارسى الىپ، اق بوز ءۇي، قۇس مامىق توسەككە جايعاستىردى. الدارىندا — جىلى جۇمساق، اۋىزدارىندا — قىسىراقتىڭ ۋىز قىمىزى. بيلەر ءبىر كۇن جاتتى، ەكى كۇن جاتتى. رەنجيىن دەسە — كورگەن قۇرمەتتەرىنىڭ كەمى جوق. جاتا بەرەيىن دەسە — اڭعا كەتكەن حاننان سۋعا باتقانداي حابار جوق. تاعى دا ەكى كۇن توسادى، ءۇش كۇن توسادى... كۇتۋشىلەردىڭ سارى قىمىزدى ساپىرىپ وتىرىپ ايتاتىنى: «حابارشى كەتكەن، كەلىپ قالار». سونىمەن ون ەكى بي وردادا جاتا بەردى. حان ۇلى ءتۇزدىڭ قۇلانى مەن كيىگىن قۇرتپاي قايتپايتىنداي ساميان دالادا سايات قۇرىپ جۇرە بەردى. ءبىراق، ول اينالاسىنان تەك اڭ اڭدىپ قانا جۇرگەن جوق ەدى. جاعالاي جانسىز جۇگىرتىپ، ءوز ورداسىنا دا، ارعىن ۇلىسىنا دا قۇلاعىن ءتۇرىپ باقتى. كوپ ۇزاماي كۇتكەن حابارى دا جەتتى. ارعىن اۋىلى: «ون ەكى بي حان وردادا سارجامباس بوپ ءالى جاتقان كورىنەدى. حان ءالى سويلەسپەپتى»، — دەپ ابىرجي باستاپتى. مۇنى ايتىپ: «ەندى نە ىستەيمىز؟» — دەپ اقىلداسقالى بارسا، جانىبەك تە اۋىلدا جوق بوپ شىعىپتى. قايدا كەتكەنىنەن ءبارى بەيحابار، ايتەۋىر ون ەكى بي جولعا شىعاتىن كۇنى ونىڭ دا اسىعىس اتقا قونعانىن بىلەدى.
مىنا حابار ءابىلقايىردىڭ قابىرعاسىنا قاتتى باتتى. ونىڭ وسى كەزگە دەيىن كوكىرەگىندە كومبەدەي قىمتاپ، ەشكىمگە ءتىس جارماي كەلگەن ءبىر ويىنىڭ ك ۇلى كوككە ۇشپاسا ءقايتسىن. اتاقتى باتىر قۇدىققا ءتۇسىپ كەتكەندەي زىمقايىم جوق. ءبىر كۇن توسادى — ەشقانداي حابار جوق. ەكى كۇن توسادى — ەشقانداي حابار جوق. ەندى حان ءوز ويىنىڭ ورىندالا قويماسىنا كوزى جەتىپ، كۇيزەلە باستادى. قاپ، مىنا كۇپىلدەك ارعىندارعا قۇدايدىڭ بەرۋدەي-اق بەرۋىن-اي. الگى ون ەكى بي ەرتەڭ سارىارقانى ءبىر وزدەرى جاڭعىرىقتىرىپ داۋرىعاتىن بولدى-اۋ تاعى دا! ولاردى ەندى بۇدان ءارى توسقىزىپ قويسا، ىرگەلەس جاتقان اعايىن جۇرتپەن ەلدىكتەن قالار. بۇل ون ەكى ءبيدى اڭدى سىلتاۋراتىپ ءبىراز كۇتكىزە تۇرماق ەدى. سول ەكى ورتادا جالىنداعان جاس باتىر قاشانعى شىدار دەيسىڭ، جەلپىنىپ ءوزى دە اتقا قوناتىن شىعار. بۇعان دا كەرەگى سول ەدى. الدىنان شىعىپ، ورتا جولدان قۇشاق جايىپ قارسى الىپ، توبەگە كوتەرىپ، قوناق قىلىپ، بۇيىمتايىن ءوز اۋزىنان ەستىپ، ونى سول بويدا ورىنداتىپ، ابدەن ريزا قىپ شىعارىپ سالار ەدى. سوندا، قانشا دەگەنمەن، جاس قوي، ارعىننىڭ پالەن جىلدان تىزگىنىن ۇستاپ، اۋىزدارىمەن وراق ورىپ جۇرگەن ون ەكى ءبيى، ەڭ بولماسا، حاننىڭ الدىن كورە الماي اپتالاپ جاتقاندا، ءوزى ەكى ەل اتىسىپ-شابىسىپ كەتەردەي ايقاي شارۋانى ەرنىن قيمىلداتىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، جايعاستىرا سالعانىنا ماساتتانباس دەيسىڭ بە؟ اعايىن-جۇرت الدىندا بەدەلىن وسىنشا اسپانداتىپ بەرگەن ءابىلقايىرعا دا قاتتى ريزا بولاتىن شىعار. سوندا جانىبەك جەلپىنگەنمەن، قالىڭ ارعىن جەلپىنە الماس ەدى. جەل جاققا ۇستاعان ون ەكى ءبيى مىنا وقيعاعا قۋانارىن دا، قۋانباسىن دا بىلە الماي، جەلكەلەرىن قاسىپ قايتار ەدى. ازۋى التى قارىس قالىڭ ارعىن باياعىدان بەرگى بۇيدا ۇستارلارىنا ەمەس، ەندى عانا ات جالىنان تارتىپ مىنگەن جاس پەرەندەرىنە قارىزدار بوپ قالار ەدى، ال جانىبەك مۇنىڭ الدىندا بورىشتار بولار ەدى. ءسويتىپ ەكى جاقتىڭ دا مەرەيى ءوسىپ شىعا كەلەر ەدى. مىنە، سونىڭ ءبارى سورپانىڭ كوبىگىندەي كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جەلگە ۇشپاقشى.
ءابىلقايىر ەندى بولماعاندا اتتىڭ باسىن ورداعا بۇرعالى جاتىر ەدى، جالدىڭ باسىنا كوك ات ءمىنىپ كولەڭدەپ قايىن اتاسى سۇيىندىك باتىردىڭ شىعا كەلگەنى. حان: «اۋ، بۇل قايدان ءجۇر؟» — دەپ اڭتارىلىپ تۇر ەدى، قاسىنداعىلارعا: «ءارى بارا تۇرىڭدار!» — دەپ قامشىسىن بۇلعاپ، ءوزى مۇنىڭ وڭ جاق قۇلاعىنا اۋىزىن توسا بەردى.
سويتسە، سۇيىندىك تابىن اۋىلدارىنا بارىپ قايتىپ كەلە جاتىپ، حان ورداعا كۇن جارىمداي جەردەگى كول تابانى استاۋ ويدا باسىن كوتەرمەي جايىلىپ جاتقان ون ۇيىردەي كوك الا جىلقىنىڭ ۇستىنەن شىعىپتى. ەن تاڭباسى كىشى ءجۇزدىڭ مالى سياقتى ەمەس. جىلقى شەتىندە شالقاسىنان ءتۇسىپ ءبىر تالىستاي جىگىت ۇيىقتاپ جاتىر دەيدى. استىنا كوك جونا توسەنىپ، باسىنا سۇيەك باس ەر جاستانىپتى. كارى باتىردىڭ ءىشى بىردەڭەنى سەزىپ، بەيساۋبات جىلقىشىنى وياتپاي، حان ورداسىنا دا سوقپاي، اڭ اۋلاپ جۇرگەن حاننىڭ قوسىنا تارتىپتى.
مۇنى ەستىپ اپ، ءابىلقايىر: «ءداۋ دە بولسا، سول جانىبەك بولىپ جۇرمەسىن. ءسانقوي نەمە دەپ ەدى. ايدالادا استىنا كوك جونا توسەنىپ، باسىنا سۇيەك باس ەر جاستانىپ ۇيىقتايتىنداي ول نە قىلعان جىلقىشى!» — دەپ ويلادى.
سۇيىندىكتىڭ ايتقان جەرىنە قالىڭ قولدى تاساعا قويىپ، شاعىن توپپەن سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەلسە، كولدەۋ ويدى شۇپىلدەي تولتىرىپ كوك الا جىلقى جاتىر. جىلقى شەتىندە ۇستىنە وڭىرىنە كۇمىس تالشىق زەر جۇگىرتىپ، بوز تايلاقتىڭ جۇنىنەن قۇس تاڭداي قىپ توقىعان بوز شەكپەن كيىپ، استىنا سۋ جىلانداي سۋماڭداعان بوز ارعىماق ءمىنىپ، ات جاقتى، تورسىق شەكە، ساداقتاي ءيىلتىپ قاپ-قارا ساقال-مۇرت قويعان ءبىر بەيتانىس بوز جىگىت تۇر.
اڭشى كيىمىمەن جۇرگەن ءابىلقايىر قاسىنداعى تورت-بەس جىگىتپەن بەيساۋبات جۇرگەن كىسى بولا سالىپ، ايدالادا جاپادان-جالعىز تۇرعان جىلقىشىنىڭ جانىنا جەتىپ بارىپ، توبەدەن تۇسكەندەي قىپ:
— ءا، جانىبەك، جول بولسىن! قايدان ءجۇرسىڭ؟ — دەگەنى. بوز شەكپەندى جىگىت قاپەلىمدە جالتارا الماي:
— الەي بولسىن! وزدەرىڭ قايدان جۇرسىڭدەر؟ — دەدى.
— مەن — ءابىلقايىرمىن. اڭنان كەلە جاتىر ەك. جاقسى جولىقتىق. ءبىزدىڭ وردامىز بۇل ارادان الىس ەمەس، ءجۇرىپ قوناقاسىڭدى جەپ كەت. جىلقىڭا ءبىزدىڭ جىگىتتەر قاراي تۇرار، — دەدى.
جانىبەككە حان شاقىرۋىن قابىل الىپ، سوڭىنا ىلەسپەكتەن باسقا جول قالمادى. ءابىلقايىر ونى ورداسىنا اپارىپ، ءبىر اپتا قوناق قىلدى. ات ۇستىنەن اياعىن جەرگە تيگىزبەي ءتۇسىرىپ الدى. كەرمەدەن ورداعا دەيىن قالى كىلەم توسەپ، باتىردىڭ ەتىگىنە توپىراق جولاتقان جوق. كەتەرىندە بۇيىمىن سۇرادى. جانىبەك ءجونىن ايتتى.
— بولسىن! ەكى اۋىلىڭدى ەرتەڭ جونگە سالدىرام! — دەدى حان.
اتتانار الدىندا ون ەكى ءبيدى شاقىرتىپ:
— ال، اقساقالدار، قانداي بۇيىمتايلارىڭ بار؟ — دەپ سۇرادى.
ولار:
— ءبىزدىڭ بۇيىمتايىمىز كەشەگى جانىبەكجاننىڭ ايتقانى عوي! — دەستى.
— ەندەشە اڭنىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ، الىسقا كەتىپ قاپ، كوپ توستىرىپ قويىپپىن. ول ءۇشىن الدارىڭدا ايىپتىمىن، — دەپ ءار قايسىسىنا ءبىر-بىر ارعىماق مىنگىزىپ، ۇستەرىنە ءبىر-بىر قامقا شاپان جاپتى.
ارعىنداردىڭ الا شۇبار ايعىر توبىن جولعا سالعان سوڭ، ارادا ءبىر اپتا وتەر-وتپەستە، جەل اۋىزداردىڭ قۇدايى بەرسە، ەندى بەرگەن شىعار دەگەن كەزدە ءابىلقايىر مىرزاتايدى تاعى دا بازارعا جۇمساپ، جول-جونەكەي باياعى جىرىق ەزۋ جىلقىشىنىڭ قوسىنا سوعا قايتۋدى تاپسىردى.
ءبىر رەت داستارقانداس بولعان ەسكى كوزتانىسى تاعى سوققان سوڭ، بۇل جولى بازارشىلاپ كەلە جاتىپ، قونىپ، جاز بويى ساۋمالدان باسقا ءدام تاتپاي، اۋىزدارى بورسىپ وتىرعان جىلقىشى اۋىلدى ورىك پەن مەيىزگە، اق جۇگەرى مەن قىزىل تارىعا قارىق قىلا كەلگەن سوڭ، جىرىق ەزۋ جىلقىشىنىڭ باياعىسى باياعى ما، كوپتەن بەرى توسپاسى اعىتىلماعان توعاننىڭ سۋىنداي لەكىلدەي اقتارىلدى.
— اي، اي، ءتىل-اۋىزىمىز تاسقا! اۋەلدەن دە سالىمىمىز زور تۇقىمبىز عوي. ءبىراق، مىرزا قۇداي تاپ بۇل جولعىداي جارىلعاي الماپ ەدى عوي. ءاي، نەسىن ايتاسىڭ! جانىبەكجاننىڭ اتقانى ءتيىپ، ايتقانى كەلىپ تۇر عوي. اۋ، اۋ... جۋىردا باياعىدان بەرى ارعىننىڭ ون ەكى اتاسىنىڭ اق بۇيداسىن ۇستاپ، اۋزىمەن وراق ورىپ جۇرگەن ون ەكى ءبيى ءابىلقايىرعا بارىپتى. سويتسە، ول ورداسىندا جوق ەكەن. سەيىل قۇمار سەرى حان اڭ اۋلاپ كەتىپتى. ون ەكى بي ءارى جاتادى، بەرى جاتادى. كەلەتىن حان جوق. كەتەيىن دەسە — كورىپ جاتقان قۇرمەتتەرى اعىل-تەگىل. ونداي سياپانى اتتاپ، وكپەلەگەن بالاشا تورپاڭداپ تايىپ تۇرۋعا قياپاتىنان قورقادى. جاتا بەرەيىن دەسە — اڭنىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ العان حان سوناۋ تۇرىكپەننىڭ تورىنە دەيىن ۇزاپ كەتكەن. قاپەلىمدە ورالا قويمايدى. سويتسە، ون ەكى بي اتتاناردا جانىبەك ولارعا: «ەگەر حان بۇيىمتايلارىڭدى وڭايلىقپەن ءبىتىرىپ جاتسا، تارالعىسىنا بىلتىر قالماقتان ايداپ قايتقان كوكالا تۇقىمنان ون ايعىردىڭ ءۇيىرىن تارتايىق، وندا مەن ون ءۇيىردى انشەيىن ءبىر كوپ جىلقىشىنىڭ ءبىرى بوپ ايداپ اپارىپ، كىم ەكەنىمدى بىلدىرمەي تايىپ تۇرارمىن، ال ەگەر كىشى ءجۇز دەگەنگە كونبەي كەرگىپ جاتسا، حابار تەز جەتەتىن جاقىن جەردە بولارمىن»، — دەگەن ەكەن. سول ۋادەسىندە تۇرىپ، ول ءۇيىردى ايداپ اپارىپ، حان وردادان كۇن جارىم جەردەگى استاۋ ويدا جاتىپ اپتى.
حان دا ءبىر بوسقان كيىك پەن قۇلاننان اياق الىپ جۇرە الماستاي، تۇزدەگى ءتورت اياقتىنىڭ نە ءتۇرى ىڭىپ جۇرگەن جيدەلى بايسىن جەرگە جەتىپتى. الگىندەي ورىسكە ەندى اياق باسا بەرگەندە اتىنىڭ باسىن كەرى بۇرىپتى. ونىڭ مىنا قىلىعىنا قايران قالعانمەن امالدارى قانشا، قاسىنداعى قالىڭ نوكەر دە جولدارىن كەس-كەستەپ ءجون جۇرگىزبەي كەلە جاتقان ءتۇز تاعىلارىنا جالتاق-جالتاق قاراي-قاراي، بيلەۋشىلەرىنىڭ سوڭىنان سالىپتى. حان ەشقايدا كىدىرمەي سۋىت ءجۇرىپتى. سودان ءبىر كۇنى الدەبىر قىرقانىڭ باسىنا كوتەرىلە بەرە قاسىنداعىلارعا: «مەنىڭ الىس جولعا شىققاندا، الدىما ءتۇسىپ اپ ءجون سىلتەپ وتىراتىن قىزىل تۇلكىم بار ەدى. انادا ويدا جوقتا تاپ تابالدىرىعىمنىڭ استىنان سىلاڭ ەتىپ شىعا كەپ ايدالاعا قاشا جونەلگەسىن، مەن سەندەردى اتقا قوندىرىپ ەدىم. ول قاشا-قاشا الگى ءبىر اڭ ىڭىپ جۇرگەن بەيتانىس ولكەدەن شىعاردى. ىزدەگەن جەرىمىزگە ەندى كەلدىك-اۋ دەي بەرگەنشە، قىزىل تۇلكى جالت بۇرىلىپ كەرى قاشتى. سودان ءدال وسى اراعا دەيىن باستاپ اكەلدى. مىناۋ قىردىڭ ار جاعىندا كوكتەمدە كول جاتاتىن استاۋ وي بار ەدى. سونى ءقازىر تاق تولتىرىپ ءبىزدىڭ ۇلىستا تۇقىمى جوق كوپ كوكالا جىلقى جايىلىپ جاتىر. كوپ جىلقىنىڭ شەتىندە استىنا كوك جونا توسەنىپ، باسىنا سۇيەك باس ەر جاستانىپ ءبىر بەيتانىس جولاۋشى شالقاسىنان ءتۇسىپ ۇيىقتاپ جاتىر. ونى ەكى يىعىنان ەكى ارلان جولبارىس كۇزەتىپ وتىر. مەنى باستاپ كەلە جاتقان قىزىل تۇلكى سول ەكى جولبارىستىڭ الدىنا اپارۋعا جۇرەگى داۋالاماي، وسى اراعا كەلگەندە، مىنا جاتقان كوپ ىندىگەشتىڭ بىرەۋىنە سۇڭگىپ جوعالدى. جىگىت ءالى ۇيقىدا. ەكى يىعىندا ءمىزباقپاي وتىرعان ەكى جولبارىس ونى سىرتىنان جەلەپ-جەبەپ جۇرەر يەسى بولسا كەرەك. كوپ ۇزاماي بەسىن دە اۋادى. سالقىن تۇسە جىگىت ۇيقىسىنان ويانار. ول كوزىن اشقاندا سىرتىنان ساقشى بوپ جۇرگەن ەكى ارلان جولبارىس تا عايىپ بولار. سەندەر وسى ارادا توسا تۇرىڭدار. ءبىز بارىپ ءجون سۇراسىپ كورەيىك!» — دەپتى.
ءابىلقايىر قاسىنا تورت-بەس جىگىت ەرتىپ، استاۋ ويدىڭ توبەسىنەن تۇسسە، جانىبەك ۇيقىسىنان شالا ويانىپ، ماناۋراپ، كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ كەرىلىپ-سوزىلىپ تۇر ەكەن. كوزىن جۇمىپ قالعاندا ەكى يىعىنان ەكى ارلان جولبارىستىڭ باسى جىلت ەتە قالادى دا، كوزىن اشىپ العاندا، الگى ەكەۋى قايتادان جىم-جىلاس جوعالىپ كەتەدى دەيدى. تەگىن كىسى حان بولا ما! جارىقتىق ءابىلقايىر باتىردى تۇڭعىش رەت كورىپ تۇرسا دا، بىردەن تانىپ: «اۋ، جانىبەكپىسىڭ، قايدان ءجۇرسىڭ، جول بولسىن!» — دەپ جابىسا كەتىپ، ورداسىنا اپارىپ، اپتا بويى قوناق قىلىپتى. بۇيىمتايىن سۇراپ، تاز بەن تاعىشىنى ۇزاتقان قىزىنداي قىپ، الدىنا اقتىلى مال سالىپ، كوشىن قىزىلدى-جاسىلدى قىپ تۇزەپ بەرىپتى. ون ەكى بي دە ەلگە: «جانىبەكجاننىڭ ارقاسىندا داۋىمىز ايتپاي ءبىتتى. جەر تۇبىنەن بارعاندا ەزۋدى كورىپ، ءبىر-بىر سويلەپ جەل تاراتا الماعانىمىز بولماسا، باسقالاي وكىنىش وكپەمىز جوق»، — دەپ ريزا بوپ قايتىپتى. ءقازىر ءيسى ارعىن ۇزاق جىل شەتتە جۇرگەن ەكى اعايىنىنا ورتالارىنان ويىپ قونىس بەرىپ، قورالارىنان جىرىپ ساۋىن بەرىپ، قاراسىپ-قامداسىپ جاتقان كورىنەدى...
ءابىلقايىرعا دا كەرەگى وسى ەدى. ايتەۋىر، جانىبەك ەلىنە ايدارىنان جەل ەسىپ ريزا بوپ بارسا بولدى. ايتەۋىر، قالىڭ ارعىن مۇنىڭ دا تەگىن كىسى ەمەس دەپ تانىسا بولدى. ايتەۋىر، بۇدان بىلاي جانىبەك بۇنىڭ اتى اتالعاندا ەلەڭدەپ تۇرسا بولدى.
سودان ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن جانى جاي تاۋىپ راقاتتانىپ قالعان-دى. سويتسە، تەگىن قۋانباپتى. قازاقتىڭ كەك كەرنەپ قالش-قالش ەتكەن كوك نايزاسى ەرتەڭ «جاۋ قايداسىڭ» دەپ شار تارتاتىنداي كۇن تۋعاندا، «بىزگە الدىمىزعا ءتۇسىپ جول باستايتىن سۇلتان كەرەك!» دەپ كۇركىرەگەندە، بۇنىڭ اتىن ءبىر اتاسا، سول جانىبەك اتاۋى مۇمكىن عوي. ءبىراق كۇمىستى شاقشاسىنىڭ تىعىنىن اعىتقانشا ەرۋ ەل كوشىن جونەلتىپ، اۋىزىنا ناسىبايىن سالعانشا كوشكەن ەل ءۇيىن تىگىپ ۇلگەرەتىندەي كەربەز نەمە اڭگىمەسىن باستاعانشا، اۋىزى جىلدام بىرەۋلەر كەرەك ادامدارىن ايتىپ ۇلگەرەتىن شىعار. ونىڭ ۇستىنە «مىنا شارۋاما جۇرە عوي» دەيتىندەي تىزە باستى دوسجار بوپ كەتە دە قويعان جوق-تى. ءوزى سۇلۋ ات، جۇيرىك تازى، كورىكتى ايەل دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى دەيدى. سول نەمەنى قىزدارى شەتىنەن سۇيرىكتەي سۇلۋ كەلەتىن التى شەكتىلەردىڭ، نە وڭشەڭ كۇلىمكوز باققان كونەك شومەكەيلەردىڭ اۋىلىن ءبىر-بىر ارالاتىپ شىعاتىن ەكەن. توقتامىس اعاسىنىڭ اۋىلىندا دا ءوزىنىڭ تالاي قارىنداسى سىلقىپ بويجەتىپ وتىر. كىم ءبىلىپتى، كەرىك نەمەگە سولاردىڭ بىرەۋ-مىرەۋى ۇناپ قالىپ جۇرەر. نە دە بولسا، بۇدان بىلاي، شاما كەلسە، ىرگە قاشىقتاتپاي جاقىن جۇرۋگە تىرىسقان ءجون. كوڭىلىن ءبىر تاۋىپ السا، الگىندەي القالى كەڭەستە بۇل جايىندا ءوزى باستاپ اڭگىمە ايتپاعانمەن، بوكەنبايدىڭ ءسوزىن: «مىنە، دۇرىس!» — دەپ ءبىرىنشى بوپ قوستاسا دا، تالاي قازاقتىڭ كومەيىندەگى ءسوز سول قالپىندا كومىلىپ قالا بەرمەي مە!..
ءابىلقايىردىڭ ويلاعانى كەلدى دە تۇردى. ءبىر مىڭ جيىرما ءۇشىنشى جىل باستالماي جاتىپ، ويرات جاعى قايتا جانداندى. جەتىسۋدىڭ ەن مايساسىنا اۋناپ-قۋناپ دەنەلەرى جايىلىپ قالعان نەمەلەر قازاقتىڭ قالعان ولكەلەرىنە كوز الارتا باستادى. سارىسۋدىڭ ەن القابىن جىلقى مەن قويعا تولتىرىپ، بوگەن، بادام، ارىس، قوشقار اتا، شايان بويىندا اق جۇمىرتقا ءۇيدى ءتىزىپ تاستاپ وتىرعان قازاق اۋىلدارىنىڭ ىرگەسىنە شي جۇگىرتكەندى كۇشەيتتى. ونىسى قازاقتىڭ قازىرگى قايرانى قانداي ەكەن دەپ سىر تارتىپ كورۋ ەدى.
ىرگەسىنە تىقىر تايانسا، ۇيىنە سىيىپ وتىرا الاتىن قازاق بار ما! اۋىل مەن اۋىل، رۋ مەن رۋ، ۇلىس پەن ۇلىس اراسىنداعى ەرسىلى-قارسىلى الا شابۋىل باستالدى دا كەتتى. كۇنىنە ءبىر قىزعا قۇدا ءتۇسىپ جاتقانداي، اقساقالدارىنىڭ باس قوسىسۋى مەن باتالاسۋى كوبەيدى. سول ءماجىلىس كوبەيگەن سايىن ءابىلقايىردىڭ جۇرەگى الىپ ۇشادى. ەلدىڭ دەلەبەسى قوزسا، ەرلەرىن اتقا قوندىرماي تىنا ما! ەرلەر اتقا قونسا، قول باستايتىن قولايلى نويان ىزدەمەي تۇرا ما...
تاڭ اتپاي تۇرىپ، ىرگەنى ءتۇرىپ، كەرەگەنىڭ كوزىنەن قاراۋىل قاراپ ەلەڭدەسكەن سونداي ءبىر كۇنى كۇتكەن حابارى دا كەلدى. ول جىلعى جيىن حانابادتا ەمەس قاراقۇمدا وتەتىن بوپتى. ونىسى باس كوتەرەرلەرى جيىنعا كەتكەندە ارتتاعى ەل كوزسىز قالماسىن دەگەندەرى سەكىلدى. ءۇش ءجۇزدىڭ ورىسىنە دە بىردەي جاقىن تەڭ ورتا، شىنىندا دا، قاراقۇم ەدى.
قۇم اراسىنىڭ قالىڭ بيدايىق، ەركەگى قاپتاي بوي كوتەرىپ، بەلدەن كەلە جايقالىپ تۇرعان شاعى. تەڭىزدەي تولقىپ تۇرعان كوك مايسا جوتانىڭ ساۋىرىنا قىزىلدى-جاسىلدى كىلەم جايىلدى. ءۇش ۇلىستىڭ ەركەك كىندىگى تايلى-تاياعى قالماي تۇگەل جيىلدى. حان تاۋكەنى ورتاعا الىپ ءماجىلىس باستالدى. بۇرىن اركىمنىڭ اۋزىندا شالا بىقسىپ جۇرگەن كۇمىلجى اڭگىمەلەر جالپاق جيىننىڭ جاريا ورتاسىنا ءتۇستى. «قاپ تاۋى اسىپ كەتەيىك!» — دەپ بىرەۋلەر شىقتى. «باشقۇرت پەن جوڭعاردىڭ قاي ءالسىزىن شاۋىپ الايىق!» — دەپ بىرەۋلەر شىقتى. «ءبارىن دە قويىپ، قونتايشىعا كەنە سالايىق. ولار ءبىزدى ءبارىبىر ورىسىمىزدەن ايىرمايدى، تۋ سىرتى تىنىش بولعاسىن ار جاعىنداعى شۇرشىتتەرمەن جاعالاسىپ كەتەدى»، — دەپ تاعى بىرەۋلەر وزەۋرەستى. بىر-بىرىنە دەس بەرمەي، شىقشىتتارى شىتىناپ، قىزىل كەڭىردەك بولدى دا قالدى.
ءالىپتىڭ ارتىن باققان ءابىلقايىر وقتىن-وقتىن بوكەنباي جاققا كوز تاستاپ قويادى. تاق تولتىرعان قارا قانارداي ورنىقتى بوكەنبايدىڭ قىلپ ەتەتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. كۇمىس بۋناق كوك الا دويىرىن وڭ تىزەسىنە قاداي شانشىپ سويلەگەندەردى قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىر. ەڭگەزەردەي ءتورتباق دەنەسىنىڭ ەش جەرىنەن قيمىل-قىبىر بايقالمايدى.
ءبىر ۇلىسقا ءبىر ءوزى-اق ءورىس بولعانداي شارا تاباق بەتى بۇلك ەتسە نە دەيسىڭ! تەك جۇندەس قاباعىنىڭ استىنان تومسىرايا قاراعان الا كوزى عانا اينالاسىنداعىلاردى ىشىپ-جەپ بارادى. ەكى بەتى نارتتاي. قىسى-جازى قارا كۇرەڭدەنىپ جىلتىرايدى دا تۇرادى.
بوكەنبايدىڭ وڭ تىزەسىن الا وتىرعان ەسەتتىڭ ۇزىن مويىنى ودان سايىن ۇزارىپ كەتكەن. قالىڭ جۇرتتىڭ بارىنەن باسى اسىپ وقشاۋ كورىنەدى. وندىرشەگى سورايعان قاپساعاي قارا كىسىنىڭ قوڭقاق مۇرىنىنىڭ قىر ارقاسى كۇنگە شاعىلىسىپ جىلت-جىلت ەتەدى. بوكەنبايدىڭ نە ويلاپ وتىرعانىن سول قوڭقاق مۇرىنعا قاراپ بىلە بەرۋگە بولادى. مۇرىنىنىڭ ۇشىنا كۇلكى ويناسا، بوكەنبايدىڭ كوڭىلىنە ونشا جاعا قويمايتىن ءسوز ايتىلىپ جاتقانى. قوڭقاق مۇرىن قورس ەتە قالسا — بوكەنبايدىڭ ابدەن شامىرىعىپ وتىرعانى. مىنە، ەسەتتىڭ كەڭ تاناۋى قۋسىرىلا ءتۇستى. جان-جاعىنا الايا قاراۋى كوبەيىپ بارادى. سويلەپ تۇرعان شەشەنگە، جۇرتقا، القا تورىندەگى يگى جاقسىلارعا ءبىر-بىر قۇراعىتا قاراپ قويادى. جاستايىنان بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇرىپ، بىرگە شايقاسقان ەكى باتىر كەلە-كەلە بىر-بىرىمەن جەكجات بولىپ كەتكەن-دى. باياعىدا ءبىر جورىقتا جاۋدىڭ قولىنا ءتۇسىپ قاپ، بەس جىل تۇتقىندا بولىپ، ازەر قاشىپ قۇتىلسا، قارا ورمانى مەن قاتىن-بالاسىنىڭ ورىنىن سيپاپ قالىپتى. بەس جىل بويى تۇتقىندا ۇستاعان جوڭعارلار ەسەتتەن تۇقىم الامىز دەپ ىستەمەگەندەرى جوق دەسەدى. قايسار باتىر سوندا دا قاسارىسىپ بولماپتى دەسەدى. سوندا جوڭعارلار «بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان» دەپ اۋىلىن شاۋىپ، تۇتقىنداعى كۇيەۋىن كۇتىپ وتىرعان اق نەكەلى جارى مەن ءوزى جورىققا كەتكەندە ىشتە قالعان ۇلى اقماڭدايدى الىپ كەتىپتى دەسەدى. قونتايشى سوسىن: «ەندى ەسەتتىڭ قاجەتى جوق، تۇقىمى قولعا ءتۇستى. اقماڭداي، امان بولسا، ەرتەڭ اكەسىنىڭ باسىن قىرقاتىن قاندىبالاق جوڭعار باتىرى بولادى»، — دەپتى-مىس. بەس جىل بويى جورعالاعان قۇمىرسقانى ءتىرى وتكىزبەي كەلە جاتقان قاتۋلى جوڭعار ساقشىلارى سول كۇنى ادەيى ۇيىقتاپ قالىپتى-مىس. سونى پايدالانىپ باتىرعا كوڭىلى كەتىپ جۇرگەن ءبىر سۇقسىر قاراڭعىدا قاسىنا كەپ، قولىنا قانجار ۇستاتىپ، قاشىرىپ جىبەرىپتى-مىس. ەلىنە كەلىپ، سوقا باسى سورايىپ جالعىز قالعان جان دوسىن بوكەنباي قارىنداسى ەڭسەپ سۇلۋعا ۇيلەندىرگەن-دى. ودان ءقازىر ءبىر ۇل، ءبىر قىزى بار. ەسەتكە تاياۋ وتىرعان باتپان سارى بالپاش بي. كەتەنىڭ عانا ەمەس بۇكىل ءالىمنىڭ، بۇكىل ءالىمنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل الشىنىنىڭ اسقان بايى. جەمدى بويلاپ سوناۋ اتىراۋعا دەيىن شۇبالىپ جاتقان اقتىلى جىلقى سونىكى. اناۋ ەكى تىزەسىن باسىپ قىلقيىپ-قىلقيىپ وتىرعان ەكى اق سارى جىگىت — بالالارى. ءاجىباي مەن ارال. تامانىڭ ماڭدايعا تيگىزەرى كوكى بالاسى ەسەتتىڭ قوينىنا جار سالعان تابىن بوكەنباي بولسا، الدىنا مال سالعان وسى تۋعان ناعاشىسى بالپاش بي. ءقازىر ەسەتتىڭ ءوزى ناعاشىلارىنان دا، قايناعاسىنان دا قالىسپايتىن داۋلەتكە يە بولىپ الدى. سويتە تۇرىپ بوكەنبايدىڭ قاسىنان قالمايدى. قايدا بارسا دا، وڭ قولىندا سول وتىرعانى. ءتىپتى اتى ەكەش اتىنا دەيىن كەرمەدە بوكەنبايدىڭ اتىنىڭ وڭ جاعىنا جايعاسادى. كىشى ءجۇزدىڭ باس باتىرىنىڭ قانداي كۇيدە، نە ويدا تۇرعانىن اككى جۇرت ەسەتتىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ بىلە بەرەدى. مىنە، ەسەت تىپىرشىپ قوزعالاقتاي بەردى. ءقازىر بوكەنباي ءسوز سۇراماق. انە ۇلى جيىننىڭ قاق ورتاسىندا قارا شوقىداي قاراۋىتىپ وتىرعان الپامسا كىسىنىڭ وڭ قولى قيمىلداعانداي بولدى. سارى ۇيەك جىلانداي شۇبار الا دويىر قامشىسىن سىلق ەتكىزىپ ورتاعا تاستاي سالدى.
— جاماعات! — دەدى قاجىڭقى داۋىسپەن جايباراقات ءتىل قاتىپ. جۇرت قۇلاعى ەلەڭ ەتە ءتۇستى. — مىناۋ ۇرى جورتار قالىڭ بىتقىلدىڭ ورتاسىنا نەگە كەلىپ وتىرمىز؟ قازاقتىڭ قاي زاماننان بەرگى داۋ-دامايىن كىدىرتىپ كەلە جاتقان كيەلى تورلەرىنىڭ ءبىرى بۇيىرماي شاعىر مەن جۇزگەن اراسىندا بۇقپانتايلاپ بۇل وتىرىسىمىز نە وتىرىس؟ جەتىسكەندىكتەن عوي دەيسىڭدەر مە؟!
توستاعانداي الا كوز ءبىراز ماڭدايدى ىزعارىمەن جالاپ ىقتىرىپ ءوتتى.
— بويىمىزدا، ەڭ بولماسا، اشىعان قىمىراننىڭ قىشقىلىنداي قىجىل بولسا، وسى ءبىر ولاق قاتىننىڭ ىشقىر باۋىنداي شۇبالار دا جاتار كەرگىمە داۋدى توقتاتاتىن ۋاقىتىمىز جەتكەن جوق پا! ءبىز مۇندا الشيىپ الشىمىزدان ءتۇسىپ ءماسليحات قۇرىپ، قىرمىزى بەت قىزىل ءسوزدىڭ تايتاڭداعان تاقىمىن قىزىقتاپ وتىرعانىمىزدا انا جاقتا ارتتا قالعان قاتىن-بالاعا قالماق دىگىرلەپ جاتپاعانىنا كوزىمىز قايدان جەتەدى؟ قىلىشىن بەلدەۋىڭە بايلاپ، نايزاسىن شاڭىراعىڭا شانشىپ ىرگەدە جاۋ جاتقاندا مىنا كەرگىلەسىمىز بۋاز قىزدىڭ قۇدالىعىندا قالىڭ مالعا داۋلاسقانداي ۇيات اڭگىمە كورىنىپ وتىر ماعان...
— اۋ، سوندا نە قىل دەمەكسىڭ؟ — دەپ ايقايلادى بىر-ەكى شىدامسىز قىزىل كوز.
تاۋكە ولارعا «تىنىش وتىرىڭدار» دەگەندەي يەك قاقتى. الايا قاراپ توقتاپ قالعان بوكەنباي اڭگىمەسىن قايتا جالعادى.
— ەركەك كىسى ەكى جەردە: «نە قىل دەيسىڭ؟» — دەپ سۇراماس بولار. بىرەۋى اتا دۇشپانىڭ قامشىسىن ءۇيىرىپ الدىڭدا تۇرعاندا، ەكىنشىسى اجارلى قاتىن توسەگىن سالىپ، شامىن ءسوندىرىپ قاسىڭدا جاتقاندا.
جۇرت دۋ كۇلدى. الگى وندىرشەكتەگەن قىزىل كوزدەر باستارىن شايقاستى.
— مەنىڭ ايتارىم، — دەدى بوكەنباي. — بۇدان بىلاي ءارى ىرعالىپ، بەرى ىرعالاتىن ۋاقىت جوق. قاپ تاۋىنا جەتكەنشە: «ە، سەندەر كەلە جاتىر ەكەنسىڭدەر عوي، ۇستىمىزدەن باسا-كوكتەپ وتە قويىڭدار!» — دەپ قوعاداي ءيىلىپ، قامىستاي جاپىرىلىپ، قۇلدىق ۇشا قويايىن دەپ وتىرعان كورشىلەردى سەندەر كورىپ وتىرماساڭدار، مەن كورىپ وتىرعام جوق. كوك سۇڭگىلەرىن كوكىرەكتەرىڭە تىرەپ تۇرىپ الار ءالى. ءوز جەرىن جاۋعا الدىرىپ جاۋراپ كەلە جاتقان جالاڭ ءيىن قازاقتارعا جىپ-جىلى باسپاناسىن وپ-وڭاي بەرە سالىپ باشقۇرتتاردىڭ باستارىنا ات تەپتى عوي دەپ پە ەدىڭدەر؟ ورمانداي ورىسپەن وسى كۇنگە دەيىن تايتالاسىپ كەلە جاتقاندا، بوربايلاپ بوسىپ كەلە جاتقان بوز وكپە قازاققا جۇرەگى شىداماي، ولارعا نە كورىنىپتى؟ قاشىپ بارا جاتىپ توگەتىن قاندى ءبىز نەگە وسى اتامەكەنىمىزدە اقتىق دەمىمىز تاۋسىلعانشا شايقاسىپ ءجۇرىپ توكپەيمىز؟ قىرشىن بوزداقتارىمىزدىڭ توگىلگەن قانى مەن اتا-بابانىڭ ءازىز مولاسىن اتتاي قاشقاندا، ول جاققا بارىپ كوسەگەلەرىڭنىڭ كوگەرە قوياتىنىن قايدان ءبىلىپ وتىرسىڭدار؟
بوكەنباي ەندى ەكى قۇلاعىنا دەيىن دۋىلداي قىزارىپ، كوزى شاتىناپ، كومەيى بىتەلىپ:
— ءوز باسىم وسى اتا قونىسىمدا مول بوپ قالامىن. ءبىراق تىرلىگىمدە كۇن شىعىستان بوسىپ كەلە جاتقان قازاقتى كورسەم دە، مەيماناسى اسىپ ءبوسىپ كەلە جاتقان ويراتتى كورسەم دە، قانجارىم سىنعانشا قارناپ، نايزام سىنعانشا شانشىپ باعام، — دەپ اشۋعا تۇنشىقتى دا، قولىن ءبىر سىلتەپ وتىرا كەتتى.
جۇرت تىم-تىرىس. قوشتاپ وتىرعاندارى دا، موشقاپ وتىرعاندارى دا بەلگىسىز. «اۋ، نەگە تىنىپ قالدىڭدار؟» دەگەندەي الدەقايدان تورعايلار شىرىلدادى.
— قاۋقارىڭ جەتپەيتىن جاۋمەن جاعالاسىپ، قاراپتان-قاراپ بوسقا قىرىلعاندا نە بىتىرەدى ەكەن؟ — دەدى بىر-ەكى كۇڭكىلدەك داۋىس.
«كانى، بۇعان جاۋاپ بەرەتىندەي قايسىڭ بار؟» — دەگەندەي تاۋكە باسىن كوتەرىپ الدى.
شەتكەرىرەك وتىرعان ءابىلقايىر قولىنداعى قامشىسىن جۇرتقا كورسەتكىسى كەلگەندەي، توبەسىنەن اسىرا ءبىر كوتەرىپ، ورتاعا تاستادى.
— اعايىن، قازاق دەسەك ءبارىمىز كۇيەمىز. ءبىراق، قازاق تاپ ەلىنە وكپەلەسە دە، جەرىنە وكپەلەي الماس. باسقالار ءبىزدىڭ كول-كوسىر قونىسىمىزعا بولا كوزدەرىن الارتىپ ءجۇر. وسىنداي ۇلان-عايىر وتانىڭدى تاستاپ بارعاندا، ورنالاسا كەتەتىندەي يەن جەر بۇل زاماندا تابىلا قويار ما ەكەن ءوزى؟ قاشىپ كەلەدى ەكەن دەپ، قان توگىسپەي جەرىن بەرە سالاتىن باۋىرمال اعايىن دا كورىنىپ تۇرعان جوق. شىنىندا دا، بىرەۋدىڭ جەرىن تارتىپ الامىز دەپ توگەتىن قاندى وسى ارادا نەگە ءوز جەرىمىزدى قورعاپ توكپەيمىز؟ بىرەۋلەر قونتايشىعا كونە سالايىق، كونسەك بولدى، بىزگە دە، جەرىمىزگە دە تيىسپەيدى، ار جاعىنداعى شۇرشىتپەن شايقاسىپ كەتەدى دەيدى. جوڭعار ءورىس كەرەك بولماسا، قازاقتىڭ جەرىنە قالىڭ ويناپ كەلىپ ءجۇر دەيسىڭدەر مە! كوندى ەكەن دەپ قويا سالار ولار جوق. ءوز ىرگەسىنەن تىنىش كەتكەسىن، سەنىڭ ىرگەڭنىڭ بەل ارقانىن قيىپ وتىرعان دۇشپانعا ەلىڭ كەرەك ەمەس، جەرىڭ كەرەك، جانىڭ كەرەك ەمەس، مالىڭ كەرەك. مەنىڭ ايتارىم، ءبىز وسى جيىننان نە دە بولسا، ءبىر تاۋەكەلگە بەل بۋىپ تاراۋىمىز كەرەك. جان-جاعىمىز انتالاعان جاۋ، جاۋ الدىندا نامىستى قاشانعى قولدان بەرە بەرەمىز!!
— دۇرىس ايتاسىڭ، جان-جاعىڭنىڭ انتالاعان جاۋ ەكەنى راس. ەركەك كىندىكتىڭ ءبارىن جوڭعارعا قارسى سالادى ەكەڭسىڭ، سوندا قالعان جاعىڭا قاتىنىڭدى قالقان قىلماقپىسىڭ؟ سول جوڭعارمەن قان توگىسىپ جاتقاندا بىلايعى دۇشپاندارىڭ جان-جاقتان جاپىرا كىرىپ، ارتتاعى ەلىڭدى تالاپايعا سالسا، قايتپەكسىڭ؟
توبەدەن قويعانداي مىنا ساۋال كىمدى بولسا دا، مۇدىرتكەندەي ەدى. جۇرتتىڭ ءبارى سىلتىدەي تىنىپ قالعان. ءابىلقايىردىڭ سۇپ-سۇر ءجۇزى ودان سايىن ىزعارلانا ءتۇستى. داۋىس شىققان جاققا شانشىلا قارادى.
— جوق، جابىلمايدى. قاپتاعايلاپ قازاقتى جاپىرىپ وتكەن قالىڭ جاۋ ەرتەڭ وزدەرىن دە تاپاپ وتەتىنىن بىلمەي باشقۇرت، تۇرىكپەن ەسەكتىڭ ميىن جەدى عوي دەپ پە ەڭ. سەن شوشىعان جوڭعاردان بۇحارا مەن حيۋا دا شوشىپ وتىر. قايتا جان-جاقتان نايزاسىن سۇقاقتاتقان كوپ سۇعاناقتى سەسكەندىرگىڭ كەلسە، وسى جولى جوڭعارمەن تابان تىرەسىپ شايقاس. قۇقايدىڭ كوكەسىن جەرىڭدى تاستاپ قاشقاندا كورەرسىڭ. جول-جونەكەي جۇرتتىڭ ءبارى جابىلا تالاعاندا قاي ساعاناعىڭنىڭ قاي سايدا قالعانىن بىلە الماسسىڭ ءالى. مەنىڭ ايتارىم، ەندى ىرعالىپ-جىرعالاتىن جاعداي جوق. قايتا ويلانىپ-تولعانعانمەن قازاقتىڭ قارۋ ۇستارى شامالىدا سەكسەن مىڭنان ءبارىبىر اسا قويمايدى. شاراناسىن جارىپ شىققان بويدا بەس قارۋىن اسىنىپ شابىنىپ تۇرار دايىن ساربازدى قازاقتىڭ قاتىنى دا، ويراتتىڭ قاتىنى دا تۋمايدى. سوندا نە كۇتىپ وتىرامىز. ەندى كىدىرگەن سايىن جاۋ سۇعىنا تۇسەدى دە، قازاقتىڭ ءجۇنى جىعىلا تۇسەدى.
جاس سۇلتاننىڭ مىنا سوزىنە جۇرت قوزعالايىن دەدى. گۋ-گۋ كوبەيدى. ەندىگى اڭگىمە باسقا جاققا قاراي ويىساتىن ىڭعاي تانىتتى.
— سوندا قولدى كىم باستاپ بارادى؟
بۇل جولى سۇراقتى تاۋكە قويدى. گۋىلدەسە باستاعان قاراقۇم القابى جىم-جىرت باسىلا قالدى. دۋاداقتاي-دۋاداقتاي بولىپ بولىنە وتىرعان باتىرلار قايسىمىزدى اتار ەكەن دەگەندەي حالىققا قاراپ قالعان. مىنانداي قىسىلتاياڭ كۇندە كۇللى قازاقتىڭ قانىن مويىنىنا كوتەرىپ الار جۇرەك جۇتقاندىق قايسىسىنان شىعار ەكەن دەگەندەي جۇرت باتىرلارعا قاراپ قالعان. بۇنداي ەكى تالاي ءىس ۇستىندە سالماقتى ەلدىڭ وزىنە سالاتىن سارى الا شاپان سۇلتاندار مەن بيلەر دە ءۇنسىز. تاۋكە كوزىن كوپ قىدىرتتى. ورىنىنان بوكەنباي كوتەرىلدى.
— ەگەر ءۇش ارىس باتاسىن بەرسە، «الاش» ۇراندىنىڭ تۋىن مەن كوتەرىپ بارايىن، «ارقار» ۇراندىنىڭ تۋىن ءابىلقايىر كوتەرىپ بارسىن!
جۇرت، قاپەلىمدە، نە دەۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەي سىلتىدەي تىنىپ قالدى. سوسىن القالى جيىننىڭ ارتقى جاق قاتارىنان «دۇرىس! دۇرىس!» — دەگەن باتىلسىزداۋ داۋىستار شىقتى. ول داۋىستار بىرتە-بىرتە جيىلەپ الدىڭعى قاتارعا قاراي ويىسىپ كەلەدى. گۋىلدەگەن جاپا-تارماعاي داۋىستار دۋاداقتاي-دۋاداقتاي بولىپ وتىرعان باتىرلارعا كەپ تىرەلدى. باتىرلار بىر-بىرىنە كوزدەرىنىڭ استىمەن قاراپ قويدى. مۇندايدا شاقشاسىن سۋىرىپ الاتىن جانىبەك قولىن قالتاسىنا اپاردى. الاقانىنا ناسىباي توگىپ جاتىپ: «دۇرىس قوي!» — دەدى. ءسال كىدىرىپ بارىپ قالعان باتىرلار دا: «دۇرىس قوي! دۇرىس!» — دەپ گۇج ەتىستى. اقساقالدار دا باس يزەستى. حان ءۇش توبە بيگە قارادى. ءۇش بي باستارىن يزەپ: «دۇرىس!» — دەستى.
تاۋكە داۋىسىن كەنەدى.
— ءۇش ارىستىڭ باس كوتەرەرلەرى باسا كوكتەپ تۇرعان وزبىر دۇشپاننىڭ الدىندا نامىسىمىزدى قولدان بەرمەيمىز، تابان تىرەسىپ شايقاسامىز دەپ وتىر. قازاقتىڭ قولىن قاندىكوز جاۋعا قارسى بوكەنباي مەن ءابىلقايىر باستاپ شىعامىز، — دەدى. وعان ءۇش ارىستىڭ قۇران ۇستاپ سايلاعان ءۇش توبە ءبيى قوسىلىپ وتىر. اتا-بابانىڭ ءۇردىسى ءۇش ارىستىڭ تىزگىن ۇستاعان ازاماتتارى قۇران ۇستاپ، اق بوز بيە سويىپ، جاس قاندارىن ماڭدايىنا جاعىپ انتتاسقاندى تالاپ ەتەدى. جيىننىڭ شەشىمى وسى عوي!
— وسى! وسى! — دەپ جۇرت ورىندارىنان ءدۇر كوتەرىلدى. قالعان جۇرتقا قاس قاعىمداي عانا كورىنگەن وسى ءبىر ءسات ءابىلقايىرعا جىلداي ۇزاق كورىندى.
جابىر-جۇبىر ايقايلار، ابىر-سابىر جۇرىستەر باستالىپ كەتتى. اسپاننان تۇسكەندەي اق شاڭقان بوز بيە كەپ ورتاعا تۇرا قالدى. ءۇش ارىستىڭ ۇشەۋىنەن ءۇش باتىر شىعىپ بوز بيەنىڭ اياعىن بۋدى. مۇقامبەتجان قوجا قۇبىلاعا جۇگىنىپ وتىرىپ قۇداي جولى بوز بيەنى قابىل قىلا كور دەپ باتا وقىدى. جۇرت بەتتەرىن سيپاستى. ءۇش ءجۇزدىڭ ءۇش ءبيى ماڭدايىنا ءبىر-بىر تيگىزىپ بەرگەن اي ءجۇزدى اق سەلەبەنى بوكەنباي قولىنا الدى. اق بوز بيەنىڭ القىمىنا بارىپ: «ءبىسسىمىللا!» — دەپ ورىپ كەپ جىبەردى. ساۋ ەتە قالعان قىزىل قان ءۇش ارىستىڭ ءۇش جىگىتى ۇستاپ تۇرعان كۇمىس لەگەنگە شۇمەكتەي جونەلدى. ءبىر تامشىسىن جەرگە تامىزباي قۇيىپ العان اق بوزدىڭ قانىنا جۇرت جاپا-تارماعاي قولىن مالىپ، ماڭدايلارىنا تيگىزىپ جاتىر. بۇدان كەيىن مىناۋ القالى جيىننىڭ ءپاتۋاسى بويىنشا توگىلگەن قاننىڭ ءبارى مىناۋ حالىق قامىن قامداعان اق جولعا ساداقاعا شالىنعان بوز بيەنىڭ قانىنداي پاك، بوز بيەنىڭ قانىنداي قاستەرلى بولماق! كوپ بولىپ كەلگەن ورتاق ۇيعارىمنىڭ جولىندا توگىلگەن قاننىڭ ءبارى پاك، كەسىلگەن باستىڭ ءبارى شەيىت!
جۇرت ماڭدايلارىن تۇگەل قانداپ بولعاسىن ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى اتا دۇشپانمەن تىزە قوسىپ شايقاسامىز دەپ قۇداي الدىندا قۇران ۇستاپ انتتاستى. جۇرتتىڭ ءبارى جەر تىزەرلەپ، عازاۋات سوعىسقا جەڭىس تىلەپ الاقان جايىستى.
ءابىلقايىر مەن بوكەنباي! ءابىلقايىر! بوكەنباي! — دەگەن جابىر-جۇبىر ايقايدان باسى اينالىپ بارا جاتقانداي بولدى.
سول ءبىر جەر قايىستىرا شىققان اششى ايقاي ءالى كۇنگە قۇلاعىندا. سول ءبىر جابىر-جۇبىر ءۇن ەسىنە تۇسكەندە ءالى كۇنگە ميى زەڭىپ قويا بەرەدى. مىنە، ءقازىر دە زەڭىپ بارادى. سول ءبىر ۇلى جيىن باياعىدا ەمەس، ءدال وسى ءقازىر بولىپ جاتقانداي. سول ءبىر جابىر-جۇبىر ايقاي باياعىدا ەمەس، ءدال وسى ءقازىر شىعىپ جاتقانداي... جەر-كوك تۇگەل جاڭعىرىعىپ قويا بەردى.
اپىراۋ، بۇعان نە كورىنگەن؟ سارى ۋايىمعا تۇسە-تۇسە، قىسىر قيالدى قۋا-قۋا اقىلىنان الجاسا باستاعاننان ساۋ ما؟ شىنىندا دا، قۇلاعىنا جابىر-جۇبىر ءۇن كەلە مە قالاي؟ شىنىندا دا، جۇرت مۇنىڭ اتىن اتاپ، بىردەڭە دەپ جاپا-تارماعاي جابىلا ايقايلاپ جاتقان سياقتى عوي.
مىناۋ ءوزى نە قىلعان ايقاي-ۇيقاي! قايدان شىعادى ءوزى؟ بۇل وسى قايدا وتىر؟
توڭىرەككە كوز جۇگىرتىپ ەدى، تۇتاسىپ تۇرىپ العان بۋالدىردىڭ ار جاعىنان بىردەڭەلەر ەمىس-ەمىس بۇلدىراعانداي بولدى. اۋ، مىناۋ ءوز ءۇيى عوي... الەكەي-كۇلەكەي حان ورداسى عوي! ءيا، سولاي...
الاقتاپ جان-جاعىنا قارادى. بوپاي قايدا كەتكەن؟ ۇيرەنشىكتى ورىنى بوس جاتىر...
— حان يەم!
مىناۋ — بوپايدىڭ داۋسى. سىرتتان شىعادى. بۇل جۇرتقا نە كورىنگەن ءوزى؟ نەگە وسىنشا ۋ-شۋ بوپ جاتىر،
— حان يەم، حان يەم!
وقىس شىققان دىبىسقا باسىن كوتەرىپ الىپ ەدى، ەكى بوساعانى ەكى يىعىنا ءىلىپ كەتەردەي بوپ اپتىعىپ كىرىپ كەلە جاتقان مىرزاتاي ەكەن.
ءابىلقايىر تاڭ اتقالى بۋلىقتىرىپ تاستاعان اۋىر ويدان سەرپىلە الماي ماناۋراي قارادى.
— نە بوپ قالدى تۇگە؟
— اۋىل سىرتىنداعى جالعا بەس-التى اتتى كوتەرىلدى. مىرزاتاي ەكى يىنىنەن دەم الىپ ەنتىگىپ ءتۇر. سىرتتاعى جابىر-جۇبىر كۇشەيە ءتۇستى.
— انە، ويعا قۇلادى.
حان اۋىلىنداعىلاردىڭ ءابىلقايىردان باسقالارى ءبىرى قالماي تىسقا شىعىپتى. ءبارىنىڭ دە بەيتانىس جولاۋشىلارعا اۋىزدارىن اشىپ قاراپ قالعان سىڭايلارى بار.
ءابىلقايىر سول ورىنىندا باسىن تىكتەپ قاقشيىپ وتىر. سەرپىلە كەرىلگەن قاسى مەن تىكىرەيە قالعان شۇناق قۇلاعى عانا سىرتتان حابار توسىپ وتىرعانىن سەزدىرگەندەي. الاقانداي الا كوزگە الگىندە عانا مولتەڭدەپ تۇنىپ تۇرعان تۇنجىراڭقى ويلار الدەقايدا جىم-جىلاس جوعالىپتى.
مىرزاتاي سىرتقا شىعىپ كەتكەن-دى. قاۋقىلداعان داۋىسى قايتا ەستىلدى.
— انەبىرەۋلەرىنىڭ باسىنداعى باشقۇرت تىماق قوي. الدار بايلارى كۇنى كەشە عانا كەلىپ كەتپەپ پە ەدى. كۇنارا ات قۇرعاتپاي شاپقىلاپ باشقۇرتتارعا سونشاما نە كورىندى ەكەن.
— ورتالارىنداعى انەبىرەۋ قازاق ەمەس پە؟ باشقۇرتتاردىڭ اراسىندا جالعىز قازاق قايدان جۇرەدى؟ قىستىكۇنگى ۇستى-ۇستىنە شاپقىنشىلىقتارىنان كەيىن ولاردىڭ قورالى قول بولىپ جۇرمەسە، قازاق اراسىنا ءبۇيتىپ شاعىن توپپەن كەلە قويۋى قيىن ەدى عوي. جولداعى ەلدەر بۇلاردى قالاي امان جىبەرە قويدى ەكەن؟!
— انانى قارا! الگى قازاق دالاقتاپ شابا جونەلدى. جالعىز ءوزى وزا شاۋىپ كەلەدى!
جالعىز قازاقتىڭ قاسىنداعى سەرىكتەرىن تاستاپ، شابا جونەلگەنى نەسى؟ قاسىنداعىلار قايتتى ەكەن؟
— قاسىنداعىلار ىلەسە شاپقان جوق. سار جەلىسپەن سالدىرىپ كەلەدى.
سوندا قالاي بولعانى؟ الدە بۇدان ءسۇيىنشى سۇراۋعا جىبەرىلگەندەر مە ەكەن؟ ەندەشە، ءبارى نەگە شاپپايدى؟ ءيا، باشقۇرتتار بوتەن اۋىلعا، قازاقتىڭ اۋىلىنا كەلە جاتىپ، اتتارىنىڭ باسىن ەركىنە قايدان جىبەرە قويسىن. سوندا قارقاراداي حان اۋىلىنا تاسىرلاتىپ شاۋىپ كىرەتىندەي ول نە قىلعان جۇرەگىنە ءجۇن بايلاعان قازاق؟ ەلشىلەرى بولسا، قالعاندارى قايدا؟ نەگە جالعىز كەلەدى؟ قاسىنداعى باشقۇرتتارى نەسى؟ ءبىراق ورىسپەن ەكى ورتاعا قازاق قاسىنا نە تاتار، نە باشقۇرت ەرتپەي جۇرە الا ما؟
— ويباي-اۋ، مىنانىڭ باسىنداعى ءوزىمىزدىڭ شومەكەي تىماق قوي!
— و توبا...
— نە دەيدى؟ نە بوپ كەتتى ءوزى؟
اق وردا شىركوبەلەك اينالىپ بارادى. سىرتتاعى جابىر-جۇبىر كۇشەيە ءتۇستى.
— ءماس-سا-عان! مىناۋ رىسباي عوي!
مىرزاتايدىڭ داۋىسى بىرتە-بىرتە الىستاپ بارادى. سوندا... توقتا... رىسبايدىڭ سوندا... جالعىز كەلگەنى قالاي؟ سەيتقۇل مەن قۇتتىمبەت قايدا؟ الدە اق پاتشا ولاردى امانات قىپ ۇستاپ قالعانى شىن بولعانى ما؟
ءابىلقايىردىڭ تۋ سىرتى مۇزداپ قويا بەردى.
— ءسۇيىنشى! ءسۇيىنشى!
— ويباي-اۋ، نە دەيدى مىناۋ؟! ەلشىلىكتەن جالعىز-اق ادام ورالسا، وعان نەسىنە ءسۇيىنشى سۇرايدى؟ بۇل جۇرتتا ەس بار ما، تۇگە...
— ءسۇيىنشى! ءسۇيىنشى، حان-يەم!
— مىناۋ ءوزى كىمنىڭ داۋىسى؟
— ءسۇيىنشى!
— رىسبايدىڭ داۋسى عوي؟ نە بولعان سوندا؟!
ءابىلقايىر سىرتقا جۇگىرە شىققىسى كەلگەندەي، ەكى-ۇش ۇمتىلىپ ەدى، بۋىن-بۋىنى قالتىراپ، ورىنىنان تۇرا المادى. سوسىن قۋانعانى دا، رەنجىگەنى دە بەلگىسىز، قولىن ءبىر سىلتەپ، تۋ سىرتىنداعى قۇس جاستىققا شالقالاي بەردى.
قۇداي بەرۋدەي-اق بەردى عوي!
پاتشادان رىسباي ورالعالى حان اۋىلىنان ات قۇرعاپ كورگەن ەمەس. بۇرىن جان-جاعىڭا كوز تاستاساڭ، جاعالاي قۇلازىپ جاتاتىن، جامالداتىپ ولگەن تۇيەنىڭ كونىندەي قابارىتىپ العان قارا سۇر كەڭىستىك اياق استىنان اجارلانىپ سالا بەردى. انا تۇستان دا — اقتىلى-قۇلالى بوپ شۇبار توپ شىعا كەلەدى، مىنا تۇستان دا — اقتىلى-قۇلالى بوپ شۇبار توپ شىعا كەلەدى. تاڭەرتەڭ دە سولاي، تۇستە تە سولاي، كەشكە دە سولاي.
اۋىل قاراسىنا ىلىگەر-ىلىكپەستە اتتارىنان ءتۇسىپ، تىزگىندەرىن قارلارىنا ءىلىپ اپ، حان ورداعا قاراي جاياۋ بەتتەيدى. ورداعا داۋىس جەتىم جەر قالعاندا ءتىزىلىپ تۇرعان جالاڭداعان جاس جىگىتتەر قوناقتاردىڭ جۇگەنىن قولدارىنان قاعىپ اپ، اتتاردى اۋىلعا شاڭى جەتپەيتىندەي وقشاۋ جەردەگى كەرمەلەرگە جەتەلەي جونەلەدى. ورداعا ءجۇز قادامداي قالعاندا سامساپ تۇرعان كوك نايزالى توپ مەيمانداردىڭ نايزالارىن الىپ قالادى. قىرىق قادامداي قالعاندا ءيىن تىرەسكەن وڭشەڭ ءبىر ءتورتپاق پالۋان جىگىتتەر كىسىلەردىڭ تۇر-تۇسىنە قاراپ، بەلگىلى بيلەر مەن رۋ باسىلارى بولماسا، قالعاندارىنىڭ قانجارى مەن قىلىشتارىن سىپىرىپ الادى. حان ورداعا قۇرىق تاستام جەرگە جەتكەندە مەيمانداردىڭ كىسەلەرىنە ىلىنگەن كىشكەنە قىندارىنداعى سۇيەك ءمۇجيتىن ساپى پىشاق پەن قولدارىنداعى قامشىدان باسقا قارۋ قالمايدى.
ول ەكەۋىن الۋعا بولمايدى. پىشاعىن العانىڭ — ۇيىڭە توتەلەپ كەلگەن قۇدايى قوناقتىڭ اۋەلدەن ەنشىسى بولىنبەگەن ەن قازاقتىڭ قاي شاڭىراعىنان دا تيەسىلى سىباعالى جىلىگىن الدىنا قويمايمىن دەگەنىڭ. قامشىسىن العانىڭ — تابالدىرىعىمنان اتتاعاسىن اۋىزىڭدى اشپايسىڭ، كومەيىڭە قۇم قۇيىلىپ كىرىپ، قۇم قۇيىلىپ شىعاسىڭ، حان الدىندا داتىڭ بولسا — ايتپايسىڭ، داستارقان ۇستىندە داۋ شىقسا -ارالاسپايسىڭ دەگەنىڭ. ويتكەنى، باسىنا داعاراداي قىپ بورىك كيىپ، بەلىنە بەس قارۋىن اسىنىپ، بەت جۇزدىك كيىمىن كيىپ، بەت جۇزدىك اتىن ءمىنىپ، ازاماتپىن دەپ الشاڭ باسىپ كەلگەن ەركەك كىندىكتىڭ ءماجىلىس ۇستىندە اۋىزىنان بۇرىن قولىنىڭ قيمىلداماعى، القالى ورتاعا الدىمەن قامشىسىنىڭ تۇسپەگى شارت. قامشىسىن ورتاعا تاستاماي قويشى سويلەر، قويمانشى سويلەر، ال ءوزىن سىيلايتىن ەر ازامات جاعىن اشپايدى. قامشىسىن العانىڭ — «ءقادىرىڭ جوق قاعىرماسىڭ» دەگەنىڭ. ەركەك ادامعا ودان اسقان قورلىق بولار ما! ودان دا تىماعىڭدى كۇلگە لاقتىرىپ، قاتىنىڭنىڭ ءتىز كيىمىن باسىڭا وراپ اپ، يىعىڭا قارا الا دوربا سالىپ، جايىلعان سيىردىڭ قۇيرىعىن قاعىپ، تەزەك تەرىپ كەتكەنىڭ مىڭ ءبىر عانيبەت! قازاق ءۇشىن مىناۋ ۇلان-عايىر كوك اسپاننىڭ استىندا، جەتى قات قارا جەردىڭ ۇستىندە سەنىڭ اۋىلىڭنان باسقا اۋىل، سەنىڭ تۇتىنىڭنەن باسقا ءتۇتىن قۇرىپ قالعانداي، اتىنىڭ باسىن سەنىڭ بەلدەۋىڭە بۇرىپ، تۋرالاپ كەلگەن قوناقتان ءقادىرلى ەشكىم بولماسقا كەرەك. ال، تورە اۋىلىندا، اسىرەسە حان اۋىلىندا قاي-قاي قازاقتىڭ دا ايىرىقشا تىراشتانىپ باعارى بەلگىلى. ءوزىڭنىڭ كىم ەكەنىڭدى بىلگىڭ كەلسە، تورەنىڭ ۇيىنە ءتۇس دەگەن دە سودان قالعان. حان ۇستىنە پىشاعىڭ مەن قامشىڭدى تاستاماي كىرسەڭ — قاتاردا جۇرگەنىڭ. حان اۋىلىنا ارتىڭا تازى ەرتىپ، نوكەر ەرتىپ كىرە الساڭ — ەل قاتارلى ەمەس، ەل ۇستىندەگى ءقادىرلى ازامات بولعانىڭ.
حاننىڭ قوناعىن قاراشى اتتان تۇسىرەدى، اعايىن-جەكجات الدىنا ءتۇسىپ جول باستايدى، حانزادالار وردانىڭ قاسىنان قول قۋسىرىپ قارسى الىپ، ەسىك كوتەرىپ ۇيگە كىرگىزەدى.
رىسباي ورالعالى شارتاراپتان اعىلىپ جاتقان ۇلكەندى-كىشىلى مەيماندارعا وسى جول-جورالعىنىڭ ءبارى مۇلتىكسىز ىستەلىپ جاتتى. ءتورى مەن بوساعاسىنىڭ اراسى ات شاپتىرىم اق سارايداي حانوردا ەرتە بارساڭ دا، كەش بارساڭ دا تىزەلەرىن ءتۇيىستىرىپ شالقايا جايعاسقان جاقسى مەن جايساڭعا تولادى دا وتىرادى. حانمەن ماجىلىستەس بولىپ شىققان مەيمان اناداي جەردەگى وزىنە ارناپ تىگىلگەن اق وتاۋعا بارىپ، سىباعالى قوناقاقىسىن جەيدى.
وسىنىڭ ءبارىن بەس ساۋساعىنداي ءبىلىپ العان يتجەمەس كوكجيەكتەن قارايعان كورىندى-اق، توبەسى كوككە ءبىر جەتىپ قالادى. قوناق دەگەن قىزىر دەپ، ءوز سىباعاسىن ءوزى الا كەلەدى دەپ باياعىدا پايعامبارلار ايتىپتى، قوناعى ارىلماعان ءۇيدىڭ قۇتى ارىلمايدى دەپ ءقازىر جوق قاراپ جۇرگەن قازاق تا ايتادى، داۋ قۋىپ جۇرگەن قازاق تا ايتادى.
ۇيىنەن قىرىق قادىم ۇزاپ شىققان كىسىنىڭ ءبارى قوناق. ۇيىنەن قىرىق قادىم ۇزاپ شىققان كىسىنىڭ پاقىرى دا پاقىر، باتىرى دا پاقىر. الدىندا اسى، باسىندا قالقاسى، استىندا توسەنىشى، ۇستىندە جامىلعىسى بولماسا، پاقىر بولماعاندا كىم بولادى. ەندەشە، قوناق ادامنىڭ ءبارى پاقىر. پاقىر ادامنىڭ بارىنە ءپاتيحا تيەسىلى. ءپاتيحا بەرۋدەن باس تارتقان ادام كىسى ەمەس كىساپىر، ەكى دۇنيەدە دە بەتىنىڭ كۇيەسى بەس ەلى قانىپەزەر. جال-جالدىڭ باسىندا ءشىلدىڭ بوعىنداي شاشىراپ وتىرعان قازاقتىڭ مالى جوعالماس پا، باسى اۋىرىپ، بالتىرى سىزداماس پا، ۇلى ەر جەتىپ، قىزى بوي جەتپەس پە، كارىسى وپات بوپ، نارەستەسى قىرقىنان شىقپاس پا، ءتىپتى باسقا شارۋاسى ءبارى تاۋسىلسا دا، كوكجيەكتەگى كوك ساعىمعا قاراپ مەلشيىپ وتىرعاننان، كۇلدىرەۋىش ساناپ، شاڭىراققا قاراپ شالجيىپ جاتقاننان قۇيىمشاعى اۋىرماس پا، جامباسى ۇيىماس پا، ءىشى پىسپاس پا — ايتەۋىر ءبىر رەتىن تاۋىپ ءجۇرىپ-تۇرماقشى عوي! ەندەشە، ءجۇرىپ-تۇرعان قازاق باسقانىڭ قازانىنا قالايشا كىرىپتار بولمايدى. ەندەشە كىرىپتار كىسى ءقايتىپ پاقىر بولمايدى. ەندەشە، ءبىر كۇن اتقا تاقىم سالماي ۇيىندە وتىرسا، نامازى قازا بولعانداي تىقىرشىپ بىتەتىن قۋ اياق قازاقتىڭ ءبارىن پاقىر ەمەي پاتشا عوي دەپ پە ەڭ! ەندەشە قازاقتىڭ قاي-قايسىسىنا دا ءپىتىر تيگەندەي. ەندەشە، باسقا كىساپىر، باسقا قانىپەزەر بولسا دا، قازاق كىساپىر، قازاق قانىپەزەر بولا المايدى، بۇگىن بىرەۋگە سەن كىساپىرلىك قىلساڭ، ەرتەڭ ساعان بىرەۋ كىساپىرلىك قىلادى. ەندەشە، قازاقتىڭ قوناقجاي بولمايتىن امالى قايسى؟!
ونى باسقا بىلمەسە دە، يتجەمەس بىلەدى. اۋەلدە تۇيە قاراپ شىعىپ، ەلدەن ەل اسىپ، جەردەن جەر اسىپ حان قوسىنىنان ءبىر-اق شىققان يتجەمەس باسقانى بىلمەسە دە، قوناقجايلىقتى بىلەدى. ءبىراق حاننىڭ قوناقجايلىعىن ادام كورگەن ەمەس. قاز-قاتار قازىلعان جەر وشاقتارعا قاز-قاتار اسىلعان تاي قازاننىڭ قايسىسىنىڭ قاقپاعىن اشىپ قالساڭ دا — بىلقىپ جاتقان سەمىز جاباعى، قالقىپ جۇرگەن سارى الا ماي. تۇمسىعىڭدى پەيىشتىڭ باعىنا ءبىر سۇعىپ العانداي راقاتتانىپ قالاسىڭ. قاتار-قاتار تىزىلگەن تورى سابانىڭ ءبارى — اۋزى-مۇرنىنا شىعا لىقىلداپ تۇرعان قىسىراقتىڭ قىمىزى. ءبىر پۇشپاعىنا اۋزىڭدى توسەپ جاتا كەتكىڭ كەلەدى.
كول بوپ توگىلىپ جاتقان تاماق. تاۋ بوپ ءۇيىلىپ جاتقان تاماق. سونى جان-جاقتان انتالاپ كەپ، جاپا-تارماعاي جابىلا جالماپ، ىرسىلداپ-كۇرسىلدەپ اتتارىنا ارەڭ ءمىنىپ، شارتاراپقا قايتادان شاشىراپ بارا جاتقان شۇبىرىندى قازاق. وسىنشا تاماقتى قۇلا دۇزدە قۇلانداي بوسىپ جۇرگەن كوپ وبىردىڭ جەمساۋىنا تىقپىشتاپ باعۋ دا شامالى كىسىنىڭ قولىنان كەلە قويمايتىن ساحيلىق-اۋ! سوعان قاراعاندا، حان بولۋ دا اناۋ ايتقان وڭاي شارۋا بولا قويماسا كەرەك.
وسىنىڭ ءبارىن ءوز داۋلەتىڭنەن جىرىپ بەرمەك تۇگىلى جالاڭداعان تاباقشى جىگىتتەر اۋزى-مۇرنىنان شىققانشا، ۇيگىشتەپ، توبەلەرىنە قويىپ اپ، توگىپ المايىن دەپ مايموڭدەي باسىپ، اق ۇيلەرگە قاراي اپارا جاتقان سانسىز سارى الا استاۋلاردى كورگەندە يتجەمەستىڭ ايدالادا تۇرىپ، قارالاي ءىشى ۇلىپ قويا بەرەدى. يتجەمەسكە ايتقىزساڭىز، شىركىن، قازاقتىڭ شانشىلا تولعان سارى الا تاباعىنان اسقان ادەمى نارسەنى ەكى دۇنيەدە دە تابا المايسىز. ءبىراق، سول ادەمى نارسە يتجەمەسكە سول ادەمى قالپىندا بۇيىرماي تۇر عوي! قازان باسىنا مىرزاتاي كەلسە، انادايدا تۇتىنگە تۇمسىعىن توسەپ تۇرعان ونى شاقىرىپ الىپ قول باسىنداي قازىنى، سولاقپانداي قۇيرىقتى كومەيلەتە اساتىپ جىبەرەتىنى بار. ال، ەندى الگى تولەڭگىت بايبەك كەلسە، وندا مىناۋ كەڭ دۇنيە كوزدى اشىپ جۇمعانشا قاران سۋ الىپ قالقىپ شىعا كەلەدى. «قوناققا جەتپەي جاتقاندا وسىلار-اق سۇقاقتايدى دا جۇرەدى ەكەن!» — دەپ كوزىن ساتقان كوپ يتكە قوسىپ، بۇنى دا قۋىپ جىبەرەدى. الپىس التى اتاسىنا، جەتپىس جەتى شەشەسىنە ادامدىق بىتپەگەن، ارعى تەگى قىرىق تەمىردىڭ قۇراۋىنان پايدا بولعان قۋ شۇناق شاتا نەمە مىناۋ ساپ-سارى الا مول دۇنيەنى و باستا قارا كورتتىڭ پىشاقتاي ارقاسىنا قوڭىن ويدىرىپ، قىل ارقانمەن شاندىپ بايلاۋلى كەلگەندە قول-اياعىنداعى شىنجىر بۇعاۋمەن بىرگە ارقالاپ اكەلگەندەي قارالاي قورىپ بىتەدى. بوساعان تاباقتاردى دا جىلان جالاعانداي جالاپ-سۇقتاپ، اۋزىنا ەشتەڭە تيگىزبەيدى. وندايدا يتجەمەس وزىنە ەشتەڭە بۇيىرمايتىنىن بىلسە دە، وسىنشالىق ادەمى كورىنىستەن كوز الا الماي، قازان باسىنداعىلار مەن تاباق تاسۋشىلاردىڭ ءار قيمىلىن اڭدىپ اڭىرايىپ تۇرعانى. ونىڭ كوزىن قىزىقتىرىپ، الگىندە عانا قاراتاۋدىڭ قارا شوقىسىنداي بوپ ءۇيىلىپ بارا جاتقان ۇيمە تاباقتاردى اق ۇيلەردىڭ ايقارا اشىلعان ەسىكتەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قىلعىتا بەرەدى، قىلعىتا بەرەدى...
كەيىن بۇل ماناعى مول دۇنيەنىڭ قايدا ءسىڭىپ جوعالعانىن بىلگىسى كەپ، ءار نەمەنى ءبىر سۇراعىشتاپ تاباقشىلاردىڭ مازاسىن الادى. سوندا تاباقشىلار ايتادى: توسەگىنە قازى-قارتا، جال-جايا ساپ سارى الا قىلىپ، ورتاسىنا وڭشەڭ جۇرەك، بۇيرەك سالىپ قوڭىر الا قىلىپ، ەڭ ۇستىنە باستى جايعاستىرعان ءتور تاباق حاننىڭ الدىنا، توسەگىن سارى الا قىپ ۇستىنە جامباس پەن باس سالىنعان باس تاباقتار مەن سىي تاباقتار سىيلى مەيمانداردىڭ الدىنا، ال باس پەن جامباستىڭ ورنىنا ورتان جىلىك، توقپان جىلىك، اسىق جىلىك تۇسكەن ورتا تاباق پەن اياق تاباق ولاردىڭ شاشباۋىن كوتەرگەن جىگىت-جەلەڭنىڭ الدىنا قويىلادى دەيدى. سان جىلىك پەن ءتوس سالىنعان تاباق كۇيەۋگە، ۇلتابار، ىشەك-قارىن، قابىرعا-ومىرتقا سالىنعان تاباق كەلىن-كەپشىككە بۇيىراتىن كورىنەدى. ايتەۋىر يتجەمەس پەن وشاق باسىن كۇزەتكەن سىمسىك كوز كوپ توبەتتەن باسقانىڭ بارىنە دە تاباق جەتەتىن ءتۇرى بار. الايدا، حان اۋىلىنا قوناق كەلگەنىنە، وزدەرىنە تاباق بۇيىرماسا دا، يتجەمەس پەن يتتەر دە ەستەرى قالماي قۋانادى. قان-جىن، سۇيەك-ساياق بۇيىرسا دا، قارىندارىنا بىردەڭە بارادى عوي، ايتەۋىر!
بارعاندى قويىپ، رىسباي كەلگەلى يتجەمەستىڭ ءتىپتى كەكىرىگى ازايا باستادى. ويتكەنى، حان باس بولىپ، بارلىق اقساقالدار جۇرتقا اۋەلى قۇيقا ۇلەستىرەدى، سوسىن سارقىت اساتادى. داستارحان باسىنداعىلار سولاردىڭ لىقا تولى شەڭگەلىنە كەزەك-كەزەك اۋىزىن توسىپ ءجۇرىپ-اق تويىپ بولادى. كوپ تاباق بوكسەسىنەن تومەن تۇسپەگەن قالپى كەرى قايتارىلادى. اتا ءداستۇرى اقساقالداردان قايتقان تاباقتى سالەم ەتىپ كەلىندەر الۋى كەرەك دەيدى. حان اۋىلىنىڭ كەلىندەرى جۇرتتىڭ مالشىلاپ تاستاعان تاباعىن ءقايتسىن، وشاق باسىنداعىلارعا اسىرادى. وشاق باسىنداعىلار ەڭ مالشىندى تاباقتى مۇنىڭ اۋىزىنا توسادى. سوندا وسى اۋىلدىڭ ەڭ جاڭا تۇسكەن كەنجە كەلىنى يتجەمەس بوپ شىعا كەلەدى. يگى جاقسىلار جاس كەلىنگە تاباعىن سارقىتىمدى جەپ مەندەي باقىتتى بولسىن دەپ بەرەتىن كورىنەدى. حاننىڭ دا، سۇلتاننىڭ دا، ءبيدىڭ دە، بايدىڭ دا سارقىتىن جەگەنمەن حان بولىپ، سۇلتان بولىپ، بي بولىپ، باي بولىپ جاتقان يتجەمەس جوق. ءبىراق، كەيدە ءتۇن ورتاسىندا ءىش قۇرعىرىنىڭ سۋ ىشپەگەن جىلقىداي شۇرقىراپ قويا بەرەتىنىنەن قۇتىلدى. كەلىن تاباق جەسىن، كەپشىك تاباق جەسىن — قارىنى تويسا بولماي ما! الدىنا كەلگەندى كوكەسىنە كورىستىرىپ قاقشىپ باعادى.
ابدەن ءىشى سىزداعاسىن بارىپ اۋىل ىشىندەگى مالايلار جاتاتىن قوڭىر ءۇيدىڭ وڭ جاعىنداعى كوپ جابۋدىڭ بىرىنە ۇزىنىنان ءتۇسىپ قۇلاي كەتەدى. شالقاسىنان ءتۇسىپ شالجيا جايعاسىپ العاسىن اعىل-تەگىل قيالعا باتادى. شىركىن، وسىنداي شىرەي تويىپ كەتكەندە توعىڭدى باساتىن، ازداپ كۇشالا قوسقان، ءۇش-تورت كۇن اسىپ ايۋداي اقىرتىپ، كوبىگى شەڭبىرەك اتىپ تۇرعان اششى قىمىز بولار ما ەدى! بىرەر ساپتى اياعىن سالىپ الساڭ، جۇرەگىڭنىڭ باسىندا كىلكىپ تۇرعان سارى الا ماي قايقى قۇيرىق قارا الا توبەت كورگەن شاۋىلدەك كۇشىكتەي جىمىپ جانەلەر ەدى. ايتپەسە، مىناۋ جىلقىنىڭ قۇرت قوسقان سارى سورپاسى كەبەجە قارىنىڭدى ودان سايىن كەپتىرە تۇسپەسە، توق تاراتپايدى، تاقىرعا تۇسكەن قاقتىڭ سۋىنداي كوكىرەگىڭنىڭ باسىندا لىقىلدايدى دا تۇرادى.
ءبىراق، بۇعان قىمىز قايدا... ەڭ بولماعاندا، سابا پىسۋگە دە جولاتپايدى. پۇشپاققا قولى ءبىر جەتسە، ءارى قاراي رەتىن ءوزى-اق كەلتىرەر ەدى! ونداي-ونداي پايدالى جەردى بايبەك قۇساعاندار قولدارىنان تىرىدە شىعارا ما! بۇعان سول مال سويۋ، ىشەك-قارىن ارشۋ، قوي ءۇيتۋ، جەر-وشاق قازۋ... ايتەۋىر، شيكى تاماق بولماسا، پىسكەن تاماقتىڭ ماڭايىنان جۇرگىزبەيدى.
باياعىدا ەشتەڭەنى بىلمەيدى ەكەن عوي. حان اۋىلىنا كەلگەلى كورمەگەنى، ەستىمەگەنى جوق. حان داستارقانىنىڭ باسىندا كىمدى قالاي وتىرعىزعانىنىڭ وزىندە گاپ بار دەسەدى. ول داستارقانعا ىلىككەندەر بيلىكتەن دە قۇر قالمايدى دەسەدى. مىناۋ اق تاۋدى ايىرىپ، قارا تاۋدى قايىرىپ كەلگەندەي قىپ توبەلەرىنە كوتەرىپ جاتقان رىسبايلارى كۇنى كەشە بازارعا جىلقى ايداساتىنداي عانا ابىرويى بار كوپ شاۋىپكەلدىڭ ءبىرى ەكەن. ەندى، مىنە، حان يىعىنا قامقا شاپان جاۋىپ، كەلگەندەرگە پەتەربوردىڭ اڭگىمەسىن ايتقىزىپ، كۇنى-تۇنى قاسىنان شىعارمايتىن كورىنەدى. رىسبايدىڭ وسى اتقا مىنگەنى مىنگەن دەسەدى. اتقا مىنگەنى قۇرىسىن، شەتىنە قول تيمەگەن سارى الا تاباقتى ءوز الدىنا الىپ، شەتىنە ەرىن تيمەگەن سارى قىمىز تولى ساپتى اياقتى الاقانىنا سالىپ اپ، اسىقپاي ءسىمىرىپ شىرەنىپ وتىرار ءبىر كۇننىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! جۇلدىزى جانعان جىگىت دەپ، انە، سول رىسبايدى ايت!
كۇبىرلەپ جاتىپ كوزى ءىلىنىپ كەتەدى. تۇسىندە حان ورداسىنىڭ كوك جەلكەسىنە دەيىن تاسىرلاپ اتپەن شاۋىپ بارىپ ءسۇيىنشى سۇراپ جۇرەدى. سۇيىنشىگە جىلت-جىلت ەتكەن قامقا شاپان جامىلىپ جۇرەدى. يگى جاقسىلار تىزە قوسىسقان القالى ءماسليحاتتىڭ ورتاسىندا وتىرىپ جۇرەدى. ساپتى اياق تولى سارى قىمىزدى قىلقىتىپ جۇتىپ جۇرەدى. قازى-قارتا، جال-جايا، سىباعا سۇيەك، سارى الا، تورى الا شانشىلا تولعان ۇيمە تاباق الدىنا كەلگەندە: «ءقازىر ەت جەپ وتىرعاندا قامقا شاپانىمنىڭ جەڭىنە ماي تيگىزىپ الماسام جارار ەدى»، — دەپ ۋايىمداپ جۇرەدى.
— قۇداي بەردى عوي! — دەپ قويادى ۇيىقتاپ جاتىپ تا.
الا جازداي ءبىر جۇرتتا تابان سەرىپپەي وشارىلىپ وتىرىپ العان ۇلان-اسىر اۋىلدىڭ ورىنى تۋلاق سۇيرەتكەندەي قۋارىپ، قۇلازىپ قالا بەردى.
شۇبىرتپاداي شۇباتىلعان شۇبار الا كوش ميزام قوناقتاپ جىلت-جىلت ەتكەن كۇزگى ءشوپتى باسا كوكتەي جاپىرىپ، جاڭا ءبىر باعىتقا بەت الدى.
سۇمبىلەنىڭ تۋعانى بەپ-بەلگىلى. ات قۇلاعىنىڭ اراسىنان سوققان قارسى لەپتەن ينەدەي شاعىپ الار تىكەنەك ىزعار ەسەدى. كوش قوزعالا جىلى كورپەنىڭ اراسىنان تۇرعىزىپ اپ، تۇيەنىڭ ەكى جاق بۇيىرىنە ءتورت قۇلاق كەبەجەگە اكەپ تىققان كىشكەنە بالالار يەكتەرى يەكتەرىنە تيمەي دىردەك قاعادى. ءبىراق، مۇندايداعى ادەت ەتكەن قىڭقىل-سىڭقىلدارىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، ۇيقى تىعىلعان سىعىرايما كوزدەرىن باقىرايتىپ اشىپ الىپ، مىناۋ توسىن كورىنىسكە ايران-اسىر قاپ تاڭىرقاسا قاراسادى.
كوكجيەكتىڭ جازدا ىلعي جانارىڭدى قاجىتىپ بوزارىتىپ تۇراتىن كىلەگەي مۇنارى بۇگىن جىم-جىلاس. ەكى-ۇش كۇندىكتە بىلپىتىپ بابىمەن جاۋعان سىلبىر جاۋىن ءشوپ باسىنىڭ سىرە ءسىلتىسىن ابدەن اقجەم قىپ شايىپ كەتكەن. جۋسان باسى قايتا قۇلاقتانىپ، كەشە عانا جولبارىستىڭ جونىنداي سارى الا، قوڭىر الا بوپ جولاقتانىپ جاتاتىن جۇمىر جونداردىڭ تاعى دا كوك ءنىل بوياۋى كوبەيە باستاپتى. الىس ويپاتتار كول بەتىندەي كولكىپ كوگەرىپ كورىنەدى.
اسپان استى ايناداي تازا. تاڭعى سامال اۋا كوكىرەگىڭدى ءشايداي اشىپ، تىنىسىڭدى كەڭەيتە تۇسكەن. سودان با جال-جالدىڭ باسىنا شۇبان شىعا باستاعان ساڭكيتىپ شاڭىراق ارتقان، مالىنتىپ كىلەم جاپقان، تىعىرىقتاپ تەكەمەت قورشاعان، تەڭكيتىپ كەبەجە تەڭدەگەن مىعىم باسار سارى اتاندار مەن سيراعى ۇزىن قارا نارلاردىڭ، بالالاردىڭ تاقىمىنا بۇيىرىپ، قوس قاپتالدا شاپقىلاي جارىسىپ شارق ۇرىپ جۇرگەن سەلتەڭ قۇيرىق تاي-قۇنانداردىڭ اياق الىستارى تىپتەن شيراق. كوزىڭ تۇسكەن نارسەنىڭ بارىنەن الدەنەگە الابۇرتقان ەلگەزەكتىك لەبى ەسەدى. ءتىپتى ماڭ باسىپ، ماڭدىپ بولمايتىن ماڭقيعان تۇيەلەردىڭ ءجۇرىسىن مىسە تۇتپاي، اناداي-اناداي جەرلەرگە وزىپ بارىپ، قۇيرىقتارىن سەلتيتىپ تۇرا قالىپ، وزگە كوشتەردىڭ يتتەرىنە الىستان اۋپىلدەگەن ور اۋىز توبەتتەر دە بىر-بىرىنە ۇرە ءتىل قاتپاي، كۇلە ءتىل قاتاتىنداي.
ءابىلقايىر دا كوڭىلدى. كوشەلى كوك الا ايعىردى تايپالتا باستىرىپ، قاراقۇرىم نوكەرى مەن قالىڭ كوشتەن كوپ ۇزاپ شىعىپ كەتكەن. كوزىنىڭ الدىنداعى كوپتەن بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العان كوتەرەم قاياۋ جوعالىپ، تىپ-تىعىز قۇندىز قارا مۇرتى اشىق اسپاننان كۇلە قاراعان كۇن نۇرىمەن ىمداسىپ جىلت-جىلت ەتەدى. سۇلۋ جىلقىنىڭ توستاعانداي توڭكەرىلگەن كۇلىڭ-كۇلىڭ ساۋىرىن ويدا جوقتا ءبىر قىدىقتاپ العىسى كەلگەندەي كۇمىس بۋناق ءتورت ورمە قامشى وقتىن-وقتىن كوككە قارعىپ قويادى. قاسىنداعى قالىڭ شوعىر ونىڭ بۇگىنگى قاس-قاباعىن ايتپاي تانىپ اۋىز جاپپاي قاۋقىلداسىپ كەلەدى.
— اپىراي، كۇن دە تاماشا بولىپ تۇر ەكەن!
— ءىس وڭعا باساردا ىلعي وسىلاي عوي!
— ينشاللا، ءبارى دە دەگەندەي بولىپ شىعار!
حان ول اڭگىمەگە ارالاسقان جوق. مۇرتىنان كۇلىپ ءۇنسىز كەلەدى. نازارى سوناۋ كوز ۇشىنداعى وقشاۋ توبەدە. ماڭتوبە دەسە ماڭتوبە. ءبىر جاعىنان ىرعىزدىڭ تابانىنان كوكتەمدە جايىلىپ، جازعا قاراي تارتىلىپ قالاتىن بىرىنە-بىرى ىلەسىپ، مونشاقتاي ءتىزىلىپ جاتاتىن كوپ كول — امانكولدىڭ تۇرانى، ەكىنشى جاعىنان دەڭبەك جالدار ەڭىس تارتىپ، كولبەي توقايلاسقان دوڭگەلەك ويپات ۇشتاسار جەردە قارا باس ەركەك، اقشا وتاۋ ۇيلىعا وسكەن قۇماق توبە ماما قاتىننىڭ ەمشەگىندەي دوڭكيىپ، جەر تۇبىنەن كوزگە ۇرىپ ءتۇر. ونىڭ توبەسىنە شىقساڭ — توڭىرەگىندەگىنىڭ ءبارى قۇددى الاقانىڭا سالىپ قويعانداي تۇگەل كورىنەدى. قاپەلىمدە قاپى سوقتىرارداي توسقاۋىل تاسا، ۇرى جىرا، جىمىسقى جىقپىل — ەشتەڭە جوق. قايدان كىم كەلە جاتىر — ءبارى كوز الدىڭدا. كۇن باتىس جاقتان جەر تۇبىنەن ايىرقىزىلدىڭ وركەشى بۇلاڭىتىپ، تۇمسىعىمەن جەر سۇزىسە قۇلاپ بارا جاتقان قارا قابانداي قابانقۇلاق تاۋى قاراۋىتادى. تەرىستىكتە تەكشە دەسە، تەكشە قىز جيناعان جۇكتەي قاتتالىپ، تىك شىڭ كەمەر تاۋ مەن مۇندالايدى. تورعاي بەتتە سەمىز بيەنىڭ ساۋىرىنداي جىلتىلداپ، ەركەك پەن سەلەۋ ارالاس وسكەن قاراقۇدىق الابى جاتىر. ال، قۇبىلا بەتتە كۇمىس ايشىقتاي ءيىلىپ جىلت-جىلت ەتكەن ءشومىش كولدىڭ سابى مەن اقسۋات كولىنىڭ ءبىر شىنتاق ءيىنىنىڭ بىر-بىرىنە جالعاسقان تۇسىندا جان-جاعىن قاۋمالاي قورشاعان تالدىكول، شومىشكول، ساسىقكول، اششىكول، قۇتتىكول، سارىكول، سابىندىكولدەردىڭ اراسىنان سيىر تىلىندەي ارالشىق قۇراپ قاراقوعا جاتىر. قاراقوعا — حان ورداسىنىڭ تالاي قونعان جەرى. توڭىرەگىڭ — تۇتاسىپ جاتقان سۋ. ودان ارعى داليعان دالاعا تەك پىشاقتىڭ جۇزىندەي كىشكەنە ءيىن ارقىلى وتە الاسىڭ. جاراقتى جاۋ كەلسە، قاپى قالدىرارداي جايداق جاتقان ەشتەڭە جوق. جەرى تەپسەڭ. جاعالاي بال قۇراق، كوپ كولدىڭ قاز-ۇيرەگى كۇنى-تۇنى قيقۋلاپ قۇلاق قۇرىشىڭدى قاندىرادى. سۋ بويى كوككە شورشىعان سازان، شورتابان، تابان لاقا. ناعىز جىراۋلاردىڭ اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ جىرلاعان: «بالىعى تايداي تۋلاعان، باقاسى قۋداي شۋلاعان» جەرۇيىق مەكەن. ماڭتوبە مەن قاراقوعانىڭ اراسى شوق-شوق شي، شوق-شوق جىڭعىل. ەرتەڭ الىستان كەلگەن ەلشىگە «مەكەنىم مىناۋ ەدى» دەپ قورىنباي كورسەتە الاتىنداي جەر. انادا رىسباي كەلگەسىن بىرەر اپتادان سوڭ پەتەربوردان كەلە جاتقان سىي قوناقتاردى ءشوبى تۇياقكەشتى بولا قويماعان شاڭ-توزاڭسىز تازا قونىستا قارسى الماقشى بوپ پالەن ايتتى سابىلتىپ جەر قاراعان. پالەنباي كۇن ەر ۇستىندە ءجۇرىپ، اقىرى، وسى اراعا توقتاعان. ويى — ورىس ەلشىسىمەن ماملەسى كوڭىلدەگىدەي شىعىپ جاتسا، مىناۋ دومالاق توبەنىڭ باۋىرايىنىڭ ءبارىن جەر وشاققا تولتىرىپ، توبەسىنە كىلەم جايىپ، كۇللى ۇلىستىڭ اۋىزىنان اق ماي اعىزىپ، ماڭتوبەنىڭ اتىن مايتوبەگە اۋدارۋ، جەر تۇبىنەن كەلگەن شارۋاسى دىتتەگەن جەرىنەن شىعىپ، دەنى جايىلعان قۇرمەتتى قوناقپەن ايلاپ سايات قۇرىپ، امانكولدىڭ ايدىنى تولى قۇسى مەن جىنىسى تولى قابانىن اتقىزۋ.
ەندى، مىنە، سول توقتامىنا بۇگىن ءوزى ريزا بوپ كەلەدى. كوكجيەكتەن شۇبارىتىپ شىعا كەلگەن شۇبالاڭقى كوشتەردىڭ قايسىسىنىڭ قايدا قوناتىنىن ويلاپ قويادى. حانوردا سول قاراقوعاعا قونادى. ماڭتوبەنىڭ ىعى مەن شۋاعى مول كۇنگەي باۋىرىنا، حانوردادان قاراسىن كورىپ وتىراتىنداي جەرگە اق پاتشانىڭ ەلشىلىگى جايعاسادى. ماڭتوبەنىڭ ءوز باۋىرىنا سول سىي قوسىننان باسقا ەشتەڭە جولاتپايدى. قالعان اۋىلدار ايدالادان كوزىڭدى شۇقىپ تۇرعان ايقاي توبەنى شىر اينالا قورشاپ سوناۋ تومەنگە، تەگىستىككە ورنالاسادى. سوندا ەلشىلىكتى تەك توبەنىڭ ۇشار باسىندا كۇنى-تۇنى كوز ىلمەي قاراۋىل قاراپ تۇراتىن ساقشىلار عانا ەمەس، بۇكىل اۋىل تۇگەل كۇزەتىپ وتىرادى.
ويتپەي بولا ما!.. جۇرت اراسىنان نە شىقپايدى دەيسىڭ! قىمىزدىڭ بۋى مەن قىزدىرما اڭگىمەنىڭ جەلىنە ىلىعىپ، اق پاتشانىڭ ەلشىسىنە قاراۋلىق ويلاپ جۇرەر اۋلەكى بىرەۋلەر تابىلىپ جاتسا، قاپى قالماستاي بوپ اباي وتىرعان ءجون عوي...
رىسبايدىڭ امان-ەسەن ورالعانىن سىلتاۋراتش حابار بىلۋگە كەلگەندەردەن سىر تارتىپ كورىپ ەدى، جان-جاعىنىڭ ءبارى قۇلاقتارى تۇرىك وتىرعان سىڭاي تانىتتى. ءازىر ءىش الدىرا قويماعانمەن، كوبى ءالىپتىڭ ارتىن باعۋلى. اسىرەسە، كەلە جاتقان ەلشىنىڭ ءجون-جوسىعىن كوپ سۇرايدى. نوعاي مىرزاسى دەگەندە تاڭدانىسىپ قالدى. اسكەر ادامى ەكەنىن ءابىلقايىر ادەيى ايتقىزباي قويدى. ەلشىلىكتىڭ جاي-جاپسارىن جۇرت تۇگەل ءبىلىپ قويماسىن دەپ، رىسبايعا ەرىپ كەلگەن باشقۇرتتاردى كوپ كىدىرتپەي كەرى قايتاردى. قاستارىنا ەرتىپ جىبەرگەن قايىن اتاسى سۇيىندىك باتىرعا ولاردى جول-جونەكەي اۋىلدارعا سوقتىرما، ەشقايدا ايالداما دەپ قايتا-قايتا ەسكەرتىپ باقتى. ەلشىلىك قاشان توبەدەن تۇسكەندەي بوپ سارت ەتە قالعانشا، ونىڭ ىشىندە كىمدەر بار ەكەنىن، قانداي ادامدار ەكەنىن ەشكىم بىلمەي-اق قويسىن. كەلە جاتقان ەلشىنىڭ قاسىندا قارۋ اسىنعان سۋىق قول بارىن ەستىسە، كىم ءبىلىپتى، ۇرەگەي جاعى ۇرەيى ۇشىپ، بۇل توڭىرەكتەن وكشەسىن ءبىرجولا كوتەرىپ، بەتى اۋعان جاققا بەزىپ كەتەر، اۋلەكى جاعى قىلىشتارىن قايراپ، نايزالارىن سايلاپ، جول تورىپ پالە قىلار. ەڭ دۇرىسى، قىبىر-جىبىرسىز وتىرا المايتىن جۇرت اراسىنا: «اق پاتشانىڭ بىزگە دەگەن پيعىلىنىڭ تۇزۋلىگى سونداي، ەلشى قىپ قازاقشاعا سۋداي، ءوزىمىزدىڭ مۇسىلمان مىرزانى جىبەرىپتى. جارىقتىق ءدىندار نەمە كورىنەدى. التى ايشىلىق جول ۇستىندە دە بەس رەت نامازىن ءبىر دە ءبىر رەت قازا قىلماپتى. اق پاتشانىڭ التىن تاعىنىڭ قۇبىلا بەتىنە ءجاينامازىن جايىپ تاستاپ، قۇراندى سۋدىراتا جونەلگەندە ءدىنى بولەك پاتشانىڭ ءوزى ۇيىپ قالاتىن كورىنەدى. ۋفانىڭ مەشىتىندە ورازا نامازىمدى وقىپ اتتانامىن دەپ، ايت پەن شەكتى كۇتىپ قالىپ قويىپتى»، — دەپ قاڭقۋ تاراتقان.
ءقازىر جال-جالدىڭ باسىندا اينالاعا ەلەڭدەپ وتىرعان قۇر قۇلاق اۋىلداردىڭ اۋىزدارى جالپىلداپ ايتپاي جاتقانى جوق كورىنەدى. كوبى حان اۋىلىنان قۇلاقتارى شالعان ازعانتاي ەستىمىشتەرىن كوپىرتىپ ايتىپ، پاتشانىڭ ەلشىسىن ستامبۋلدا وقۋ تاۋىسقان عۇلاما، مەككەدەگى بايتوللاعا بارىپ، پايعامبارىمنىڭ قارا تاسىن سۇيگەن قاجى قىپ دابىرلاپتى.
— اۋ، سوندا اق پاتشاڭنىڭ ءوزى كىم بولعانى؟
— كاپىردىڭ پاتشاسى كاپىر بولماي كىم بولۋشى ەدى؟
— ەندەشە، قاسىندا ۇستاپ جۇرگەن حاجىسى نە؟ داعدارىپ قالعان جۇرتقا از-مۇز كىتاپ اقتاراتىندار:
— اق پاتشانىڭ قول استىندا كاپىرلەر دە، مۇسىلماندار دا بار دەيدى. سوندىقتان، اق پاتشانى كاپىر دەۋ كۇپىرلىك. «پاتشاڭدى ۇلاعات تۇت دەپ قۇراندا جازىلعان»، — دەپ كوڭىلدەرىن بىرلەپ قويادى.
نە دە بولسا، بۇكىل ەل بولىپ جول قاراسقان جاعداي بار. سۇيىندىككە: «اۋزىڭدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرمەي، ايبىندى ەلمىز دەپ بار. شالقايىپ تا كەتپە، ەڭسەڭدى كوپ جىعا دا بەرمە. اق پاتشانىڭ اق جولتاي ەلشىسىنە وزىنە لايقاتتى قۇرمەت كورسەتىلەدى دە. حاننىڭ ۇلكەن ۇلى بەس ءجۇز كىسىمەن ءبىر اپتالىق جەردەن الدىنان شىعىپ توسىپ تۇراتىنىن ايت»، — دەپ ەسكەرتكەن.
ءابىلقايىرعا مۇنداي باتپان قۇيرىق ابىرويدى قيا الماي قىستىعىرىلىپ جۇرگەن ءىشتارلار از ەمەس ەكەن. جارتى ايدان بەرى جاعالاي جاباعى جىعىپ، اۋىزدارىن مايلاپ جاتقان يگى جاقسىلاردىڭ بارىنە: «اق پاتشانىڭ ەلشىسىن ءا دەگەننەن تىكسىنتىپ الماي، كەلگەن ەلىنە، جۇمساعان بيلەۋشىسىنە لايىق قوشامەت كورسەتەيىك. الدىنان نۇرالىعا ەرىپ بالالارىڭ شىقسىن. وزدەرىڭ ول كەلگەندە مەنىڭ وردامنان تابىلىڭدار!» — دەپ قانشا قاقساعانمەن، سول ارادا ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا: «ءسوز بار ما!»، «ماقۇل!»، «ءاپ، بارەكەلدە!» — دەپ قاۋقىلداسقاندارىمەن، بىلاي شىعىپ اپ ءارقايسىسىنىڭ ءارقيلى قيالعا تۇسكەن سىڭايلارى بار. كوپشىلىگى سول كەتكەننەن مول كەتتى. وزدەرى دە، بالالارى دا قايتىپ قارالارىن كورسەتكەن جوق. كەيىنگى كەزدە ات ءىزى تاعى دا سيرەيىن دەدى. ال، ايتۋلى مەرزىم تاياپ قالدى. نە دە بولسا، شەشىنگەن سۋدان تايىنباس، اقىرىنا دەيىن كورىپ الادى. مۇنداي تاس ءتۇيىن تاۋەكەلگە بەل بۋعالى الدەقاشان... سودان بەرى شيراتىلىپ شيىرشىق اتىپ كەلە جاتقان جۇيكەسى قۇرعىر ەندى كوبى ءوتىپ، ازى قالعاندا شي شىعارىپ الماسا بولعانى. ءقازىر بۇرىنعىداي كۇيىپ-پىسپەي جايباراقات ءجۇر. جايباراقات جۇرگەنمەن، كوڭىل شىركىن كوزىنە تۇسكەن جىرا-جىقپىلدى ءبىر ءسۇزىپ شىقپاسا باسى اۋىراتىن اڭشىنىڭ سۋماقاي تازىسى سياقتى، قاي-قايداعى قيىر مەن شيىردى كەزە جونەلەدى. قايتا سونىسى جاقسى. ول، ايتەۋىر، كوكجيەككە «اپىراي، ءا» دەپ قاراعان سايىن، جۇرەگىڭنىڭ باسىن تىكەندەي شاعىپ الاتىن تىلسىم ۋايىمدى، ءبىر ساتكە بولسا دا، ۇمىتتىرادى عوي. وندايدا ءابىلقايىر ءوزىنىڭ قايدا وتىرىپ، قايدا تۇرعانىن دا ەسىنەن شىعارىپ الادى. مىنە، ءقازىر دە قاسىنداعى قاۋقىلداسىپ كەلە جاتقان كوپ قوشەمەتشىنىڭ كىمدەر ەكەنىن ۇمىتىپ، قۇلاعىنا مايداي جاعىپ بارا جاتقان جاپىر-جۇپىر ۇنگە عانا ەلىتىپ كەلەدى. كىم-كىم ءۇشىن دە مىنا دۇنيەدە ءوزىنىڭ ىستەمەك ويىن قۇپتاعان تىلەكتەس سوزدەردەن جاعىمدى نە بار دەيسىڭ!
ونى باياعىداعى قاراقۇم جيىنىندا قاپىسىز اڭعارعان-دى. سوندا ءبىر جىل بويىنا توبەسى كوككە جەتكەندەي بوپ ءجۇردى. قاۋقىلداسقان داۋىستار شىقسا بولدى، قاسىنا قاراقۇرىم جۇرت جيىلسا بولدى، ءجاسوسرىپىم جىگىت ەكى كوزىنەن شوق شاشىراپ، قاپەلىمدە، ءوزىنىڭ جەردە تۇرعانىن جوق قانات بايلاپ كوككە كوتەرىلىپ بارا جاتقانىن اڭعارا الماي قالاتىن. تابانىنىڭ استىنداعى قارا جەر مەن تاقىمىنداعى قاتقىل ەر دە ەرتەگىلەردە عانا ايتىلاتىن ماڭدايى بەس ەلى ايىرىقشا باقىتتى جانداردى الدەبىر عاجايىپ ەلدەرىنە الىپ ۇشاتىن سامۇرىق قۇستىڭ مامىق قاۋىرسىنىنا اينالىپ جۇرە بەرەتىن. ول باسىنا اعىل-تەگىل ورناي قالعان كول-كوسىر باقىتتىڭ جەلى مە، جوق ءالى دۇرىستاپ كوڭىل توقتاتىپ ۇلگەرە قويماعان البىرت جاستىقتىڭ شالىعى ما — ول اراسىن ءالى ءوزى دە جوندەپ بىلمەيدى، سول ءبىر كۇندەر ەسىنە تۇسكەندە، الىگە دەيىن ءبىر بۋسانىپ قالادى.
نەسىن ايتاسىڭ، ول تۇستا داۋرەندەۋدەي-اق داۋرەندەپ ەدى-اۋ! بوكەنباي ەكەۋى ىرعىز وڭىرىندەگى قاتقىل تاۋسىلىپ، شوقالاق-شوقالاق قۇم باستالىپ، ۇلى ءشول ەندى-ەندى كۇش الا باستايتىن جەردە اسپاننان تاس جاۋعانداي وقىر-شوقىر بوپ قونجيعان جامانشىڭنىڭ كۇن باتىسىنداعى قارا ويدىڭ قاق ورتاسىنا ەرتتەۋلى قارا ارعىماقتاي قاقشيا بايلانعان جەكە شوقىنىڭ ماڭىنا ۇلىس-ۇلىستان ۇستى-ۇستىنە قۇيىلىپ باققان قارا ءنوپىر قالىڭ قولداردى كورگەن سايىن ءبىر ماساتتانىپ قالاتىن. ولار مىناداي اتوي شوقىنى ادەيى تاڭداپ العان-دى. سودان بەرى «بوكەنباي شوقىسى» اتانىپ كەتكەن بۇل نىسانا بيىكتى بەس جاعىنان بەس جوتا وراعىتا قورشاپ جاتاتىن-دى. تەرىستىگىندە — شوككەن ىنگەننىڭ ەكى تىك وركەشىندەي قىزىل ايىر مەن قۇبىلاعا قاراي وڭمەڭدەي ۇمسىنعان قاراجال قابانقۇلاق، شىعىسىندا — ويقى-شويقى جامانشىڭ، قۇبىلا بەتىندە — ەدىرەيە-ەدىرەيە قاراعان قىزىلقاباق شوقىلارى، باتىسىندا -بۇلىڭعىر مۇنار ورتاسىندا كوگەرە قاراۋىتقان تەمىراستاۋ. قۇبا قالماق پەن قارا قالماقتىڭ اراسىنداعى شۇبىرىندى جول بۇل ارادان ءبىر قيان. وسىناۋ داليعان كەڭ قويناۋ دا نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن قاشان تاس توبەسىنەن تۇسكەنشە ەشكىم بىلمەيدى. قازاقتاردىڭ كوڭىلىنىڭ قۇرتىنىڭ نەگە اۋعانىن قاپەلىمدە جوڭعار دا، قالماق تا سەزە قويماستاي. ال ەندى شارتاراپتان قىبىرلاپ كەلە جاتقان قارايعان بولسا، جاعالاي بەس قارا جالدىڭ كولەڭكە قۋىس-قۋىسىنا تىعىلىپ اپ اڭدىپ جاتقان شولعىنشىلار مەن قاراۋىل شوقىلاردىڭ باسىنداعى ساقشىلاردىڭ بايقاماي قالۋى ەش مۇمكىن ەمەس. كوردى-اق، ۇستەرىندەگى جالپىلداق كيىمدەرىنىڭ ەكى جەڭىن جالپ-جالپ قاعىپ، وبا باسىنان ۇشا جونەلگەن قارا قۇس بوپ بەلگى بەرىپ، ويعا قاراي جۇگىرە جونەلەر-دى. ول قاق ورتاداعى بوكەنباي شوقىسىنىڭ باسىنداعى ساقشىلاردىڭ كوزىنە قالاي دا تۇسەر ەدى.
سول-اق ەكەن — دابىل بەرىلەر-دى. قارا شوقىنىڭ باۋىر-باۋىرىنا قازداي ءتىزىلىپ تۇرعان قالىڭ داۋىلپاز مويىندارىنا اسىپ العان كون داڭعىرالارىن دۇرسىلدەتىپ ساباي جونەلگەندە الگىندە عانا بەسىننىڭ سارى ساعىمىنا مالىنىپ تىنىش جاتقان استاۋ وي اياق استىنان ءتىرىلىپ شىعا كەلەر-دى. جال-جالدىڭ، ساي-سايدىڭ تاسا-تاساسىنا تىعىلىپ، دۇكەن قۇرىپ، كورىك باسىپ، قورعاسىن بالقىتىپ، ءوق-دارى جاساپ، قىلىش شىنداپ جاتقان جۇرت، ات ويناق سالىسىپ، سەمسەرلەسىپ، ساداق اتىسىپ، نايزا شانشىسىپ، بۇعالىق تاستاسىپ باسەكەلەسكەن كوپ سارباز اپ-ساتتە جىم بولا قالىسىپ، ساقاداي ساي بوپ ساپقا تۇرادى. الگىندە عانا اۋزىنا نە تۇسسە سونى كوكىپ، ناسىباي ۇگىپ، شاقشا قاعىسىپ، جاعاسى جايلاۋ جايباراقات جۇرگەن بوس بەلبەۋ جىگىتتەر تابان استىندا قاباقتارىنان قار جاۋعان ايبىندى كۇشكە اينالىپ شىعا كەلەدى. يىقتارىنداعى كوك نايزانىڭ سۇڭگىسى، كۇلدىر ماماي، جەكە اۋىز، ءبىر اۋىز، قاندى اۋىز، جەزدى اۋىز، ءشيتى، بەرەن مىلتىقتاردىڭ قاپ-قارا ۇڭعىسى، بەلدەرىندەگى كوك سەمسەردىڭ جارقىلداق قىنى مەن كىسەلەرى، ۇستەرىندەگى جالاڭقات، زەرە، كىرەۋكە كوك ساۋىتتارى، باستارىنداعى تەمىر دۋلىعالار مەن تۇيەنىڭ قاپ-قارا كونىنەن جاسالعان جىلتىراق جاعىلار اشىق اسپاننان ايران-اسىر قاراپ تۇرعان كۇننىڭ نۇرىنان جالت-جۇلت ەتىپ، جاعالاي تىزىلىسكەن قارا ءنوپىر قالىڭ قولدىڭ كوركىنە كورىك، سۇسىنا سۇس قوسا تۇسكەن. ءۇش ارىستىڭ اسكەرى رۋ-رۋ، تايپا-تايپالارىمەن توپ-توپ بولىپ، الدارىنا ساردارلارىن سالىپ ساپ تۇزەگەن. استارىندا — ەرتەڭ قان مايدانعا تەبىنىپ كىرەتىن جاۋگەرشىلىك تۇلپارلارى، جەتەكتەرىندە — ەكەۋدەن-ۇشەۋدەن توسەك-ورنىن، كيىم-كەشەگىن، جولىم ۇيلەرى مەن باسپانالارىن ارتقان جورىق اتتارى. ءبارى دە تۇگىن تارتساڭ، مايى شىعىپ جىلتىلداپ تۇر. ەرەۋىلگە شاقىرار كەرنەي داۋىسىن ەستىگىلەرى كەلىپ ەلەڭدەسكەندەي اۋىزدىقتارىمەن الىسىپ جەر تارپىپ قويادى. و جەر-بۇ جەردەن ءار رۋدىڭ قىل-قۇيرىق جالاۋلارى جەلكىلدەيدى. ءار رۋدىڭ جىگىتتەرى قارلارىنا ءبىر وڭكەي شۇبەرەك بايلاپ الىپتى. ەرتەڭگى الامان-اسىردىڭ ۇستىندە بۇلار انشەيىن ون ەكى جىلىك، ءبىر باس ارقالاعان جۇمىر باستى پەندە كۇندەرىندەگى «پالەنشەكەڭ»، «تۇگەنشەكەڭ» اتتارىنان ايرىلىپ، پالەن رۋدىڭ جىگىتى، تولەن رۋدىڭ جىگىتى اتانادى. ولاردىڭ كورسەتكەن ەرلىگى مەن ەزدىگىن دە وسى قارلارىنا بايلاعان ەكى ەلى شۇبەرەكتەرىنە قاراپ اڭعارادى. ولاردىڭ جاساعان مارتتىگى بۇكىل ءبىر رۋلى ەلدىڭ نامىسىن قوزدىرىپ، نامارتتىگى بۇكىل ءبىر رۋلى ەلدىڭ سۇيەگىنە سىنىق سالادى. سوندىقتان دا مىناۋ الامان جيىنعا ءار رۋدىڭ ەركەك كىندىگىنىڭ ەڭ سۇلەيى، قىل قۇيرىقتىسىنىڭ ەڭ ءدۇلدىلى كەلگەن. ءار رۋلى ەلدىڭ ىسمەرلەرى مەن زەرگەرلەرى دە ونەرلەرىن سالىپ باعىپتى. جۇرت مۇندا قاندى مايدان قان قاساپقا بارا جاتقانداي ەمەس، اس پەن تويعا كەلگەندەي قىزىلدى-جاسىلدى جاسانىپ كەلىپتى.
قازىردەن باستاپ ءبىر جان، ءبىر تانگە اينالاتىن وسىناۋ ءبىر ۇلى ءنوپىر ءابىلقايىر مەن بوكەنبايدىڭ قاس-قاباعىن قالت جىبەرمەي اڭدىپ تۇر. وسى ءبىر ءتىل العىش مىڭداردىڭ سۇسى اسا تۇسكەن سايىن ەكى قولباسشىنىڭ دا توبەلەرى كوككە جەتە تۇسەدى.
ولاردىڭ وزدەرىنە كوڭىلدەرى ءبىتىپ تۇرعانىن بايقاپ، كوك نايزالى قالىڭ قولدىڭ دا كوزدەرىندەگى جىلت لىپ-لىپ ءورشي تۇسەدى. بەيبىت جۇرگەندە جال-جالدىڭ باسىنا شاشىراپ، ءارقايسىسى ءار جاققا شىرەنە تۇكىرىپ، قارالاي ماردامسىپ، كوكىرەكتەرى اياق قاپتاي بولىپ جۇرەتىن بەيبەرەكەت ءپاتۋاسىز توبىر بەس قارۋىن اسىنىپ ساپقا تۇرعاندا ايبىندى ەلگە، اسقارالى حالىققا اينالىپ شىعا كەلگەن. قاراپتان-قاراپ كوڭىلىڭ بوسايدى ەكەن. قازاق دەگەن مىناۋ اسپان استىن ءبىر ءوزى تولتىراتىنداي بولىپ داليىپ جاتقان سارى دالا دا، سول سارى دالادا بيدايداي بىتىراپ بىرت-بىرت كۇيسەپ جاتقان اقتىلى قوي، كوكالا جىلقى دا، سول اقتىلى قوي، كوكالا جىلقىنىڭ شەتىندەگى جار باسىنا جاربيا قونعان كيىز ۇيلەر دە ەمەس، مىنە، تاپ وسى تەپسە تەمىر ۇزەتىندەي بۇلا كۇش، جاندارىن شۇبەرەككە تۇيگەن نار تاۋەكەل، ءبىرىن-بىرى ايتپاي ۇعىپ، كورىپ، ءبىلىپ وتىرعان ىنتىماق، جان-جاققا باسىڭدى الىپ-قاشىرماي، جۇمىلعان جۇدىرىقتاي قىپ نىعىز دا سەرگەك ۇستار تەمىردەي ءتارتىپ بولسا كەرەك.
سولاي ەكەن... تەمىردەي ءتارتىپ جوق جەردە كوپ جۇرتتىڭ دا، تىسكە ىلىنەر ءشوپ كورىنسە، قۋالاي جۇگىرگەن قۇزعىن قۇرساق مال دا ءبىر ەكەن. پەندەنىڭ قىزىل ەڭەشتىڭ كۇيتىنەن اسا الماي تۇرىپ اداممىن دەۋگە، ازاماتپىن دەپ الشاڭداپ ات مىنۋگە، وڭشەڭ قىزىل كوز توبىردىڭ باسىنداعى ب ا ق پەن سوردى قاپىسىز تانىپ، ءبىرىن-بىرى كەۋدەدەن يتەرمەيتىندەي بولىپ ءجانىمىز-تانىمىز بىرگە ءبىر قۇبىلىس، ءبىر ۇعىم، ءبىر جاراتىلىسپىز دەپ تۇسىنبەي تۇرىپ، حالىقپىز دەپ كەكىرەيىپ كەۋدە قاعۋعا قاقىسى جوق ەكەن. ال، بۇكىل حالىق بوپ جۇمىلعاندا قانداي قارلى تاۋ ءىس تە ىسمەر قاتىننىڭ قولىنداعى ۇرشىقتاي شىرق ءۇيىرىلىپ شىعا كەلەدى ەكەن. انشەيىندە كەز-كەلگەن قازاقتىڭ ۇيىندە قاشانعى قارا شوقپار مەن دويىر قامشىدان باسقا قارۋ تابىلا بەرمەيتىن ادەتى. نە بالداعىنان، نە الماسىنان كەتكەن قىلىشتىڭ جۇرناعى تابىلىپ جاتسا، ونىڭ ءوزىن دە ماڭدايلارىنا تيگىزەدى. ونى دا سوناۋ بۇحارا اسىپ بارىپ ساتىپ الادى، نە كەرۋەن توناپ تارتىپ الادى. مۇنداي قۇر قول حالىقتى قارۋلاندىرۋ وڭايعا تۇسپەيدى. بوكەنباي مەن ءابىلقايىر قاراقۇمداعى جيىننان كەيىن ۇلىس-ۇلىستان جاۋباسار جىگىتتەردى عانا ەمەس مياسار قاريالاردى دا جينادى. ولارعا سوناۋ ويداعى تالدىسايدىڭ، جەلكەدەگى ايىرقىزىلدىڭ جىقپىل-جىقپىلدارىنىڭ اراسىنان قوس تىكتى. تالدىساي مەن قايىڭدى ىرعىزدىڭ بويىنداعى نۋ جىنىستىڭ تالىن وتاپ كەستىرىپ، توبە-توبەنىڭ كۇنگەي باۋىرىنا شاشتىرىپ تاستادى. قاتار-قاتار اسىلعان تاي قازاندارعا ايىر تۇيەنىڭ وركەشىن تۋراپ، شىجعىرىپ ەرتىپ، ىستىق مايعا الگى ابدەن قۋراپ دىڭىلداپ كەپكەن، قاپىسىز ىسقىلانىپ سۇرگىلەنگەن تال، قايىڭ نايزا ساپتاردى مالىپ، قاشان قارا قوڭىر تارتقانعا شەيىن قاپىسىز سۋارادى. سوسىن قايتا كەپتىرەدى. سوسىن بارىپ تيگەن جەرىن ناسىرعا شاپتىراتىنداي قىپ زارگە سۋارىلعان بولات سۇڭگى قادالادى. ەرتەڭ جەر تۇبىنەن تۋىرلىقتاي ۇيىسىپ كورىنگەندە-اق، جاۋ زارەسىن الاتىن كوك نايزالار سولاي جاسالادى. مياسار قاريالاردىڭ بىلمەيتىنى جوق. قاراپتان-قاراپ ازىناپ جەل تۇراتىن ايعىر جالداردىڭ باسىنا شىمنان، تاستان قورعاسىن ايىرار، بولات قۇيار قازاندىقتار جاسايدى، وعان قورىتىلماعان تاستار تاستاپ، ونى مالدىڭ مايىن، قي-تەزەك سالىپ، قاتتى بۇتا ارالاستىرىپ ورتەپ قىزدىرادى، بىلقىعان سۇيىق ارنايى تاس ناۋالارمەن سىز ۇرالارعا بارىپ قۇيىلادى. سۋىنعان سوڭ ونى تاسكە تاپاپ، ساپى، سەلەبە، جەكە اۋىز، قىلىش سوعادى. جاڭا سوعىلعان قارۋدى قىزىل جالىنعا ۇستاپ شىڭدايدى، ارتىنان نە ءتۇرلى ءزار قوسقان ءسىلتى سۇيىققا مالىپ سۋارادى. ەگەر قولىڭداعى اق الماس وتكىر بولسىن دەسەڭ — قويدىڭ ءوتى مەن ەسەكتىڭ ءزارىن ارالاستىرىپ، سوعان سۋار. نەگە سالساڭ دا، كەتىلمەيدى، كەسىپ تۇسەدى. ەگەر ىلعي قانعا مالىپ العانداي قىزارىپ ءجۇرسىن دەسەڭ — ءبىر مىسقال قىزىل توتيايىندى كوك توتيايىننىڭ ەرتىندىسىنە ارالاستىرىپ، سوعان مالىپ العان تەرىگە وراپ، ءبىر تاۋلىككە ساقتاپ قوي، الگىندە عانا قاس دۇشپانىڭنىڭ ارام كوكىرەگىنە سۇڭگىپ شىققانداي، كۇرەڭىتەدى دە جۇرەدى. اق الماسىڭ كورگەن جۇرتتىڭ زارە-قۇتىن قاراداي قاشىراتىن كوكجەندەت بولسىن دەسەڭ — اق توتيايىن مەن سارىمساقتىڭ ءسولىن ارالاستىرىپ، سوعان مالىنعان شۇبەرەككە وراپ، ءبىر كۇن توپىراققا كومىپ تاستا. قولىنداعى كوك الماستان تۇسكەن جارا جازىلماي، بىردەن ارام قاپتىراتىن بولسىن دەسەڭ — قاجىردىڭ قانى مەن سارىمساقتىڭ سولىنە سۋار. قاعىندىدان تيەر قايسار قانجار سول بولادى. شىن مياسكەردىڭ قولىنا تۇسسە، قاجەتكە اسپايتىن نارسە بولمايدى ەكەن. ەگەر قۇزعىن قارعانىڭ جۇمىرتقاسىن وتقا ورتەپ، تۇسكەن كۇلىنە ەسەكتىڭ قانىن ارالاستىرىپ، نايزانىڭ سۇڭگىسىن سوعان سۋارساڭ، ودان تۇسكەن جارا كوزدى اشىپ-جۇمعانشا قارا تالاقتاي قاعىنىپ، جانىڭدى جاھاننامنان ءبىر-اق شىعارادى. كوك سۇڭگى ۋلى عانا بولىپ قويماي، تيگەن جەرىن تەسىپ وتەر قايراتتى دا بولسىن دەسەڭ، ەسەكتىڭ تۇياعىن ورتەپ، سودان تۇسكەن كۇل ارالاسقان سۋعا سۋار. نايزانىڭ سۇڭگىسى، قانجار، سەلەبە قىلىش سۋارۋعا ءيتتىڭ قانى، ەسەكتىڭ قانى، ادامنىڭ ءزارى، سارىمساقتىڭ ءسولى، ارىستاننىڭ ءوتى، ايداھاردىڭ، جىلاننىڭ ۋى — ءبارى-بارى جاراي بەرەدى. اق الماستى تات باسپاسىن دەپ رايحاننىڭ جۇپار ءيىستى مايىمەن، مايعا ەرتكەن قالايى تۇنبامەن، قاسقىردىڭ مايىمەن سىلايدى.
باياعىدا تالدىسايدىڭ زادىعىندا بوكەنباي ەكەۋىنىڭ سوڭىنا ەرگەن قالىڭ قول جىلان، تاسباقا، شايان، قاراقۇرت اۋلادى، قۇزعىنعا تۇزاق قۇردى، تاۋ-تاستى كەزىپ، جەبەگە قاداۋعا كەرەك بولادى دەپ، كۇشىگەننىڭ قويلىق ءجۇنىن، تاسقارانىڭ تايلىق ءجۇنىن تەردى.
قالاۋىن تاپساڭ قار جانادى دەگەن وسى عوي! قارۋ-جاراق جاساتام دەسەڭ، مياسارلار بىلايعى جۇرتقا كوزىڭدى ساتپاي، قازاقتىڭ وزىنەن دە تابىلادى ەكەن. اينالاسى التى اي جازدا ءۇش ارىستىڭ سالدىر-سالاق ساربازدارى بەس قارۋىن تۇگەل جاڭالاپ شىقتى.
سودان بۇلار جامانشىڭنىڭ تۇبىندە جاقسى ىرىمدى باستاپ، شىنتاق قاعىسىپ، تەبىنگى ءسۇزىسىپ بىرگە اتتانعان قازاق قولىن اتا دۇشپاننىڭ قاق ماڭدايىنا قاراي قارسى الىپ ءجۇرسىن. ەكى جىل بويىنا قازاق اسكەرىنىڭ ايدارىنان جەل ەسسىن دە تۇرسىن. قانشا جەردە قاس دۇشپاننىڭ قۇزعىن باسى تۇيەنىڭ قۇمالاعىنداي شاشىراپ قالدى. استام جاۋدىڭ بۇرىنعىداي ەمەس تاۋى شاعىلايىن دەدى. قانشا باي قۇلعا، قانشا شال توقالعا جارىپ قالدى. نەبىر سۇقسىرلاردىڭ ۋىزداي ۇلپا تاقىمدارى قايقى باس قازاقى ەردىڭ قاسىنا قاجالىپ جاۋىر بولدى. قازاقتىڭ ەركەك كىندىگىنە كەرمە قاس ويرات سۇقسىرلارىنىڭ ۇناعاندارى سونداي باسى قارجاس بۇقار بوپ: «وتىنىڭ بولسىن جانتاقتان، قاتىنىڭ بولسىن قالماقتان، قوسىنىڭ بولسىن قازاقتان»، — دەپ ماقالدايتىندى شىعاردى. جەلى وڭىنان تۇرىپ، ابىرويى اسىپ تۇرعان كىسى دۇنيەنىڭ باسى-كوزىنە قاراي ما! الدىنا تۇسكەن ولجانى وڭدى-سولدى شاشىپ باقتى. ءبىراق، سونىسى اقىر اياعىندا وزىنە تاۋان بوپ ءتيدى. قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ اۋىزىن قيسايتام دەپ ءجۇرىپ، قايتادان كوز قىرلارىنا ىلىگە باستادى.
شىركىن، ويراتتىڭ باسىنا اڭگىرتاياق ويناتىپ باققان سول ءبىر كەمدىكۇنگى داۋرەندە قازاقتان دا تالاي مارقاسقالار تابىلىپ ەدى-اۋ! بۇنىڭ باياعىدا تاۋ ىشىندە قۇلجاعا تالاسىپ تانىساتىن تاۋتاعى قۇرداسى تايلان اكەسى ماتىگە تارتقان كوزسىز باتىر بوپ شىقتى. تايلان ءبىراق، ماتىدەي ەمەس، قاپساعاي. اياق-قولى جەڭىل. انشەيىندە سۇزەتىن بۇقاداي كوزىن الارتىپ، سىزداپ ۇندەمەي دىڭكەڭدى قۇرتاتىن ءبىر توعا جىگىتتىڭ ايقايلاپ جاۋعا تيگەندە قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى. قۇدايدىڭ ءبىر قيىن-قىستاۋ جەرلەرىندە جانارى جالت-جۇلت جانىپ، ارۋاقتانىپ الادى. تاۋدا تۋىپ، تاستا وسكەن نەمە، اسىرەسە، ۇرىمتالدى بىلگىش. قيادان تيىسەر قيانداردا ىلعي سول جۇرگەنى. سودان دا بولار، ەكى جىلدىڭ ىشىندە تايلان اتى ۇمىتىلىپ، تاۋتايلاق اتانىپ كەتتى. ءقازىر قازاقتا ورتا جۇزدەگى قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاقشاق جانىبەك، باسەنتين مالايسارى، ۇلى جۇزدە ساۋرىق، رايىمبەك، كىشى جۇزدە تابىن بوكەنباي، تاما ەسەت، بايباقتى شولان، اداي اقپان، سابىتاي، تابىلدى، ەسەنقۇل، بەرىش ەسبولاي، يتەمگەن، ءالىم كيىكباي، جاۋلىباي سوسىن وسى تايلان دەگەندە ىشكەن استارىن جەرگە قويمايتىن كىسى جوق. ولاردى وزدەرى سياقتى جۇمىر باستى پەندە ەمەس، اسپاننان ەكى اياقتارى سالبىراپ تۇسكەن جەر قۇدىرەتتەي كورەدى. ولار تۋرالى شىعارماعان اڭىز لاقاپتارى قالماعان.
قازاقتىڭ قالماقتان پىسى اسىپ تۇرعان سول ءبىر زاماندا «ارقار» ۇراندى تورەنىڭ ابىرويى دا از بولعان ەمەس. ورتا ءجۇز قولدارىن باستاعان سامەكە، باراق، قايىپتار قىسىلتاياڭ كۇندەردە نامىستى قولدان بەرگەن جوق. جاۋعا جۇدىرىقتارى قاتتى ءتيىپ، بىر-ەكى اياۋسىز تومپەشتەپ العان سوڭ، قازەكەڭنىڭ كوكىرەگىنە نان پىسەيىن دەدى. قاي حالىقتىڭ دا قاسىرەتكە باتقانى بىردەي بولعانمەن، ماقتانىپ-ماساتتانعانى ءار قيلى. قازاقتىڭ باعى جۇرسە — كاۋكىلدەگەن ماقتان اڭگىمەسى، گۋلەگەن وسەگى، كەڭىردەگىن كۇنگە، كىندىگىن ايعا ىلگەن كەردەڭ ءجۇرىسى كوبەيىپ، قاراپتان-قاراپ ءىشى جارىلىپ، بۇتقا تولىپ بولادى.
جوڭعاردان ەسە قايتارىپ، جولدارى بولعان بىر-ەكى جورىقتان سوڭ بۇرىنعىداي ءيسى الاشتىڭ جىرتىسىن جىرتاتىن اڭگىمە كۇرت ازايىپ، ءار ۇلىس قاي ۇرىسقا قانشا قول قوسقانىن، قاي شايقاستا قاي باتىرىنىڭ قانداي ەرلىك جاساعانىن ايتىپ، ءارقايسىسى ءوزدى-وزى وڭاشا جينالىپ، وڭاشا جەلپىنىسەتىندى كوبەيتتى. از كۇندىك ابىرويدى قايداعى ءبىر ءالجۋاز اۋلەت وسەكە تۇقىمىنىڭ ءشوپ باس سۇلتانى يەمدەنىپ كەتكەنىنە ىشتەرى تارىلاتىندار دا بوي كورسەتە باستادى. «ءبىزدىڭ پالەنشە بولماعاندا، تاپ سول ارادا داۋرەنىنىڭ قالاي بولعانىن كورەر ەدىم»، — دەيتىندەر كوبەيدى.
ونداي قاڭقۋ اڭگىمەگە كەلگەندە جادىك تۇقىمى اۋەلدەن دە الدارىنا جان سالمايتىن. تەكسىزدەن شىعىپ، باعى وزا باستاعان بالا سۇلتاندى كەكەپ-موشقاعاندا اۋزى-باستارى قۇيىن سوققان ءۇيدىڭ تۋىرلىعىنداي جەلپىلدەپ الا جونەلەتىن. ونداي اڭگىمەنى كوبىنە-كوپ باراق باستايدى دەپ ەسىتەدى. سامەكە ءوز جانىنان ءسوز شىعارىپ قوسپاسا دا، باراقتىڭ اڭگىمەسىنە كەڭك-كەڭك كۇلىپ ءبىر جاساپ قالاتىن كورىنەدى. قۇداي باراققا ءبىراز نارسەنى بەرۋدەي-اق بەرگەن. ەر دەسە ەر، شەشەن دەسە شەشەن، ايلاكەر دەسە ايلاكەر. ماقتاندى دا، داڭعويلىقتى دا، ارامزالىقتى دا، كۇنشىلدىكتى دە، قۇداي ەكەڭ، كەتسە سوعان-اق كەتسىن دەپ ۇيىپ-توگىپ باعىپتى. بارىنەن دە باققۇمارلىقتى اياماپتى. وزىنە ايتقىزساڭ، اۋزىن قۋ شوپپەن سۇرتكەنمەن، قۇداي ونى باقتان دا كوپ قىسا قويماعان. بىلەكتىسى كوپ نۋ نايماننىڭ تىزگىنى سونىمەن نەمەرە ءىنىسى كۇشىك ەكەۋىندە. نايمان قولى جاۋمەن شايقاستىڭ قاي تۇسىندا دا كوزگە ءتۇستى. ورتا جۇزدە، اسىرەسە، قاراكەرەي قابانباي مەن قانجىعالى بوگەنبايدىڭ ەرلىگىنە ەشكىم داۋ ايتا المايدى. تەك سول ەكەۋىنىڭ ءوزى الىپ بەرەر ابىروي تالاي باراق، تالاي كۇشىك، تالاي سامەكەلەردىڭ كوك جەلكەسىن كۇدىرەيتكەن-دەي.
ال باراق كوكجال دەگەن سايىن كۇنگە قاقىراتىنداي كەكشيە تۇسەدى. استىنا ىلعي جالىن تىزەسىنە توگىلتىپ قارا ات ءمىنىپ، ۇستىنە جالتىراعان قارا شاپان كيىپ، قارا بۇيرا كۇيەك ساقالدى جالتىراتا تاراپ، سوڭىنا بىرىنەن-بىرى وتكەن قارا سۇلىك تازى ەرتىپ، قارا جالدىڭ باسىنا قارا ءنوپىر قولىمەن وپىر-توپىر بوپ شىعا كەلگەندە قازاق ۇلىستارىنىڭ ەڭ كەمى ءبىر جىل ۇزىگىن تۋلاتار قارا داۋىل كوتەرىلگەندەي بولار ەدى. كىسى مەن كىسىنى، رۋ مەن رۋدى، ۇلىس پەن ۇلىستى جارماستىرا قويۋعا ودان ەپتى ەشكىم جوق. ول وسەكتى وزگەلەر قۇساپ پىش-پىشتاپ وڭاشا ايتپايدى. شارشى تورگە شىعىپ اپ، سارى الاسى مەن قوڭىر الاسى ارالاس باس تاباقتى بۋىن بۇرقىراتىپ الدىنا قويىپ، ساڭقىلداي كۇلىپ، سامپىلداي سويلەپ وتىرىپ ايتادى. تالاي توردە تالاي باعىلاننىڭ باسىن ءمۇجىپ وتىرىپ، بۇنى دا جەتى اتاسىنان بەرمەن قاراي جەردەن الىپ، جەرگە سالىپتى. «جارىقتىق ءبىزدىڭ جاقسىلارىمىز دا قارتايىپ كەلەدى عوي. ايتپەسە، بىر-ەكى جەردە قۋلىق-سۇمدىعىمەن اۋىزعا ىلىكتى ەكەن دەپ، ءۇش ارىستىڭ ايبىندى تۋىن تەگىندە تەكە اتپاعان، تەكە اتپا دا، ەكى اتپاعان ءابىلقايىرعا ۇستاتار ما! جول انا ازۋى التى قارىس ارعىندى ۇستاپ وتىرعان قايىپتىكى ەمەس پە، جەتپىس مىڭ جىلقى بىتكەن سامەكەنىكى ەمەس پە!» — دەپ تە تالاي شالقاقتاپتى. قايىپ پەن سامەكە الگىندەي بۇرا تارتار بۇرالقى اڭگىمەگە بىردەن قۇلاپ تۇسكەن تۇرلەرى بار.
قازاقتىڭ جەلكەز كەرەگىسىنىڭ ارجاعىندا ايتىلعان جەلبۋاز اڭگىمە جەتپەي قالۋشى ما ەدى! اسپان استىنان ىزىڭ اڭدىپ جالانىپ وتىرعان اش قۇلاقتار مەن سۇيرەڭ تىلدەر سۋماڭداتقان سۋىق سوزدەر ۇشقان قۇس، شاپقان اڭ جەتە الماس التى ايشىلىق قيىرلارعا اپ-ساتتە-اق اتاناقتاپ جەتىپ باراتىن.
ءابىلقايىر الگىندەي كۇيدىرگى اڭگىمەنىڭ ەشبىرىن قالت جىبەرمەي ەستىپ باقتى. ءبىراق، ەشكىمگە ەشتەڭە دەپ ءتىس جارمادى. ەستىگەنى ەستىگەن قالپىندا كوكىرەگىنىڭ باسىنا قوناقتاپ، باياعى قاراقۇم جيىنى تۇسىندا ۇيالاعان جەلبىرەك سەزىمدى جانشىپ ەزە ءتۇستى. ءبىراق، سول بەس قارۋى بەلىندەگى قازاقتىڭ ءبارىن سوڭىنا ەرتكەن كۇندەرى ءسال نارسەدەن الابۇرتىپ شىعا كەلەتىن الا قۇيىن كوڭىلىن قاي-قايداعى قىسىر قيالعا باستاسا، ءقازىر «قاپ، بالەم» دەپ ءتىس قايراتقان تىمىرسىق ىزاعا تۇنشىقتىرىپ، قايداعى ءبىر اششى ويلاردىڭ ازابىنا سالادى.
«جۇرت نە دەسە، و دەسىن!» — دەپ شالقايۋعا تاعى بولمايدى. قايتا كۇنى كەشە قولىنا تۋ تيگەندە تومپەشتەپ كوزىن اشا الماي كەلە جاتقان قازاق جۇرتىنىڭ الدىندا تالاي بوز ەكپە سۇلتاننىڭ كەمتاۋەكەل، كەمپارىق سورلىلىعىن بەتىنە باسىپ بەرسە، ەندى ولاردىڭ ءسال اشىقسا، ەڭكەلەپ، ءسال تويىنسا شالقالاپ قالار ءپاتۋاسىزدىعىن اشكەرەلەپ باعۋى كەرەك. ول ءۇشىن جۇرت ءوزى تۋرالى نە ايتسا، سوعان كەرىسىنشە ءىس ىستەۋى كەرەك. قاراپتان-قاراپ ماردامسىپ جۇرگەن ماڭقا نەمەلەردىڭ ىشتەرىن ءسۇيتىپ كۇيدىرۋى كەرەك.
ول جۇرتتىڭ اۋزىن اڭدىپ باقتى. ەل اۋەلى: «ءابىلقايىر كىمنىڭ ارقاسىندا كىم بولعانىن بىلمەي ءجۇر. ودىراڭداعان ون شاقتى باتىرى بولماسا، شىركىننىڭ شاما-شارقىن كورەر ەدىك»، — دەپ كەۋ-كەۋلەستى.
ءابىلقايىر بۇل اڭگىمەنى ەستىپ: «ەڭ الدىمەن باتىرلاردىڭ كوڭىلىن تابۋىم كەرەك ەكەن»، — دەپ ءتۇيدى. سۇلتان باسىمەن «الاش» ۇراندىنىڭ تۋىن ۇستاعان بوكەنبايدىڭ بەتىنە ەش جەردە جەل بوپ كەلىپ كورمەپتى. ول باسشى دا، بۇل قوسشىداي، نە ايتسا دا، قۇراق ۇشىپ تۇرىپتى. بوكەنباي، ەسەت، تايلانداردىڭ الدىنداعى ىزەتىنە بولا كىشى ءجۇز باتىرلارى ءابىلقايىرعا ءا دەگەننەن ىشتەرى جىلىپ سالا بەردى. ونىڭ مۇنداي كىشىكتىگىن «ارقار» ۇراندىلار اۋەلدەن سابى تورە، قابى قارا شاتالىعىنان كورسە، باسقا وردانىڭ قاراشىلارى: «ءپاتشاعار، تورە ەكەنمىن دەپ توبەلەرىمەن اسپانعا سۇيكەنىپ الاسۇرىپ جۇرگەن وزگەلەرىندەي ەمەس، قاشان كورسەڭ دە، تال جىبەكتەي ەسىلىپ تۇرادى-اۋ... ول ءتىل قاتقاندا ءوزى بالاڭنىڭ بالاسىنان دا كىشى سياقتانىپ كەتەدى-اۋ. ءىشى-باۋىرىڭا ەنىپ بارا جاتقان مۇنداي ادەپتى جىگىتكە وڭدى-سولدى ايتىلىپ جۇرگەن اڭگىمە ءقايبىر وڭدى اڭگىمە دەيسىڭ. ءىشىڭ كۇيسە تۇز جالانىڭ كەرى شىعار»، - دەيتىن كورىنەدى.
ءابىلقايىر ودان سايىن بويىن جاسىرىپ، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولا تۇسەدى.
مۇنداي سوزدەرگە نە سەبەپ بولىپ جۇرگەنى دە ەسىندە. قازاق قولى بىردە قالماقتىڭ شەت ۇلىسىن شاۋىپ، تۇركىستاننىڭ بازارىن تالاۋدىڭ تالاپاي مالىنا تولتىردى دا جىبەردى. اسكەرىنىڭ ولجالى ورالعانىنا ءماز بولعان ءۇش ارىستىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا.
ميداي جازىقتاعى جاتاعان قالانىڭ توبەسىنەن كوككە شانشىلىپ بوي كوتەرگەن كوك كۇمبەزدىڭ الدەبىر جەرىنەن ازانشىنىڭ سارعايىپ سار تاپ بوپ جاتقان كول-كوسىر دالانىڭ قيىر-قيىرىنا جەتەتىندەي قىپ كۇڭىرەنتە شىرقاعان ادەمى ءۇنى ەستىلەدى. ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتار قوڭىر اۋەز جورىقتان قايتىپ جەلپىنىپ كەلە جاتقان جاراقتى اسكەردىڭ دە، جۇرەكتەرى جارىلىپ الدارىنان شىعىپ تۇرعان ءماز-مايرام حالىقتىڭ دا قۇلاعىنا مايداي جاعىپ بارادى. سول ءبىر سالقىن ساز جۇرتتىڭ ءبارىن سابىرعا شاقىرعانداي. بۇرىن بيىك مۇنارانىڭ باسىنا تەلمىرىپ تۇرىپ تىڭداعاندا جەرمەن ەشبىر بايلانىسى جوق سوناۋ تىلسىم كوكتىڭ قۇشاعىنداعى كوزگە كورىنبەس عايىپ پەرەن پەرىشتەلەردىڭ بۇلار ۇعىنباس تىلسىم سىرىنداي جۇمباق ساز بۇگىن ءابىلقايىردىڭ قۇلاعىنا وزگەشە ىستىق ەستىلدى. وسى ءبىر تىرشىلىكتە ىلعي باعى جانباي جۇرگەن بەيباق بالاسىنىڭ ماڭدايىنان سيپاي وتىرىپ، مۇڭمەن جۇباتقان سورلى انانىڭ گويگويىندەي شەرلى اۋەز بۇگىن تۇلا بويىن ەلجىرەتىپ بالقىتىپ بارا جاتقانداي. «ماعان نە بولعان، بۇنىم نە؟» — دەپ ويلادى كەنەت ەرىنىڭ كۇمىس قاسىنا بارىپ ءمولت تامىپ تۇنا قالعان ءمولدىر تامشىنى كورىپ. «تۋ، مىناۋىم قالاي...» الدە الگى قۋانعان دا ءبىر، مۇڭايعان دا ءبىر دەگەنى وسى ما؟ بۇل مۇنداي بوركەمىك ەمەس ەدى عوي. قارشادايىنان قاسارىسپا ەدى عوي. سوناۋ بالا كۇنىنەن بوتەننىڭ الدىندا سىر الدىرماۋعا تىرىسىپ سازارىپ وسكەنى قايدا؟ وسال مىنەزىن، ولقى قىلىعىن كورسە، ونسىز دا باسىنان سەكىرىپ كەتكىلەرى كەپ تۇراتىن وزگە باۋىرلارىنىڭ الدىندا ىلعي نىق، شەگەدەي نىق كورىنۋشى ەدى عوي. وزدەرى باسقا تورە اۋلەتىنەن قاعاجۋ كورىپ كەلە جاتقان ابدوللا سۇلتان بالالارى ءوز وشاعىندا وزدەرى ءبىرىن-بىرى مۇيىزدەيتىن. سوندا اقتۇيەباستىڭ استىنا كوپ تۇسەتىنى وسى ءابىلقايىردىڭ ەمشەكتەستەرى ەدى. ابدوللا سۇلتاننىڭ قارادان العان ايەلىنەن تۋعان بالالاردان وسەكە بالالارى ءوز قولدارىندا ءبارىبىر جوق باقتى قىزعانىپ قارالاي بۇلىنەتىن. ويتكەنى، ابدوللانىڭ تورە قىزى ايەلى ءبىرازعا دەيىن بالا كوتەرمەي شاڭىراقتان «ىڭگا» شىقپادى دەپ ۋايىمداپ جۇرگەندە العان قاراشى قىزى ايەلى وڭ جاققا كەلىن بوپ تۇسپەي جاتىپ قويداي قوزدادى. تۇڭعىشى توقتامىستى بايبىشە ىرىم قىپ ەتەگىنە وراپ اپ، ءوزى ەمىزىپ، ءوز پەرزەنتى ساناپ كەتتى. ول سول ەركەلەتكەننەن ەركە قالپىندا قالىپ قويدى دا، باق-داۋلەتتىڭ قىزىعىن كورۋدەي كورگەنمەن بيلىككە قۇلىقسىز بولدى. ال بۇل اۋلەتتىڭ ەل كوزىنىڭ سۇعىنا ىلىككەنى — وسى ءابىلقايىر مەن بايبىشەنىڭ بۇل تۋعان سوڭ ەكى جىل كەيىن كوتەرگەن قۇرساعى جولبارىس ەدى. جولبارىسى — جولبارىس دەسە جولبارىس. ەڭگەزەردەي جالقىن سارى جىگىت ات جالىنان تارتىپ مىنگەسىن-اق كەۋدەسىن جىقپاس، ايىلىن جيماس قالپىن تانىتتى. بۇل سابىرىمەن كوزگە تۇسسە، ول ورلىگىمەن كوزگە ءتۇستى. جۇرت نە دە بولسا، وسەكە اۋلەتىنە كەلەر ەندىگى ابىرويدى وسى ەكەۋىنەن كۇتتى. جولبارىس تۋعاسىن ءابىلقايىردىڭ كورەر شەتقاقپايى كوبەيە ءتۇستى. ونى وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق قىلعىسى كەلگەن تۋمالاستارى: «نايساپتىڭ سازارعان ءتۇرى جامان عوي. ناعىز بەزبۇيرەكتىڭ ءوزى عوي»، — دەپ قانشا مۇيىزدەسە دە، بۇل بەدىرەيىپ تۇرىپ الاتىن. سىر بەرمەيتىن. سويتكەن ءابىلقايىر تەك اناسىمەن وڭاشا قالعاندا عانا بالالىعى ۇستاپ بۇلدانىپ بىتەتىن. وعان وكپەلەپ ءبىر بۇلتيسا، قانشا اينالىپ-تولعانسا دا يلىكپەي قوياتىن. اناسى سوندا دا قاسىنان كەتپەيتىن. بۇنىڭ تىكىرەيگەن شاشىنان سيپاپ:
— ءاي، بالام-اي، قاسارىسپا قيقارسىڭ-اۋ. بۇل مىنەزىڭمەن ءوز باسىڭدى ءوزىڭ تاسقا ۇرماساڭ جارار ەدى-اۋ، — دەپ قويادى دا، كوڭىلىنە قايداعى-جايداعى ءتۇسىپ گويگويلەپ ىڭىرسي باستايتىن. اناسىنىڭ سول ءبىر مۇڭلىق داۋسى عانا بۇنىڭ كوكىرەگىندە تاستاي تۇيىلگەن بەرىشتى جۇمسارتقانداي بولاتىن. سوندا عانا بۇل بالبىراپ ۇيىقتاپ كەتەتىن. شالا ۇيقى قالپى ءوزىن جاس نارەستەدەي سەزىنەتىن. كومەيىنە بىردەڭە كەپتەلىپ، كوزىنە جاس تىعىلاتىن. سونى كورسەتكىسى كەلمەي، تەرىس قاراپ جاتىپ الاتىن.
ەندى، مىنە، بۇگىن دە الدىنان انتالاي قاراپ تۇرعان مارە-سارە تۇركىستاندى كورگەندە، مىناۋ ماناۋراعان قوڭىر سازدى ەستىگەندە سول ءبىر بالالىق سەزىمى قايتا ويانعانداي. ونى دا وگەي ساناماي، ءوز پەرزەنتى سانايتىن ادام بارىن بىلگەندە ءبىر ءسات بويىن بيلەپ الاتىن وسى وسالدىعىن مارقۇم اناسى ولگەلى اتىمەن ۇمىتىپ كەتىپ ەدى. بۇگىن كەپ ەسىنە تۇسكەنىنە قاراعاندا مىنا قاراقۇرىم جۇرت بۇنى «وگەيىم» دەپ ەمەس، «ءوز پەرزەنتىم» دەپ قۇشاعىن اشىپ تۇرعان بولدى-اۋ.
ءابىلقايىر دۇنيەگە قايتا تۋعانداي، سامساعان سارى قولدىڭ جولىن توسىپ تۇرعان بايتاق شاھارعا ءبىر ءتۇرلى ەمىرەنە قارادى. ونىڭ مارقۇم اناسى ءتىرىلىپ كەپ سوناۋ ۇلى جيىننىڭ ورتاسىندا بۇنى كۇتىپ تۇرعانداي.
قوجاحمەت كۇمبەزىنىڭ ماڭى ىعى-جىعى. قاقپانىڭ الدى سامساعان سارى قول. ىشتە — قاق ورتاداعى كىسى بويى قول سوزىم تاي قازاندى شىرق اينالا قورشاپ اپ تۇرعان قول باسىلار مەن رۋ باسىلار. باسىنا قاقىراداي قىپ سالدە وراپ، تۇلا بويى تۇگەل اققا مالىنعان، اق ساقالدى اق سۇر شال ميحراتقا شىعىپ اپ اندەتىپ تۇر. جۇرت ونىڭ بوردان قاشاپ جاساعانداي اپپاق مۇسىنىنە، تارس جۇمىق كوزدەرى مەن بولار-بولماس قىبىرلاعان قايمىجىق ەرىندەرىنە قاراپ مۇلگىپ قاپتى.
جەڭىسكە باتا بەرىلىپ، قول جايىلدى. سۇلتاندار مەن باتىرلار عيماراتتىڭ ءتور جاعىنداعى ناقىشتاپ تاستاعان ەمەن ەسىكتەن ەڭكەيە كىرىپ، شاعىنداۋ عانا شارشى بولمەگە ءوتتى. قاق توردەگى بيىك تۇعىردا التىنمەن اپتالعان اباجا تاق تۇر. تاقتا التىنعا مالىپ العانداي ساپ-سارى الا شاپان كيىپ، ەسىكتەن ءتاجىم ەتىپ كىرگەن ءار كىسىگە جەكە-جەكە باسىن ءيىپ، قاپساعاي كارى شال وتىر. استىنداعى تاعى، ۇستىندەگى شاپانى، قاق ماندايىنداعى كوزدى ۇيالتا ۇشقىن شاشقان قىپ-قىزىل لاعىل تاسى ءبارى جالتىراپ، جارقىراپ تۇر. ءبىراق، ءجۇزى سونداي سىنىق، سونداي جابىرقاۋ. بوزقىراۋ كەرىك قاستىڭ استىنداعى قىسىڭقى قوي كوزدەرىندە دە جىلت ەتكەن ەشتەڭە جوق. تۇنجىراڭقى. كەڭسىرىك تۇستا جاپىرىلا جىعىلىپ، قايتا كوتەرىلىپ، سۇيىرلەنبەي، ەكى ەتەگى دەلديە بىتكەن ەتتى مۇرىننىڭ استىنداعى قياق مۇرت پەن قۇپ-قۋ شوقشا ساقالدىڭ اراسىنان ازەر قىلاڭىتقان سولعىن ەرىندەرى قىلپ ەتپەي سۇلق جاتىر. شاتىناعان سۋىق تا، كۇلىمدەگەن جىلى دا ەمەس وسى ءبىر بەيجاي بەت-الپەتتەن اشۋ دا، قۋانىش تا تابۋ قيىن. ءبارشىڭ ورىنىڭ ار جاعىندا نە جاتقانىن اڭعارتپايتىن تىلسىم سابىر جايلاپ العانداي.
حان قاسىنداعى بيلەر سونداي جادىراڭ. تولە قارا سۇر جۇزىنە قان جۇگىرىپ كۇرەڭىتىپ اپتى. انشەيىندە سىرباز قازىبەك ءقازىر بىرەۋمەن قالجىڭداسقىسى كەلىپ وتىرعانداي قۋلانا جىميىپ وتىر. زامانىندا قاراجىگىت اتانعان دويىر قارا ايتەكەنىڭ سەلتيىپ تۇراتىن بۋىرىل مۇرتى بۇگىن جىلتىراي قاپتى.
حان ءماجىلىسى وتەتىن اق سارايعا شاقىرىلعان جۇرت تۇگەل جيىلىپ بولعان سوڭ تاۋكە ءسوز باستادى. اۋىر ناۋقاستان ەندى باس كوتەرىپ وتىرعان ادامداي باياۋ ءتىل قاتتى. ۇنىنەن قاجىعاندىق سەزىلگەنمەن، ءسوزى شيراق. ەلدىڭ بەلىن ءبىر كوتەرىپ تاستاعان ابىرويلى جورىققا العىسىن ايتتى. ءبىراق، دۇشپاننىڭ ءالى ايىلىن جيماي شابىنىپ تۇرعانىن، ونىڭ تاۋىن ءبىرجولا شاعىپ، ماڭدايىن ءبىرجولا قايتارۋ ءۇشىن ىلعي دا وسىلاي بۇكىل ەل بوپ قايرات قىلىپ، بىرىگىپ كۇرەسۋدىڭ قاجەتتىگىن ەسكە ءتۇسىردى. سوسىن جاۋدان كەلگەن ولجانى بولىسكە سالدى. قاي ۇلىستىڭ الدىنا قانشا مال، قانشا تۇتقىن تۇسەتىنىن ايتتى. جۇرت بىر-بىرىنە قاراپ قويدى.
حان ەندى بۇل جورىقتا ايىرىقشا كوزگە تۇسكەندەرگە سياپات تارتىلاتىنىن حابارلادى. اتى اتالعاندار التىن تاقتىڭ الدىنا بارىپ، جەر تىزەرلەپ تاعزىم ەتىپ، ورىندارىنا كەپ وتىردى. باتىرلار مەن سۇلتانداردىڭ قۇر قول قالىپ جاتقان ەشقايسىسى جوق. ەلدىڭ ەڭ سوڭىنان جورىق باسى بولعان بوكەنبايدىڭ اتى اتالدى. وعان شۋ اياعىنان ءورىس، اق بوز ات پەن ناركەسكەن قىلىش سىيلاندى. ەڭگەزەردەي باتىر شالت قيمىلداپ بارىپ، حان الدىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. تاۋكە ارقاسىنان قاقتى. ءبىر كەزدە ءابىلقايىرعا كەزەك كەلدى. حان جاس سۇلتاننىڭ تۇساۋ كەسەر جورىقتارىنىڭ ءساتتى بوپ جۇرگەنىن ايتىپ، ىرعىز بەن تورعاي اراسىنان جاڭا ءارىس، اسپاھاني قىلىش، جاۋدان تۇسكەن ءبىر سۇقسىردى سىيعا ۇسىندى. ءابىلقايىر تاق الدىنا يمەنشىكتەي اتتاپ، تىزەسىن بۇگىپ، حاننىڭ قولىنا ەرىنىن اپارا بەرىپ ەدى، تاۋكە يىعىنان قاعىپ، تۇرعىزىپ الىپ، ماڭدايىنان ءسۇيدى.
قىسى-جازى قوڭىر سالقىن قالپىنان ءبىر تانبايتىن اق سارايدىڭ ىشىنە اپتاپ كىرىپ كەتكەندەي بولدى. اسىرەسە، ءيىن تىرەسىپ ءمىزباقپاي تۇرعان جاس سۇلتانداردىڭ قۇلاقتارى وت بوپ لاۋلاپ بارادى. ءابىلقايىردىڭ دا ەكى بەتى دۋ ەتە قالدى. مانادان بەرگى جىم-جىرت جۇرت گۋ ەتە تۇسكەندەي كورىنەدى ەكەن.
ول ورنىنان تۇرا بەرگەندە بۇيىردەگى ەسىك اشىلىپ، ار جاعىنان الدەنە جالت ەتە قالدى. مالىنتىپ شىتىرا شىمىلدىق جاپقان ءبىر بويجەتكەندى جەتەلەپ تورت-بەس ايەل كورىندى. قاق ورتاعا كەلگەسىن، ماڭدايلارىن التىن تاققا بەرىپ جەر ءسۇيىپ ەتپەتتەپ جاتا-جاتا كەتىستى. حان: «تۇرىڭدار!» — دەپ يشارا قىلدى.
سول ءبىر ءسات ءالى ەسىندە. اق شىتىرا سۋسىپ تۇسە قالعاندا ىشىنەن شوشىنا قاراعان قوس ناركەس كوز ءابىلقايىردى شارپىپ ءوتتى. سەلك ەتە قالعان قىز دەنەسى بىرتە-بىرتە ءبۇرىسىپ بۇگىلىپ بارا جاتتى. جان-جاعىنان انتالاي قاراعان سۇقتى جانارلارعا شىداي الماي، وز-وزىنەن ورتەنىپ بارادى. ءلۇپ-لۇپ ەتكەن الاۋ تاماعى، تاڭ قالعانى ەكەنى دە، شامىرقانعانى ەكەنى دە بەلگىسىز وقىس جارق ەتە قالعان ناركەس كوزى، اياعىنىڭ استىندا جاتقان شىتىرا جامىلعىنىڭ ءبىر شەتىنەن تاس قىپ ۇستاپ العان سۇيرىك ساۋساقتارى — ءبارى-بارى الىگە دەيىن كوز الدىندا. بولات سەرىپپەدەي شيرىعىپ تۇرعان جاس جىگىت وز-وزىنەن ۇگىتىلىپ بارا جاتتى. قىزبەن قوسا ءوزى دە دۋ قىزارىپ، جان-جاعىنا دۇرىستاپ قاراي دا المادى. ايتەۋىر، الدىنداعى قالماق سۇقسىرىنا تاقتا وتىرعان حاننان باستاپ جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوزى تەگىس تۇسكەنىن بايقادى. ەسىك جاقتا الدەكىمدەر الدەنە دەپ كۇبىرلەسىپ جاتقانداي بولدى. بۇنىڭ وڭ قولىندا تۇرعان جاس سۇلتاندار تاس باعانداي سوستيىپ-سوستيىپ مەلشيە قاپتى. بوكەنبايدىڭ بەر جاعىنداعى ۇزىن بويلى تارامىس دەنەلى جانىبەك باتىر قىز جاققا مويىنىن انتەك بۇرىپ، قىزىعا قاراپ تۇر ەكەن. ءابىلقايىردىڭ كوكىرەگىن ءبىر ىستىق شوق قارىپ ءوتتى. سول ارادا بارىپ بويىن جيىپ الدى.
— دات، تاقسىر!
— ايتا عوي داتىڭدى.
— تاقسىر، بۇل جورىققا ءۇش ارىستىڭ ەركەك كىندىگىمەن بىرگە شاپتىم. ولاردىڭ ماعان ريزا، ريزا ەمەسىن ءبىر اللا بىلەدى، ال مەن جۇرتىما ءدان ريزامىن. مەن مىنا ىقلاسىڭىزدى جۇرتىممەن بىرگە بولىسكىم كەپ تۇر.
حان بيلەرگە قارادى. بيلەر ماقۇلداي باس يزەستى.
— رۇقسات! — دەدى تاۋكە.
ءابىلقايىر حان ۇسىنعان كوك مويناق سەمسەردى بوكەنبايدىڭ وڭ قولىندا تۇرعان ۇلى ءجۇز وشاقتىنىڭ باس باتىرى ساۋرىققا ۇسىندى. سوسىن ورىنىنا قايتىپ كەپ، جوڭعار سۇقسىرىنىڭ اق بىلەگىنەن قولى ءدىر-دىر ەتىپ جاسقانا ۇستاپ، جانىبەك باتىرعا قاراي جەتەلەدى.
— ءاپ، بارەكەلدە! — دەدى بىرەۋ جۇلىپ العانداي.
ول ءابىلقايىرعا ءاز تاۋكەنىڭ ءوز اۋزىنان شىققانداي بوپ ەستىلدى. سول-اق ەكەن اق ساراي تولى جۇرتتىڭ: «ءاپ، بارەكەلدى! جارايسىڭ!» — دەپ قاۋقىلداسا جونەلگەنى.
سودان تۇركىستاننىڭ باس عيماراتىنىڭ اباجا قاقپالارىنان توپان سۋداي لەك-لەك اقتارىلىپ، اعىلىپ شىعىپ جاتقان جۇرتتىڭ اۋىزىندا ءابىلقايىردىڭ اتى كەتىپ بارا جاتتى. قاي جاعىنا قۇلاق توسسا دا، ەستيتىنى: «بارەكەلدە، تاۋىپ كەتتى!» سول ءبىر جەلپىنگەن كەۋ-كەۋ، سول ءبىر ماقتاعان قاۋ-قاۋدىڭ قۇلاعىنا وسى ورناعانى ورناعانداي بوپ كورىنگەن. ءبىراق، كوپ ۇزاماي كوزى جەتتى: جاقسى اتاق، ابىروي، داڭق جۇرگەن جەردە اۋىل سىرتىنداعى تاساسى مول ۇرى ساي جاقتان جەل سولاي اۋناعاندا مۇڭكىپ قويا بەرەتىن كۇڭىرسەك يىستەي ءبىر قولقاڭدى قابار ساسىق لاقاپتار دا ىلەسە جۇرەدى ەكەن.
ءابىلقايىر ول لاقاپتاردى ەستىسە دە، ەستىمەگەنسىدى. ۇندەگەن جوق. ۇندەگەندە دە بىتىرەرى شامالى دە. «قازاق باسىنا ءىس ءتۇسىپ، داعدارىسقا تاپ بولعانشا اقىلدىسى مەن ازۋلىسىنىڭ ءقادىرىن بىلگەن بە! تاعى دا تالاي كۇن تۋار. سوندا كورەرمىز!» — دەپ تىستەندى ول كەزدە قازىرگىدەي ەمەس، وزىنە سەنىمى كامىل وركوكىرەك جىگىت.
كوپ ۇزاماي ونداي دا كۇن تۋدى. شەت ۇلىستارىن قازاققا شاپتىرىپ، قاھارىنا مىنگەن قالماق قولى قايتادان جورتۋىلداي باستادى. بۇل جولى باياعى ءبىر از كۇندىك ىنتىماقتان ايىرىلىپ، ءارقايسىسىن كوكىرەكتەرىنە نان پىسكەن ءبىر-بىر سۇلتان بيلەپ وتىرعان ءار ۇلىس وزىنشە قايرات قىپ ەشتەڭە شىعارا المادى. جوڭعارلار قازاقتاردىڭ بۇدان بىر-ەكى جىل بۇرىن الىپ كەتكەندەرىن مۇرىندارىنان قايتا سىعىپ الدى. ىلەنىڭ ۇشار باسىنا قاناتىن قومداپ قونجيا قونعان جوڭعار كۇشىگەنى سىبان راپتاننىڭ اششى شاڭقىلى قازاقتىڭ تالاي قارا شاڭىراعىن قارالاي قاقىراتىپ، تالاي باستىڭ قۇلاق شەكەسىن قارالاي شىمىرلاتا باستادى.
تاۋكە سارايىندا تاعى دا كەڭەس كوبەيدى. ەندى توڭىرەكتەن قول قوسىسار وداق ىزدەمەسەك، ءوز بەتىمىزبەن ەشتەڭە شىعارا المايمىز دەۋشىلەر كوبەيدى. قول قوسىسار وداق ىزدەگەندە دە تۋ سىرتتارىنان تۋىرىلىپ تۇرىپ العان رەسەيدەن باسقا ەشكىم جوق ەدى. كومەكەيىندە كوپتەن تۇرعان: «پاتشاعا ەلشى شاپتىرساق قايتەدى؟» — دەگەن پىكىرىن تاۋكە قورعالاقتاپ ايتا المادى. ويتكەنى، مىنا جيىننىڭ الدىندا بۇل گاپتىڭ توڭىرەگىندە بۇدان بۇرىن دا بىرەر رەت مىقتاپ تاۋى شاعىلعان جەرى بار ەدى.
ول كەزدە ورىس كازاكتار تۇز الاتىن كولدەرى مەن سۇزىتكى سالار وزەندەرى مول ارقا بەتتە ءار جەر، ءار جەردەن قالقيتىپ-قالقيتىپ قاراعاي ۇيلەر تۇرعىزا باستاعان-دى. اۋەلى تاڭسىق قۇمار قازاقتار وزەنگە جىلقى جاۋىپ كەلە جاتىپ، نە سورتاڭ كولدەردەن تۇز الىپ كەلە جاتىپ، جولدارىنداعى قاراعاي قيىپ، قالقا قالقيتىپ جاتقان قابا ساقال بەيتانىس ادامداردى كورىپ، ولاردىڭ ءاربىر قيمىلىنا ايران-اسىر قالىپ، تاڭداي قاعىسۋمەن بولدى.
ولاردىڭ، ءسىرا، قىزىق ەمەس نارسەسى بولسايشى! ەركەكتەرىنىڭ اۋىزىنا ناسىباي ءتۇسىپ كەتسە، تەزەك اساپ قويعانداي تۇكىرىنىپ، قايداعى ءبىر قاعازدى شيىرشىقتاپ وراپ الىپ، كوزىڭدى جەيتىن كوك ءتۇتىنىن بۇيداداي شۇبالتىپ شىلىم شەگەتىندەرى دە قىزىق، قونىشى قارا ساندارىنا جەتەتىن بىلعارى ەتىك كيىپ اپ، بەلۋاردان سۋ كەشىپ ءجۇرىپ اۋماعىنا اۋىل سىيعانداي تور كوز اۋمەن بالىق سۇزەتىندەرى دە قىزىق، بارىنەن دە قايداعى ءبىر شيشاعا قۇيعان سىلدىراعان كوك سۋدى جۇتىپ اپ، كۇشالا قوسقان قىسىراق قىمىزىن ىشكەندەي قىزارا بورتەتىندەرى ءتىپتى قىزىق. ءسۇيتىپ ءجۇرىپ، وزدەرى قاتىننان سالىمدى. اناداي ارشىن ءتوس، قاز مويىن، اي ءجۇزدى، اق بالتىر ارۋلار قايداعى ءبىر تەر ساسىعان قارا شەكپەندەردەن گورى قامقا توندى حان قاسىنا لايىق ەمەس پە! سابازداردىڭ يىقتارىنا كۇنتە اسىپ، ەكى شەلەك سۋدى ءىلىپ اپ، بالاپانىن ەرتكەن ماما قازداي بوپ بايپاڭداپ وزەن بويلاپ كەلە جاتقاندارىن ايتسايشى. اكەسىنىڭ الدىنا قىرىق جىلقى، ءۇش توعىزىن ساناپ سالىپ، اۋىلىنداعى شۋىلداعان قاتىن-قالاشىنا قورجىنى مەن قويىن-قونىشىن تۇگەل توناتىپ، وتىز كۇن ويىنىن، قىرىق كۇن تويىن جاساپ ازەر الىپ، ەل جاتقاسىن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا بارىپ بىرەر اۋىز سوزبەن زورعا جاعداي سۇراساتىن قۇداي قوسقان قوساقتارىنىڭ شۇبەرەكپەن قىمتاۋلى ومىراۋى مەن تاقىمىن ءومىر بويى ءبىر كورە الماي وتەتىن قازاقتاردىڭ كوزدەرىن قىزىقتىرعىلارى كەلگەندەي كوكىرەكتەرىن دىرىلدەتىپ، اق بالتىرلارىن جارقىراتىپ، اياقتارىن باسىپ بولمايتىندارىن ايتساڭشى! سونداي بۇلعاقتاعان ەركەتوتاي اق بورىق كەلىنشەكتەردىڭ بايىنىڭ قاۋعاداي ساقالىنا قاراماستان باجاڭداپ ۇرسىپ جاتقاندارى. ال، الگى ءارقايسىسى ءبىر-بىر نار جىققانداي قاۋعا ساقالدار ماۋىزداي-ماۋىزداي باستارىمەن ءومىر بويى ءبىر عانا ۇرعاشىنىڭ ەتەگىنە بايلانىپ وتەدى دەسەدى. دۇنيەدە ونداي دا سوراقىلىق بولادى دەپ كىم ويلاعان! ءار ەلدىڭ زاڭى باسقا، ءيتى قارا قاسقا دەگەن وسى عوي!
ولاردىڭ جاياۋ جارىسىن قىزىقتايمىن دەپ جاعالبايلى قۇماربايدىڭ سارى شىلدەدە كوگالا جىلقىسىن سازعا بايلاپ جاتار سالقىن جايلاۋىنان ايىرىلىپ قالاتىنى ءوز الدىنا ءبىر قىرعىن قىزىق اڭگىمە. سوناۋ تورعايدان باستاپ قوردايعا دەيىنگى ەكى ارالىقتا سونى ەستىپ، كوزىنەن جاس اققانشا كۇلمەگەن قازاق جوق شىعار!
قۇمارباي بىردە قوي توعىتىپ كەلە جاتىپ، ورىس قونىسىنداعى تويعا كەزىگەدى. كوك سۋلارىن ءىشىپ، اق تەر-كوك تەرگە ءتۇسىپ، ابدەن ءماز-مايرام بولعان نەمەلەرگە شەر تارقاتىسايىن دەسە، ەرمەك جوق. قىرىق شاقىرىمنان قاراقشى قويىپ، بايگە شاپتىراتىن سۋ اياق سايگۇلىكتەردى ولارعا كىم بەرىپتى!
سودان شىركىندەرىڭ بالاقتى تىزەدەن اسىرا ءتۇرىپ تاستاپ، بۋراداي ساندارى بۇلت-بۇلت ەتىپ جاياۋ جارىسسىن كەپ، قاپتالداي ءتىزىلىپ تۇرعان قاتىن-بالالارى كەڭىردەكتەرى جىرتىلعانشا ايقايلاپ وزەۋرەسسىن كەپ! مىنانى كورىپ قۇمارباي دا، ونىڭ قاسىنا ەرگەن قارا ءنوپىر نوكەرى دە كۇلە-كۇلە ىشەك-سىلەلەرى قاتادى.
التى اي جاز باعلان جەپ، باس مۇجۋدەن باسقا، قوشقار ءسۇزىستىرىپ، بالا كۇرەستىرۋدەن باسقا ەرمەك تابا الماي ەرىككەن بايدىڭ كوڭىلى قۇرتقا شاۋىپتى. مىنا قىزىقتى ءوزى عانا كورىپ قويماي، اۋىلىنا دا كورسەتىپ، ايران ءىشىپ، اۋىزى ۋىلىپ جۇرگەن ساربازداردىڭ ساۋابىن الايىن دەپ، الگىلەردى قوناققا شاقىرىپتى. قاۋعا ساقال نەمەلەر ءبىر كۇن اقىلداسادى، ەكى كۇن اقىلداسادى، ءبىر اپتا اقىلداسادى، اقىر اياعىندا جۇرەك جۇتقان ەكى-ۇشەۋى اربا جەگىپ، شىلىمدارىن شەگىپ، قۇماربايدىڭ اق ورداسى قايداسىڭ دەپ تارتىپ تۇرىپتى.
ىرگەسىنە كەپ سالدىرلاپ-كۇلدىرلەپ ءتۇسىپ جاتقان بەيتانىس مەيمانداردى باي بالالارى حانزادانى كۇتكەندەي قول قۋسىرىپ قارسى الادى. تىرايتىپ تاي جىعىپ، شىرەنتىپ سابا اكەلىپ، اق ماي-كوك ماي قىپ اۋىز-مۇرىندارىن تىعىندايدى. ءتۇرۋلى ىرگەنىڭ الدىنا جاتقىزىپ تەرلەرىن باسقىزادى. جەلى باسىنا اپارىپ، قولدارىنا قۇرىق بەرىپ، قۇلىن ۇستاتىپ توقتارىن تارقاتادى. باپتارىنا ەندى كەلدى-اۋ دەگەن كەزدە، جەيدەلەرىن شەشكىزىپ، بالاقتارىن تۇرگىزىپ، اۋىل سىرتىنداعى ايقاي جازىققا الىپ شىعادى.
اتقا مىنگەن قۇماربايدىڭ سوڭىنا ەرگەن اتتى-جاياۋلىعا قىزىق كەرەك. تايلى-تاياعى قالماي شۇبىرادى. شاڭ كورمەگەن مايسا كوگالعا جەتكەن سوڭ باي قوناقتارىنا قولقاسىن ايتادى. قوناقتارى قۇماربايعا قوياتىن شارتتارىن ايتادى. ءپاتۋا: «ءبىز سىزدەن مال دا سۇرامايمىز، جان دا سۇرامايمىز. اۋەلى بىرەۋىمىز جۇگىرەمىز. ونىڭ شارشاپ جىعىلعان جەرىنە سىزدەر ەكىنشىمىزدى اتپەن اپارىپ تاستايسىزدار. ول سول ارادان قاشان شارشاپ جىعىلعان جەرىنە دەيىن جۇگىرە بەرەدى. ونىڭ جىعىلعان جەرىنەن ءۇشىنشىمىز جۇگىرەمىز. ۇشەۋىمىز قانشا جەردى جۇگىرىپ وتسەك، سول جەردىڭ ءبارىن بىزگە بەرەسىز»، — دەپ بايلانىسادى.
«اقتىلى قويىم امان، كوك الا جىلقىم امان. سوندا بۇلاردىڭ قولقا ساپ تۇرعانى قۇدايدىڭ قارا جەرى عوي. قارا جەردى قول باستاپ بارىپ شاۋىپ الماسا، جاياۋ جۇگىرىپ الىپ، نە ءبۇيىرىم شىعادى دەپ تۇر ەكەن!» — دەپ ويلايدى قۇمارباي.
— بولسىن، — دەدى باسىن يزەپ.
سودان ءۇش قوناق جىگىت بوربايلاپ شابا جونەلدى. جەر الىپ قايدان قىرا قويسىن! اينالاسى تاي شاپتىرىمداي عانا جەردى يەلەنىپ، باسىندا شىنجىرى بار قۇلاقتى قازىق قاعادى. الاقانداي الا قاعازعا الدەنەلەردى شيمايلاپ اكەپ، قۇماربايدىڭ بارماعىن باستىرادى. سوسىن ولار سول كەتكەننەن مول كەتىپ قارالارىن كورسەتپەي قويسىن. ءىشى پىسقان باي ءبىر كۇنى ولارعا بالاسىن شاپتىرسىن. «انالارعا بارىپ ايت، تاعى دا ەكى-ۇشەۋى كەپ، كوڭىلىمىزدى كوتەرسىن! شىركىندەردىڭ، اق تەر-كوك تەر بوپ شاۋىپ بارا جاتقانىن كورىپ، ءبىر كۇلىپ الايىق!» — دەسىن. ولار دا: «بولسىن!» — دەيدى. تاعى دا كەلىپ، بۇرىنعى العان جەرلەرىنىڭ ۇستىنە تاعى دا ءبىر تاي شاپتىرىم جەر قوسىپ كەتسىن. ءسۇيتىپ اۋەلى باي وتىرعان قارا جال مەن ورىس قونىسىنىڭ اراسىنداعى ات شاپتىرىم كوگال جازىق قولدى بوپ كەتەدى. قىزىققا قۇشتار قۇمارباي تاعى ءبىر جالدىڭ باسىنا جىلجىپ قونادى. ەكى اراداعى ەڭ جازىق تاعى دا قاۋعا ساقال قارا شەكپەندەرگە بۇيىرادى. مىنانداي تەگىن قىزىققا ابدەن قۇنىعىپ العان قۇمارباي كۇنگەيگە قاراي جىلجىپ كوشە بەرسىن، ول بوساتقان جەر قارا بورباي قارا شەكپەندەرگە كەتە بەرسىن... كۇز كەلسىن. كۇلە-كۇلە كۇمىرە بولا جازداعان قۇمارباي قاراقۇمداعى قىستاۋىنا ءبىرجولا كوشسىن. ەل كۇزەۋگە قونا قۇماربايدىڭ اۋىلىنىڭ بالالارى بۇرىنعىداي اق سۇيەك وينامايتىن بولادى، اق تاياقتى ات قىپ ءمىنىپ جارىسپايتىن بولادى. بالاقتارىن تىزەدەن اسىرا ءتۇرىپ تاستاپ، ەكى جۇدىرىقتارىمەن ەكى ومىراۋىن سوققىلاپ، قۇيرىقتارىن بۇلتىلداتىپ جۇگىرىپ جارىسىپ وينايتىندى شىعارادى. جازدا قارا شەكپەندەردى جارىستىرعانى قۇماربايدىڭ اۋىلىنا قىس بويى ىشەك-سىلەلەرىن قاتىرعان اڭگىمە بولادى. جاز شىقسىن... قىزىققا قۇشتار قۇمارباي باياعىداي كۇلە-كۇلە قۇمارىمنان ءبىر شىعايىن دەپ، اتام زاماننان بەرى ات باسىن تىرەپ ۇيرەنىپ قالعان، بالدىرعانى باتپاقتاي ءوز جايلاۋىنا كوشىپ كەلسىن... سۇيتسە، بىلتىرعى بىرەر لاشىق كوبەيگەن. قۇلىن بايلايتىن كوگالدارى ايعىز-ايعىز جىرتىلعان. بىلتىر اۋىلىنا كەپ جاياۋ جارىساتىن نەمەلەر قولدارىنداعى اۋىزدارى ۇڭىرەيگەن قوس اۋىز مىلتىقتى كوكىرەگىنە تىرەپ: «كوشىڭدى قايتار، ەگىسىمىزدى تاپتايسىڭ!» — دەپ ەدىرەڭدەي كەتسىن.
قۇمارباي قولىنداعى بەس ورمە دويىر قامشىمەن وجەڭدەگەن قارا شەكپەندەردى قاسقا ماڭدايلارىنان ءبىر جوسىلتايىن دەپ تۇرادى دا، ۇڭىرەيگەن قوس اۋىز مىلتىقتان قورقىپ، «پالەسىنەن اۋلاق!» — دەپ سازعا وتىرعىزىپ كەتكەن ولاردى ءبىر بوقتاپ، سازعا وتىرىپ قالعان ءوزىن ءبىر بوقتاپ، كورشى سۋدى جايلايتىن قىپشاق قۇدالارىنا تامان جىلجىپ قونۋعا ءماجبۇر بولادى.
قۇماربايدىڭ ءوز وبالى وزىنە! شىنىندا دا، اۋەلى قويدان قوڭىر بوپ سۋ بويىنا ءۇي تۇرعىزىپ، جالاڭاياق سۋ ءسۇزىپ جۇرگەن نەمەلەر بىرتە-بىرتە كوبەيەيىن دەدى. جىلقى جاياتىن جايپاۋ كەمەردى جاعالاي جىرتىپ تاستاپ، قايداعى ءبىر كوك قىلتاناقتارىنا بولا كوشىڭنىڭ بۇيداسىنا، اتىڭنىڭ تىزگىنىنە جارماسىپ شاڭقىلداسا كەتەتىندى شىعاردى. قامشىڭنان قايمىقپايدى، سالاڭداعان قايقى قىلىشتارىن بەلدەرىنەن ءبىر تاستامايدى، ۇرەي اۋىز قارا مىلتىقتارى دا ىلعي مويىندارىندا.
قازەكەڭ باياعىداي انادايدا ات ۇستىندە تۇرىپ: «قۇمىرسقاداي قۇنجاڭداسقان تىرلىگىڭنىڭ اۋزىن»، — دەپ كەڭك-كەڭك كۇلەتىنىنەن قالىپ بارادى. قۇدايدىڭ قارا جەرىنىڭ دە سۇراۋى بار ەكەنىن سەزە باستادى. وتكەل مەن سۋات باسىنداعى ورىس قونىستارىنا قودىراڭداپ تيىسەتىندى شىعاردى. اۋەلى ەگىنىن تاپاپ، اۋلاعان بالىقتارىن قايتادان سۋعا اعىزىپ جىبەرىپ، قالپاقتارى ۇشىپ تۇسكەنشە قارق-قارق كۇلىپ قايتقاندى قاناعات قىلىپ ءجۇردى. ارتىنان رەتى كەلگەن جەردە وڭاشا كەزىككەن كەلىمسەكتەردى ۇستاپ اپ، حيۋا، بۇحار، سامارقاننىڭ بازارىنا ايداپ اپارىپ ساتىپ جىبەرەتىندى شىعاردى. ارتىنان ىزدەپ كەلەر جوقشىسى جوق. بۇگىن قوتىر بايتالىن الساڭ، ەرتەڭ دۇركىرەتىپ جىلقىڭدى قۋىپ كەتەتىن ءيا قازاق، ءيا جوڭعار، ءيا باشقۇرت ەمەس. كورىپ قالسا، ايىرىن الا جۇگىرىپ، مىلتىق اتىپ مارە-سارە بولادى دا، كورمەي قالسا قولعا تۇسكەن مۇندار كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەپ كەتە بارادى.
ءبىر داندەپ السا، قاناعاتتى بىلەتىن قازاق بار ما! تالاي قارا شوقپار قالقيتىپ ءۇي تۇرعىزىپ جاتقان ورىس قونىستارىن كورسە، شاۋىپ بارىپ، تاپاپ كەتۋدى ادەتكە اينالدىردى. ول ول ما، ورىس شەبىندەگى وتىرىقشى ەلدەرگە قول سالۋدى كوبەيتتى.
ونىڭ ۇستىنە قولعا تۇسكەن ورىس ەكەنىن عانا بىلەدى، اتاسى قايسى، تاقتاسى قايسى، رۋى قايسى، تايپاسى قايسى، ارىسى قايسى — قاپەرىندە جوق، ءتىپتى دۇنيەدە ونداي نارسەلەر بارىن ءتۋعالى-بىتتى ەستىپ تە كورمەپتى، اعايىن-جەكجاتىن سۇراساڭ، ايلاپ تۇگىلى جىلداپ جۇرسەڭ دە، جەتكىزە قويمايتىن جەر تۇبىندە بوپ شىعادى، ارعى ىرگەلى ورىستىڭ بۇلارمەن ەش شارۋاسى جوقتاي، ءاۋ باستا-اق قاتىن-بالاسىمەن ەل اينالدىرا قۋىپ، ايدالاعا ايداپ تاستاعانداي، بۇلاردىڭ ءتىپتى پاتشا ەكەش پاتشالارىمەن دە ەش شارۋاسى جوقتاي، ونى قۇرداسىنىڭ قاتىنىنداي قىپ اۋزى-مۇرنىنان تۇك قويماي شابىنا بوقتاي جونەلگەندەرىن كورگەندە «اساكەت اللا، اق توبا» دەپ جاعاڭدى ۇستايسىڭ. ەندەشە، قازاق ەرتەڭ قۇنىن داۋلاپ كەلەتىن رۋلى ەلى جوعىن بىلسە، اعايىن-جەكجاتى مەن پاتشاسىنىڭ وزىنە اتىمەن كەرەكسىز ەكەنىن بىلسە، ونداي ارتىندا سۇراۋشىسى جوق نەمەلەرگە بىلگەنىن ىستەمەگەندە قايتەدى، ەسەك مىنگەن ساۋداگەرگە ساقالدارىنان جەتەكتەتىپ، بەس-التى قۇلاش سارى الا ماتا مەن بىرەر قاپ استىققا ساتادى دا جىبەرەدى.
سۇيتسە، ورىستىڭ دا سۇراۋشىسى بولادى ەكەن. ونى باسقا بىلمەسە دە، تاۋكە جاقسى بىلەتىندەي بولدى. ءبىر جاعىنان داندەگەن قارساق قۇلاعىمەن ءىن قازادى دەپ، ورىس شەبىنە قول جۇگىرتە باستاعان قازاق سۇعاناقتارى شي شىعارىپ الا ما دەپ، ەكىنشى جاعىنان قالداننىڭ قاھارلى نايزاسىنا قارسى ارقا سۇيەۋ بولا ما دەپ، مىڭ دا توقسان توعىزىنشى جىلى7 توبىلداعى ورىس شونجارىنا ءتاشىم باتىرعا باستاتىپ ەلشىلىك جىبەرەدى. ءتاشىم باتىر ورىس ساۋداگەرلەرىن قازاق بازارىنا شاقىرا بارعان بوپ، توبىل شونجارىنىڭ ارعى كومەيىن بايقاۋى كەرەك ەدى. ەگەر سارى الا يىق ورىس شونجارى: «قاپ، بالەم، قولىما تۇستىڭدەر مە؟ ساۋدا دوس بولعىلارىڭ كەلسە، اۋەلى اق پاتشاعا مويىن ۇسىنىڭدار!» — دەپ قودىراڭدايتىن بولسا، وندا مىسىقتابانداپ كەرى شەگىنىپ، «كورمەگەنىم سەن بولسىن» دەپ، ساۋ باسقا ساقينا سالىپ الماي تۇرعاندا، اياق-قولدى تارتىپ الا قويۋ كەرەك ەدى. ەگەر جىلى شىراي بايقالىپ جاتسا، وندا ورىس وكىمەتىنىڭ قاباعىن ودان سايىن جىلىتا تۇسكەن ءجون ەدى، نە دە بولسا، باعىنام دەپ باس ۇرماعانمەن قاق ماڭدايدان جوڭعار نايزاسى وڭمەڭدەپ تۇرعاندا، جون ارقاڭا ورىستىڭ كوك سەمسەرىن سۇقاڭداتپاۋعا تىرىسۋ ماقسات-تۇعىن.
ورىس شونجارى ءتاشىمنىڭ تاۋىن شاقپاي قايتاردى. سول جىلى قاباقتىڭ ارتىن سۋىتىپ المايىن دەپ، تاۋكە باس-اياعى جەتى جىلدىڭ ىشىندە سىبىرگە بەس رەت ەلشىلىك جىبەردى. قاباي باتىر باستاعان ەلشىلىك توبىل شونجارىنا پاتشا سارايىنا ارنالعان سىي-سياپات اپارىپ: «وتكەن ەرەۋىل، قالعان سالاۋات دەپ بۇرىنعى ۋاقىتتا ارامىزدا بولعان قاتەلىكتىڭ ءبارىن ۇمىتايىق. بۇدان بىلاي اقىلداسىپ وتىرىپ ءىس قىلامىز»، — دەپ شۇرقىراسىپ جاتقاندا، سارى باتىر مەن كەلدەي بي ءجامىش كولىنىڭ جانىنداعى ورىس شونجارىنا بارىپ، روسسيا مەن قازاقتاردىڭ اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىقتى كۇشەيتۋ جونىندە ماملە جۇرگىزىپ باقتى8. قازاقتار بۇل شارۋاعا تاتار، وزبەك ساۋداگەرلەرىن دەلدال قىپ تارتتى. ەكى كەلىسسوزدە دە ءىس وڭعا باسىپ كەلە جاتىر ەدى، ورىسپەن وداقتاسۋعا قارسى قارا شوقپارلاردىڭ ەرتىستىڭ ساحارا بەتىنە شىعىپ اپ ءتۇز قازىپ جاتقان قارا شەكپەندەردى بىت-شىت قىپ تالاپ، توناپ اكەتكەنى. مۇنداي جاعدايدا ماملە وڭا ما؟!
ءجامىش كولىندەگى ورىس اكىمىنىڭ سارى الا شاتىرىندا سارى مەن كەلدەي ەكەۋدەن-ەكەۋ ۇزاق وتىرىپ قالعانى. كۇتە-كۇتە تاعاتتارى تاۋسىلار تۇستا ۇلىق تا كورىنسىن. كۇنى كەشە عانا مولتەڭدەپ قارايتىن موماقان كوزدەر شاتىناپ شىعا كەلگەنى. قايقى مۇرتتىڭ ءبىر قيىعىنا پالەن كۇننەن بەرى ءىلىنىپ العان ەمەكسى كۇلكى جىم-جىلاس جوعالعانى.
— بۇل قاي قىلىقتارىڭ؟ سەندەردىڭ قاي سوزدەرىڭە سەنۋگە بولادى؟ — دەسىن ۇلىق، شاتىردىڭ ەسىگىن سەرپىپ اشىپ كىرىپ كەلسىن دە.
مىنا سوزدەرى مانادان بەرى ارتقى ەكى اياعىنان قاقپانعا تۇسكەن قاسقىرداي بوپ، قۇيىمشاقتارىن تاقىلداعان تاقتاي تەسىپ، تىپىرشىپ وتىرا الماي وتىرعان ەكى ەلشىنىڭ توبەلەرىنەن جاي تۇسىرگەندەي بولدى.
تاس توبەلەرىنەن شانشىلا تونگەن شولمەكتەي سۋىق كوك كوزدەرگە قاپەلىمدە تۋرا قاراي الماي بۇگەجەكتەپ قالىستى.
— تاقسىر، قازاق دەگەن جايىق پەن ەرتىستىڭ اراسىن الىپ جاتقان ىرگەلى حالىق. مالىنىڭ سانى تۇگىلى جانىنىڭ سانىن ءالى ەشكىم جوندەپ بىلمەيدى. ونداي ىزعىنداي جۇرتتىڭ ىشىندە الاسى مەن قۇلاسى بولماۋشى ما ەدى. ءبىزدى مۇندا ونداي-ونداي سويىلى مەن شوقپارىنا يە بولا الماي جۇرگەن سودىرلار ەمەس، ەل تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان يگى جاقسىلار، ولاردىڭ ىشىندە دە، ءيسى الاشقا باس ۇرعىزعان التىن تاقتىڭ يەسى ءاز تاۋكە حاننىڭ ءوزى جىبەردى. اق پاتشانىڭ قايداعى ءبىر قۇرىق سۇيرەتكەن قيىق قۇلاقتاردىڭ پارىقسىز قىلىعىنا كۇيىپ-پىسپەي، ءوزى تەكتەس ەل ۇستار جاقسىلار جىبەرگەن ءبىزدىڭ سوزىمىزگە كوبىرەك قۇلاق اسار دەپ سەنەمىز. ءبىزدىڭ حالقىمىز ەلدەستىرمەك ەلشىدەن، جاۋلاستىرماق جاۋشىدان دەيدى. حانىمىز سىزگە جاۋشى ەمەس ەلشى جىبەرىپ وتىر. ءۇي ىشىندە ەلشى وتىرعاندا سىرتتاعى تەنتەك-تەلىنىڭ ىردۋ-دىردۋىنا نازار اۋدارماس بولار. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اتا-بابادان كەلە جاتقان ءجون-جورالعىسى وسىلاي، — دەدى كۇيزەلىپ وتىرعان كەلدەي كۇيىنە ءتىل قاتىپ.
كەلدەيدىڭ تاۋسىلا سويلەگەنىن كورىپ ۇلىقتىڭ كۇرەڭىتىپ العان جۇزىنە جىلت ەتىپ كۇلكى جۇگىردى.
— كەلدەي مىرزا، ءبىزدىڭ ەستۋىمىزشە، ءسىز بەن مىنا وتىرعان سارى مىرزا ەكەۋىڭىز قازاقتار مەن ورىس پاتشالىعىنىڭ اراسىنداعى تاتۋ-تاتتىلىككە مەيلىنشە كۇش سالىپ جۇرگەن كىسىلەر كورىنەسىزدەر. راس پا؟
تىعىرىققا تىرەلىپ، جاندارى مۇرىندارىنىڭ ۇشىنا كەلىپ وتىرعان ەكى بي:
— البەتتە! و نە دەگەنىڭىز! — دەپ قۋانا باس يزەستى. ۇلىقتىڭ ءجۇزى قايتادان كۇرەڭىتتى.
— ەندەشە، كەلدەي مىرزا، ءوز حالقىڭىزدىڭ ورىس پاتشاسىنا دەگەن كوڭىلىندە الا-قۇلالىق بار ەكەنىن ءبىلىپ وتىرىپ، ءبىزدىڭ كاسىپشى ادامدارىمىزدى ەرتىستىڭ قىر بەتىنە نەگە شاقىردىڭىز. الدە قازاقتىڭ قاندى بالاقتارىنا وڭاي جەمتىك تاۋىپ بەرگىڭىز كەلدى مە؟
نىق وتىرعان ەكى بي مىنانى ەستىگەندە ورىندارىنان اتىپ تۇردى. مانادان بەرى سابىر ساقتاپ سوزگە ارالاسپاعان سارى تاماعىن كەنەدى.
— تاقسىر، ول تەنتەكتەرگە ەلشى جىبەرىپ وتىرعان تاۋكە حاننىڭ دا، ەلشى بوپ كەلىپ وتىرعان مىنا ءبىزدىڭ دە ەشقانداي قاتىسىمىز جوق. قاجەت دەسەڭىز، حانىمىز التى ايشىلىق جەردەگى مىنا وقيعانى ءالى ەستىمەگەن دە بولار. ەستىسە، مۇنداي سوراقىلىقتى اياقسىز قالدىرمايتىنى ءسوزسىز. ءبىز وعان ەلشى باسىمىزبەن كەپىلدىك بەرە الامىز.
ەكى بەتى شوقتاي جانىپ تۇرعان قىپ-قىزىل ۇلىق تاعى دا كۇلىپ جىبەردى.
— دۇرىس ايتاسىز. ويلارىمىز ءبىر جەردەن شىقتى. تاۋكە حان ورىس شەبىنە قول سالاتىن تەنتەگى مەن تەلىسىن تىيىپ العانشا اق پاتشا كەلىسسوزدى كىدىرتە تۇرعاندى دۇرىس دەپ سانايدى. الگى قاراقشىلار قازاق زاڭىمەن جاۋاپقا تارتىلىپ، ءبىزدىڭ كاسىپقورلارىمىزدىڭ شىعىنى قايتارىلىپ، بارىمتاشىلار اتقا بايلاپ اكەتكەن تۇتقىندارىمىز ءوز ۇيىرىمىزگە قوسىلعانشا، سىزدەردى وسىندا قالدىرۋدى ماقۇل دەپ تاپتىق. كورەگەن دە اقىلدى حانىڭىز ورىس پاتشاسىنىڭ بۇلاي ەتپەسكە امالى جوق ەكەنىن تۇسىنەر دە، ءبىزدىڭ مۇنداي لاجسىز شەشىمىمىزدى ماقۇلدار، ءوزىنىڭ مارتەبەلى ەلشىلەرىن مىناۋ ىڭعايسىز جاعدايدان قۇتقارۋدىڭ امالىن تەزىرەك قامداستىرار دەپ سەنەمىز. سوندىقتان دا، قاپالانباڭىز. كوپ ۇزاماي بۇل اڭگىمەنى قايتا جالعاستىراتىنىمىزعا ءبىزدىڭ جاقتىڭ سەنىمى كامىل. ارينە، سىزدەر ءبىزدىڭ قوسىنىمىزدا بۇرىن مۇنداي تۇرمىس قۇرماعاندىقتان ءبىراز قولايسىزدىققا ۇشىرايتىندارىڭىز راس. ءبىراق، ماعان سەنىڭىز، سىزدەردىڭ مۇنداعى جاعدايلارىڭىز الگى قاراقشىلار ارتىنا وڭگەرىپ اكەتكەن ءبىزدىڭ تۋىسقاندارىمىزدىڭ جاعدايىنا قاراعاندا الدەقايدا جاقسى بولاتىنى ءسوزسىز.
ۇلىق ورنىنان تۇرىپ، باسىن كەكجيتىپ شىعىپ كەتتى. سول-اق ەكەن، كەنەت شاتىردىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا كوك سۇڭگىلەرى جالاڭداپ سورايعان-سورايعان ەكى سارباز كەپ تۇرا قالدى.
ەكى بي وتىرعان ورىندارىنىڭ لەزدە-اق ەلشى قابىلدايتىن ماملەحانادان اباقتىعا اينالا قالعانىن بىردەن ءتۇسىنىپ، بىر-بىرىنە باس شايقاستى.
مىنا حابار دۇڭكىلدەپ تۇركىستانعا دا جەتتى. تاۋكە: «قايداعى ءبىر قاراقشىلارعا قارىمتا قىپ قۇداي جولدى ەلشىنى ۇستاپ قالۋ دەگەن دۇنيە جارالىپ، سۋ اققالى ەستىمەگەن نارسەمىز ەدى. الديار تاقسىر، بۇ نە قىلعانىڭىز»، — دەپ پەتر پاتشاعا حات جازدى. ماسكەۋدەگى پەتر پاتشا تۇركىستانداعى تاۋكەنىڭ بۇل سالەمىن الدى ما، المادى ما، كىم ءبىلسىن، توبىلدان ەلشىلىك كەلدى. ەلشىلىك سارى الا قاعازعا قىزىل سيامەن ساۋدىراتىپ جازىلعان قىسقاشا حات اكەلدى. وندا «تەنتەك-تەلىمدى تيام دەپ ۋادە بەر» دەپ تالاپ قويىلىپتى. تاۋكە حاتتى الدى. كەرۋەندى ۇستاپ قالماي كەرى جونەلتتى. ونىسى ورىس اكىمدەرى اشۋ ءۇستى قىلىقتارىنان ءالى دە اينىر، ەلشىلەرىمدى وزدەرى-اق قايتارار دەپ دامەتكەن ەدى. ونىڭ ۇستىنە قالماق جاعىنىڭ دا دىگىرلەۋى كوبەيگەن-دى. مۇنداي جاعدايدا قازاققا ەكى جاقتىڭ بىردەي قىرعي قاباق قاراعانى قيىن تۇسەتىنى راس ەدى. ول كەزدە ورىس شەبىنە شابۋىلداپ جۇرگەندەر تاۋكەنىڭ قۇرىعىنان الدەقاشان شىعىپ كەتكەندەر-تۇعىن. رەسەيمەن وداق بولۋ ماسەلەسى ءسوز بولعاندا قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارى ادەتتەگىدەي ەكىگە ەمەس، ۇشكە بولىنگەن-دى. ءبىر جاعى پاتشامەن وداقتاسۋدى اتىمەن اۋىزعا الۋعا قارسى بولدى. ەكىنشى ءبىر توبى، ول توپتا قايىپ سۇلتان دا بار، پاتشادان كومەك سۇراپ قانا قويماي، جارىم-جارتىلاي باعىنامىز دەپ تە دامەلەندىرۋ كەرەك دەستى. ال، تاۋكەنىڭ ءوزى باستاعان توپ: «باعىنامىز دەپ ازات باسىمىزدى قۇل قىلىپ الماي، ات قۇيرىعىن ۇزىسەمىز دەپ، جەل جاعىمىزعا شىعارىپ الماي، تەرەزەسى تەڭ ەلدەرشە دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتايىق!» — دەگەندى جاقتادى. رەسەيمەن وداقتاسۋدى ۇناتپايتىندار ەكى ارانى شيەلەنىستىرە تۇسۋگە جانتالاسىپ باقتى. مۇنداي جاعدايدا، تاۋكەنىڭ ورىس اكىمشىلىگىنىڭ ۇزىلدى-كەسىلدى تالابىن ورىنداۋعا دا، ورىنداي المايمىن دەپ اشىپ ايتۋعا دا جاعدايى جوق ەدى. ۋادە بەرىپ تۇرىپ ورىنداي الماسا، ءوزىنىڭ السىزدىگىن سەزدىرىپ الادى. ورىندامايمىز دەپ اشىق ايتسا، ماڭدايدان دىگىرلەگەن قاس دۇشپاننان قۇتىلا الماي تۇرعاندا، جەلكەدەن جانە ءبىر جاۋ تاۋىپ الادى. سوندىقتان دا، اككى تاۋكە قازاق حاندىعىنىڭ شىن قاۋقارىنىڭ قانداي ەكەنىن پاتشا سەزىپ قويعانشا، نە شىك، نە بۇك تۇسپەي، اقىرىن اڭداي تۇرعاندى ماقۇل كوردى. ءبىر مىڭ ءبىر ءجۇز ون ءۇشىنشى جىلى9 ول توبىلعا تۇمانشى مەن قابايدى ەلشىلىككە جۇمسادى. ورىس شەبىن بۇزىپ جۇرگەن بۇزاقىلارعا ەشقانداي قاتىسى جوعىن، ەگەر پاتشا اكىمشىلىگى ولاردى ۇستاپ الىپ، جازاعا تارتسا، ءوز تاراپىنان ەشقانداي قارسىلىق بولمايتىنىن ءبىلدىردى. مۇنداي جاۋاپقا توبىل اكىمشىلىگى قايدان قاناعاتتانسىن! تاۋكەنىڭ مايموڭكە جاۋابى مازاق اڭگىمەدەي كورىندى. اباقتىدا جاتقان قازاق ەلشىسىنە جۇگىردى. سارى ءارى ءىش قۇسا، ءارى سۇزەك شىعىپ، دۇنيە سالعان-دى. كەلدەي جالعىز قالعان. وعان پاتشا ۇلىعى بارىپ: «حانىڭ سەنى بوساتىپ الۋعا ەشقانداي ارەكەت جاساماي وتىر. قاراقشىلارىنا تىيىم سالا قوياتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. بۇل اڭگىمەگە ءوزىڭ ارالاسپاساڭ بولمايدى»، — دەدى. كەلدەيدىڭ ءبۇيتىپ جىل جارىم ۋاقىت اباقتىدا جاتىپ قالعانى، اسىرەسە، قايىن اتاسى تۇركىبيدىڭ قابىرعاسىنا قاتتى باتتى. ورىس شەبىنە ۇستى-ۇستىنە شابۋىلدى كۇشەيتتى.
ىرگەسىنەن ءدۇبىر كوبەيىپ، تىنىشتىقتارىنان ايىرىلعان توبىل شونجارلارى ونى كۇللى قازاق ورداسىنىڭ جاساپ وتىرعان قىسىمى دەپ ۇعىپ، تاۋكە حانعا ەلشى جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى. تۇمانشى مەن قاباي كەلىپ كەتكەن سوڭ ءبىر جىلدان كەيىن قاسىنا جولاي شاماناي ۇلى دەگەن تاتار ءتىلماشتى ەرتىپ ەكى پاتشا ەلشىسى تۇركىستانعا جول تارتتى. تاۋكە ول ەلشىلىكتى اۋەلى وڭاشا اڭگىمەلەسپەي تۇرىپ، بىردەن كۇللى رۋ باسىلارى باس قوسقان القالى جيىنعا شاقىرتتى. رۋ باسىلارى ەكى ەلشىنى كورگەندە بىردەن جابىلا كەتتى، قاشان كەلدەي بوساتىلعانشا تۇركىستاندا ۇستاپ قالۋدى تالاپ ەتتى.
رەسەيمەن ەكى ورتاداعى قارىم-قاتىناس بۇرىنعىدان بەتەر بۇزىلدى. اسىرەسە، قازاقتاردىڭ ءبىر مىڭ ءبىر ءجۇز ون بەسىنشى جىلى10 سەمىز كول جانىندا ورىس-تاتار جاساعىن تۇپ-تۇگەل قىرىپ كەتكەنى توبىل اكىمدەرىنىڭ ارقاسىنا ايازداي باتايىن دەدى. كەلدەيدى تۇتقىننان بوساتپاسا، ءىستىڭ ارتى ناسىرعا شابۋعا اينالعانىن ۇققان ولار پەتر پاتشادان تاۋكە حانعا ەلشى جىبەرۋگە رۇقسات الدى. ءدال وسى كەزدە، كەلدەيدىڭ اباقتىدا جاتىپ جازعان حاتىن العان تاۋكە توبىلعا قاسىنا تۇركىستاندا اماناتقا ۇستالىپ قالعان ورىس ەلشىلىگىنىڭ قىزمەتكەرى الەكساندر الەماسوۆ پەن ءتىلماش جولاي شامانايەۆتى ەرتىپ تايقۇمىر بي اتالىق ۇلىن جونەلتىپ ەدى. وعان: «كەلدەي ەلگە قايتپايىنشا، ورىس ەلشىسى نەپريپاسوۆ تا قايتارىلمايدى، بۇل تالابىمىز ورىندالماسا ات-قۇيرىعىن ءبىرجولا ۇزىسەمىز»، — دەپ اشىپ ايتۋ قاتاڭ تاپسىرىلدى. تاۋكەنىڭ ويىنشا، مۇنداي ۇزىلدى-كەسىلدى تالاپ ەكى جاقتى ءيا ءبىرجولا ۇعىستىرۋعا، ءيا ءبىرجولا شىعىستىرۋعا ءتيىستى. ايتسا ايتقانداي-اق، پاتشا كەلدەيدى بوساتىپ، ات-شاپان ايىبىن تولەپ، ەلىنە ريزا قىپ اتتاندىرۋعا ءامىر ەتتى. كەلدەي توبىل كازاكتارى فەدور سكيبين مەن ماتۆەي تروشين دەگەن ەكى ەلشى تۇركىستانعا بارعان كەزدە قايتارىلاتىن بولدى.
ادەتتە قازاق حانىنا كەلگەن پاتشا ەلشىلىگىنىڭ قۇرامىندا بويار اۋلەتىنەن بىرەۋ بولۋشى ەدى. بۇل جولى توبىل اكىمشىلىگى ءىستىڭ ارتى نە بوپ كەتەدى دەپ اسىرەسە ساقتىق جاساپ، ەلشىلىكتى قاراپايىم كازاكتاردان عانا قۇردى.
ەكى مىڭ شاقىرىمداي جول ءجۇرىپ تۇركىستانعا ابدەن يت زىقىلارى شىعىپ ازەر جەتكەن ەلشىلىك اق سارايدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاماي جاتىپ قايدان كەلدىمگە ءتۇستى. سۇپ-سۇر قابىرعالار دا، ءيىن تىرەسە تىزىلە قالعان يگى جاقسىلاردىڭ تۇنجىراعان قاباقتارى دا، حان تاعىنىڭ تۋ سىرتىنداعى جاساۋىلداردىڭ قولىنداعى كوك نايزالار دا، ەسىكتىڭ ەكى بوساعاسىنداعى ساقشىلاردىڭ قولىنداعى كوز قاراتپاي جارقىلداپ تۇرعان جالاڭاش قىلىشتار دا اقپاننىڭ اق قىراۋ تاڭىنداي نازار شاشىپ باقتى. بوساعادان يمەنە اتتاعان ەكى جات جەرلىك حانعا كەلگەن ەلشىلەر ەمەس، سوتقا كەلگەن قىلمىسكەرلەر سياقتى تاق الدىنا كەپ جۇگىنىپ وتىرا كەتىستى. ولارعا دۇرىستاپ كوز تاستاعان ەشكىم بولمادى. وڭ قاناتتا وڭمەڭدەي شابىنىپ وتىرعان ىركىلدەك سارى كىسى كۇركىرەي ءتىل قاتتى.
— مىنالار ءوزى قايىرشى ما، ەلشى مە!؟
سول-اق ەكەن مانادان بەرى وقتاۋ جۇتقانداي كەكىرەيىپ ءۇنسىز وتىرعان بيلەر جامىراسا جونەلدى.
— ءيا، دەسەيشى... ەلشى بولسا، حانعا اكەلگەن تارتۋ-تارالعىسى قايدا؟
— اۋ، بۇلاردىڭ الگى اق پاتشامەن ناسىلدەس شوشاق بورىك تورەلەرى بولۋشى ەدى عوي...
— بايىر ما ەدى، بويىر ما ەدى... ايتەۋىر، اق سۇيەكپىز دەپ تۇمسىقتارىن كوككە كوتەرىپ كەرگىپ بىتەتىن.
— دۇرىس ايتاسىڭ. ءۇش ارىستىڭ نوقتاسىن ۇستاعان ءاز تاۋكەگە كىسى قۇرىعىنداي جاپاتاي كيگەن جاپىرىق وكشە قارا شەكپەندەرىن ەلشىلىككە جىبەرىپ، بۇل توبىلدىڭ ۇلىقتارىنىڭ كەۋدەسىنە نان پىسەيىن دەگەن ەكەن!
— ءيا، مىنالارى اشىقتان-اشىق باسىنۋ عوي.
— توقتاساي، اۋەلى تىلگە كەلەيىك تە!
— جوق، تىلگە كەلتىرمەيمىز. ارۋاقتى اق وردانىڭ ءقادىرىن كەتىرەتىن قايداعى ءبىر جالاڭ اياقتارمەن مىلجىڭداسىپ وتىرار جاعدايىمىز جوق. بۇل ارا تۇركىستاننىڭ بازارى ەمەس، حان ورداسى.
— مىنە، دۇرىسى. توبىل وكىمەتى استامسىدى ەكەن دەپ كەلىسسوز باستاۋعا رۇقسات ەتپەيمىز.
تاۋكە توستاعانداي جۇزىك سالعان وڭ قولىن كوككە كوتەردى. جۇرت جىم بولدى.
— بارشاڭىزدىڭ دا توقتامدارىڭىز وسى ما؟
— وسى!
— ءيا، سولاي!
تاۋكە ساراي ىشىندەگىلەرگە «باسقا ويدا وتىرعان قايسىڭ بار؟» دەگەندەي شەتىنەن ءبىر-بىر شانشىلا قاراپ شىقتى. جۇرت جابىلا باس يزەستى.
حان ءبىر كۇرسىنىپ قويىپ، ەسىك جاققا بەلگى بەردى.
تاق الدىندا جۇگىنىپ وتىرعان ەكى ەلشىنى ەكى تولەڭگىت كەپ تۇرعىزىپ اپ ەسىككە قاراي الىپ ءجۇردى.
سودان ولار قوناق ءۇي ەكەنىن دە، اباقتى ەكەنىن دە ايىرىپ بولماس بيىك شىم دۋالمەن قورشالعان وڭاشا جايعا اكەلىنىپ سالىندى. دۋال سىرتىندا — نايزا ۇستاعان جاساۋىل. دۋالدىڭ ىشكى بەتىندە — جالاڭاش قىلىش ۇستاعان جاساۋىل. اۋلانىڭ ءتور جاعىنداعى جاتاعان ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا — ايبالتا ۇستاعان جاساۋىل. ايتەۋىر، ولاردى جاۋ الىپ كەتەتىندەي قورعاشتاپ باعىپتى.
كۇن شىعىپ كەلە جاتقاندا ەكى-ۇش تاس قۇمانعا كوك ءشاي قۇيىپ، ءبىر جايپاق تاباققا تاندىر نان سالىپ، الدىنا الا جاپقىش بايلاپ، ومىراۋىن اشىق تاستاپ، جولاق شاپاندى مالاي كىرىپ كەپ، كۇيەك ساقالى جىلتىلداپ:
— مارحامات ەتىڭىز! — دەپ تۇرعانى.
ءتۇس اۋىپ بارا جاتقاندا توبەسىنە ۇيمە تاباق كۇرىش كوتەرىپ الگى مالاي تاعى دا جەتىپ كەلەدى. تاعى دا سول — «مارحامات!»
كۇن باتاردا تاس قۇمانىن تاسىرلاتىپ تاعى دا سونىڭ قىلقيىپ كەلىپ تۇرعانى.
بۇگىن دە كورەتىندەرى سول ىلعي — كۇيەك ساقال مالاي، ەستيتىندەرى سول ىلعي — مارحامات.
ەرتەڭ دە كورەتىندەرى سول ىلعي — كۇيەك ساقال مالاي، ەستيتىندەرى سول ىلعي — مارحامات.
بۇرسۇگۇنى دە سولاي، ارعى كۇنى دە سولاي.
ناۋرىز تۋا الگىندەي جاعدايعا تاپ بولعان ەلشىلىك شىلدە باستالعانشا شىم دۋالدان ءارى اتتاپ كورگەن جوق. شىلدە باستالعاندا ەكى جىل بويى اباقتىدا وتىرىپ، سارى اۋرۋعا ۇشىراپ، باۋىرى ءجيدىپ، ونە بويىنىڭ ءبارى ساپ-سارى بوپ ءىرىپ كەتكەن اندرەي نەپريپاسوۆ ودان ارعىعا شىداي الماي جات قالادا جان تاپسىردى.
ورىس ەلشىلىگىنىڭ ادامدارى ءبىر ىسكە بەل بۋدى. تاماق اكەلەتىن مالايدان ونى-مۇنى حابار سۇراۋدى كوبەيتتى. مالاي ءبىر كۇنى تاماقتى الدارىنا قويىپ جاتىپ، ەكى ەلشى سكيبين مەن ءتروشيندى سىرتقا وڭاشا شاقىرىپ اكەتتى. سويتسە، تاۋكە ءوز ادامدارىنان جاسىرىپ بۇقارعا دەيىن ەشكىم تيىسپەيتىن كەپىل قاعاز بەرىپ جىبەرىپتى.
قاراشانىڭ باس شاماسىندا ەلشىلىك ورنالاسقان وڭاشا ءجاي قاڭىراپ بوس قالدى. قاشقىندار بۇحاراعا بارىپ، ودان جايىق پەن ەدىل اسىپ، ۋفاعا جەتىپ، ەكى جىل دەگەندە ارەڭ-ارەڭ توبىلعا ورالدى.
سوسىن-اق رەسەيمەن ەكى ورتادا ءاياق-ىز اتىمەن سۋىنعان-دى. بۇرىنعى بۇرىنعى ما، جوڭعارعا سىبان راپتان قونتايشى بولعالى قازاقتىڭ قابىرعاسى قاقىراپ سوگىلە باستادى. اسىرەسە، تالاس پەن شۋ بويىنداعى ىزعىنداي ەلدى قان سوقتا جاساپ قىرىپ، ايدارلى مەن تۇلىمدىنى ون مىڭداي ايداپ اكەتكەنى جانعا باتتى. قازاقتاردىڭ تەنتەك جاعىنا دا ەس كىرەيىن دەدى. پاتشامەن كەلىسسوزدى قايتا باستاساق قايتەدى دەپ قىڭقىلداي باستادى. تاۋكەنىڭ وعان ءجۇزى شىدامادى. سولاي ءجۇرىپ-جۇرىپ بارىپ ءبىرازدان سوڭ توبىلعا ەلشى اتتاندىرىپ ەدى، ونىسى ورتا جولدا ويراتتارعا قولدى بوپ كەتتى. اككى حان ەندى قازاقتىڭ ءوز اۋزىن مىقتاپ الۋعا بەل بۋدى. ءبىراق، قازاق ۇيتقىسىنىڭ كۇشى ون جىلعا جەتەر-جەتپەستە قايتادان توز-توز بوپ ءىري باستادى. از كۇندىك تابىسقا ماس بولعان كەر اۋىز سۇلتاندار بەت-بەتىمەن كەكىرەيىپ كەتتى. ولاردىڭ شالقاق باسىن جالىنىپ-جالپايىپ ءجۇرىپ قايتادان يلىكتىرۋگە قيىق كوز جوڭعار قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قيقۋلاي ءتيىسىپ مۇرشا بەرمەي قويدى. ونىڭ ۇستىنە جاعادان الىپ جاتقان جاۋعا تۋدى ءوزى كوتەرىپ، الاماندى ءوزى باستاپ بارىپ ب ا ق سىناۋعا شاماسى جەتە قويار ءتۇرى جوق.
ال، قاڭقاسىن سۇيرەتىپ بارادى ەكەن دەلىك. سوندا تولعاي شانشار كوك نايزاعا قولىنىڭ قۋاتى جەتپەي، ساۋدىراعان كارى جىلىگىن مايدان دالاسىندا شاشىپ الىپ، كەبەنەك كيىپ بارىپ، كەبىن كيىپ قايتىپ جۇرسە، مىنا جۇرتى قارا بوراندا جەر تارپىپ العا تۇسەتىن ايعىرىنان ايرىلعان باسسىز ۇيىردەي توز-توز بوپ توزىپ كەتپەيتىنىنە كىم كەپىل!
باقسا، قاشانعى يت جىرتقان قاقپىش قارا تەرىلىگىنە باسىپ، كەشە عانا كورمەستەي بوپ ءجۇز شايىسىپ كەتكەن الا كوز جاتقا قايتادان ەلشى شاپتىرىپ، ەلپەكتەپ باسىن ءيىپ، جالىنىپ-جالپايۋدان باسقا جولى قالماپتى. ورىستىڭ الگى تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاس پاتشاسى: «قاپ، بالەم، كارى قاقپاس، سولاي ما ەكەن! شالقايساڭ دا، شاماڭا قاراپ شالقايمايسىڭ با؟ شالقايام دەپ، ءوز اۋىز ومىرتقاڭدى ءوزىڭ ومىرىپ الا جازداعان شىعارسىڭ!» — دەپ تابالايتىن شىعار. تابالاسا، تابالاسىن... اقىلىڭ جەتىپ تۇرعان جەرگە دارمەنىڭ جەتپەي تۇرسا، تابا بولماعاندا قايتپەكسىڭ! دۇنيەدە ارىستان باسىمەن قىڭسىلاعان كۇشىگەندەرگە كوش باسشى بولعاننان ارتىق قورلىق بار ما ەكەن؟ قارساقتاي عانا قاۋقارى بولا تۇرىپ، جولبارىسپىن دەپ ءجوندى-جونسىز جونىن كۇدىرەيتىپ، كورىنگەنمەن شاقىلداسىپ تىستەسىپ باعاتىن تايتىك جۇرتقا باس-كوز بولۋدان اسقان ازاپ بار دەيسىڭ بە! ەڭكەيە سالار جەردە ولار: «شالقايىپ ب ا ق!» — دەپ شاپتىعادى، شالقايا-شالقايا شاتىڭ ايىرىلا جازداپ تۇرعاندا: «ويباي-اۋ، قاراپ وتىرىپ ولەمىز بە، ءتىلىڭنىڭ ەبى قايدا، ءبىر امالىن تاپپايسىڭ با؟» — دەپ تاپسىنادى. باسىڭنىڭ التىن كەزىندە باقىردىڭ ورىنىنا جۇمسايدى، باقىرعا اينالعان كەزىڭدە: «التىننىڭ ورىنىنا جۇرمەيسىڭ، ناشارسىڭ، ءنامارتسىڭ!» — دەپ دىگىرلەيدى.
ىشىنەن قان جىلاپ تۇرسا دا، كوپ توبىردىڭ ايتقانىنا كوندى. ءوزى ەلشى جىبەرەر ەدى. وكپەلەرى قارا قازانداي بوپ وتىرعان ۇلىقتاردىڭ تالاقتارى تارس ايىرىلىپ بىردەن سىرت اينالىپ كەتۋى مۇمكىن عوي. سوندىقتان ورىس شەبىنە جاقىن وتىرعان ۇلىسبەكتەرىن پايدالانعىسى كەلدى. ولارعا ويراتتاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ جاتاتىن ورىس تۇتقىندارىن بوساتىپ الىپ سولاردان توبىل اكىمدەرىنە: «قازاقتار ەندى سىزدەرگە تيىسپەيدى. ماڭگى-باقي ءتاتۋ-تاتتى تۇرعىسى كەلەدى»، — دەپ سالەم ايتقىزدى. ءتىپتى بىر-ەكەۋىنە اق پاتشادان قونتايشىعا قارسى سوعىسقا كومەك سۇراپ جالىنىپ-جالپايتىپ حات تا جازعىزدى. ءبىراق، ونىڭ بارىنە ءوزىنىڭ ەش قاتىسى جوقتاي، الگى ۇلىسبەكتەردىڭ وزىنەن شىعىپ وتىرعانداي قىپ كورسەتىپ باقتى. ونىسى ورىس پاتشاسىنىڭ الدىندا بەتىنىڭ شىركەۋلىلىگىنەن عانا ەمەس ەدى. ول اق پاتشا ءبىر كەزدە ءوز ەلشىسىنە استامدىق كورسەتكەن اساۋ حاندى مۇقاتۋ ءۇشىن باياعىدان بەرى ونىڭ ايتقاندارىنا قۇلاق اسپاي كەلىپ، ەندى قول استىنداعىلاردىڭ قولقاسىن ورىنداپ، قىر كورسەتەر مە ەكەن دەپ ەسەپ قىلعان-دى. ول ەسەبى وڭعا باسسا، سارى الا يىق ورىس ساربازدارىن ءوز اسكەرىنە قوسىپ قونتايشىعا قارسى جورىققا اتتاندىرماق ەدى. ءتىپتى مىڭ ءبىر ءجۇز جيىرما توعىزىنشى جىلى توبىلعا ەكى ەلشىسىن جىبەرگەندە دە: «تاۋكەدەن كەلدىك دەپ جۇرمەڭدەر. قازاق ورداسىنان كەلگەن ەلشىمىز دەڭدەر. ءبىراق، ءبىزدىڭ سىزگە قانداي ماقساتپەن كەلگەنىمىزدەن حان دا حاباردار دەڭدەر»، — دەپ تاپسىرعان. ونداعى ويى — ءسىبىر اكىمشىلىگى ەلشىلىكتى جىلى قابىلداپ، جاقىن ىڭعاي تانىتىپ جاتسا، ودان ارعى ماملەگە ءوزى تىكەلەي ارالاسۋ ەدى.
ەلشىلىكتى سول جىلى قىركۇيەك ايىندا ءسىبىر اكىمى گاگارين قابىلدادى:
— ءسىبىر گۋبەرنياسىنان قازاق ورداسىنا شاپقىنشىلىق بولمايدى. قول استىنداعىلارعا سىزدەرمەن ءتاتۋ-تاتتى تۇرۋعا بۇيرىق بەرەم، — دەپ ۋادە ەتتى.
توقتاپ قالعان ساۋدا-ساتتىقتى قايتا جانداندىرش، ساۋدا جاساي كەلگەن قازاقتار مەن بۇحارلىقتاردان الىم-سالىق الماۋعا كەپىلدىك بەردى.
سول تۇستا پاتشا اكىمدەرىنە تاۋكەمەن جارىسىپ، قايىپ تا ۇستى-ۇستىنە ەلشىلىك جونەلتۋمەن بولدى. شاماسى، وعان ءوزى ادەيى بوي تاسالاي تۇرىپ، سىر تارتىپ كورۋ ءۇشىن، ءوز اتىڭنان ەلشى جىبەر دەپ اقىل بەرىپ جۇرگەن تاۋكە بولسا كەرەك. سونىسىن مالداندى ما، جوق اعاسى قارتايىپ كەلە جاتقاندا جۇرت الدىندا ابىروي الىپ قالعىسى كەلدى مە، — قايىپ بۇل ىسكە بار ىنتى-شىنتىن سالىپ باقتى.
ءابىلقايىر ول تۇستا پاتشامەن وداق جاساۋ ءجايى ءسوز بولدى-اق، ءتىل مەن جاقتان ايىرىلىپ بۇعا قالاتىن. ءاز تاۋكەنىڭ ءوزى ابىروي تابا الماي جاتقان جاماناتتى ىسكە ارالاسىپ جىنى بار ما! ونىڭ ۇستىنە ىلعي شەتكەرى ۇلىستاردى بيلەپ، شالعايدى جايلاپ، كورشى جۇرتتاردىڭ اق پاتشاعا دەگەن قاس-قاباعىنان دا ءبىراز حاباردار-تۇعىن. قالماق تايشىلارى دا، باشقۇرت تارحاندارى دا ول جايىندا ءسوز بولسا، جيرالاڭداپ، قولىن ءبىر سىلتەپ شىعا كەلەتىن. ولارعا ايتقىزساڭ-اق پاتشانىڭ دا جارىلقاپ جاتقانى شامالى.
ءابىلقايىر كوپكە دەيىن سول پىكىرمەن ءجۇردى. توۋكەنى قوستاسا، ونسىز دا قيت ەتسە، شيگە شانشىپ كوز تۇرتكى قىپ باعاتىن جاس سۇلتانداردىڭ نازارىنا ىلىگەدى، ولاردى جاقتايىن دەسە، وزىنەن كوپ ءۇمىت ارتىپ، قوشامەت كورسەتىپ باققان اعا حان مەن ەل ۇستار كارى بيلەردىڭ جەل جاعىنان شىعىپ قالادى. ونسىز دا ەكى وتتىڭ ورتاسىنداعى اۋرە-سارساڭ باسىن قۇر بەكەرگە جاماناتقا قالدىرعىسى كەلمەيدى. ول جىلدارى قازاقتاردىڭ ورىس شەبىنە جورتۋىلى تىم كوبەيىپ كەتىپ ەدى. ءابىلقايىر ولارعا تىكەلەي ارالاسپاعانمەن، قاشقىن تاتارلار مەن قاراقالپاق قولدارىنا كۇش قوسىپ تۇردى. سولارعا ىلەسىپ سوناۋ قازانعا دەيىن بارىپ قايتقانى دا بار. رەسەيدىڭ شىن جاعدايىن دا سوندا سەزدى. سويتسە، ولار توبىل ساۋداگەرلەرى مەن قاشقىن تاتارلار ايتىپ جۇرگەندەي سورلى مەملەكەت كورىنبەدى. قول استىنداعى قالماق پەن باشقۇرتتى سىرت جۇرتتارعا باسىنتپاي تۇرعاندارى دا راس سياقتى. ەندى ول ورىس شەبىنەن اياعىن تارتايىن دەدى.
ءسۇيتىپ جۇرگەندە، سوناۋ ىرعىز بويىنداعى ءوز ۇلىسىنداعى ءابىلقايىرعا اتى اق سابىن بوپ تەرلەگەن شابارمان كەلدى. تاڭ اتار-اتپاستا اۋىل شەتىنە «وي باۋىرىمداپ» شاۋىپ كىرگەن سۋىت جۇرگىنشىنىڭ اجەپتارقى ايقايىنان جۇرت بىردەن اياقتارىنا ءمىنىپ، تىكەسىنەن تىك تۇردى.
ات ۇستىنەن دومالاپ تۇسكەن شابارماننىڭ بار ايتقانى:
— ءاز تاۋكە دۇنيە سالدى!
مۇنى ەستىگەندە ەل ءۇرپيىسىپ قالدى. ەركەك كىندىك جالما-جان بەس قارۋىن اسىنىپ اتقا قوندى. انا جالدىڭ باسىندا دا — اندىزداپ كەلە جاتقان ءبىر جۇرت. مىنا جالدىڭ باسىندا دا — اندىزداپ كەلە جاتقان ءبىر جۇرت. ءبارىنىڭ دە مىنگەنى قارا. ءبارىنىڭ دە كيگەنى قارا. ءبارىنىڭ دە ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەن. ءبارىنىڭ دە ءجۇرىسى سىلبىر. انشەيىندە كوككە ويناتىپ جالاقتاتىپ ۇستايتىن كوك نايزالارىن، جەلەكتەرىن جەرگە سالبىراتىپ سۇيرەتىپ كەلەدى. ءبارىنىڭ دە بوي تۇزەگەن باعىتى — تۇركىستان.
كۇللى تۇركىستان ازان-قازان. كۇللى تۇركىستان قارا جامىلعان. كۇللى تۇركىستاننىڭ بەتتەرى ءىسىپ، داۋىستارى قارلىققان. كۇللى تۇركىستان توپىراققا بىلعانىپ جەر باۋىرلاپ جاتىر. كوكتەگى ارسىز كۇننەن باسقا جادىراپ، جارقىراپ تۇرعان ەشكىم، ەشتەڭە جوق.
قوجاحمەت كۇمبەزى ءۇش ارىستىڭ يگى جاقسىلارىنا لىقا تولى. حان ءماجىلىسى وتەتىن اق سارايدا اق شىمىلدىقتىڭ ار جاعىندا ءجۇزىن قۇبىلاعا قاراتىپ ۇزىنىنان ءتۇسىپ تاۋكە جاتىر. ونى ءيسى قازاقتىڭ بەتكە ۇستار سۇلتاندارى، بيلەرى، باتىرلارى كۇنى-تۇنى ءمىزباقپاي كۇزەتىپ وتىر. ءبارىنىڭ دە ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتكەن. ءبارىنىڭ دە كوڭىلدەرى قاياۋ. ءبارىنىڭ دە وڭدەرى بوپ-بوز. ءبارى دە باستارىن ومىراۋىنا الىپ ويلانىپ قالعان. ءبىر جۇرتتىڭ بار قادىر-قايراتىن، اقىل-پاراساتىن ارقالاپ جۇرگەن وسى ءبىر ازعانتاي توپ اق شىمىلدىقتىڭ ار جاعىندا ۇزىننان سۇلاپ تۇسكەن كوش باستارلارىنىڭ مىناۋ قازاسىنان كوپ ءجايدى اڭعارىپ، كوپ ءجايعا قانىعىپ وتىر.
ورنەگىنە زەر توككەن پارسى كىلەمىنە ورانىپ شىمىلدىقتىڭ ار جاعىندا ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىمنىڭ نەمەرەسى، سالقام جاڭگىردىڭ بەل بالاسى تاۋكە جاتىر.
ونىڭ بويىنداعى بەس ءجۇز جىلدان بەرى دۇنيەنى دۇرلىكتىرىپ كەلە جاتقان وكتەم اۋلەتىنىڭ دۇلەي قانى ءقازىر جويقىن جۇرىسىنەن جاڭىلىپ انشەيىن ءبىر قىزىل ىركىلدىككە اينالىپ ۇيىي باستادى. اق جامىلىپ، كەبىن ورانىپ جاتقان مىناۋ مەڭىرەۋ مۇردەنىڭ ون التىنشى اتاسى اسپان استىن تۇپ-تۇگەلىمەن تىزەسىنە باسقىسى كەلگەن قاھارلى شىڭعىستىڭ ءوزى-تۇعىن. شىڭعىستىڭ تۇلا بويى تۇڭعىشى جوشى ون ءۇش ۇل سۇيگەن ادام دەسەدى. ونىن تورتەۋى ءدۇعاجىسا، ەسەن، ءبارى، مۇحامبەت دۇنيەدەن تۇقىم كورمەي ءوتىپتى دە، قالعان توعىزى - باتۋ، ءشايبان، تاۋەل، تاڭعۇت، بۇعالا، سۇڭقار، جىمپاي، توقا-تەمىر، ۇدىر اۋلەتتەرى تارىداي تاسىپ، بيدايداي ءبورتىپتى. قازاق ۇلىستارىنداعى حاندار — سولاردىڭ توقا-تەمىرىنىڭ ۇرپاعى كورىنەدى. توقا-تەمىردەن ورىن-تەمىر، وز-تەمىر، بايمۇر، بايان دەگەن ءتورت ۇل تۋىپتى، قازاق حاندارى سونىڭ وز-تەمىرىنەن تارايدى. وز-تەمىردىڭ بەلىنەن قاراقىر، سارشا، اباي، قوجا — ءتورت اۋلەت جاراتىلعان. سونىڭ قوجاسىنان سادىق، بادىك دەگەن ەكى ۇل بولادى. بادىكتەن التىن وردانىڭ باسى پىسپەي، بەت-بەتىنە پىشىراي باستاعاندا اق وردادان قالىڭ قولمەن اتتانىپ بارىپ، قايتادان قىلىشتىڭ كۇشى، نايزانىڭ ۇشىمەن بىرىكتىرمەك بولاتىن اتاقتى ورىس حان تۋادى. ورىس حان جەتى ۇل، بەس قىز ءسۇيىپتى. توقتاقيا، قۇتلىقبۇعى، تۇعلىق، بولات، قۇيىرشىق، توقتابولات، سەيداحمەت، سەيدالى اتتى جەتەۋدىڭ قازاق تاعىن يەمدەنگەندەرى — توقتاقيا مەن قۇتلىقبۇعىنىڭ ۇرپاقتارى ەكەن. توقتاقيانىڭ بولاتىنان كەرەي حان تۋادى.
سول كەرەي جانىبەك دەگەن سۇلتانمەن بىرگە دەشتى قىپشاقتى بيلەپ وتىرعان ءشايبان تۇقىمىمەن ات قۇيرىعىن ءۇزىسىپ، قول استىنداعى ۇلىستارىن شۋ بويىنا اپارىپ، ءوز الدىنا قازاق دەگەن ەل ەتپەي مە! كەرەي توقتاقيانىڭ نەمەرەسى بولسا، جانىبەك توقتاقيانىڭ تۋعان باۋىرى قۇتلىقبۇعىنىڭ شوبەرەسى ەدى. قۇتلىقبۇعىدان التىن وردانىڭ تاعىنا وتىرعان قۇيىرشىق حان تۋسا، ودان اكەسىنىڭ جولىن قۋىپ، تاق ءمىنىپ، ءتاج كيگەن باراق حان تۋماي ما! ول مىرسەيىت، ءمىرقاسىم، ابۋسەيىت دەيتىن ءۇش ۇل سۇيمەي مە! سونىڭ كەنجەسى ابۋسەيىتتى جۇرت جانىبەك دەپ اتاپ كەتىپتى.
قازاق جۇرتى شۋ مەن قورداي بويىنا كەپ ورنىعىپ، ءوز الدىنا ءتۇتىن تۇتەتكەسىن العاشقى حانى قىپ كەرەيدى سايلايدى. ول ولگەسىن بالاسى بۇرىندىق بۇيدا ۇستايدى. بۇرىندىقتان كەيىن تاققا جانىبەك وتىرادى. جانىبەك ولگەسىن ەل تىزگىنى بۇرىندىقتان قالعان سايحىن، ءسانجار-جاھان، جاھان-باقتىلاردىڭ ەشقايسىسىنا بۇيىرماي، ءبىرجولا جانىبەك اۋلەتىنە اۋىسادى.
جانىبەكتىڭ بالاسى توعىز ەكەن: جيرەنشە، ماحمۇت، جادىك، قاسىم، ايتىق، وسەكە، قانبار، تانىش، جانىش. ساۋراندى بيلەپ تۇرعان جيرەنشە مەن سوزاقتى بيلەپ تۇرعان ماحمۇت اكەلەرىنىڭ ءتىرى كەزىندە-اق ءشايبان اۋلەتىمەن شايقاستا وققا ۇشادى. قازاق بيلىگى ەكى اعاسى ءولىپ، قالعان اۋلەتكە ءوزى باس بولىپ قالعان جادىككە سولاي تيەدى، ايتپەسە، الدىنداعى ەكى اعاسىنىڭ بىرەۋى بولماسا، بىرەۋى ءتىرى بولعاندا جادىكتىڭ دە بالالارى وسەكە بالالارى قۇساپ، تورگە اتتاپ شىعا الماي، وڭ جاق بوساعادا جامباستارىن شىرىتەتىن ەدى. سويتكەن جادىك شاقىبەك، شاقپاحىت اتاناتىن، كەيىن اقساق تەمىر اۋلەتىن ءۇندى اسىرىپ جىبەرەتىن مۇحامبەت ءشايبانيدىڭ قىسپاعىنا ۇشىرايدى. اقىرى سول مۇحامبەتتىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەن مۇسانىڭ ۇلى شەگەم مىرزا جىلاندى تاۋىنىڭ قاسىندا قازاق سۇلتانى جادىك جانىبەك ۇلىن ەكى بالاسىمەن بىرگە ءولتىرىپ كەتتى. ونىڭ تاعىنا ءىنىسى قاسىم وتىردى. قاسىمنىڭ تۇسىندا قازاقتىڭ ەڭسەسى قايتادان كوتەرىلدى. ءبىر جورىقتا قازاقتار ەكى ءجۇز مىڭ كىسىنى اتقا مىنگىزىپتى دەسەدى. قاسىمنان قالعان قاسقا جول دا سول جورتۋىلداردان تۇسكەن شىعار. سۇيتكەن قاسىم دا بۇل دۇنيەدەن ءوتىپ، سۇيەگى سوناۋ جايىق بويىنداعى سارايشىقتىڭ كەبىر توپىراعىنىڭ استىندا الدەقاشان قۋراپ قالدى. ونىڭ ورىنىن بالاسى ماماش از-كەم يەلەنىپ، ول دا ءبىر جورىقتا مەرت بولعاسىن جادىك ۇلى تاھير تاققا وتىردى. تاھيردەن كەيىن تاق مىنگەن بۇيداش قازاق پەن وزبەكتىڭ بۇيداسىن قوسا ۇستادى. بۇيداش ولگەسىن بيلىك قاسىم تۇقىمىنا قايتىپ باردى. ءۇش ءجۇزدى ءۇش ءجۇز ەتكەن اقنازار تىزگىندى سول كەزدە ۇستادى. ماڭعولستاننان بولىنگەن تايپالاردى ۇلى ءجۇز، سارىارقادان شۋعا اۋىپ بارعان اق وردانىڭ تايپالارىن ورتا ءجۇز، نوعاي ورداسىنان قوسىلعان الشىندى كىشى ءجۇز اتاندىرعان دا سول. الاشتى الاش ەتتى دەيتىن اقنازاردىڭ ارتىندا ماڭعىتاي، دىنمۇحامبەت دەيتىن ەكى بىردەي ۇل قالعانمەن ەكەۋىنە دە بيلىك تيمەي ءوتتى. تەك دىنمۇحامبەتتىڭ عانا بۇحارا، تامدى ماڭىنداعى ازعانتاي ۇلىسقا كەمدى-كۇن حان بولعانى بار.
اقنازاردان بەرگى زاماندا قازاق تاعى جادىك بالالارىنىڭ تاقىمىنا باسىبايلى ءتيدى. نوعاي مىرزاسى شەگەممەن شايقاستا ەكى بالاسىمەن بىرگە ءشايىت بوپ، ءقازىر حيۋاداعى باقىرعان اتادا جانى جانناتتا جاتقان جادىك سۇلتان زامانىندا ۇرعاشى ناسىلىنەن اسا سالىمدى كىسى بولعان سياقتى. پەرزەنتتەن دە كەندەلىك كورمەپتى. ۇلكەن ۇلدارى تاھير مەن بۇيداش اكەلەرىندەي ەمەس قازاق تاعىنىڭ قىزىعىن كورۋدەي-اق كوردى. بۇيداش سۇلتان ءوز باۋىرىنان وربىگەن جيىرما ءتورت سۇلتانمەن بىرگە شاعاتاي ۇلىسىنداعى ءبىر شايقاستا ءبىر توبەنىڭ باسىندا جايراپ قالدى. توعىز جيرەن اتانعان سويداۋىلداي-سويداۋىلداي توعىز ۇلىمەن تۇعىم سۇلتان دا تۋعان باۋىرى بۇيداشتىڭ كەبىن كيەدى. جادىك سۇلتاننىڭ ابايحاننىڭ تۋعان شىعايى مەن مالىگىنەن، اسىرەسە، شىعايىنان كوپ ۇرپاق ءوربيدى. ءقازىر بۇحارا تۇبىندەگى كۇمىسكەنتتە جاتقان شىعاي سۇلتان دا ايەل جاعىنان اكەسىنە دەس بەرە قويماسا كەرەك. التىنحان بيكەمنەن سەيىتقۇل مەن وندان، شاعاتاي تۇقىمىنان العان جاقسىبيكەمنەن توقاي، ەسىم، سابىربەك، بۇرىندىق حاننىڭ قىزى دادەم حانىمنان ءالي، سۇلىم، ىبىرايىم، ءشايىم دەگەن ۇل سۇيەدى. قازاقتا مىناۋ تاۋكە ءولىپ جاتقان كۇنگە دەيىنگى ءجۇز ەلۋ جىل بويىنا بيلىك بەرمەي كەلە جاتقان وسى توقپاق جىلىك توعىز ۇلدىڭ تورپاعى. شىعايدىڭ تۇلا بويى تۇڭعىشى ونداننىڭ اتاعى زامانىندا اكەسىنەن اسىپ كەتە جازداپتى. باس ساردار وندان وتىزعا جەتەر-جەتپەسىندە جوڭعاردان قازا تاۋىپ، مىنە، بۇگىن ءۇش ارىس قازاق تاعى دا قارا جامىلىپ كەپ، قامىرىعا قورشاپ تۇرعان قوجاحمەت ياسساۋي عيماراتىنىڭ استىنان ماڭگىلىككە جايلى قونىس تاۋىپتى. ونىڭ وسەكە سۇلتاننىڭ نەمەرەسى، بولات سۇلتاننىڭ قىزى التىن حانىمنان تۋعان ءبىر ۇلى ءشايحىسلام تاۋەكەل حان ءيسى قازاقتىڭ تىزگىنىن ۇستادى، ەكىنشى ۇلى ورازمۇحامبەت ون ءۇش جاسىندا اكەسىنەن قالىپ، ون التى جاسىندا ماسكەۋ پاتشاسىنىڭ تاس سارايىنان ءبىر-اق شىعىپ، جيىرما جاسىندا قاما داريانىڭ بويىنداعى كەرمان شاھارىنا حان بولادى. بۇگىندە قالىڭ نايماننىڭ دەلبەسىن ۇستاپ وتىرعان كۇشىك پەن باراقتىڭ اتالارى، ءبىر كەزدە ۇلى ءجۇزدىڭ نوقتاسىن ءوز قولدارىنا ۇستاعان تۇرسىن، قۇدايمەندى، كوجەكتەر دە وندان سۇلتاننىڭ كىشى ايەلى، بۇرىندىق حاننىڭ نەمەرەسى ءشۇيىم حانىمنىڭ ەتەگىنەن وربىگەندەر.
كوشپەلى باقىت تاۋەكەل ولگەلى ەسىم توپىراعىنا ءبىرجولاتا تۇراقتايىن دەگەن ءتۇرى بار. ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم تاقتى كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق ۇلكەن ۇلى سالقام جاڭگىرگە بەردى. سالقام جاڭگىر بيلىكتى اعاسى سىرداقتى كورمەي، بالاسى تاۋكەگە ۇستاتتى. نە دە بولسا، قازاق تاعى باسى اينالعان كۇشىكتەي توعىز ۇلدى جانىبەكتىڭ ەكى بالاسىنىڭ عانا اۋىلدارىنان شىرق اينالىپ شىعا الماي كەلەدى. بۇدان بىلاي دا سولاي بولا بەرە مە، جوق پا — ونى مىناۋ قارالى جيىننىڭ ارتىنان بولاتىن سايلاۋ كورسەتەدى. سوندىقتان دا بۇگىن، اسىرەسە، سۇلتاندار جاعىنىڭ قاباقتارى قاتۋىراق. ولار تەك كوشباسشىلارىنان ايرىلعاندارىنا عانا قابىرعاسى قايىسىپ وتىرعان جوق، ەرتەڭ ءۇش ارىستىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ قولىنداعى ۋىزداي اپپاق ورە كيىزگە قايسىمىزدىڭ جامباسىمىز تيەر ەكەن دەپ تە وتىر. تالايىنىڭ قارالاي تاماعى ءىسىپ، قارالاي جەمساۋى كۇلبىرەپ وتىر. مىناۋ وڭ جاقتاعى اتلاس شىمىلدىققا قاراپ ەمىنىپ وتىرعان ارقار ۇراندىلاردىڭ اراسىندا ىشتەرىنەن ويشا الدەقاشان باقيلىق بولعان باعزى بابالاردىڭ ارۋاقتارىن قوزعاپ، باياعىداعى وتكەن-كەتكەندەردىڭ قيىر-شيىر، ەكجەي-تەگجەيلەرىن اۋدارىستىرىپ وتىرعان جالعىز تەك ءابىلقايىر عانا بولماسا كەرەك. تالايلار كوپتەن بەرگى كەتىپ جۇرگەن ەسەمىز وسى جولى قايتپاس پا ەكەن دەگەن ەسەك دامەنىڭ سوڭىندا ەدى.
شىنىندا دا، بۇل جولى ويلانسا، ويلانعانداي ەدى. جيرەنشە مەن ماحمۇد ەرتە قازا تاپتى. التىن تاقتى كەزەك ءمىنىپ داندەگەن ەكى اۋلەتتىڭ ءبىرى — اقنازار تۇقىمى الدەقاشان تىيىلىپ قالدى. ال، ايتىق، وسەكە، قانبار، تانىش، جانىش — بەس اۋلەتتەن وربىگەن ۇرپاقتىڭ تاق دەگەندە ءالى كۇنگە يماندى اۋىزدارى سىلپ ەتىپ كورگەن ەمەس. تانىش پەن جانىش جاستاي ءشايىت بولىپ، وزدەرىن دە، دۇنيەگە كەلۋگە ۇلگەرە الماي كەتكەن ۇرپاقتارىن دا ب ا ق دامەتكەن، تاق دامەتكەن كوز كۇيىكتەن ءبىرجولا قۇتقاردى. ايتىقتىڭ دا ماندىعانى شامالى. قاسىم تۇسىندا باس قولباسشى بوپ، باس نايزانى ۇستاعان قانبار سۇلتاننىڭ تۇقىمىنا دا قول تىزگىنى تيگەنمەن، ەل تىزگىنى تيمەي كەلەدى. وسەكەنىڭ بايبىشەدەن تۋعان بولاتى تۇقىم-تۇياعىمەن نوعايلاردىڭ قولىنان قىرعىن تاۋىپتى. كىشى ايەلىنەن تۋعان بولەكەي-قوياننىڭ بالالارى ءقازىر ءبىر رۋلى ەل. ءبىراق، ولاردىڭ دا تاسى ونشا ورگە دومالاپ جاتقانى شامالى. كىشى ۇلدىڭ كىشى قاتىنىنان تۋعان تومارباستارعا قايداعى ب ا ق، قايداعى تاق! قايتا بىردە قول باسقارىپ، بىردە ۇلىس باسقارىپ قاتارعا قوسىلا باستاعاندارىنىڭ ءوزى وسى تاۋكەنىڭ تۇسىندا عانا. اكەلەرى ابدوللا سۇلتان ۇزاق جىل ۇلى ءجۇز تىزگىنىن ۇستاسا، بالالارى جولبارىس پەن ءابىلقايىر قازىرگى ەكى ارىستىڭ ۇلىسبەگى. وسەكە تۇقىمىنىڭ ءوزى ءوز بولعالى شاۋىپ شىققان بيىگى وسى-اق!
حان تاعى جەگەن اۋىز جەسىن بولىپ، باياعىسىنشا ءبىر اۋلەتتىڭ عانا قانجىعاسىندا قالا بەرە مە، جوق ەل ۇستارلار مىناۋ جۇرتىنىڭ باسىنا جان-جاقتان ەنتەلەي ءتونىپ تۇرعان كوپ قيىن-قىستاۋدى ەسكەرىپ، بۇعان دەيىن تاۋەكەلدەرى تۇرماي كەلە جاتقان جاڭا ءبىر ءپاتۋاعا بەل بۋا ما — ول اراسى قاقىرا ورانىپ قارالى شىمىلدىقتىڭ ارجاعىندا جاتقان تاۋكە حان قاشان قارا جەردىڭ قويىنىنا ءبىرجولا تۇسكەسىن بارىپ بەلگىلى بولماقشى.
مىناداي اۋىر قازانىڭ ۇستىندە اۋىزى بارىپ ەشكىم ەشتەڭە دەي الماعانمەن، كىم-كىمنىڭ دە تۇندىكتەي ۇيىسقان تەرەڭ ويدا جۇرگەن تۇرلەرى بايقالادى. اركىم ىشىنەن ءار قيلى تون پىشەتىن سىڭايى بار. بىرەۋلەرى: «ءاز تاۋكەنىڭ ولگەندە كورگەن ەكەۋىنىڭ تىرلىكتە قالعان جالعىزى بولات تۇرعاندا باسقالارعا تاق قايدا!» — دەپ كەرگىسە، ەكىنشى بىرەۋلەرى: «بولات تىم بوزىمباي. مىنانداي الماعايىپ زاماندا تىزگىنگە يە بولىپ جۇرە السا جارار ەدى. داۋدە بولسا، اكەسى سىرداقتىڭ دا ەسەسى كەتىپ، تاق تيمەي سىرعاقسىپ كەلە جاتقان كارى مىستان قايىپتىڭ مۇرتى وسى جولى مايلاناتىن شىعار. اعاسىنىڭ كوزى جۇمىلماي جاتىپ، جان-جاققا ەلشى شاپتىرىپ، بايپاڭداۋى جامان ەدى»، — دەپ ساۋەگەيلىك ايتادى. ال ەندى ءبىر توپ: «كورەرسىڭدەر بۇل جولى بيلەر كوپتەن بەرى تاق سىباعا بۇيىرماي، قاعاجۋ كورىپ جۇرگەن وسەكە تۇقىمىن جارىلعايدى. تاۋكەنىڭ ءابىلقايىردى قالماققا شابار قالىڭ اسكەردىڭ باس قولباسشىسى قىلىپ قويعانى تەگىننەن تەگىن عوي دەپ پە ەدىڭدەر، بولات بىلجىر، قايىپ كارى، سامەكەنىڭ قولباسشىسى بوپ كوزگە تۇسكەنى شامالى، ابىلمامبەت اكەسىنىڭ الدىن وراپ كەتە المايدى، تۇرسىن حان بالالارىن قالعان سۇلتاندار جاقتىرمايدى. سوندا باتىر دەسەڭ باتىر، اقىلدى دەسەڭ اقىلدى، ەل-جۇرتقا جۇعىمدى ءابىلقايىر حان بولماي كىم حان بولادى؟! ويىڭنىڭ مىقتىلىعى بولماسا، سويىلىڭنىڭ مىقتىلىعىنان ەل بيلەيتىن زامان ءوتتى دەپ ءاز تاۋكە ءوزى تالاي ايتىپتى عوي. كارى بيلەر زامانداستارىنىڭ سول اقىلىنا قۇلاق اسپاس دەيسىڭ بە»، — دەپ كۇپىلدەسەدى.
جۇرت اۋىزىنا ىلىككەن ءۇش سۇلتاننىڭ ۇشەۋىنىڭ دە جۇرەكتەرى كۇپتى ەدى. اسىرەسە، قايىپ قاقشاڭداپ كەتتى. تاۋكەنىڭ قاراسىنىڭ تۇسىندا تىپتەن تىڭايىپ العان. مارقۇمدى ارۋلاۋعا دا، جانازاسىن شىعارۋعا دا، قۇدايى اسىنا دا ەشكىمدى ارالاستىرماي ءوزى باسشىلىق ەتتى. قاراسى وتكەنشە تىكەسىنەن تىك تۇردى. جەتىسى وتكەنشە تىكەسىنەن تىك تۇردى. قىرقى ءوتىپ، قىرىق ءبىرىنشى كۇنى حان سايلاۋى باستالعاندا عانا كوزىنىڭ الدى قالتالانىپ شىعا كەلدى.
ءابىلقايىر ءويتىپ ءبيتىن سالعان جوق. جاس سۇلتان مىنانداي ىزعىنداي جۇرتتىڭ الدىندا سىر الدىرىپ، بولامىن دەپ بولماي قالسا، شالابىن بوسقا شايقاپ، ازىن-اۋلاق ابىرويىنا نۇقسان كەلتىرىپ الارىن ءبىلدى. اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسىپ، اڭىسىن اڭدادى. «بولدىڭ!» — دەسە، تاسىمايتىنداي، «بولا الماي قالدىڭ!» — دەسە، جاسىمايتىنداي بولىپ جايباراقات ءجۇر. ءبىراق، ءجۇرىس-تۇرىسىنان، بەت-الپەتىنەن، ءسوز لامىنەن ەشتەڭە اڭعارتپاعانمەن جۇرەگى القىمىنا تىعىلىپ، تىنىسى ءبىتىپ بارادى. جۇرت ءىشىمدى ءبىلىپ قويماسىن دەگەندەي، ەشكىمگە جۋىماي، الىستان يىلىپ-بۇگىلىپ قاشقاقتاۋمەن ءجۇر. وزىنە تاق بۇيىرماسا دا، جادىك بالالارىنىڭ قىرقىلداسقانىن كورۋدىڭ ءوزى وعان از عانيبەت ەمەس ەدى!
مايلى جامباستىڭ كىمگە اۋنارى بەلگىسىز مىنانداي الماعايىپ تۇستا جادىك بالالارىنىڭ ءبىرىن-بىرى ەندى قايتىپ كورمەستەي بولىپ، شالقايىسىپ شىعا كەلۋى دە ابدەن ىقتيمال-تۇعىن. ولاردىڭ ونداي تورتاڭ-توسىراڭى بۇعان جاقسى. كىم ءبىلىپتى، ەكى قارعا تالاسسا، ورتاسىندا قۇزعىن قارعاعا جەم تۇسەدىنىڭ كەرى كەلەر...
قوجاحمەت ياسساۋي عيماراتىنىڭ ءمۋازىنىڭ اششى ايقايى كول-كوسىر كوسىلىپ جاتقان قازاق دالاسىنىڭ شالعاي-شالعايىندا شاشىراپ جۇرگەن بارشا شاڭىراقتىڭ باس كوتەرەرلەرىن شارتاراپتان وزىنە شاقىرىپ الدى. ات ءمىنىپ، بەس قارۋىن تۇك قالدىرماي تۇگەل اسىنىپ كەلگەن قاتۋ توپ كوكپەن تالاسقان كونە عيماراتتىڭ ماڭىندا ينە شانشار جەر قالدىرماي جىپىرلاسا قالىپتى. رۋ باسىلار، بيلەر، باتىرلار، سۇلتاندار نامازحاناعا كىرىپ، جارشىلاردىڭ جار شاشقانىن كۇتىپ تۇر. مىنە، ءبىر بولمەدەن جاباعى جۇننەن باسىلعان ەنى قىرىق قۇلاش، ۇزىندىعى قىرىق قۇلاش ۋىزداي اپپاق، ورە كيىز كوتەرىسىپ ءار رۋدان ءبىر-بىر باتىر شىقتى. ولار الشاڭداي باسىپ اق سارايعا بەتتەدى.
جۇرت ءۇن-تۇنسىز. كوكپەن تالاسقان الىپ كۇمبەزدىڭ استىندا ءيىن تىرەسىپ تۇرعان جۇرت ءتىل مەن جاقتان تۇگەل ايرىلعانداي. ءابىلقايىردىڭ قۇلاعىندا الدەنە ءدۇرس-دۇرس ەتەدى. ءلۇپ-لۇپ سوعىپ تۇرعان ءوزىنىڭ جۇرەگى. قايىپ ەڭگەزەردەي مول دەنەسىن العا توسەپ شالقايىپ تۇر. نە دەسەڭدەر، و دەڭدەر دەگەندەي، باسى كەكشيىپ كەتكەن. قالعان سۇلتاندار قىزدىڭ بالاسىنداي بوپ جىمپيا-جىمپيا قالىسىپتى.
— جاماعات!
وقىس دىبىسقا جۇرت جالت قاراستى. اق سارايدىڭ ەسىگى اشىلدى. قولىنا قۇران ۇستاپ حازىرەت شىقتى. وعان ەرىپ ءۇش باس بي شىقتى. ولارعا ىلەسىپ ۇلى ءجۇزدىڭ توقسان ءتورت، ورتا ءجۇزدىڭ الپىس جەتى، كىشى ءجۇزدىڭ جيىرما بەس ءبيى شىقتى. سارى الا توپ سول قالپىمەن قاتارىن بۇزباستان ورتاعا وزدى. حازىرەت ميحرابقا كوتەرىلدى. سۇڭقىلداعان سازدى داۋىس كەلتە شىقتى.
— ءۇش ارىستىڭ يگى جاقسىلارى ءبىر اۋىزدان قازاق جۇرتىنىڭ باس حانى قىپ تاۋكە حاننىڭ بەل پەرزەنتى بولات سۇلتاندى سايلادى. جاڭا حاننىڭ تۇسىندا دا جاماعاتتىڭ باسىنا ب ا ق ورناپ، زاماندارى تىنىش بولسىن. ءاۋمين، الەۋمەت!
— ءاۋمين!
— ءاۋمين! ءاۋمين!
— ءاۋمين... ءاۋمين...
ايلاپات كۇمبەزدىڭ استى كۇركىرەپ قويا بەردى. قالىڭ قابىرعالار سىرتتاعى حالىقتىڭ جەر قايىستىرا ايقايلاعان داۋىستارىنا توسقاۋىل بولا المادى. جەر-كوك تۇگەل شۋىلداسىپ كەتتى.
— الەۋمەت! — دەدى سول داۋىستىڭ ءبارىن باسا كوكتەي ءبىر كۇمبىرلەگەن قوڭىر داۋىس.
اق سارايدان قىرىق قۇلاش ورە كيىزدى توپىرلاسا كوتەرىپ ءبىر توپ ادام شىقتى. ورە كيىزدىڭ ۇستىندە سۋ جاڭا وقا شاپان كيىپ، باسىنا شيىرشىقتاپ اق قامقادان سالدە بايلاپ، ماڭدايىنا بارماقتاي عانا لاعىل قاداپ، قاسى مەن قاباعى قالاممەن سىزعانداي قيىلىپ، ءجاۋدىر كوزدەرى جىلتىلداپ، قايمىجىق ەرىنىنىڭ ءبىر قيىعىنا كۇلكى جۇگىرىپ ءالجۋاز بولاتتىڭ اق قۇبا ءوڭى جارق ەتە قالدى.
بۇگىن ءتىپتى اجارلانىپ كەتكەن. جۇرت كوز الا الماي قاراپ قاپتى. سولاي ءبىراز مەلشيىسىپ تۇردى دا، كەنەت اق كيىزگە جان-جاقتان جارماسىپ، جاڭا حاندى قاقپاقىل قىلا باستادى. وڭمەڭدەگەن كوپ شۋىلداقتىڭ تۋ سىرتىندا قالعان ءابىلقايىر سىر بەرمەگەنسىپ، وپ-وتىرىك ىلگەرى ۇسىنعان بولدى. ءبىراق قولى ءبارىبىر جەتەر ەمەس. قايىپ نەعىپ تۇر ەكەن دەپ قاراپ ەدى، جۇرتتىڭ الدىڭعى جاعىندا تۇرعان ول قىڭىنان ساپىسىن سۋىرىپ، ەزۋىن جيىرماعان قالپى ۇلتاراق بولارداي قىپ ءبىر جاپىراق كيىز كەسىپ الدى.
قاقپاقىلداعان ورە كيىز بىرتە-بىرتە سىرتقا شىعار ەسىككە قاراي الىستاي بەردى.
ەسىك الدىنداعى قاراقۇرىم جۇرت ورە كيىزدى كوككە سەرپىپ، ۇستىندەگى حاندى جەرگە اۋدارىپ تۇسىرە جازدادى.
— الەۋمەت! — دەدى ماناعى ءبىر وكتەم داۋىس.
اق كيىز جەرگە ءتۇسىرىلدى. قاسىنا سەگىز پالۋان جىگىت سارى شىتىرا پەردەلەگەن بالداحان الىپ كەلدى. حان سول بالداحانعا كوشتى. پەردەنىڭ اراسىنان باسىن سۇعىپ:
— جاماعات، پەيىلدەرىڭە كوپ-كوپ راقمەت! — دەدى. جۇرتتا ەس جوق. جاڭا عانا حاندى كوتەرگەن ورە كيىزدى جان-جاقتان جالاڭداي سوزىلعان اق كەزدىكتەر جالما-جان جىرىم-جىرىم تۋراي باستادى. ورە كيىزدەن تابارىك جەتپەگەندەر حان وتىرعان بالداحانعا جارماستى. سول ەكى ورتادا قايدان شىعا كەلگەنى بەلگىسىز، قاسىنا كۇن ويناعان كۇمىس ەر سالىنعان ىرعاي مويىن، اق بوز ارعىماق كولدەنەڭدەپ تۇرا قالعانى. كوپ نوكەر قولتىعىنان دەمەپ، حان اتىنا قوندى. جاڭا عانا جارق-جۇرق ەتىپ ءبۇپ-بۇتىن تۇرعان بالداحاننىڭ دا كۇلپارشاسى شىقتى.
مىنا حالىقتىڭ بۇل بەتتەرىمەن قوجاحمەت عيماراتىنىڭ قىش تاستارىن دا بىر-بىردەن تاراتىپ اكەتۋدەن تايىنار تۇرلەرى كورىنبەيدى. ەندى ولار حان استىنداعى اق بوزدىڭ قۇيرىق-جالىنا پىشاق الا جۇگىردى.
— الەۋمەت! — دەدى ماناعى وكتەم داۋىس تاعى دا ءتىل قاتىپ.
— حان تالاپاي!
— الاقاي، الاقاي!
— حان تالاپاي!
— الاقاي، حان تالاپاي!
اتى بارلار اتتارىنا قارعىپ ءمىنىپ، حان اۋلەتىنىڭ كوك الا جىلقىسى مەن اقتىلى قويى جاتقان قاراتاۋعا قاراي دۇركىرەي شابا جونەلدى. قاراتاۋدىڭ قويناۋ-قويناۋىندا جاتقان حاننىڭ مالى جۇرتتىڭ الدىندا كەتتى. ارادا ەكى كۇن وتپەي جاتىپ، جان-جاقتان ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، قورا-قورا قوي ايداعان تۇيدەك-تۇيدەك شاڭ كوز كورسەتپەي اسپانعا اينالىپ تۇرىپ الدى. ول — ۇلىس-ۇلىستان جاڭا حانعا كەلە جاتقان تاق بايعازى ەدى.
سونىمەن قازاق دالاسىن وتىز سەگىز جىل بيلەگەن ءاز تاۋكە وزىنەن بۇرىن دا تالاي يگى جاقسىلاردىڭ ەڭ اقىرعى مەكەنى بولعان ايگىلى عيماراتتىڭ استىنان ءبىرجولا ورىن تاپتى. بالاسى بولات سوڭعى ءبىر جارىم عاسىر ءوز اۋلەتىنە قۇت بوپ كەلگەن اتامزاماندا ءۇندىنىڭ ءبىر شەبەرى التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ، بۇل تاراپتا قاراسى دا كورىنبەيتىن، سوناۋ الىس ەلدەردىڭ بىرىندە وسەتىن ءارى قىمبات، ءارى بەرىك اسىل اعاشتان جاساعان اباجاداي قازاق تاعىنا الشيىپ وتىرىپ الدى.
تۇركىستاننىڭ ەكى ايدان بەرى داربازاسىن جاۋىپ اپ، قىزىعىن تارقاتىپ جىبەرگەن قىم-قۋىت بازارى قايتا قىزدى. ۇندىدەن، قىتايدان، بۇقار مەن سامارقاننان، ەدىل مەن توبىلدان مىڭ-مىڭ تۇيەگە جۇك ارتقان ۇزىنشۇباق كەرۋەندەر قايتقان قۇستاي ءتىزىلىپ ۇستى-ۇستىنە كەلە باستادى. عيماراتتار مەن تاپال تامداردىڭ ماڭدايىندا قىرىق كۇن بويى سالبىراپ تۇرعان تۇلىمشاق-تۇلىمشاق تۇل جالاۋلار جيىلىپ الىندى. قارانىڭ تۇسىندا اياعى تيىلعان ءدىندارلار مەن بەلدەرىنە تاسباقانىڭ جاۋىرىنىن، جىلاننىڭ باسىن، مايمىلدىڭ قۇيرىعىن، تاۋىستىڭ قاۋىرسىنىن الەكەي-كۇلەكەي بايلاپ الىپ، قولدارىنا تاۋىق بوپ شاقىرىپ، ەسەك بوپ اقىرىپ، ەشكى بوپ ماڭىرايتىن ىلدىرماق-شىلدىرماق ۇستاپ جىرىم بالاق، جارىق تابان باقسى-قۇشىناشتار، جارتى عالامدى جالاڭ اياق، جالاڭباس جاياۋ ارالاپ كەلە جاتقان جالبا-جۇلبا دارۋىشتەر قايتادان ەرىپ كەتتى.
ميداي جازىقتا جاربيىپ جاتىپ العان جاتاعان قالانىڭ مىڭ-مىڭ ءتۇتىنى كوك اسپانعا سىلاڭ قاعىپ قايتا كوتەرىلدى.
ءابىلقايىردىڭ كوكىرەگى قۇيىن ويناعان ءۇيدىڭ تۋىرلىعىنداي الاي-تۇلەي-تۇعىن. تۇركىستاننان سىر بەرمەي شىعۋىن شىقتى. قالعان سۇلتاندارمەن سىر بەرمەي قوشتاسۋىن قوشتاستى، ءبىراق ءىشى الەم-جالەم بولدى دا تۇردى. جۇرتى قۇرعىر قانشا پىش-پىشتاسقانمەن، اق سارايداعى تۇرىمتاي ماجىلىستە ەشكىم بۇنى اۋزىنا الا قويماعان سياقتى. ءبىر شۇكىر ەتەرى — قايىپتىڭ ءجايى دە ءسوز بولىپ جارىماپتى. ءبىرىنىڭ كوكىرەگىندە نە بۇعىپ تۇرعانىن ەكىنشىسى ايتپاي ءبىلىپ وتىراتىن وڭشەڭ كورىپكەل نەمەلەر جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسقىلارى كەلمەي، بولاتتان وزگەلەرىنىڭ باسىن اۋىرتپاپتى.
سوندا ءۇش ارىستىڭ تاعدىرى ءوز قولىمىزدا دەپ ءسوز ۇستاپ جۇرگەندەرگە قازاقتىڭ قاي جونگە شىعارىن بىلمەي قۇز قيالى قارا اڭعارعا كەپ تىرەلىپ، قامالىپ تۇرعان تۇمىلدىرىقتى كوشىنىڭ بۇيداسىن كىم ۇستاسا دا، ءبارىبىر بولعانى ما؟ جوڭعاردىڭ جالانىپ تۇرىسى اناۋ! جالىنىپ بارساڭ دا، يلىكپەي پاتشانىڭ كەكىرەيىپ وتىرىسى مىناۋ. وسىنداي جاعدايدا وتكەن حان سايلاۋىنىڭ الدىندا بىرىنەن-بىرى قيىن، بىرىنەن-بىرى ماڭىزدى اسقارالى ءۇش ساۋال قاتار توسىلىپ تۇرماپ پا ەدى! قوقاڭداعان قونتايشىنىڭ قوقىرايعان نايزاسىن قوبالجىماي قاعىپ تاستايتىنداي قولى قۋاتتى كىم بار؟ شىكىرەيگەن پاتشا اكىمىنىڭ كەكىرەيگەن شالقاق باسىن يلىكتىرىپ، بەتىن بەرى قاراتا الاتىن كوكىرەگى سىلاڭ، ءتىلى جۇمساق، كوزى جىلماڭ كىم بار؟ مىنانداي قىستالاڭ تۇستا اۋىزى الا قازاقتىڭ باسىن الدى-ارتىنا الا قاشقىزباي بەتىن وڭعا، ءىسىن جونگە تۇزەپ، باتىرىمەن بىلەك بىلەسىپ، دىلمارىمەن ءتىل بەزەسىپ، بويىمەن كوكىرەك جارىستىرىپ الەك بولماي، ءبارىنىڭ دە كوڭىلىن تاۋىپ جۋساننان بيىك، بەتەگەدەن الاسا بولىپ جۇرىپ-اك، اقىل اسىرا الار ءجۇزى جاعىمدى، ءسوزى جۇعىمدى كىم بار؟
اق سارايعا جيىلعان اۋىزى دۋالىلار وسى ءۇش ساۋالدىڭ ۇشەۋىنە دە باس قاتىرىپ جاتپاپتى. ءبارى دە تەك تاۋكە ءولىپ جاتقان كەزدە تاۋكە باسىن قوسقان ەلدىڭ باسىن شاشىپ الماۋدى عانا ويلاعان. ول ساۋالدىڭ دا شەشىمىن كوپ جان قيناماي، وڭاي شەشكەن.
باياعى سول قاسىمنان قالعان قاسقا جول، ەسىمنەن قالعان ەسكى جول. قاتىنعا — اعا ولسە، ءىنى مۇرا، تاققا — اكە ولسە، بالا مۇرا. سوناۋ شىڭعىستان دا بۇرىنعى زاماننان كەلە جاتقان تاق ءوز بالاڭا ەمەس، ىنىڭە نە اعاڭا، ءىنىڭ مەن اعاڭ جوق بولسا، اعاڭنىڭ نە اكەڭنىڭ ءىنىسىنىڭ بالاسىنا بۇيىراتىن جورا ۇمىتىلعانىنا ءبىرتالاي بولعان-دى. اقنازار ولگەسىن-اق، ءيسى الاشتىڭ التىن تاعى ءبىر اۋىلدىڭ بالالارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءمىنىپ وينايتىن كۇل باسىنداعى كوك ەسەككە اينالىپ كەتتى. باياعى ءۇردىس بۇلجىماي ساقتالاتىن بولسا، بۇل جولى قايىپتىڭ باعى جانار ەدى. باياعى ءۇردىس بۇلجىماي ساقتالاتىن بولسا التىن تاق وسەكە اۋلەتىنە دە تالاي سوعىپ، تالاي كوشكەن بولار ەدى. نە ول ءۇردىس ساقتالمايدى. نە اقىلىڭ مەن ابىرويىڭ تارازىعا سالىنبايدى. ايتەۋىر، سول جەگەن اۋىز جەپ قالسىن، مىنگەن تاقىم ءمىنىپ قالسىن. ونەر مەن بىلىك سىناسپاي، تەك سىناسۋدان ءبىر حالىققا ءمۇيىز شىقسا، قازاققا شىعار ەدى. ەلدىڭ ءسوزىن سويلەيمىز دەيتىندەر مىنانىڭ قولىنان باستاۋ كەلەدى، مىنانىڭ قولىنان قوستاۋ كەلەدى دەپ، ساراپقا سالىپ، باستارىن اۋىرتىپ جاتپايدى، بۇرىنعى باستاپ قالعاندار باستاي بەرسىن، بۇرىنعى قوستاپ قالعاندار قوستاي بەرسىن دەپ جالپاقشەشەيلىك قۇرادى. سوسىن قازاقتىڭ قولىنان كەلەتىنى دە، كەلمەيتىنى دە باققۇمار بولماي قايتەدى؟! باققۇمارلىق جۇرگەن جەردە باۋىرمالدىق ءجۇرۋشى مە ەدى! باۋىرمالدىق جوق جەردە اعايىننىڭ اۋىزى، ارينە، الا بولادى. اۋىزى الا ەلدىڭ تالابى ورگە باساتىن با ەدى؟! ىنتىماقتىڭ جولى — باققۇمارلىقتى قۇرتۋ. باققۇمارلىقتى قۇرتۋدىڭ جولى — ونەرلى مەن ونەرسىزدىڭ، بىلىكتى مەن بىلىكسىزدىڭ، پارىقتى مەن پارىقسىزدىڭ ارا-جىگىن ايىرا ءبىلۋ. تىزگىن بىلىكسىز ەمەس بىلىكتىگە، پارىقسىز ەمەس پارىقتىعا، ونەرسىزگە ەمەس ونەرلىگە بۇيىرسا عانا ادىلدىك اياققا باسىلمايدى، ءتارتىپ تارك بولمايدى. ءتارتىپ پەن ادىلدىك جوق جەردە ەلدىڭ دە باعى اشىلمايدى، ەردىڭ دە باعى اشىلمايدى. ىنتىماق جوق جەردە وشپەندىلىك ءورشيدى. وشپەندىلىك ەلدىڭ دە، ەردىڭ دە وركەنىن وسىرمەيدى.
كورەر كوزگە قيانات، زورلىق جاساپ تۇرىپ: «ەل بىرلىگى بولسىن دەسەڭ، مەنىڭ سوڭىما ەر، مەنىڭ ايتقانىمدى تىڭدا!» — دەگەنىنە كىم كونەدى؟! التىن بەل، كۇمىس قۇرساقتان جاراتىلساڭ دا، سەنەن ونەرى اسقان، بىلىگى اسقان، قايراتى اسقان بىرەۋ اقىرى تۇبىڭە جەتىپ تىنادى. ءبىراق، ول ەكى ورتادا قانشا قان توگىلەدى، قانشا عۇمىر، قانشا بىلىك، قانشا ونەر زايا كەتەدى. سوناۋ شىڭعىستىڭ ءوزى تاققا سولاي كەلمەپ پە ەدى؟! كەشەگى كەرەي مەن جانىبەك تە ۇرىمتالدان ۇرت قيمىلداپ، بەرمەستى تارتىپ الماپ پا ەدى؟! كەرەك جەرىندە جول-جورانى دا جوتاسىنان باسىپ اتتاپ وتپەي، «كوپ ايتسا، كوندىك» دەپ، «ءلابباي! ءلابباي!» — باس شۇلعۋمەن جۇرە بەرسە، ون سەگىز مىڭ عالام جارالعالى ادامزات تاريحىندا ايقايلاپ اتاقتارى قالعان تالاي سابازداردىڭ تاعدىر-تالايىنىڭ قالاي بولارىن كىم ءبىلىپتى...
ەندەشە، ەل ەڭسەمدى كوتەرمەدى ەكەن دەپ، جەرمەن-جەكسەن بولا بەرگەننەن ءپاتۋا جوق. ەڭسە كوتەرەم دەپ ەدىرەڭدەپ كەتىپ، نە باستان، نە قۇلاقتان ايرىلىپ جاتقاننىڭ دا ءجونى شامالى. قولىنا تىزگىن تيمەسە دە، ەلىنە ەلەۋلى، حالقىنا قالاۋلى ازاماتتىڭ باسى التىن، قۇيرىعى كۇمىس بوتاعا بۋاز بوز ىنگەندەي جاپىرىپ وتتاپ، ساپىرىپ سۋلاماي، تىراڭداپ اۋناپ، بۇرتاڭداپ تۋلاماي، ءوز ءقادىرىن ءوزى ءبىلىپ، باسى وزار ساعاتتى كۇتىپ، سابىر ساقتاپ، اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسپاعى شارت. وعان وزىنەن وزىقتاردىڭ اقىلدىسىمەن سىپايى، اقىماعىمەن امپەيى جۇرمەسە، وزىنەن قالىقتاردىڭ اقىلدىسىنىڭ كوڭىلىن سۋىتپاي، اقىماقتارىن ماڭىنا جۋىتپاي، ءار ءسوزدىڭ استارىن، ءار قاباقتىڭ قاتپارىن باعىپ اباي جۇرمەسە بولمايدى. ايتپەسە، وزىنەن باسقا كوكىرەگى وياۋ ەكى اياقتى كورسە، باعى اسقان باعىلان اۋلەتتىڭ بيلىك تۇگىلى تىرلىكتى قيماي، كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتىپ باعاتىن ادەتى بار ەمەس پە! قۇداي ءاۋ باستان ەتەك باستىعا لايىق ەز قىلىپ جاراتپاي، كوكىرەگىڭنىڭ كوزىن وياۋ، ەتىڭنىڭ ءتىنىن ءتىرى جاراتتى ەكەن، امان جۇرەم دەسەڭ، بىرەۋدىڭ ەسەبىنەن ۇتىلمايتىنداي، بىرەۋدىڭ ەبىنەن توسىلمايتىنداي بوپ، ءوڭىڭ تۇگىل تۇسىڭدە ءوز تىزگىنىڭە ءوزىڭ مۇقيات بولماسقا امالىڭ قايسى! دۇنيەنى بىلىك ەمەس بيلىك ۇستاپ تۇرعان زاماندا ءجۇرىپ كەلە جاتقان سوقپاعىنىڭ كەز كەلگەن كەدىر-بۇدىرىنا ءسۇرىنىپ كەتپەستەي سۋ جورعا ءتاسىلقوي بولعان لازىم. ايتپەسە، تىم باتىل بولام دەپ كورىنىپ قالىپ قۇريسىڭ، نە تىس باسىك بولام دەپ كومىلىپ قالىپ قۇريسىڭ!
سونى جاقسى بىلەتىن ءابىلقايىر قانشا ساقتىق ويلاسا دا، قاپى قالماي قيمىلدايتىن تۇسى ەندى كەلگەنىن سەزدى. ويتكەنى، قازاقتىڭ جاڭا حانى بولاتتىڭ استىنداعى التىن تاقتى تەك بوكسەمەن عانا باسىپ وتىراتىن مامىق بوستەكتەي كورەتىن سىڭايى بايقالىپ قالدى. نە قالماق تاراپىنان، نە پاتشا تاراپىنان قام جەپ، ارەكەت جاسايتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. ەڭ بولماسا، جىل سايىن اۋىزى الا قازاقتى الدىنا ءبىر جيىپ، باسىن تۇگەندەپ الۋعا دا قۇلقى سوعا قويمادى. اركىم بىلگەنىن ىستەپ، بەت-بەتىنە ءجۇر. قايىپ نەگە ورىس شەبىنە جاقىنداپ كوشىپ كەتتى، ءابىلقايىر نەگە قالماق پەن باشقۇرتتارعا جاپسارلاس شالعاي ۇلىسىنان اتتاپ شىقپاي جاتىپ الدى — وندا بولاتتىڭ شارۋاسى شامالى. تاڭ ورنىنان اتىپ تۇرعاسىن، كۇن ورىنىنان باتىپ تۇرعاسىن، ورداسىنا دۇرسىلدەتىپ ەشكىم شاۋىپ كەلىپ جاتپاعاسىن زاڭ ورىنىندا، زامان ورىنىندا ەكەن دەپ، اسپاز سارتتىڭ ساپتى اياق تولتىرىپ اكەلگەن سارى بالىن قاقشىپ سالىپ، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان ءجايى بار. مىقتى ەمەننىڭ تامىرىنان ءدال وزىندەي مىعىم بالا ەمەن دە بالالايدى، الىپ اتاسىنىڭ ايلاپات كولەڭكەسىنەن بوي اسىرىپ شىعا الماس، ءالجۋاز شىبىق تا بالالايدى. بولات سونىڭ سوڭعىسى بولىپ جۇرمەسە، نە ەتسىن!
ءابىلقايىر ەندى تۇركىستان جاققا قۇلاق ءتۇرۋدى قويدى. ەكى كوزى دە، ەكى قۇلاعى دا كورشىلەس قايىپ ۇلىسىندا.
انادا تۇركىستاننان قايىپ تا، ول دا تىرسيىپ اتتانعان. قايىپ تا، ول دا ۇلىستارىنا كەپ تىم-تىرىس جاتىپ العان. كوپكە دەيىن دىمدارىن شىعارماعان. كەيىنگى كەزدە قايىپ ەپتەپ قيمىلدايىن دەدى. ءابىلقايىرعا دا كەرەگى سول ەدى. مۇنداي الماعايىپ زاماندا كوزگە كوپ تۇسە بەرگەننىڭ دە جىم-جىلاس جوعالىپ كەتكەننىڭ دە قاۋىپ-قاتەرى جەتكىلىكتى. جىم-جىلاس بوي تاسالاپ جاتىپ الساڭ، الدىڭدا ەلتەڭ-سەلتەڭ ءجۇرىپ تۇرعانىڭنىڭ وزىندە ەسىنە زورعا الاتىن ۇمىتشاق ەلدىڭ جادىنان ءبىرجولا شىعىپ قالاسىڭ. ال تىم كوپ سەلتەڭدەپ كەتسەڭ، نە جۇرتتى جالىقتىرىپ الاسىڭ، نە وزگە ءوزىڭ سەكىلدىلەردىڭ كوز قىرىنا قالاسىڭ. ءابىلقايىر جاۋعا شاۋىپ ابىروي الار جەردە بۇعىپ تا قالمادى، جەلكىلدەپ وزا دا شاپپادى. باسقا سۇلتانداردىڭ قاس-قاباعىن باقتى.
قايىپتىڭ تىم-تىرىس جاتىپ الماي، قايراتقا مىنگەنىنە ءابىلقايىر قۋانباسا، رەنجىگەن جوق. قايىپ قيمىلداسا، جادىك تۇقىمىنان تاقتا وتىرعان ەكى سۇلتاننىڭ اراسى ىرسيىپ اشىلا بەرمەكشى. ال، ەگەر ءوزى قيمىلداپ، وزىپ العا شىعا باستاسا، الگى ەكەۋى ىنتىماقتاسىپ بىرىگىپ كەتەدى. ءابىلقايىرعا ءقازىر جادىك تۇقىمى سۇلتاندارىنىڭ بىتىسكەنى ەمەس، كەتىسكەنى كەرەك. ول قايىپتى قولداۋعا بەكىندى. ويتكەنى، ەكەۋىنىڭ ۇلىسى شەكتەس. ەكەۋىنىڭ قول استىنداعى كەيبىر رۋلار ءوزارا قانداس. ونىڭ ۇستىنە، قايىپ بولاتتاي ەمەس جاسى جەتكەن كارى.
ارادا جىل ءوتىپ بارادى. تاققا وتىرعان بولات ويراتتارعا دا، ورىستارعا دا ءشوپ باسىن سىندىرعان جوق. حالىق بۇعان قايران. قايىپ سونى پايدالانعىسى كەلدى. تاۋكە ءومىرىنىڭ اياق تۇسىندا تىم سۋىسىپ كەتكەن پاتشامەن ەكى ورتاداعى قارىم-قاتىناستى قايتادان جانداندىرماقشى بولدى. ونىڭ دا ورايى تۇسە كەتتى. قۇلان اۋلاپ ءجۇرىپ، قالماق كەرۋەنىنە جولىقتى. كەرۋەننىڭ سوڭعى تۇيەسىندە ارقاسى قىرداي كورتكە يزەڭدەپ وتىرا الماي زىقىسى شىعىپ بارا جاتقان ەڭگەزەردەي سارى كىسىنى كوردى. قايىپقا دا كەرەگى سول ەدى. قالماق كەرۋەنىن قامشىنىڭ استىنا الىپ، الگى تۇتقىندى بوساتىپ الدى. ول دىرداي اسكەر باسى بوپ شىقتى. سورلىنىڭ كورمەگەنى جوق ەكەن. ءوزىن جاۋدان بوساتىپ الىپ تۇرعان قازاقتاردىڭ قولىنداعى سالاڭداعان قامشىلارىن كورىپ دىردەك-دىردەك ەتەدى. قايىپ ونى اۋىلىنا اپارىپ باعىپ-قاعىپ، ءيىنىن جاڭارتىپ، استىنا ات مىنگىزىپ قاسىنا بەكبولات پەن بايداۋلەت بيلەردى ەرتىپ، توبىلعا جىبەردى. ارادا اي وتپەي جاتىپ، توبىلداعى بەلوۋسوۆ دەگەن شونجاردىڭ نيكيتا دەگەن بالاسى پاۋەسكەسىن سالدىراتىپ جەتىپ كەلگەنى. ەكى ورتاداعى كوپتەن بەرگى قاتقان توڭ ءجىبي الماي جاتسا كەرەك، ەلشى جىگىت قايىپ حانعا اق پاتشا اۋلەتىنىڭ اماندىعىن ورىنىڭنان تۇرىپ، باسىڭداعى بوركىڭدى الىپ سۇرامادىڭ دەپ ءبىراز كەرگىپ باعىپتى، حان توڭىرەگى جاتسا جاستىق، تۇرسا توسەك بوپ جالىنىپ-جالپايىپ ازەر يلىكتىرىپ الىپتى.
جىل وتەر-وتپەستە توبىلدان تاعى ءبىر ەلشىلىك تاعى كەلدى. ۇلكەن وردانىڭ تاعىنان قاعىلىپ، باعى قيسايعانداي بوپ جۇرگەن قايىپتىڭ يىعى قايتادان شىعا باستادى. جۇرتپەن كەرەناۋ سويلەسەتىن كورىنەدى. ەسىل بويىنىڭ ەن بازارىنا باسا-كوكتەپ بارا الاتىن بولسا، قاراتاۋدىڭ شاڭداعىنا قامالىپ وتىرعان قالىڭ ۇلىسىن ورىس شەبىنە جاقىن بوس جاتقان سالقىن ساز سامال جايلاۋعا جايلاتا الاتىن بولسا، ول ماناۋراماعاندا كىم ماناۋرايدى!
ءابىلقايىر ءالى تىم-تىرس. ورىس پاتشاسىنىڭ قاقاعان قاھارلى قاباعىنىڭ بۇلاي اياق استىنان جىلي قالۋىنىڭ ار جاعىندا نە تۇرعانىن بىلگىسى كەلدى. توبىل شونجارى عوي جوڭعار قونتايشىلارىنىڭ قازاق دالاسىنا كەۋلەپ كىرىپ بارا جاتقانىن باياعىدان بەرى كورىپ وتىر. ويراتتار باسقانىڭ جەرىنە باسا-كوكتەي كىرگەندى ۇناتقانمەن ءوز جەرىنە وزگەلەردىڭ قول سالعانىن ۇناتپايتىنىن باسقا بىلمەسە دە، توبىل ۇلىعى جاقسى بىلەدى. ەكى-ۇش جىلدىقتا قارا ەرتىستىڭ باسىنا قامال تۇرعىزباقشى بوپ جولعا شىققان ورىس جاساعىن ويراتتاردىن ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ويرانداپ كەتكەنىنەن قازاقتاردىڭ دا حابارى جوق ەمەس. ويراتتار سول شاپقىنشىلىقتا باسقا ەلدەردەن ات باسىنداي التىن بەرىپ جالداپ العان ەل بارلايتىن، جەر بارلايتىن بىرەر وقىمىستىنى اياقتارىن سالاقتاتىپ، ات كوتىنە وڭگەرىپ الىپ كەتكەن دەسەدى.
سوندا دا توبىل شونجارى ويراتتارعا ەشتەڭە ىستەگەن جوق. قازاقتىڭ عوي ونداي-ونداي كورسەباسارلىعىنا تۇلىنىن تۇتىپ شىعا كەلەدى. قايداعى ءبىر ءتۇز قازعان قارا شەكپەندەرگە بولا حان ەلشىسىن اباقتىدا ءشىرىتىپ ولتىرگەنى باياعى. ەندەشە سول استام پاتشا جوڭعارعا نەگە مۇنشا كەشىرىمدى؟
ءابىلقايىردىڭ وسىعان-اق باسى جەتپەي قويعانى. توبىلدىڭ تاتار ساۋداگەرلەرىنىڭ قازاقتاردى ايداپ سالعانىنداي، ورىستار قاۋقيعان قۇر كەۋدە وسال حالىق كورىنبەيدى. قامشىدان قورىقسا قورقار. ءبىراق قويان جۇرەك جۇرتتىڭ سويى سەكىلدى ەمەس. ونداي جۇرتتىڭ ەلشىسى ءوزى جاپان تۇزدە بوتەن ەلدە تۇرىپ، حانعا قالپاعىڭدى نەگە المايسىڭ دەپ قوقىراڭداي ما! از دا ەمەس سياقتى. قىسى-جازى مۇز كەتپەيتىن سۋىق تەڭىزدەن ەرتىسكە دەيىن قاناتىن جايىپ جاتقان حالىق، شىنىندا دا، جۇرت ايتىپ جۇرگەندەي، ورمانداي قالىڭ بولسا بولار. دىگىرلەسە، سول كوپتىگىنە سەنىپ دىگىرلەيتىن شىعار.
ءابىلقايىردىڭ كوكىرەگىن كوپتەن مۇجىگەن بۇل سۇراقتىڭ ساۋالىن جۋىقتا ءوز ۇلىسىنا كەپ قونىپ كەتكەن قارا قالماقتىڭ قۇبا قالماققا بارىپ11 قايتىپ كەلە جاتقان ەلشىسىنىڭ اۋزىنان ابايسىز شىعىپ قالعان جالعىز اۋىز ءسوز شەشتى. سوناۋ ارىدەگى كوپ ءشۇرشىت قوزعالا باستاپتى. بۇرىن جوڭعارعا الىستان اباي-قوقاي جاساپ قويادى ەكەن، ءقازىر قول جيىپ كەپ سوعىسىپ جاتقان تۇرلەرى بار سياقتى. باسە، كەيىنگى بىر-ەكى جىلدا ويرات بۇل تاراپتان اياعىن تارتقانداي بولىپ ەدى-اۋ. تاۋكە ءولىپ جاتقاندا دا ەشبىر ۇلىستان «جاۋ شاپتى» حابار شىقپاعان. سۇيتسە، ارعى جاعىنداعى شۇرشىتپەن الىسىپ جاتىر ەكەن عوي. قارا قالماقتىڭ ەلشىسى اڭداۋسىز اڭعىرت سويلەپ قويعانىن ءبىلىپ، جۋىپ-شايماق بوپ:
«قونتايشىنىڭ سايىپ قىراندارى شي تىرسەك ءشۇرشىتتى قايدان بەتتەرىنە قاراتسىن. وڭ كەلگەنىن وڭىنان، سول كەلگەنىن سولىنان شانشىپ جايراتىپ تاستاپتى»، — دەپ قويدى. ءبىراق كەرۋەنى باياعى بەيبىت كەزدەرىندەگىدەي ەمەس جۇپىنىلاۋ كورىندى. كەرۋەن جونەلىپ كەتىسىمەن ءابىلقايىر سەيىت پەن ءابدىرامانعا12 حابار شاپتىرىپ، الگى اشىق اۋىز نەمەنى قاراقالپاق ۇلىستارىنان ءارى ءبىر ەلى اتتاتپاي، قاشقىن تاتارلاردىڭ قولىنان و دۇنيەگە ءبىر-اق جونەلتكىزدى.
مىنا حابار ءابىلقايىردى كوپتەن تولعاندىرىپ جۇرگەن سۇر ساۋالعا جاقسى جاۋاپ تاۋىپ بەرگەندەي. باقسا، پاتشا قونتايشىنى بەكەردەن-بەكەر باسىنا سەكىرتىپ جۇرمەپتى. ار جاعىندا الامانى جەر-كوككە سىيماي ءشۇرشىت تۇرماسا، جوڭعاردى ءبۇيتىپ ماسايراتىپ قويار ما ەدى! قۇمىرسقاداي قۇجىناعان ءشۇرشىت ورمانداي سىڭسىعان ورىستان دا كوپ. سوندىقتان دا اق پاتشاعا ءشۇرشىتتىڭ جوڭعاردى جەڭە الماعانى كەرەك. اناداعى وقىمىستىلارىنان كىم ءبىلىپتى، ادەيى ايرىلىپ قالىپ وتىرعان شىعار. ەندەشە ءشۇرشىتتىڭ جولىنداعى تاپتىرمايتىن توسقاۋىل شاقار جوڭعاردى وزىندەي جۇرتقا ەسەسىن جىبەرىپ وتىرعان قايداعى ءبىر بوسبەلبەۋ قازاققا بولا نەگە ماڭدايىنان شەرتسىن! ولاي بولسا، توبىل شونجارىنىڭ ەلشىلەرى اياقتارى سالاقتاپ، قايىپتىڭ اۋىلىنا قايتا-قايتا شاۋىپ كەلە بەرەتىندەرى نەسى!
«وندا تاڭداناتىنداي نە تۇر! — دەپ ويلادى ءبىر اۋىق ءابىلقايىر. — پاتشاعا وزىندەي قالىڭ ءشۇرشىتتى تويتارۋ ءۇشىن شاقار دا شالكەس جوڭعار كەرەك. نايزاسى شوشاڭداپ تىنىش وتىرا المايتىن جوڭعاردى توقتاتۋ ءۇشىن كۇنىنە قىرىق تومپەش كورىپ، ءتىسىن قايراپ وتىرار قازاق كەرەك. ۇشەۋىنىڭ بىر-بىرىمەن اۋىز جالاسىپ، بەيبىت وتىرعانى ەمەس، جاعالاسىپ، جاعادان ۇستاسىپ جاتقانى كەرەك، ءبىراق ءبىرىن-بىرى جەڭە الماي يتجىعىس كۇن كەشكەنى كەرەك! سول ءۇشىن دە، اق پاتشا بىر-بىرىمەن يتتەي تىستەسىپ جاتقان ءۇش جۇرتتىڭ ەشقاشان اراسىنا تۇسپەك ەمەس. الدىنا كەلسە، ۇشەۋىن دە مەسەلدەرىن جىقپاي، الداپ-سۋلاپ شىعارىپ سالادى...»
ەندى، مىنە، ءشۇرشىتتىڭ وعى جوڭعار مەن قازاقتىڭ كوبەسىن سوگىپ ورىسقا جەتكەنشە قاي زامان دەپ جۇرگەندە، ولار كەلىپ جوڭعاردىڭ ىرگەسىن تىرنالاي باستاپتى.
ارانىن اشقان اش جولبارىستى قاق ماڭدايدان ءبىر قويىپ جەڭە السا، تىپتەن جاقسى، ال جەڭە الماعان كۇندە وبىپ جىبەرگەلى كەلە جاتقان وبىردى توقتى-تورىم بولسا دا، جول-جونەكەي تويىنتا تۇرار ەكى ورتاداعى ەكى جەمتىك جۇرتتىڭ جاي-جاپسارىن جاقسىلاپ ءبىلىپ الماي بولا ما!
ورىس ەلشىلەرى، ءسىرا، قايىپتىڭ قاشان كەلسە دە، الدارىنا ءتىسىن ىرسيتىپ الىپ كەلەتىن ور مارقاسىنىڭ باسى مەن باعىلاننىڭ بىلەم-بىلەم قۇيرىعىنا قىزىعىپ ەمەس، الگىندەي ويلارى بولىپ شىرق ءۇيىرىلىپ شىقپاي جۇرگەن شىعار.
ال، قايىپ بولسا ورداسىنا جيرەن ساقال پاتشا ەلشىسى قول قۋسىرىپ كىرىپ كەلگەن سايىن توبەسى كوككە ازەر جەتپەي قالاتىن كورىنەدى. ورىستان قونتايشىعا قارسى جورىققا شىعار قول الام دەپ قۋانادى دەيدى. ءبىراق، قايىپ: «جوڭعارعا بىرگە شابايىق»، — دەپ قانشا جالىنعانمەن، سارى ماساداي سامساعان سارى قولىن وپ-وڭاي ەرتىپ جىبەرگىسى كەلىپ وتىرعان اق پاتشا بايقالمايدى. توبىلدىڭ بيلەۋشىسى دە وڭشەڭ قيسىق كوزدەردىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، تالاي قىرىق بۇلتاقتى كورىپ قالعان قيىق قۇلاق نەمە ەكەن. نە ايتساڭ دا بۇقاردىڭ ساۋداگەرىندەي: «قۇپ بولادى!» — دەپ باسىن شۇلعىپ وتىرعانى. ءبىراق ونىسىمەن قارق قىلىپ جاتقانى شامالى. دەگەنمەن قايىپ ورداسىنىڭ ىرگەسىنە كۇنارا كوك پاۋەسكە دوعارعاندارى سىرت كوزگە جامان بولىپ تۇرعان جوق. قايىپ ماڭىنداعىلار: «ءتايىرى، بۇقاردىڭ ءبوزىنىڭ بۇرشىگى كوپ، ەتىڭە باتادى. ال مىنا ورىستىڭ ءبوزىن اتلاس ەكەن دەپ قالاسىڭ. دەنەڭە مايداي جاعادى»، — دەپ بوسەتىن سەكىلدى.
ءابىلقايىر قايىپ اۋىلىنداعى بۇل اڭگىمەنىڭ ءبارىن ءدوڭ استىنان كورىپ-بىلىپ جاتسا دا قىلپ ەتپەدى. ويتكەنى، ورىس شونجارىنىڭ ارعى پيعىلىن انىق ءبىلىپ وتىرىپ، تاڭەرتەڭ مۇسىلمان، كەشكە كاپىر بوپ، قۇدايدىڭ قىسقا كۇنىندە قىرىق قۇبىلىپ باعاتىن ءوز جۇرتىنىڭ اۋىزى قالاي قيسايارىنا كوزى انىق جەتپەي تۇرعاندا، ەرتەدەن سىر شاشىپ قايتەدى.
شىنىندا دا، بۇنىڭ ويلاعانى اۋماي-توكپەي كەلدى دە قويدى. قايىپتىڭ جىبەرگەن ەلشىلەرىنە توبىل اكىمشىلىگى: «كەلە عوي!» — دەپ ەڭكەيسە، قازاننىڭ شونجارلارى قايداعى-جايداعىنى ايتىپ كەرگيتىندى شىعارىپتى. ولار اق پاتشانىڭ قول استىنا وتەمىز دەسەڭدەر عانا قول ۇشىن بەرەمىز، ايتپەسە، اۋلاققا ويناڭدار دەپ اشىق ايتىپتى. ونى ەستىگەسىن قايىپ قالاي تۇلدانباسىن!
قايىپتىڭ اۋىلىنىڭ ىرگەسى قايتادان قاڭىراپ بوس قالدى. توبىل بازارىندا شالقاقتاپ ءجۇرىپ قالعان، كۇنارا كەلىپ تۇراتىن قاۋعا ساقال جاتجەرلىك مەيمان مەن ونىڭ قاسىنداعى ءتىلى ەندى شىعىپ كەلە جاتقان بالاداي شۇلدىرلەپ باعاتىن كوككوز ءتىلماشتىڭ ۇيقى اشار بىلدىراعىنا ابدەن قۇلاقتارى ۇيرەنىپ قالعان حان ورداسى كەشەگى ءبىر كۇندەرىن ويلاپ وڭىرەكتەيتىندى شىعارىپتى. باياعى بابالارىنىڭ كانىگى ادەتىنە باسىپ، ويدا جوقتا كەلە قالعان ورىس كەرۋەندەرىن ۇستاپ جىبەرمەي قالاتىن بولدى.
ءابىلقايىر ءبارىن كورسە دە كورمەگەنسىپ، سىرت وراي ءجۇرىپ باقتى. اۋەلدەن دە پاتشا ەلشىلەرىنىڭ بازارلىعىنان ءبۇيىرى بۇلتيىپ جارىماعان نەمە بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان دەيتىن جۇرتىنىڭ اتا كاسىبىنە باسىپ، قازاق پەن قاراقالپاق جورتۋىلشىلارىنا باس بولىپ، وقتىن-وقتىن ورىس شەبىنە ءتيىپ قايتاتىندى شىعارىپ ءجۇر. جولداعى قالماقتار مەن باشقۇرتتاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭدايدى، سىبان راپتاننىڭ شۇرشىتتەرمەن مىقتاپ ۇستاسقان ءتۇرى بار سياقتى. كەشە عانا ەمپەڭ قاعار پاتشا شونجارىنىڭ بۇگىن نەگە كەردەڭ بولا قالعانىنىڭ سىرى دا سوندا سەكىلدى. اتا جاۋلارىمەن ارىستانداي ارپالىسىپ جاتقان جوڭعارلاردىڭ كوك جەلكەسىندە تۇرىپ، قازاقتارمەن سىپسىڭداسىپ، بوسقا الاڭ قىپ نە قىلسىن! بۇل قازاقتىڭ ناعىز قيمىلدايتىن تۇسى ەكەن. ءابىلقايىر اۋەلى ءوز قابىرعاسىمەن كەڭەستى. جەكە بارىپ جاۋ شاۋىپ بىتىرەرى شامالى. ونىڭ ۇستىنە ءوز ۇلىسى جوڭعار شەبىنەن كوپ الىستا. ال، بۇل ويىن وزگە سۇلتاندارعا ايتار ەدى، ولار دۇرىس ۇقسا جاقسى، ايتپەسە، مىناۋ باياعىدا تىزگىنىمىزدى ۇستاپ داندەپ قالىپ ەدى، سونىسىنان قايتا دامەتە مە ەكەن دەپ تىكسىنتىپ الۋى دا مۇمكىن عوي. ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ كورۋگە بەل بايلادى.
قايىپتىڭ اۋىلى تىم-تىرىس. جان-جاققا قۇلاقتارىن ءتۇرىپ تىڭ تىڭدايدى. ورىس ەلشىلەرىنىڭ اياق سيرەتىپ كەتكەنىنە قالعان ۇلىستار نە دەپ جاتىر ەكەن دەپ ەلەگىزەدى. باقاس جۇرتتىڭ مۇندايدا نە دەيتىنى، ءسىرا، بەلگىلى. تابالاپ جاتىر. ءبىر قىزىعى، ءالى كۇنگە سىرىن بىلدىرمەي، سىپسىڭ شىعارماي وتىرعان ءابىلقايىر ۇلىسى عانا.
ءابىلقايىردىڭ دا ءبىر ويلاعانى بار ەدى. ونى ءقازىر ءبىر قولداسا، قالعان ۇلىستاردان قاعاجۋ كورىپ وتىرعان قايىپ قولدايدى. وعان دا مىناۋ جىرتىلعان جىرىم-جىرىم ابىرويىن قايتا بۇتىندەپ الۋ ءۇشىن وسىنداي ءبىر توسىن وقيعا كەرەك قوي!
ءابىلقايىر قايىپتىڭ اۋىلىنا اياعى سالاقتاپ ءوزى جەتىپ بارعان جوق. اۋەلى كىسى سالىپ سىر تارتىپ كوردى. قايىپ تا قاڭتارعان اتتاي جان-جاعىنا ەلەڭدەپ ازەر وتىر ەكەن. قۇلاعىن توسا قويىپتى. ءابىلقايىر سوسىن اسىقپاي اتىنا ءمىندى. قاسىنا ءوز ۇلىسىنىڭ بىرەر يگى جاقسىسىن ەرتتى. سالەم بەرگەن بوپ ادەيىلەپ باردى. حان اۋىلى قۇراق ۇشىپ قارسى الدى. قايىپ الدىنان شىعىپ قۇشاقتاسىپ امانداستى. قولىنان سۇيرەلەپ تورگە وزدىردى. سوسىن قوناقاسىدان كەيىن كوزىن تارس جۇمىپ اپ، قوناعىنىڭ اڭگىمەسىن تىڭدادى. ابدەن ەستىر اڭگىمەسىن ەستىپ العاسىن كىرپىگى سيرەي باستاعان جىبىسكى جانارىن سىعىرايتىپ اشتى. ءلام-ميم دەمەستەن سىناي ءبىر قاراپ الدى. دەمەك، ايتقانى قىشىعان جەرىن ءدال باسقانى. ايتپەسە، سىرتقا سەسىن شىعارماي، ساقال-مۇرتى سەلكىلدەپ ىشىنەن كۇلەر ەدى، نە تىزەرلەس وتىرعان كوپ بەتىنە بۇرىلار ەدى. ونىڭ ءبىرىن دە ىستەگەن جوق. كوزىن بۇدان اۋدارماي شانشىلىپ وتىر.
ءوز بەتىمەن ەشتەڭە شەشپەي، ىلعي ەلدىڭ اڭىسىن اڭدىپ ارەكەت قىلاتىن اككى كىسىلەردىڭ ادەتى وسى. اۋزىڭدى باعادى. كوزىڭە ۇڭىلەدى. ءجۇزىڭدى تىنتەدى. بىلايعىلاردىڭ قاسقا ماڭدايىن قاق جارىپ ايعىزداپ تۇسەتىن ساي-ساي ءاجىم وندايلاردىڭ كوزىنىڭ ماڭايىن عانا تورلاپ الادى. قايىپتىڭ دا جىلتىڭداعان كىشكەنە كوزى شيماي-شيماي سۋىرتپاق اجىمدەردىڭ اراسىنان تورىندا جاتقان قارا قۇرتتاي بوپ باعجيا قارايدى. ءبىراق، ونداي-ونداي قاراقۇرتتان تايسالا قويار ءابىلقايىر ما! تاپ بەرسە شاپ بەرەيىن دەپ تاس ءتۇيىن ءازىر وتىر...
ودان بەرى دە ون ءۇش جىل ءوتىپتى-اۋ!
كوسەنىڭ يەگىندەي جىلماعاي تۇزدە جىلانشا يرەلەڭدەپ جىڭىشكە وزەن جاتتى. بىلايعى كەزدە تۇبىنە دەيىن اپ-انىق كورىنىپ تۇراتىن ءمولدىر ارنا قىپ-قىزىل قان لوقسيدى. تۋ-تۋ الىس تاۋلاردىڭ باسىندا الدەبىر جۇمباق قۇدىرەت ەل ەستىپ، كوز كورمەگەن ءبىر الەمەت جانۋاردىڭ جەلكەسىنە قونجيا قونىپ ءالىپ، اۋىز ومىرتقانىڭ تۇبىنەن الداسپانمەن ورىپ كەپ جىبەرگەندەي. مىناۋ كەمەردەن اسا شاپشىپ جاتقان قىپ-قىزىل جويقىن سول ءبىر باۋىزداۋ قانداي. تۇناتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. قويىلا تۇسەدى، قويىلا تۇسەدى. جەر قازىپ، توپىراق ءۇيىپ بيىك بەكىنىس جاساپ، سونىڭ تاساسىنان بىر-بىرىنە ەرسىلى-قارسىلى وق جاۋدىرىسقان ەكى جاق تالاي تالشا مويىندى قاقشىپ باقتى.
داريانىڭ ارعى بەتى — ويرات، بەرگى بەتى — قازاق. قازاقتىڭ سانى وتىز مىڭ. قايىپ حان ەكەۋى باسقا ۇرىپ ءجۇرىپ ساناپ جيعان سارى قول. ەندى، مىنە، ىننەن شىعا الماي، تۇتىنگە تۇنشىققان سارشۇناقتاي قاراپتان-قاراپ قىرىلىپ جاتىر. ءۇش كۇن بويى تابان سەرىپپەي وق جاۋدىرىسقاندا، ءبىر قادام ىلگەرى اتتاماي قان-قاساپقا ۇشىراۋدا. ارۋاعى اتتىڭ جالىنداعى وتىز مىڭ قازاق قولى ورعا باس ساۋعالايمىن دەپ، وزىنەن ون ەسە از قالماق قولىنان تومپەش كورۋدە.
شايقاس ءتورتىنشى كۇنگە ۇلاسىپ بارادى. ەكى ورتاداعى ارنانىڭ بۇرىنعىدان بەتەر كۇرەڭىتە تۇسكەنى بولماسا، باسقا وزگەرىس جوق.
بۇنىڭ شابارمانى بۇقپاقتاپ قايىپ حانعا كەتەدى. قايىپ حاننىڭ شابارمانى بۇقپاقتاپ بۇعان كەلەدى. ءبىراق، ءبارىبىر قانجوسا مولايماسا ازايار ەمەس.
ءپاتۋا شايقاستان بۇرىن بايلاسىلعان-دى. ەرتىستىڭ ار جاعىنان قول جۇگىرتىپ وتىرعىزباعان اتا دۇشپاننىڭ ساعىن دۇرىستاپ سىندىرىپ، ودان ءارى ءبىر قادام جەر باسپاۋ كەرەك-تۇعىن. تاعى دا ءبىر قالماق قىرعان ات قالدىرىپ، سايرام ويراندالعالى ەتەككە ءتۇسىپ كەتكەن ەڭسەنى تاعى ءبىر كوتەرىپ الۋ عانا ماقسات ەتىلگەن-دى. وعان قۇدايدىڭ ءوزى ءساتىن كەلتىرىپ تۇرعانداي ەدى.
سىبان راپتان ار جاعىنداعى ءشۇرشىتتىڭ سارى ماساداي سارى قولىمەن الىسىپ، ۇلكەن جاۋعا الاڭ بوپ، جەلكەدەگى قازاققا كوپ قول جىبەرە المايتىنداي جاعدايعا ۇشىراپتى. مۇنداي ۇرىمتال تۇس ەندى قايتىپ كەلە مە، جوق پا! وسى جولى جوڭعاردىڭ ازعانتاي قولىن ءىز-تۇسسىز جويىپ جىبەرسە، بۇدان بەس جىل بۇرىنعى ءبىر سەرپىلىستەن كەيىن قايتادان بەت-بەتىنە بىتىراي باستاعان قازاققا تاعى دا ءبىر جەلىك بىتەرى ءسوزسىز ەدى. ەندىگى جولى بۇدان گورى دە كوبىرەك قولمەن مۇرىنىنا سۋ جەتپەي جاتقان قونتايشىنىڭ تۋ سىرتىنان دۇرسە قويا بەرسە، كىم ءبىلىپتى، شالقاقتاعان نەمە، ەڭ بولماسا ۋاقىتشا ءبىتىم سۇراپ، ەلشى جىبەرەر مە ەدى، قايتەر ەدى. ويتكەنى، قارا قۇرتتاي قاپتاعان قارا جۇڭگو كەلە جاتقاندا جوڭعارعا دا جان كەرەك شىعار. جەلكەدەگى قازاقتىڭ تىنىشتىعىن قالايتىن شىعار. تەك سول نيەتتەرىن ءوز اۋىزدارىنان ايتقىزسا، ول دا از ابىروي بولماس ەدى. ودان ۇلكەن سويقان قازاقتىڭ قولىنان ءقازىر ءبارىبىر كەلمەيدى. جوڭعارعا مۇنداي قۇقايدى اتاقتى حاننىڭ ارتىندا قاپ، تاققا وتىرعان ۇلكەن بالاسى بولات ەمەس، ءارقايسىسى ءبىر-بىر ۇلىسقا عانا يە، جولدارى كىشى قايىپ پەن ءابىلقايىر ىستەسە، ۇلكەن شاڭىراقتان مەسەلى قايتا باستاعان ۇيىتقىما جۇرت ەكەۋىنىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس ەدى.
بۇل وي اۋەلى ءابىلقايىردىڭ باسىنا انا جولى ەدىلدەن قايتىپ كەلە جاتقاندا كەلگەن-دى. ءبىراق، ءارى باسا-كوكتەپ، باسقا شاپشىعان جوڭعار اسكەرىنە، ءارى بولاتقا بىردەي تۇسەتىن بۇل تۇزاقتى ءبىر ءوزى قۇرۋعا جۇرەگى دۋالامادى. ونىڭ سوڭىنداعىلار قانشا ەرجۇرەك بولعانمەن از ەدى. قازاقتىڭ قالعان نۋ قالىڭىنىڭ اۋزى ءار ۇداي. تۇتىندەرى ءار جاققا شالقيدى. ەندەشە سول ءار ىڭعاي كوپتىڭ ەڭ بولماسا ءبىر پاراسىنىڭ باسىن قوسىپ، الگى نيەتىن ورىنداپ شىقسا، قازاق الدىنداعى ابىرويىما تاباقتاس تابىلدى دەپ قىنجىلماي-اق قويار ەدى.
ءابىلقايىردىڭ اڭىس اڭدىپ، الىستان وراعىتقان ءسوز ءلامىن قايىپ بىردەن ءتۇسىندى. قارا سۇر بەتىن قابارىتىپ تۇرعان سەكەم ءبىر-اق سەرپىلىپ، ماجىلىستەسىنىڭ اڭگىمەسىن دەن قويا تىڭدادى. اۋەلى سىر بەرمەگىسى كەپ، ءمىزباقپاي تىك وتىرسا دا، ءبىر كەزدە ءسوز ۇتىرى كەلگەندە، ماقۇلداپ قالاي باس يزەپ قويعانىن ءوزى دە اڭعارماي قالدى. ءابىلقايىر ونىسىن بايقاماعانسىپ، قاجىڭقى قوڭىر داۋسىن ودان ءارى سوزا ءتۇستى. اۋزىنداعى اڭگىمەنىڭ تىزگىنىنەن ايرىلماي، ىشىنەن قايىپتىڭ دا ءجايىن ويلاي وتىردى.
قايىپ قۇپتاماعاندا قايتەدى! تاۋكەدەن كەيىن تاققا وتىرعان بولات حالىق اۋزىنا ىلىگەردەي ەشتەڭە بىتىرگەن جوق. جارتىسى جاۋدا قالعان جارالى ەل ءقازىر تورە باستاماق تۇگىلى تەكە باستاسا دا جالتاقتاماي العا تۇسەتىن بىرەۋدى ىزدەپ، ورە تۇرەگەلۋگە ءازىر بوپ جالانىپ تۇر. وسىندايدا ورتادان سۋىرىلىپ، جولىن كەسكەستەي مە دەپ جۇرگەن ءابىلقايىر: «قايتەمىز»، — دەپ اقىل سۇراپ، الدىنا ءوزى كەلىپ وتىرسا، قايىپتىڭ توبەسى كوككە جەتپەگەندە، كىمنىڭ توبەسى كوككە جەتەدى...
ۇلكەن وردانى ساناتقا قوسپاي، وزدەرىنشە قايرات قىلعان ەكى حان ءبىر-بىرىنىڭ الدىندا مويىن وزدىرىسىپ جاتۋعا تىرىسپادى. جۇرتقا اۋىزدارى ءبىر بوپ كورىنگىلەرى كەلدى. ول كەزدەگى قازاق تەك كوسەم قولباسشىسى عانا ەمەس، جىك اجىراسپاس اۋىز بىرلىكتى دە اڭساپ وتىرعانىن ىشتەرى سەزەتىن-دى. ونى قايىپ تا قۇپتايتىن سياقتى. ەكەۋى ءبىر-بىرىنىڭ الدىندا اياقتارىنىڭ ۇشىنان باسىپ بايپاڭداۋمەن بولدى. اسىرەسە، ءابىلقايىر قايىپتىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراپ باقتى. اۋزىنان ارتىق-اۋىس ءبىر ءسوز شىقپادى. سوناۋ قاراقۇمداعى قۇرىلتايدا بوكەنباي باتىر اتا دۇشپانعا «ارقار» ۇراندىنىڭ تۋىن ءابىلقايىر ۇستاپ بارسىن دەپ شارت قويعاندا، ۇرانداستارىنىڭ قانشا سىر ساقتاعانمەن دە، كوڭىلدەرىنە ءزىل الىپ قالعانىن ول بايقاعان. بىلەك قوسىسىپ، بىرگە قايرات قىلىساتىن مىناۋ تۇستا ءابىلقايىر اعا تۇقىم جادىك اۋلەتىنىڭ ورتان قولداي وكىلى قايىپتىڭ الدىندا جالىن جاسىرىپ، جابى كورىنۋگە تىرىسىپ باقتى.
قايىپ وعان قاتتى تاڭعالدى. ءبىراق، سىر الدىرمادى. ول دا «ويتسەك قايتەدى، بۇيتسەك قايتەدىدەن» ءبىر تانبادى، ءابىلقايىر دا «سول دۇرىس شىعاردان» ءبىر جاڭىلمادى.
اياكوز بويىنا جەتكەندە، الاقاندارىنا تۇكىرىپ كەلگەن قازاقتار جوڭعارعا دۇرسە قويا بەرىپ، ەرتەدەن قارا كەشكە شايقاس سالدى. ادام ولىگىنەن ات ءسۇرىنىپ جۇرە المايتىنداي حالگە جەتتى. ءبىراق، بەرىلە قوياتىن جاۋ كورىنبەيدى. قاراڭعى تۇسە وزەننىڭ ارعى بەتىنە شەگىندى. ەت قىزۋىمەن قازاقتار دا سۋعا قويىپ-قويىپ كەتىپ ەدى، ارعى جاعانىڭ جاي-جاپسارىن بىلمەيتىندىكتەن قاراڭعىدان قايمىعىپ، كوپ ۇزاماي كەرى ورالدى.
ەرتەڭىندە جاۋ جاعى تىم-تىرس. قانتالاي شىققان كۇن نۇرىنان قاقتاي قالقىپ جاتقان جازىق دالا قاڭىراپ قاپتى. قازاقتار ايران-اسىر. كوكجيەككە قانشا شانشىلىپ قاراسا دا، قاپتاعايلاپ شاۋىپ كەلە جاتقان قالىڭ جاۋ كورىنبەيدى. اۋەلى سىلتىدەي تىنىپ قالىستى. ارتىنان قاۋقىلداي جونەلىستى.
— اۋ، مىنا قىزىڭدى ۇرايىندار قايدا قۇرىعان؟
— كەشەگى تومپەشتەن باستارىمەن قايعى بوپ بەزىپ كەتكەنى-اۋ!
— ءاي، قايدام...
— قاپ، ءبىر قىسىق كوز قالدىرماي، قىرىپ تاستاعاندا دۇرىس بولاتىن ەدى.
— ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە كوزگە كورىنبەسكە ءقايتىپ زىتىپ كەتتى ەكەن!
— شىنىندا دا، ولاردى جەر جۇتتى ما، كوك جۇتتى ما؟
اتتارىن تەبىنىپ، وڭمەڭدەسىپ وزەنگە كەلە بەرگەندە، قايدان شىققانى بەلگىسىز سارى ماساداي سارى جەبە ىزىڭداپ الا جونەلگەنى.
— ويباي، سۇمدىق-اي!
— مىنا قىزتالاقتار قايتەدى-اي؟
— ىنگە كىرىپ كەتىپ، اتىپ جاتقاننان ساۋ ما؟
— انە قارا!
تالايلار اتتان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قالدى.
قازاقتار ارعى جاعانىڭ توپىراعى قىزارىپ قالعانىن ەندى بايقادى. جوڭعارلار ور قازىپ، توپىراق ءۇيىپ، بەكىنىس جاساپ الىپتى.
ەكى حان كەڭەس قۇردى. قايىپ ايتتى: «قازاقتىڭ قاپتاعايلاپ شاپقانىنا جوڭعارلار ابدەن سىر مىنەز بولىپ العان. بۇل جولى دا دالاڭباي شابىسقا سالساق، كىسىنى بوسقا قىرامىز. ودان دا تابان تىرەسىپ شايقاسايىق. ولار ارعى جاعاعا بارىپ بەكىنسە، بىزدەر بەرگى جاعاعا بەكىنەيىك. جاۋ قاشان قىرىلىپ بىتكەنشە تىرپ ەتكىزبەي وقتىڭ استىندا ۇستايىق. سوندا اتتانداپ شاپقان اردا قازاقتى وردادا جاتىپ-اق وماقاستىرامىز دەگەن جوڭعارلاردىڭ ەسەبىنىڭ ك ۇلى كوككە ۇشادى. قاشان جاندارىنان كۇدەر ءۇزىپ، تىراعايلاپ قاشقانعا دەيىن قوزعامايىق. سوسىن جاۋ وزدەرى-اق پۇشايمان بوپ، بىتىمشىلىك ىزدەي باستاماس پا ەكەن!»
ءابىلقايىردىڭ دا ارعى ويى وسىعان ساياتىن. ءبىراق ول جاۋدىڭ قاشقانىن كۇتپەي-اق، قانسىراعانىن كورگەسىن، ورىندارىنان تۇرىپ، ارعى بەتتەگى ءالسىز جاۋدى ءبىرجولاتا جانىشتاپ تاستاۋعا، شايقاستى كوپكە سوزباي، تەز بىتىرۋگە دەن قويىپ تۇر ەدى. شۇرشىتپەن جاعالاسىپ جاتقان جوڭعار بۇل جاققا اۋىر قول جىبەرمەسە دە، ەرتىستەن ارعى ءوڭىر سولاردىكى، جىلىمشىلاتىپ كۇش قوسىپ، دىڭكە قۇرتىپ جۇرە مە دەپ قورقىپ ەدى.
ەكەۋدەن-ەكەۋ وڭاشا ءماسليحاتتا ول كۇمانىن ايتپادى. قايىپتى تىكسىنتىپ الام با دەپ سەسكەندى. ارعى اڭعارىمىز ءبىر عوي، ونداي-ونداي ۇساق-تۇيەككە بولا ءىش سۋىتىسىپ قايتەمىز دەپ ويلادى.
شايقاس بارىسىندا قايىپتىڭ ايتقانى ەمەس، ءابىلقايىردىڭ ويلاعانى دۇرىس بوپ شىقتى. ءبىراق، ول: «ارام نەمە جان قينالار ءساتتى كۇتىپ، ارعى ويىن ىشىندە بۇگىپ قالعان بولدى-اۋ»، — دەپ كۇدىكتەنەر دەپ، تاعى دا ءتىلىن تىستەپ قالدى.
ءتورتىنشى كۇنگە اينالعاندا ادام ەستىمەگەن سۇمدىق بولدى.
سىز جامباس بوپ وردا جاتا بەرۋگە جالىققان قازاقتاردىڭ كەي شەبى ورىندارىنان تۇرەگەلىپ، ارعى جاققا كوز تاستاۋدى كوبەيتتى. قالماقتاردىڭ ابدەن بەرەكەسى كەتىپتى. بار كۇشتى قاق ماڭدايعا سالىپ، قوس قاناتتى بوس قالدىرۋعا اينالىپتى. ءبىراق، اعىن سۋعا، ودان ارعى بەكىنىسكە، ايقاي ساپ تاپ بەرەتىن قازاقتار ءبارىبىر تابىلمادى.
ءتۇس قايتا جاۋ جاعى قيمىلدايىن دەدى. بەكىنىستىڭ و شەتىنەن بۇ شەتىنە بۇقپاقتاعان جۇگىرىس كوبەيدى. «ە، بالەم، تىقىر تاياندى ما! ءداۋ دە بولسا، بەرىلۋگە، ەلشى سالۋعا نە الدىڭدى تۇنگە سالىپ جوڭكىلە قاشۋعا ازىرلەنىپ جاتقان شىعارسىڭدار»، — دەپ ويلادى قازاقتار. سول تىرپ ەتپەگەن قالىپتارى بەسىندى كۇتتى. بەسىن دە اۋدى. سول باياعى جىم-جىرت تىنىشتىق.
كەنەت ءدال ماڭداي تۇستان ارا-اراسىنا ەلۋ قادامداي سالىپ بەس تۇيە شىققانى. ءار تۇيەنىڭ سوڭىنا بۇقپاقتاپ جيىرما شاقتى جاۋ ساربازدارى ەرىپتى. شۋدالارى تىزەسىنە تۇسكەن قارا بۋرالار سۋ ىشۋگە كەلە جاتقانداي بىرت-بىرت كۇيسەپ ماڭ-ماڭ باسادى. ارناعا جەتكەسىن سۋعا كۇمپ-كۇمپ قويىپ كەتتى. ءبىر جاقتارىنا كولبەي اۋناپ مالتي باستادى. سۋ بەتىندە وق جىلانداي شانشىلىپ مويىندارى قىلتيادى.
قازاقتار اڭ-تاڭ. ەلشى دەۋگە كوتەرگەن جالاۋى كورىنبەيدى. شابۋىلشى دەۋگە سەبەلەپ اتىپ كەلە جاتقان وعى جوق. قارا بۋرالاردىڭ سوڭىنا ەرە شىققانداردىڭ ءبىرسىپىراسى ارعى جاعادا قالىپ قويدى. ءبىرسىپىراسى مويىندارى عانا قىلتىلداپ سۋ كەشىپ كەلەدى.
بەرگى جاعا قىبىرسىز. تىنىپ قالعان. باستارىن جاسىرۋدى دا ۇمىتىپ، ارعى جاعاعا انتالاي مويىن سوزادى. ءابىلقايىر «مىناۋ نە بولار؟» — دەگەندەي قايىپقا كىسى شاپتىردى. ول: «اڭسىن اڭداي تۇرايىق!» — دەپتى.
بۋرالار بەرگى جاعاعا تاياپ قالدى. ويدا جوقتا بۇلار بۇرىن-سوڭدى ەستىمەگەن وقىس گۇرسىل ەستىلدى. اۋەلى قارا بۋرالاردىڭ وزدەرى باقىردى، ارتىنشا-اق قازاق جاعى شۋلاپ قويا بەردى. سول-اق ەكەن، قارا بۋرالاردىڭ بالاداي-بالاداي قوس وركەشتەرىنىڭ اراسىنان كوك ءتۇتىن بۇرق ەتتى. لاپ ەتە قالعان قىزىل جالىنمەن جارىسا اتىپ شىققان قازانداي قارا دوپ زۋلاپ كەلەدى.
قازاقتاردىڭ بەكىنىسى استان-كەستەن. و جەردە دە، بۇ جەردە دە بۇرق-بۇرق اسپانعا ۇشقان قويۋ شاڭ، قارا توپىراق. جان-جاققا وت شاشىراعانداي ويبايلاپ جاتقان ءبىر ادام. كەيبىرەۋلەر بەلشەسىنەن توپىراققا كومىلىپ قالدى. كەيبىرەۋلەرى تىراعايلاپ قاشا باستادى. قاشقاندارعا ارعى جاقتان ساداق وعى سەبەلەي جاۋدى.
كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بەرگى جاعا بۇرقان-تالقان بولدى دا قالدى. پالەن كۇننەن بەرگى مىعىم بەكىنىس ات باسىپ كەتكەن يتاياقتاي جاپىرىلا قيراعانى. كوڭىلدەرگە قوبالجۋ ەندى. ەكى حان دا ابىرجيىن دەدى.
شارۋالارىن بىتىرگەن بەس بۋرا بايپاڭداپ كەرى قايتتى. ەسەڭگىرەپ قالعان قازاقتار قولدارىندا ساداق بار ەكەنىن دە ۇمىتىپ كەتكەندەي. قارا بۋرالار اعىس ورتاسىنا جەتكەسىن عانا ارتتارىنان اۋەلى باتىلسىزداۋ، سالدەن سوڭ جيىلەڭكىرەپ وق جاۋا جونەلدى. ەكى تۇيە قيرالاڭداي اۋناپ سۋعا باتتى. تۇيەنى تاسالاپ شەگىنىپ بارا جاتقاندار دەرەۋ بەل ارقاندى قيىپ جىبەردى. الگىندە عانا وت قۇسقان قارا پالەلەر سۋدىڭ تۇبىنە كەتتى. ءبىراز جوڭعاردىڭ مۇردەسى قاندى اعىستا قالقىپ بارا جاتتى. قالعاندارى ارعى جاعاعا جەتىپ بەكىنىسكە تىعىلىپ ۇلگەردى.
سوسىن-اق قازاقتاردىڭ شىرقى بۇزىلدى. گۋ-گۋ اڭگىمە كوبەيدى.
— جوڭعارلاردىڭ اراسىندا وتپەن وينايتىن جيرەن ساقال سيقىرشى بار دەگەن اڭگىمەنىڭ راس بولعانى عوي.
— ول نەمە تۇيەنىڭ وركەشىنەن، اتتىڭ تۇياعىنان وت شاشىراتىپ، وق اتا الادى دەمەۋشى مە ەدى؟
— تۇيەسىن جاڭا كورمەدىڭ بە؟! ەندى اتى دا شىعاتىن شىعار.
— ويباي، ول پالەنىڭ قولىنان كەلمەيتىن نارسە جوق كورىنەدى. قالاسا قارا سۋدى تەرىس اعىزادى دەيدى.
— ەندەشە مىنا وزەن وعان ءسوز بولىپ پا! ءبىر ۇرتتاپ قۇمعا توگەدى دە، ءقازىر-اق بەرگى بەتكە لاپ قويادى دەسەڭشى.
— اۋ، اۋ... ونى قونتايشى قاسىنان ءبىر ەلى شىعارمايدى دەپ ەدى. سوندا ارعى جاعاعا ونىڭ ءوزى دە كەلگەنى مە؟
— قونتايشى جالعىز كەلمەيدى، سامساعان سارى قولىن تۇگەل اكەلگەن بولدى عوي.
— ونى شۇرشىتتەر تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ وتىر. قيمىلداساق، ءبىر قيمىلدايتىن تۇسىمىز وسى دەگەندەرى قايدا؟
— مىنانداي سيقىرشىنى قولعا تۇسىرگەن قونتايشى شۇرشىتكە دە ءبىر امال تاپقان شىعار.
— ەندەشە، شۇرشىتكە امال تاپقان جوڭعار قازاققا امال تاپپايدى دەيسىڭ بە؟
— اينالايىن اتا-بابا-اي، سەندەردەن دە كيە كەتكەن ەكەن عوي!
— قازاقتان ارۋاق اۋعالى قاي زامان...
قاس قارايعانشا وسى جاپىر-جۇپىر ءبىر تىيىلمادى. كۇن ۇياسىنا باتىپ، توڭىرەكتى مايلاقى مۇنار قورشادى. تىمىرسىق ءتۇن ورنادى. تاڭ الدىندا وڭ قاناتتان دۇربەلەڭ شىقتى. اسكەردىڭ تۋ سىرتىندا تاسادا تۇرعان قوستاردان شىڭعىرعان اجەپتارقى داۋىستار ەستىلدى. ەرسىلى-قارسىلى جوڭكىلىس كوبەيدى. بىرىنە-بىرى سوقتىعىسىپ قالىپ جاتقان ءبىر ادام. ابىر-سابىر.
— ءاي، بۇل جۇرتقا نە كورىنگەن سونشا؟
— جاۋ تۋ سىرتىمىزدان تاپ بەرىپتى دەيدى.
— قويشى-ەي...
— سوندا ول اتاڭا نالەتتەر ماساعا اينالىپ كەتكەن بە، ارعى بەتتەن بەرگى بەتكە ۇشىپ وتپەسە، قالاي ءوتىپ ءجۇر؟
— ءيتىم ءبىلىپ پە!
— ەندەشە، ەكى وكپەڭدى بىردەي قىسىپ، كەشەگى ورەكپىپ كەلگەن جۇرەگىڭدى سۋىرىپ الادى دەسەڭشى...
— شۇناق قۇدايدىڭ نە قىلعانى-اي بۇل...
تاڭ اتقانشا بەكىنىستىڭ ءبارى قاڭىراپ بوس قالدى. قايىپتىڭ قوسى تۇرعان وڭ قاناتتاعىلار الدىمەن زىتىپتى. جاۋ قولىنا ءتۇسىپ قالا جازداعان قايىپ قاسىندا ەكى ادامى بار ءابىلقايىر قوسىنا كەپ قوسىلدى.
كۇن ەندى شىعىپ كەلە جاتقاندا سول قانات تا بەكىنىستى تاستادى.
جول-جونەكەي ولىكتەرگە ءسۇرىنىپ، اتىنا زورعا جەتكەن ءابىلقايىر ۇزەڭگىگە اياعى تيە تۇزگە قاراي تىزگىن بۇرماي، وزەنگە قاراي شاپتى. شىعىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ نۇرى كوزىنە شاعىلىسىپ مازاق ەتكەندەي. ناقاق قانعا مالىنىپ كۇرەڭىتكەن اساۋ ارنا دا بۇلك-بۇلك كۇلەدى. ارعى جاعاداعى جاۋ بەكىنىسىنىڭ قىزىل توپىراعى قوياننىڭ جونىنداي جىمپيا قالىپتى.
ءابىلقايىر اتىن ويناقشىتىپ ءبىراز تۇردى. ارعى جاعالاۋعا بىردەڭە دەپ ايقايلاعىسى كەلدى. ءبىر جاعىنان الدەنە جۇرەگىنىڭ باسىنان لىق كوتەرىلىپ، تاماعىنا كەپ تۇرىپ اپع ءۇنى شىقپاي قالدى. ەكىنشى جاعىنان انادايدا ارتىندا سۇقتانا قاراپ قالعان قايىپ ەسىنە ءتۇستى. اق بوزدىڭ سانىن اياماي ءبىر وسىپ، جاپان تۇزگە قاراي بوسىپ بارا جاتقان قارا توبىردىڭ ارتىنان سالدى.
ەكى حان ءلام-ميم دەمەستەن تاراستى. ۇلىستارىنا كەلگەن سوڭ دا تىم-تىرىس جاتىپ الدى. بىر-بىرىنەن ءسوز اڭدىدى. ەكەۋى دە كوپكە دەيىن ءتىس جارمادى.
ءبىراق، كىم تاراتقانى بەلگىسىز، ەل اراسىندا قاڭقۋ كوبەيدى. ەكى حان الگى شايقاستان ءبىرىن-بىرى كەرمەستەي بوپ قايتىپتى دەستى. اسىرەسە، قايىپ ءابىلقايىرعا قاتتى رەنجىپتى. «ەنجار سوعىستى، الدەنەگە كىبىرتىكتەپ تارتىنشاقتاۋمەن بولدى»، — دەپتى.
ءابىلقايىر ءالىپتىڭ ارتىن باقتى. الگى ءسوزدىڭ قايىپتىڭ ءوز اۋزىنان شىقپاعانىن ءىشى سەزدى. ءبىراق، شايقاسقا قاتىسقاندار تۇسىنىكسىز جەڭىلىستىڭ تۇپكى سىرىن وسىلاي ۇققاندارىن بىردەن اڭعاردى.
وعان اۋەلى رەنجىدى. «وسى جۇرتتا مي بار ما؟» — دەپ ويلادى. ءاۋ باستان ءوزى تۇرتكى بولعان شايقاسقا نەگە ەنجارلىق ىستەسىن! بارىن سالدى. ءبىراق، وزىنەن جاسى ۇلكەن، ءارى سوڭىنا ەرگەن قولى كوپ قايىپتىڭ الدىن كەسكەستەمەدى. ايتپەسە، شايقاستىڭ ەكىنشى، نە ءۇشىنشى كۇنى-اق تىزگىندى ءوز قولىنا الىپ الۋى مۇمكىن ەدى. جوڭعار قازاققا شامالىدا كورسەتە قويماسپىز دەگەن ارعى اقىرعى امالىن ىستەدى. و دا قىسىلعاندىقتىڭ بەلگىسى. ەكى جىلدان بەرى لاقابى دۇڭك-دۇڭك تاراعانمەن، ءالى دە ەشقايدا پايدالانا قويماعان زەڭبىرەگىن وسى جولى پايدالاندى. جوڭعاردى وعان جەتكىزبەۋ كەرەك ەدى. بۇلاردىڭ شەشىمسىزدىگى مەن سىلبىرلىعىنان بولدى. ەندى ەل شالقايىپ كەتەدى، بىتىمگە كەلەيىك دەپ پۇرسات سۇرامايدى. قانسىراعان جاۋدى وكشەلەپ، قۋىپ، تومپەشتىڭ استىنا الاتىن قاۋقار بۇلاردا جوق. بۇل جولى تاۋلارى مىقتاپ شاعىلعان قازاقتار ەندى كوپكە دەيىن ەڭسە كوتەرە المايدى. وعان ءابىلقايىر قينالماعاندا كىم قينالادى. قازاقتىڭ الدىندا ايدىنىن اسپانداتىپ شىعاراتىن ۇرىمتال تۇس زايا كەتتى. بىرەۋدىڭ كوكىرەگىندەگى جىبەكتەي ەسىلەتىن اسىل وي ەكىنشى بىرەۋدىڭ قولىنا تۇسكەندە يت سىلىكپەسى شىعىپ، ءجۇن-جۇرقاعا اينالىپ كەتەتىنىنە وسى جولى ابدەن كوزى جەتتى. قايىپ حاننىڭ تۇساۋلى اتتاي كوزكورىم جەردەن ءارى ۇزاپ كەتە المايتىن تايىزدىعىنا ىزالاندى. ءوزىنىڭ كوكەيدەگى نيەتى كوز الدىندا كۇيرەپ بارا جاتقانىن كورە تۇرىپ، سابىر ساقتاپ باققان كونتەرىلىگىنە كۇيىندى.
جىگەرسىز بولسا ءبىر ءجون عوي. جىگەرى دە، اقىلى دا جەتىپ تۇرىپ، ءوز قولىن ءوزى بايلاپ قالعان شاراسىزدىعىنا ىزالاندى. «ەگەر بىرەۋمەن قوساقتاسقان ورتاق بيلىك ەمەس، دەربەس بيلىگىم بولسا، بۇيتەر مە ەدىم»، — دەپ بارماعىن تىستەدى.
سول ىزا ءىشى باۋىرىن ۋشا جالاپ، تاقىمىنا ات تۇسكەندە وق وتىنە قالاي جەتىپ بارعانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. كەمەردەن اسا اعىپ جاتقان قىزىل سۋ جۇرتتىڭ بوسقا توگىلگەن قانىنداي، ءوزىنىڭ تەككە ءوتىپ جاتقان زايا عۇمىرىنداي كورىندى. دارياعا بارىپ قويىپ كەتكىسى، ارتىنداعى ازعانتاي قولمەن ارعى بەتتەگى بەكىنىسكە دۇرسە قويا بەرگىسى كەلدى. ءبىراق قولدا جوق دارمەننىڭ جولىندا ازعانتاي بولسا دا ەمەكسىتىپ، جۇرەك جىلىتىپ جۇرگەن ءالسىز ءۇمىتتى ءبىرجولاتا قيعىسى كەلمەدى. باسىن ءبىر شايقاپ، اتىنا قامشى باستى.
سول جولى ونىڭ كوكىرەگىنە ءبىر شەمەن مىقتاپ بايلانىپ ەدى. ەلگە كەلگەسىن دە اي بويى جاق اشپاي قويدى. قۇلاعى ەلدىڭ اۋزىندا. كۇنىنە قىرىق ۇيتقىعان لاقاپتىڭ ساياتىنى باياعى سول ءبىر ءتۇيىن: ەكى حان ءتىل تابىسپادى، جەر قايىسقان قولمەن بارىپ، ازعانتاي جاۋدىڭ ويرانىن شىعارۋعا قايىپتىڭ ونەرى جەتپەدى، ءابىلقايىر وزىمە بۇيىرمايتىن ىشەك بوعىمەن ءپىسسىن دەپ، شايقاسقا بەل شەشىپ كىرىسپەدى.
ەل پىكىرى ءبارىبىر سوعان بەكىندى. ءبىرازعا دەيىن پۇشايمان بولىپ جۇرگەن ءابىلقايىر كۇندەردىڭ كۇنىندە قاراپتان-قاراپ كوڭىلدەندى. جۇرت قايىپتان ءبىرجولاتا كۇدەر ۇزگەنمەن، بۇدان ءالى كۇدەر ۇزبەگەنى عوي. ەگەر الگى شايقاستىڭ بيلىگىن تۇگەلىمەن بۇعان بەرگەندە، بۇلاي بىتپەيتىنىنە ولاردىڭ دا كوزدەرى جەتكەنى عوي. ەندەشە، ءابىلقايىردىڭ اتقان وعى كوزدەگەن ەكى نىساناسىنا ءدوپ تيمەگەنمەن، لاعىپ بوسقا كەتپەپتى، اۋەلدە ويدا جوق ءۇشىنشى نىساناعا بارىپ ءتيىپتى، ءبىراق، و دا كەرەك نىسانا بوپ شىعىپتى.
مىنانداي توتەن وي ونىڭ سىنعان ساعىن قايتا بۇتىندەدى. قايتادان قايراتىنا ءمىندى. قاشان جاۋدا كەتكەن ءوشتى قايتارمايىنشا، ءوز دەگەنىنە جەتە المايتىنىنا، ال وسىناۋ كىم كورىنگەننىڭ قولىندا كەتىپ جۇرگەن كوپ تىزگىندى ءبىر تىزگىنگە اينالدىرىپ، ءبىر مىقتى قولعا ۇستاتپايىنشا، قازاق قانشا تىربانسا دا، الدىنان سول باياعى اياكوزدىڭ ويرانى شىعاتىن دا وتىراتىندىعىنا كوزى مىقتاپ جەتتى. سوندا وعان ءوزىنىڭ كوكسەيتىنى بۇكىل قازاقتىڭ كوكەيىن تەسكەن ىستەي كورىنگەن-دى.
ول، ءبىراق قايتسە جۇزەگە اسادى؟ ونى ءوزى دە بىلمەيدى. نەدە بولسا قايىپقا جولاعان جوق.
ءسۇيتىپ جۇرگەندە قۇلاعىنا پىش-پىش حابار كەلەدى. توبىل بويىنان ەلشىلىك كەلدى دەيدى. ءبىراق ءجۇرىسى بۇرىنعى ەلشىلىكتەرگە ۇقسامايدى دەيدى. سۋىت جۇرمەي، اۋىل تاستاماي قونىپ، اسىقپاي اياڭمەن كەلەدى دەيدى.
ول نەتكەن كەرۋەن ەكەنىن بىلمەك بوپ الدىنان ءىنىسى ماماي سۇلتاندى جىبەرەدى. ءوزى قاراقالپاقتارعا سۋىت اتتاندى. ورىس شەكاراسىنا تىنىم بەرمەي تۇرعان تەنتەك-تەلىلەردى تەزگە سالىپ قايتۋعا كەتكەن بولعان-سىدى.
ءسۇيتىپ ءوزىنىڭ قايىپ حاننىڭ ءبىر جىل بويىنا ورىس ەلشىسى فەدور ءجيليندى ەلىنە جىبەرمەي ۇستاپ وتىرعانىنا ەشقانداي قاتىناسى جوق ەكەنىن، قايتا اق پاتشامەن تاتۋلىقتا بولعىسى كەلەتىنىن بىلدىرگىسى كەلدى.
سارى اتاننىڭ ءتورت جاعاسىندا ورىس13 ەلشىسى ارىس بويىندا وتىرعان ونىڭ اۋىلىنا دا جەتتى. كۇن كەشكىرگەسىن ەلشىنى ورداسىنا شاقىرىپ سويلەستى. سىي قوناق تا سىرباز، بۇل دا سىرباز. ەكەۋى ءبىراز ارباستى. ەلشى بۇنىڭ بيىل كوكتەمدە ورىس شەبىنە بارىپ قايتقانىن بەتىنە سالىق قىلا ما دەپ ەدى، ول جايىندا ءتىپتى اڭگىمە دە بولعان جوق. ەلشىلىكتىڭ ەرتەڭ تۇركىستاندا كۇتىپ وتىرعان قايىپ حانعا باراتىنىن ءبىلىپ وتىر. ەكى وردانىڭ اراسىندا جات اۋىزعا ءسوز تاسىتقىسى كەلمەي ساق سويلەدى. الداعى كۇزدە جوڭعارعا جورىققا اتتانباقپىز دەدى. قايىپ حاندى اعا تۇتا سويلەدى. «ءبىز جاسپىز عوي اق پاتشانىڭ، قايىپ حاننىڭ قىزمەتىنە ءاردايىم ءازىر تۇرامىز»، — دەدى. ءبىراق ورىس پاتشاسىنىڭ قول استىنا كىرەتىنى جايىن ادەيى اۋزىنا العان جوق. قايىپ حاننىڭ كومەيىن بىلەدى. ونىڭ الدىن وراپ كەتكەن بوپ كورىنگىسى كەلمەدى.
بۇل ءسۇيتىپ سىپايىلاپ شىعارىپ سالعان ەلشىلىك تۇركىستانعا باردى. قايىپ حان: «قازاننىڭ ەلشىسىن بىلتىر قالماقتان قورقىپ جىبەرە المادىق. ولار بوگەن، ارىس، شايان بويىنداعى اۋىلدارىمىزدى تۇگەل قىرىپ كەتتى. مۇنداي الامانشىلىق تۇسىندا اق پاتشانىڭ ەلشىسىنىڭ باسىن قاتەرگە بايلاعىمىز كەلمەي، ەل اراسى تىنىشتالعانشا، ءوز قاسىمىزدا ۇستاي تۇرعىمىز كەلدى»، — دەدى. كەيىنگى كەلگەن ەلشى الگى اڭگىمەگە سەنگەن بولدى. تۇركىستاننان شىققان ەلشىلىك قارناققا جەتپەي جاتىپ ساۋراندى بيلەپ وتىرعان ابىلاي سۇلتاننىڭ شابۋىلىنا ۇشىرادى. ءۇش سولداتىن تۇتقىنداپ، قارۋ-جاراقتارىن توناپ الدى.
ەلشىلىكتىڭ ەلىنە نە دەپ بارعانىن كىم ءبىلسىن، ءابىلقايىر، ايتەۋىر، ورىس پاتشاسىنىڭ الدىندا قايىپ حاننان گورى سەنىمدىرەك كورىنەتىن بولعان شىعارمىن دەپ ويلاعان...
سوسىن-اق ونىڭ قيالى قۇرتقا شاپتى دا تۇردى...
ەندى، مىنە، كوپتەن كوڭىلىندە جۇرگەن ءىستىڭ نە بۇك، نە شىك تۇسكەنىن بىلەتىن ۋاقىت تا ونشا الىس قالماعان سياقتى.
ول باسىن كوتەرىپ الدى. ماڭتوبەگە تاياپ قاپتى. كوشتىڭ الدى ويعا قۇلاپتى. ەندى ءقازىر مىناۋ سىلتىدەي تىنىپ جاتقان ەلسىز القاپقا ماڭىراپ-جامىراپ ەل قونادى. اناۋ بەلۋاردان كەلەتىن كۇزگى قاۋ ءشوپ اۋىزعا ىلىگىپ كەتەدى. سوناۋ مولدىرەي تۇنىپ جاتقان مەرۋەرت كولدەر دە كوپ ۇزاماي سارى الالانىپ لايىتىپ اعاتىن بولادى. اناۋ سەمىز بيەنىڭ ساۋىرىنداي نۋ جاتقان باۋرايعا شارشىلاپ جەر وشاق قازىلادى، القا قوتان ءۇي تىگىلەدى، ماما اعاشتار كەرىلىپ، ات بايلانادى، جان-جاقتان شۇبىرىپ جۇرت اعىلادى. مىناۋ جىم-جىرت ولكە ابىر-سابىر قيمىلعا، ابىر-جابىر ۇنگە تولادى. ءبىراق، سول ابىر-سابىردىڭ ارتى نەمەن تىنادى. ول مۇنىڭ اتىن اسپانداتىپ شىعارار ب ا ق پا، جوق ەل الدىندا جەرگە قاراتىپ كەتەتىن قاپ تاۋىنداي ماسقارا ما... الگى شارشىلاپ قازىلاتىن جەر وشاقتارعا مۇنىڭ ايتقانى كەلىپ، اتقانى ءتيىپ، ايدىنى اسقاندىعىنا جاسالاتىن ۇلان-اسىر تويدىڭ قازانى اسىلا ما، جوق قولىنان كەلمەس ىسكە ۇمتىلىپ، باسىن جۇتىپ تىنىپ، قاراسىنىڭ ءدامى اسىلا ما — ءالى بەيمالىم. نە دە بولسا كوپ قالعان جوق.
— حان-يەم، كوز ۇشىنان شاڭ كورىنەدى.
سەلك ەتىپ باسىن كوتەرىپ الدى. شىنىندا دا، ارقا بەتتەن ءبىر سۇيقىلت شاڭ سۋماڭداپ جاقىنداپ قاپتى. جولداعى كوشتەردىڭ ەشقايسىسىنا بۇرىلماي بۇعان بەتتەپ كەلەدى. بۇل اتىنىڭ باسىن ىركىپ كىدىردى. الگى شاڭ — ەكى-ۇش اتتى بوپ شىقتى.
سۇيىندىكتىڭ جىبەرگەن شابارمانى ەكەن.
ەلشىلىك ۋفادان شىعىپتى.
ەكىنشى ءبولىم
ەلشىلىك
...ۇلى پەتر 1722 جىلى پەرسياعا جاساعان جورىعى مەن استراحاندا بولعان كەزىندە ىرعىز-قايساقتاردىڭ جاپان ءتۇزدى جاي لايلاعان ءپاتۋاسىز حالىق ەكەندىگىنە قاراماستان، ول وردا قالعان ازيا ەلدەرى مەن جەرلەرى ءۇشىن ءارى قاقپا، ءارى كىلت بولعاندىقتان دا، تالاي كىسىدەن ونىڭ ءجاي-جاپسارىن سۇراستىرىپ باقتى.
«گەنەرال-مايور ا. تيەۆكەليەۆتىڭ ورىنبور ولكەسى مەن قىرعىز-قايساق ورداسى جايلى ءار الۋان قاعازدارىنان. 1762 جىل».
تاعى دا ءبىر جانباۋىر بەل. تاعى دا — ءبىر تاقتايداي تەگىس جىلماعاي ءۇستىرت. تاعى دا سول كوز ۇشىندا كولكىپ تۇرىپ الاتىن كوك ءنىل مۇنار.
ارتىنىپ-تارتىنعان ون ەكى تۇيە، ەكى ءجۇز ات. ۇلان-عايىر دوڭدەردە شۇبىرتپا ءىز قالدىرىپ، سارى جەلىستەن ءبىر تانباي، سالدىرىپ كەلە جاتقالى قانشا كۇن، قانشا ءتۇن!
سوزا-سوزا مويىن دا تالىپ، قاراي-قاراي كوز دە قاجىدى. قارا مەيلىڭ، قاراما مەيلىڭ — سول باياعى ۇيرەنشىكتى كورىنىس. كوككە قاراساڭ دا — مەلميىپ جاتقان كول-كوسىر قۇبا سۇر كەڭىستىك. جەرگە قاراساڭ دا — مەلميىپ جاتقان كول-كوسىر قۇبا سۇر كەڭىستىك.
ۋفادان شىققالى بەس اپتانىڭ ىشىندە، ەڭ بولماسا، ءبىر رەت اسپانعا بۇلت اينالىپ، جاڭبىر سىركىرەسەيشى. جوق، توبەڭنەن توڭكەرىلىپ قۇلازيتىن دا جاتاتىن قۇبا سۇر كەڭىستىكتىڭ سول باياعى قۇلازىعان قالپى. قاشان قاراساڭ دا، قانشا قاراساڭ دا، بەتپاق ايەلدىڭ بەتىندەي بەدىرەيەدى دە تۇرادى. وعان اسپان دەپ دابىرايتىپ ات قويىپ جۇرگەن دە بۇلت كورىپ، اسپان كورىپ جارىماي، الا جازداي اق شاڭىتتىڭ ىشىندە دالاقتاپ شاپقىلايتىن دا جۇرەتىن قۇس تابان، جارىق ەرىن، جالبا تىماق كوشپەندىلەر شىعار. ايتپەسە، مىناۋ زورىعىپ ولگەن كوك ەسەكتىڭ كوڭىندەي بوپ بوزارىپ جاتاتىن دا قوياتىن بوز الا كەڭىستىكتىڭ قاي جەرى جەر، اسپان ەكەنىن ءبىر ءتاڭىردىڭ ءوزى اجىراتىپ الماسا، ادام ايىرا الاتىنداي ەمەس.
نە دە بولسا، وسى ءبىر شەتسىز-شەكسىز ۇلان-عايىر پالەن كۇننەن بەرى جول سوقتى بوپ كەلە جاتقان ءتۇسى بولەك، ءتۇرى بولەك، كيىمى بولەك، ءجۇرىسى بولەك بەيساۋبات ادامداردىڭ ىشتەرىن پىسىرىپ، ەستەرىن تاندىرىپ، ابدەن مەزى قىپ، قايدان كەلدىككە تۇسىرەيىن دەپ ادەيى بەزەرىپ جاتقانداي.
بۇل ولكەدە، ءسىرا، ءبىر ءوڭ، بىركەلكى ەمەس نارسە بولسايشى! اسپاننان وقتا-تەكتە ءبىر ەستىلىپ قالاتىن قۇس شيقىلى دا بىركەلكى، ءبىر سارىندى. جول-جونەكەي ءىن اۋزىندا كۇنگە قىزدىرىنىپ وتىرعان تىشقانداردىڭ شيقىلى دا بىركەلكى، ءبىر سارىندى. بىرىنەن-بىرى اۋمايتىن دوڭدەر، بىرىنەن-بىرى اۋمايتىن كۇندەر. كەشە دە سولاي ەدى. بۇگىن دە سولاي. ەرتەڭ دە ءدال وسىلاي بولاتىنىنا ەش كۇماندانا المايسىڭ.
بىلاي قاراساڭ، العا ون شاقتى اتتى شولعىنشى، ارتقا ون شاقتى اتتى شولعىنشى، قوس قاناتقا ون-ون اتتىدان شولعىنشى سالىپ، قالعان اتتىلار مەن اربالىلاردى قاق ورتاعا ءبىر شوعىر قىپ ءيىرىپ، ەشقانداي بىتىراتىپ-شاشىراتپاي، جۇمىلعان جۇدىرىقتاي جۇپ-جۇمىر، جىپ-جيناقى ۇستاپ، جوسىلتىپ كەلە جاتقان اسكەري كەرۋەننىڭ ءجۇرىسى سونداي سۋىت، قارقىنى سونداي قاتتى سەكىلدى. جالدارىن جەل جەلبىرەتكەن جاراۋ اتتاردىڭ قاتقىل الاتاعاناق ءدوڭدى قاداپ باسىپ، تاعالى تۇياقتاردىڭ كوپتەن جاڭبىر كورمەي ەڭىرەپ جاتقان جەنتەك سازدى قارش-قارش اساپ، دۇسىرلەتىپ-اق باققاندارى. اتان تۇيەلەردىڭ جەلكە شۋدالارى جەلك-جەلك ەتىپ، جەلىپ كەلە جاتقاندارى. اربالاردىڭ ءتورت دوڭعالاعى دا زىر-زىر اينالىپ ءبىر ءسات تىنىم تاپقان ەمەس. ءبىراق، سونىڭ بارىنەن شىعىپ جاتقان پاتۋا شامالى.
باياعى سول ءبىر ورىنىندا نە ىلگەرى كەتپەي، نە كەيىن كەتپەي بادالىپ تۇرىپ العانىڭ. قايدا كوز تاستاساڭ دا، سول باياعى كورىنىس — تومسىرايعان قۇلا ءتۇز. ءقازىر كورىپ تۇرعانىڭ دا سول. مانا تاڭەرتەڭ كورگەنىڭ دە وسى ەدى. كەشە دە سولاي-تۇعىن. بۇدان جيىرما كۇن، جيىرما بەس كۇن بۇرىن كورگەنىڭ دە — ءدال وسى بولاتىن.
ال، اناۋ قامشىلارى بۇلعاقتاپ جالبا تىماقتاردان سۇراساڭ، كوزىڭدى اشىپ-جۇمعانشا جانىڭدى جاناتتان ءبىر-اق شىعارادى.
— جولدىڭ كوبى ءوتىپ، ازى قالدى. ءتايىرى، ىرعىز دەگەنىڭ بۇل ارادان ءتيىپ تۇر! امان بولسا، ەندى ءبىر اپتادا ەل قاراسىنا ىلىنبەس پە ەكەنبىز. شىركىن، نەسىن ايتاسىڭ! اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلادى عوي! الديار حان بىزدەردى اسىعا كۇتىپ وتىر. ۇلان-اسىر توي جاسايتىن شىعار. قىزىل قۋىرداق، سارى قىمىزعا قانىپ العاسىن شارشاعانىڭنىڭ ءبارى ۇمىت بوپ، قۇيرىعىن تەۋىپ ويناعان قۇلىنداي سەرگىپ شىعا كەلەسىڭ!... سۋايتتار كۇرەك تىستەرى كوستەڭدەپ سويلەي جونەلگەندە ءبىر مۇدىرسەيشى، ءسىرا! اۋىزىمەن قارق قىلادى دا سالادى. قالىڭ كىلەمگە جاتقىزادى. ۇستىڭە ءشايى كورپە جاپقىزادى. ەزۋىڭنەن اق مايدى اعىزادى.
ولاردىڭ بۇل ەرتەگىسىن تىڭداعالى دا التى اپتاعا اينالىپ بارادى، ءبىراق سول ءالى جامباسىڭدى ەر تەسكەن يزەڭ-يزەڭ. سول ءالى قالايى قۇتىنىڭ جىلىپ كەتكەن جىلىمشى سۋى. سول ءالى ۋفا ۆويەۆوداسىنىڭ كەنەپ قالتاعا سالىپ بەرگەن قاتىرلاق قارا نانى.
مىناۋ قارعىس اتقان دالانىڭ شەگى مەن شەتىنىڭ، قاپەلىمدە، جەتكىزە قويار ءتۇرى كورىنبەيدى. زىعىردانىڭ قايناعاندا كىمدى بوقتارىڭدى دا بىلمەيسىڭ. ۇيدە قالعان قاتىنىڭدى بوقتايىن دەسەڭ، ول جازعاننىڭ دا شۇلعاۋىڭدى جۋۋعا بەرگەننەن باسقا جازىعى شامالى. استىڭداعى اتىڭدى بوقتايىن دەسەڭ، و دا اق تەر-كوك تەر بوپ بارىن سالىپ كەلەدى. پاتشا اپايعا ءتىل تيگىزۋ قۇدايدىڭ اتىنا كۇنا. ونىڭ ۇستىنە ول جارىقتىقتىڭ ءبىر روتا سولدات سىيىپ كەتەتىندەي ايلاپات توسەگىنەن قايداعى ءبىر ءتىلىن شايناپ شۇلدىرەگەن نەمىستەرگە بولماسا، اراق ۇرتتاپ، قيار قاجاعان ورىس ادامىنا ورىن تيە قويمايدى دەسەدى. مىناۋ قۇلا تۇزدەگى قايداعى ءبىر بار-جوعى بەلگىسىز قاڭعىرما حالىقتىڭ قايداعى ءبىر بار-جوعى بەلگىسىز قايمانا حانىنا جەر تۇبىنەن ەلشى شاپتىرىپ وتىرعاندا دا سول نەمىستەر ەمەس دەيسىڭ بە! اكەسىنىڭ اۋىزىنا يت سارىعىر الگى بيرون نايساپتىڭ مىناۋ قۇلا دالادا نەسىن جوعالتىپ الىپ جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن!؟ روسسيادا ءقازىر بۋاز مەگەجىن ءىش تاستاپ، قىسىر مەگەجىن كۇيلەسە دە، سول نايساپتىڭ ءبىر قاتىسى بولعانى. پاتشا اپايدىڭ قۇشاعىنان باستاپ كەڭ بايتاق روسسيانىڭ ەڭ تۇكپىر پۇشپاعىنا دەيىنگى قاي اراداعى قانداي وزگەرىس تە، ەڭ الدىمەن، سول توبەتكە بايلانىستى دەسەدى. ول نەمە تاپ مىناۋ بۇلار كەلە جاتقان سابىلمانى دا، اڭقاۋ حالىقتىڭ بوستان-بوسقا بوربايىن سوزعىلاۋ ءۇشىن ادەيى ويلاپ تاۋىپ وتىر عوي. قايدا بار دەسەڭ دە، بورساڭداپ شاپقىلاي جونەلەتىن اق كوڭىل ورىس ادامدارى قايداعى ءبىر قانىشەر پۇسىرمانداردىڭ قايقى كەزدىگىنەن بىر-بىرلەپ بولسا دا، ولە بەرسىن دەيدى عوي. انا جولى مىڭعا تارتا ورىس بوزداعى قايداعى ءبىر قارا مۇرت، قارا ساقال بۇرالقىنىڭ سوڭىنان شۇبىرىپ، حيۋاعا بارامىز دەپ، مىناۋ نالەت اتقىر جاپان ءتۇزدىڭ الدەبىر پۇشپاعىندا سۇيەكتەرى جيىلماستان جايراپ قالدى ەمەس پە! مىناۋ اق كوكىرەك، اق پەرىشتە بولىپ كەلە جاتقان جالبا تىماق قازاقتار مەن جارعاق شالبار باشقۇرتتاردىڭ دا بۇلاردى ەن دالاعا شىعارىپ العان سوڭ قاي بۇتانىڭ تۇبىندە كاللالارىن قىرقىپ، قىلجيتىپ كەتەتىندەرىن كىم ءبىلىپتى؟!
اناۋ قاق الدارىنداعى سولقىلداق سارى الا كۇيمەدەگى مامىق توسەكتە ماناۋراپ بارا جاتقان سارى الا يىق ۇلىق تا قالماق دەي مە، نوعاي دەي مە، تاتار دەي مە، ءتىپتى قازاق دەي مە، ايتەۋىر ورىسقا الپىس التى اتاسىندا، جەتپىس جەتى شەشەسىندە ەشكىم جۋىقتاپ كورمەگەن قايداعى ءبىر قىرىق قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن كوپ بۇرالقىنىڭ ءبىرى دەيدى. قايران روسسيادا سوندا نەمىستەر مەن بۇرالقىلاردان باسقا ەس ءبىلىپ، ەتەك جايا الار ەشكىم قالماعانى ما! ولار بولماعاندا ەسىل ەل ابدەن قاراڭ قالا جازداعان ەكەن دە! ورىس قازىناسىن تەسپەي سورىپ جاتقان وزگە بۇراتانا جەتپەگەندەي ەندى مىناۋ ەن دالادا ءوز كولەڭكەسىمەن ءوزى جارىسىپ جۇرگەن اۋەيى كوشپەندىلەردى دە قول استىمىزعا الىپ، اسىرايمىز دەپ اق پاتشاعا انت بەرگىزدىرگەلى كەلەدى دەيدى. سوندا مىناۋ بەدەۋ قاتىننىڭ بەتىندەي جىلميىپ جاتقان دالادان نە تاۋىپ قارىق بولامىز دەپ جۇرگەندەرىن يت ءبىلسىن! ولگەن كەسىرتكەنىڭ تەرىسىن جيناماسا، كوزگە كورىنىپ تۇرعان وزگە ەشتەڭە جوق سياقتى.
سوندا دا مىنە، تالاي اپتادان بەرى ات تەرلەتىپ وڭمەڭدەپ شاۋىپ كەلەدى، شاۋىپ كەلەدى. اناۋ كوز ۇشىندا بۇلت-بۇلت ويناپ بارا جاتقان سارى-الا كۇيمە ءبىر ءسات ايالداۋدى بىلمەيدى. قوس قاپتالىنان جالپىلداپ جالبا تىماقتار دا قالمايدى. اۋىزدارىن جاپپاي الدەنەنى ايتىپ كوكىپ بارا جاتقاندارى! نە ايتىپ بارا جاتقاندارىن وزدەرى دە بىلمەيدى. ايتەۋىر ءبىر سىلەكەي اۋىزداردىڭ اڭگىمەسى تاۋسىلمايدى. انە بىرەۋى كوكجيەككە قاراپ قايتا-قايتا قامشىسىن شوشاڭداتىپ قويادى. داۋدە بولسا، سۋايت نەمە پەتەربوردان كەلە جاتقان ۇلىقتى: «انە ءبىر تاۋدان اسساق، شالقىعان دارياعا تاپ بولامىز دەپ» الدارقاتىپ كەلەدى. ولارىنىڭ قانداي تاۋ، قانداي داريا ەكەنىن باسقا بىلمەسە دە، بۇلار جاقسى بىلەتىندەي بولدى. ۋفادان شىققالى ولار تالاي «تاۋدان» اسىپ، تالاي «وزەننەن» وتكەن-دى. «سوناۋ ساڭكيىپ تۇرعان كوكسەڭگىردى كوردىڭىز بە؟ ول، جارىقتىق، پالەن دەگەن تاۋ» دەيدى ولار كوكجيەككە قامشىسىن سىلتەپ بەتىڭە بۇلك ەتپەي باجىرايا قاراپ تۇرىپ. الىستا كوك ءنىل ساعىمعا ورانىپ، مۇنارتىپ تۇرعانىنا قاراپ، الگىلەردىڭ ايتقانىن شىنىندا دا تاۋ ەكەن دەپ قالاسىڭ. باۋرايىندا سىلدىراپ اعىپ جاتقان بۇلاعى، شوق-شوق توعايلارى بار شىعار دەپ ويلايسىڭ. كوز ۇشىنان كولكىلدەپ دىڭكەڭدى قۇرتىپ تۇرادى دا، قاسىنا جاقىنداساڭ جەر تىستەگەن جاتاعان توبە بولىپ شىعا كەلەدى. ول بۇلاردىڭ تاۋلارىنىڭ سيقى. ال ەندى وزەندەرىنە كەلسەك، ورىس كاۆەلەرياسىنىڭ ءبىر ەسكادرونى بەل سۋىتىپ العان جەردە قالقىپ شىعا كەلەتىن قاق سۋىنان ءارۋاقتى بولسا نە دەيسىڭ. بۇلار ءۇشىن قوتىر لاق سەكىرىپ وتە الماس شالشىقتىڭ ءبارى وزەن، ءبارى كول، بۇتادان بيىك تومپەكتىڭ ءبارى تاۋ، ءبارى سەڭگىر. وزدەرىن وزدەرى الداپ، وزدەرىنەن-وزدەرى ءماز بوپ جۇرگەن بۇل اۋەيلەردىڭ ەلمىز، جۇرتپىز دەپ جۇرگەندەرىنىڭ قانشا قارا قۇرىم كۇركەنىڭ جيىنتىعى ەكەنىن، ال حانىمىز بار دەپ قاقىرايتىپ جۇرگەندەرىنىڭ قوڭسى تايپالاردىڭ قانشا تابىن جىلقىسىنىڭ وبالىنا قالعان قانداي قاراقشى ەكەنىن ءبىر ءتاڭىردىڭ ءوزى ءبىلسىن!..
وي، توبا-اي، پاتشا سارايىندا وتىرعاندار دا ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەيدى ەكەن-اۋ! ار جاعىنداعى فرانسۋز، اعىلشىن، نەمىس، شۆەدتەر جەتپەگەندەي، جەر تۇبىندەگى مايتىماقتارمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ەلشى سابىلتقاندارى دا ەرىككەندىكتىڭ ءبىر ءتۇرى شىعار.
انەبىر تىرسيعان سارى الا يىق بۇرالقى اق پاتشانىڭ ەلشىسىمىن دەپ باسقانىنان جەر ويىلاتىنداي بوپ كەرگيدى. قاسىنداعى قالباعاي بورىكتىلەر تالتاق بۇت ورىس وفيسەرىن عايسا پايعامبارىمنىڭ ون ەكى ءشاديارىنىڭ ءبىرىن كورگەندەي جاندارى قالماي، بىرەسە ول جاعىنان، بىرەسە بۇل جاعىنان شىعىپ، ەكى ەتەك بوپ دالاقتاۋمەن كەلەدى. سىرتىنان قاراساڭ، بالانىڭ ويىنى، باقسىنىڭ جىنى سياقتى بىردەڭە. ايتپەسە، تەگىندە تەكە اتپاعان، باعزى بابالارىنىڭ ءوزى ورىستىڭ نۋ ورمانىنىڭ قاي تۇكپىرىنەن شىققانى بەلگىسىز، ال بەرگى اتالارى پەرسياعا اسىپ كەتە جازداپ، ازەر قايتقان، بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى قالماعان جالاڭ اياق ۋفا كازاگىنا سالتاناتتى ەلشىلىكتىڭ ساپىندا شەرۋ شەگەتىندەي داۋرەندى قانداي مىرزا قۇداي كوزى قيىپ بەرە سالدى دەيسىڭ!
«ءجا، بەكەردەن-بەكەرگە باس قاتىرىپ قايتەمىن! دۇنيەنى ءوزىم قۇداي بولعاسىن، روسسيانى ءوزىم پاتشا بولعاسىن ءبىر-اق تۇزەتىپ المايمىن با! وعان دەيىن ماڭگىر باستى بوسقا قاڭعىرتپاي، الديار حاننىڭ اق ورداسىنا جەتىپ، قىزىل قۋىرداققا تويعانشا، ۇيقىمدى قاندىرىپ الا تۇرايىن»، — دەپ ويلادى ارت جاقتاعى اربادا وتىرعان ۋفا كازاگى سيدور ساپايەۆ تۋ سىرتىنداعى تۇز سالعان قاپشىققا باسىن سۇيەپ مىزعىپ بارا جاتىپ.
كوزى ىلىنە بەرىپ ەدى — ءوزىنىڭ ۋفانىڭ شەت جاعىنداعى بورەنەدەن قيىپ جاساعان ءۇيىنىڭ اۋلاسىنان سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلگەنى. ايەلى ۋستينيا بۇنىڭ كوزى تويار-تويماستاي قىرمىزىداي قۇلپىرىپ، گۇل-گۇل جايناپ قويا بەرىپتى. ەكى بەتى البىراپ، ەكى كوزى جايناقتاپ ورتەنىپ تۇر. انشەيىندە مىش بوپ جاتاتىن مىقىندىقتان تومەنگى جاعى كوشپەندىلەردىڭ جەرى وت جىلدارى كۇزدە بازارعا ايداپ اكەپ ساتاتىن ساۋلىقتارىنىڭ قاراپتان-قاراپ جارىلىپ كەتە جازداپ تۇراتىن قۇيرىقتارىنداي تەڭكيىپ العان. قاپەلىمدە، بۇل ونى ۋستينيا ەمەس حورۋنجيي بەزرۋكوۆتىڭ ماي بوكسە مارفاسى ەكەن دەپ تە قالىپ ەدى.
— سيدور ەفيموۆيچ، قالاي تەز ورالعانسىز؟! — دەپ سىڭعىراي شىققان داۋىسىنان تاني كەتتى.
بال-بۇل جانىپ، جايراڭداپ تۇرعان ايەلىن قۇشاقتاي العىسى كەپ، ازەر شىداپ تۇرسا دا، كوڭىلىنە ءبىر قيتۇرقى وي قاشىپ، قولىنداعى قامشىسىن ۋماشتاي ءتۋستى.
— جانىڭنىڭ بارىندا موينىڭا ال، قانشىق، سەنى مەن جوقتا جارداي ساۋىر بىتكەنشە جامباستاتىپ جۇرگەن قاي كوشەنىڭ توبەتى! — دەپ تونە تۇسكەلى جاتىر ەدى، كەنەت...
بۇ زاماندا جۇرت بوگەت بولماي جۇرە مە! ەڭ بولماسا، جان دەگەندە جالعىز قاتىنىڭنىڭ قاققاندا قانىن، سوققاندا ءسولىن شىعارىپ، ارمانسىز ءبىر سىلكىلەپ الۋىڭا دا مۇرشا بەرمەيدى عوي، تۇگە!
بىرەۋ يىعىنان تارتقىلادى. كوزىن اشپاي ىڭىرانىپ ءبىراز جاتىپ ەدى، الگىندە عانا گۇل-گۇل جايناپ الدىندا تۇرعان قاتىنى قۇرعىرىنىڭ اياق استىنان ايداھار جۇتىپ كەتكەندەي جىم-جىلاس جوعالعانى. ەندى ءقايتىپ كورە قويمايتىنىن ءبىلىپ، كۇدەرىن ۇزگەسىن بارىپ، سىعىرايعان كوزىن اشتى. ۇستىنە مانادان بەرى اربانىڭ ارت جاعىندا ىڭقىلداپ كەلە جاتقان جاداۋ سارى ءتونىپ تۇر ەكەن.
— سيدور ەفيموۆيچ! سيدور ەفيموۆيچ.
— ەكى قاتىننىڭ وبالىنا بىردەي قالىپ، دۇنيەگە تاپ مىنا سەن سىلىمتىكتى اكەلىپ جۇرگەن سۋ مۇرىن اكەڭنىڭ تاپ ساپسيعان تەكە ساقالىن...
— سيدور ەفيموۆيچ دەيمىن. انە كوكجيەكتە بىردەڭە كورىنەدى، ول نەمەنە بولار؟
— كورىنسە كورىنە بەرسىن. كوپ بولسا، باياعىدا كوشپەندىلەردىڭ ك ۇلىنىڭ باسىندا ارام قاتاتىن سەنىڭ الگى قاڭعىباس اتاڭنىڭ مولاسى شىعار...
— قىلجاق قىلماڭىزشى، سيدور ەفيموۆيچ...
ويىنا، قاپەلىمدە، اۋىزىنىڭ قىشۋى قاناتىنداي قيتۇرقى بالاعات تۇسە قويماعاسىن، ساپايەۆ باسىن كوتەرىپ كوكجيەككە كوز تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى.
سويتسە، جۇرتتىڭ ءبارى وڭ جاق قاپتالعا قاراپ قاپتى. قانداي ەسەرسوقتىڭ ەرىنبەي-جالىقپاي ءۇيىپ جۇرگەنىن كىم ءبىلسىن، انادايدا ءبىر قىزىل ۇيىك تۇر. باياعىدان بەرى جانارىن تالدىرعان جاداۋ كەڭىستىكتەگى مىناۋ ۇيىك شىرايلى قىزدىڭ جۇزىندەي كوزىنە شوقتاي باسىلدى. قىزىل ۇيىكتىڭ باسىندا قونجيىپ ءتۇزدىڭ تارعىل بۇركىتى وتىر. مىنا ەن دالادا وزىنە قول كوتەرەر ەشكىم جوقتاي قاننەن-قاپەرسىز وتىر. جان-جاعىنا دۇرىستاپ كوز دە سالمايدى.
— پاي-پاي قاسقانىڭ ماڭقيۋىن-اي!
— قاسىنان كەرۋەن ءوتىپ بارا جاتقانىمەن دە شارۋاسى جوق.
— شارۋاسى بولعاندا سەنەن شىلىم سۇراي ما، قايتەدى...
— وسىنىڭ ءوزى قورقادى ما ەكەن؟
بىرنەشە ادام يىقتارىنان اسۋلى مىلتىقتارىن جۇلىپ الىستى. قىزىل ۇيىككە قارداي بوراپ وق تۇسە باستادى. تارعىل بۇركىت نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىنا تۇسىنبەگەندەي، گۇرس-گۇرس ءۇن شىققان جاققا قاراي موينىن كەرەناۋ سوزىپ، قاناتىن قومداپ، بىرەر تالپىنىپ قويدى دا، وتىرا بەردى.
— ءاي، مىناۋىڭ بىلق ەتپەيدى عوي.
— ەندەشە، تيگىزبەگەنمەن، جاقىنداتىپ اتىپ كورەيىكشى.
تارعىل بۇركىتتىڭ تاپ قاسىنان بۇرق-بۇرق شاڭ ۇشا باستادى. تاعى قاناتىن جەلپىلدەتىپ ءبىراز وتىرىپ بارىپ، ىتقي كوتەرىلىپ، كوككە سامعاپ ءبىر-اق شىقتى. زەڭگىر كوككە اسپانداتىپ شىعىپ العاسىن قالىقتاپ ءجۇردى-جۇردى دە، كەنەت كەرۋەننىڭ توبەسىنەن ءشۇيىپ كەتپەي تۇرىپ العانى.
جۇرت اڭ-تاڭ. تارعىل بۇركىت تايسالار ەمەس. مىناۋ توسىن ادامداردان، اۋىزى ۇڭىرەيگەن مىلتىقتاردان ەتى شىمىرىكپەسە نە دەيسىڭ! ءتونىپ-تونىپ كەلەدى دە قايتا جوعارىلايدى.
بىرەۋ بۇعان كۇيىنىپ كەتتى بىلەم، مىلتىعىن كوككە كوتەرىپ كوزدەي باستادى. سول-اق ەكەن سارى الا كۇيمەنى تاستاي سالىپ دالاقتاپ شاۋىپ كەلە جاتقان تىماقتى قازاق الگىنىڭ قاسىنا جەتىپ بارىپ، قامشىمەن قۇلاشتاپ تۇرىپ تارتىپ قالىپ ەدى، قولىنداعى مىلتىق اناداي جەرگە ۇشىپ كەتىپ، گۇرس ەتە ءتۇستى.
تاياق جەپ قالعان سولدات جالما-جان قىلىشىن اپ تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، حورۋنجيي بەزرۋكوۆ جولىن كەس-كەستەدى.
الدەنەنى ايتىپ وجەڭدەپ، قالش-قالش ەتىپ اشۋعا ءمىنىپ تۇرعان قايقى ءتوس قارا سۇر قازاقتىڭ نە دەيتىنىنە اتىمەن تۇسىنبەسە دە، كازاكتار مەن سولداتتار قولدارىنداعى مىلتىقتى جالما-جان يىقتارىنا قايتا اسىپ الىستى.
تەك ۇرپەك باس جاداۋ سارىنىڭ عانا ەشتەڭەمەن جۇمىسى جوق، قويىنىنان داپتەر سۋىرىپ، تاس توبەلەرىندە ءشۇيىپ جۇرگەن تارعىل بۇركىتكە جالتاق-جالتاق قاراپ قويىپ، بىردەڭەلەردى شيمايلاي جونەلدى.
قىلجاقباس ساپايەۆ تۇتىعا سويلەپ جاتقان وقا شەكپەندى قازاق پەن نە بولعانىنا تۇسىنە الماي، اۋىزدارىن اشىپ قالعان سەرىكتەرىنە باسىن شايقاپ، مۇرتىنان كۇلدى.
قانشا دەگەنىمەن، سۇمبىلەنىڭ اياعى ەمەس پە! كۇن ساسكەگە دەيىن قوڭىر سالقىن بوپ تۇرادى دا، ساسكەدەن كەيىن ىسي باستايدى. ال تالما تۇستە تاڭ اتقالى تاناۋىڭدى قىشىرقاندىرىپ كەلە جاتقان ءتۇز ءشوبىنىڭ تاڭسىق ءيسى كۇرت جوعالىپ، كۇن قىزدىرعان كيىز بەن شۇبەرەكتىڭ، ات ساۋىرىن شىلپىتىپ تاستاعان اششى تەردىڭ، دوڭعالاقتى مايلاعان قارا مايدىڭ، قولاڭسا ساسىعان قايىس پەن تەمەكىنىڭ يۋ-قيۋ ءيىسى مۇڭكىپ قويا بەرەدى.
وسىلاي يت-زىقىسى شىعىپ كەلە جاتقان ەلشىنىڭ ۇيقىسى الگىندەگى بۇركىت وقيعاسىنان كەيىن ءشايداي اشىلدى. ۋفادان شىققالى قۇلاعىنىڭ قۇرىش ەتىن جەپ كەلە جاتقان ءسوزۋار قازاقتاردىڭ دا جاقتارى سەمەيىن دەپتى. قاباقتارىن شارت ءتۇيىپ، قارسى الدارىندا كەسە كولدەنەڭ جاتقان دوڭبەك جالعا قاراپ تەلمىرىسە قاپتى. اسىرەسە، مانا ورىس سولداتىنا قامشى كوتەرگەن قىلىش مۇرت، قارا سۇر قازاق — سۇيىندىك باتىر ورتتەي بوپ كۇرەڭىتىپ اپتى. ونىڭ قاسىنداعى قويۋ قاس، قىر مۇرىن، مونتانى كوز مۇقانبەت قوجا تومسارىپ كەلە جاتقان سەرىگى مەن سارى الا كۇيمەدە ويعا باتىپ كەلە جاتقان ورىس ەلشىسىنە كەزەك-كەزەك جالتاقتاپ قويادى.
ەلشىنىڭ كوز الدىندا، تارس ەتكەن مىلتىق داۋىسى شىققاندا مۇنىمەن شۇيىركەلەسىپ سويلەسىپ كەلە جاتقان سۇيىندىكتىڭ اڭگىمەسىن كىلت ءۇزىپ، اتىن تەبىنىپ، كەيىن قاراي جالت بۇرىلعاندا وقىس جارق ەتە قالعان سۋىق جانارى كەتپەي كەلەدى.
«دا!» — دەپ قويدى ىشىنەن ورىسشا ويلايتىن ەلشى. مانادان بەرگى شالا تاتارشا، شالا قازاقشا كىبىرتىك انگىمەدەن ءجۇرىسى جايسىز كولىككە مىنگەندەي ابدەن يت-زىقىسى شىعىپ ەدى. ۇيرەنشىكتى تىلىندە قيالعا باتقاندا، ويىنىڭ اياق الىسى شيراپ قويا بەردى.
«ءيا، سولداتتاردىڭ الگى ءبىر قىلىعىنا بۇلار وسىنشا شامدانىپ قالدى. سىرىن بىلمەيتىن اتتىڭ سىرتىنان جۇرمە دەگەن وسى عوي. «دوس بولامىز، قول استىڭىزعا الىڭىز» دەپ جەر تۇبىنەن حات جازىپ، ەلشى شاپتىرىپ وتىرىپ، قايداعى ءبىر ءتۇز تاعىسىنا بولا تالاقتارى تارس ايىرىلادى. وندا تۇرعان تاڭعالاتىنداي نە بار؟ ەكى حالىق تۇگىلى ەكى پەندەنىڭ باسىنىڭ بىرىگە قويۋى قيىن. سوندا مىناۋ ءومىرباقي بىر-بىرىنە قىرىق قايناسا سورپاسى قوسىلماعان، نە ءتىلى، نە ءدىنى، نە تەگى، نە ءتۇرى ۇقسامايتىن ەكى جۇرتتى جەر تۇبىنەن بىر-بىرىنە ۇمسىندىرىپ قويعان قۇدىرەتتى ايتام-اۋ...»
تيەۆكەليەۆ وز-وزىنەن باسىن شايقاپ قويادى.
تالايدان بەرى پاتشا سارايىنىڭ ماڭىندا ءجۇرىپ، كوپ نارسەنىڭ بايىبىنا بارا الاتىنداي بولىپ قالعان اق قاپتال تيەۆكەليەۆ سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ كەڭسەسىنە باس سۇقپاي جاتىپ، اق تا جوق، كوك تە جوق: «سەنى ۆيسە-كانسلەر وستەرمان شاقىرىپ جاتىر»، — دەگەندى ەستىگەندە بۋىن-بۋىنى ءدىر-دىر ەتىپ ابدىراپ سالا بەرگەن-دى. مۇندايدا سالىپ ۇرىپ جەتىپ باراتىن كنياز يۋسۋپوۆتىڭ ءوزى باسىمەن قايعى بوپ قۋعىندا ءجۇر. باسقا شونجارلاردان بۇعان تاپ ەمەشەگىن ءۇزىپ تۇرعان ەشكىم جوق. قاپەلىمدە، اقىلداسا قوياتىن ادامنىڭ دا رەتىن تابا المادى.
ءجۇرىس-تۇرىسى شاپشاڭ تيەۆكەليەۆ اياعىن ءىلبىپ باسىپ اۋلاعا زورعا جەتتى. جەز مۇرت بىرەۋ سىرتىنان تاپتىشتەپ وراپ تاستاعان بۋما قاعازدى قۇدايدان سۇراپ العان جالعىز نارەستەسىندەي قىپ وبەكتەي كوتەرىپ، قاسىنان وتە بەرىپ ەدى، ەسىنە وبەر-سەكرەتار كيريللوۆتىڭ تۇسە كەتكەنى...
ارعى ءتۇبى شارىق سۇيرەتكەن شارۋا، ىسكەرلىگىمەن، بىلىمدىلىگىمەن ازەر ءدىلدالاپ ەرعارا بوپ قاتارعا قوسىلىپ جۇرگەن وبەر-سەكرەتار ءبىرتوعا ساق ادامدى. كىم كورىنگەنگە جارق ەتە بەرمەيتىن. ەكى ەتەك بوپ كىرىپ بارعاندا باسىن اشىپ بىردەڭە ايتسا جاقسى، ايتپاسا تاۋى شاعىلىپ قالادى-اۋ. ءبىراق نە ەستىسە دە، ىشىنە بۇقتىراتىن اۋزىنىڭ قۇلپى مىقتى كىسى. ايتەۋىر، تيەۆكەليەۆتىڭ نەگە كەلگەنىن، نە دەپ كەتكەنىن ەلگە جايمايدى عوي. بۇعان از-ماز ۇيىرلىگى دە جوق ەمەس. تيەۆكەليەۆتىڭ الىس ءبىر جاققا بارىپ كەلگەندە الدىمەن كيريللوۆقا تارتاتىن ادەتى ەدى. بوتەن ولكەدەن نە كورىپ، نە قويعانىن، ەڭ الدىمەن سوعان ايتاتىن.
كيريللوۆتىڭ ءۇيى ىبىرسىعان قاعاز. انا جەردە دە شيىرشىقتاپ وراعان ءبىر بۋما قاعاز، مىنا جەردە دە شيىرشىقتاپ وراعان ءبىر بۋما قاعاز. قايسىسىنىڭ دا بۇكتەۋىن جازىپ قاراساڭ دا، شيماي-شيماي كارتا بوپ شىعادى. كيريللوۆ سونداي شيماي قاعازدىڭ بىرەۋىن الدىنا جايىپ سالىپ:
— الەكسەي يۆانوۆيچ، ءبىر كىسى دۇرىسىن ايتسا ءسىز ايتاتىن شىعارسىز. ىشىمدىككە ونشا ءۇيىر ەمەس دەپ ەسىتەم. الگى ساعىز وزەنى جايىقتىڭ شىعىسىندا ما، باتىسىندا ما؟ انا جولى ءبىر ورىس باۋىرىمىز كەپ، ءبىر كەش وتىرىپ، ۇيدەگى اراعىمدى ابدەن سارقىپ ءىشىپ: «ساعىز دەگەنىمىز جايىقتىڭ شىعىس جاعىندا عوي»، — دەپ كەتىپ ەدى، ەرتەڭىندە بىرەۋدىڭ سارى الا تاڭنان كەپ سارتىلداپ ەسىك سابالاي جونەلگەنى. اشسام — كەشەگى سابازىم. تابالدىرىقتان اتتاماي جاتىپ سامبىرلاپ سويلەپ كەتتى. «يۆان كيريللوۆيچ، كەشە مەن قۇدايدىڭ الدىنا كۇناھار بوپ قالدىم-اۋ دەيمىن. سىزگە وسى ساعىز جايىقتىڭ شىعىس بەتىندە دەگەن سەكىلدىمىن. ال، ەندى ۇيگە بارىپ ەسىمە ءتۇسىرىپ كورىپ ەم، سول كورى جانعىرىڭ جايىقتىڭ باتىس بەتىندە جاتقان سياقتاندى دا تۇردى. بارلىق پالە الگى جايىقتىڭ قازاقتارىنان بولدى. جالبا تىماقتى شوشمەكتەردىڭ ەكى ءسوزدىڭ باسىن بىرىكتىرمەي بالپىلداي بەرەتىن بالدىر-باتپاعىنان قۇلاقتارى سارسىپ، باستارى قاتىپ وتىرعان نەمەلەر بىزدەرمەن ارماندارىنان شىققانشا ورىسشا سويلەسىپ ىشتەرىن بوساتىپ، ءبىر جاساپ قالعاندارى، قۇدايلارىنىڭ بەرگەندەرى سونشا، قارا ۋىلدىرىقتى شەلەك-شەلەگىمەن كوسىپ اكەپ، تاۋ قىپ ءۇيىپ قويدى. ىشىپ-جەمنىڭ مول بولعانى سونشا، ىشىڭنەن: «مىرزا قۇدايدىڭ قايداعى ءبىر كىندىك-پىندىك جاساپ بوسقا اۋرە بولعانشا، ادامعا نەگە بەس-التى اۋىزدى قاتارىنان جاراتپادى ەكەن؟!» — دەپ وكىنەسىڭ. ولار الدىمىزعا ۇيىپ-توگىپ اكەلە بەرىپتى، مەن اپىرىپ-جاپىرىپ سوعا بەرىپپىن. سودان مۇزداي سۋدىڭ ورتاسىنا بارىپ شولپ ەتە قالعاندا ءبىر-اق وياندىم. كوزىمدى اشىپ السام - جان-جاعىم جوڭكىگەن اعىس. ورتاسىندا — مەن. كيىمشەڭ قالپىم. قاننەن-قاپەرسىزبىن. تەرەڭ سۋعا بۇلك-بۇلك ويناپ، باتاداي باتىپ بارا جاتىر ەكەم. ەندى بولماعاندا قاي جايىننىڭ قۇرساعىندا قۇلىنداي شىڭعىرارىمدى كىم بىلگەن، قىلق-قىلق سۋ جۇتا باستاعانىمدا، جاعادا ساندارىن شاپالاقتاپ ءماز بوپ تۇرعان سۇمىرايلار وزدەرى كەپ شاشىمنان تارتىپ سۋىرىپ العاندارى. ۇيالعان تەك تۇرماس دەگەن عوي: «اپىراي، مىنا جايىعىڭ تاستاي سۋىق قوي. ءسىڭىرىم قۇرىسىپ قالعانىن قاراشى!» — دەيمىن جاراتقان يەمنىڭ جارىلقاعان بولەك-سالاعىنىڭ ءبارىن تۇيەنىڭ جابۋىمەن قىمتاپ، مالمانداي ىش-كيىمىمدى ۋماجداي سىعىپ تۇرىپ. الگى وڭباعانداردىڭ: «ساندالىپسىڭ، پروشا، قايداعى جايىقتى ايتىپ تۇرسىڭ، بۇل ساعىز عوي!» — دەپ كۇركىرەي جونەلگەندەرى. سويتسەم، مەن پاقىر ءۇش كۇن بويى شايقالاقتاعان اربانىڭ ۇستىندە وتپەي وتىرعان كارى قىزىن الىپ، ساۋابىنا قالعان قايىن ەنەمنىڭ ءۇيىنىڭ تورىندە جاتقانداي، كوسىلىپ سالىپ ۇيقىنى سوعايىن كەپ. كەسكەن بورەنەدەي ەسسىز-تۇسسىز دومالايىن كەپ. ساۋىعىپ ەسىن جيار دەگەن ۇمىتتەرى ۇزىلگەن سەرىكتەرىم ەكى قول، ەكى اياعىمنان كوتەرىپ تۇرىپ كەمەرىنەن اسىپ شىرپىپ جاتقان جويقىن وزەنگە ءبىر-اق اتسىن كەپ... اتتەڭ، سول وقيعانىڭ حيۋاعا بارا جاتقاندا بولعانىن، جوق قايتىپ كەلە جاتقاندا بولعانىن ەسىمە انىق تۇسىرە الماي ارماندا قالىپ تۇرعانىم»، — دەپ ەكى شەكەسىن كەزەك توقپاقتاپ، تاعى دا تاق تويىپ الىپ، ۇيىنە قايتىپ كەتتى. «جايىقتان وتەردە ءسىز تاپ ءويتىپ كەرەلەنە قويماعان شىعارسىز...» — دەپ كيريللوۆ ەكى يىعى سەلكىلدەپ كەڭك-كەڭك كۇلەتىن.
بۇل جولى تيەۆكەليەۆتىڭ كيريللوۆقا بارعاندا ايتا قوياتىن تاپ ونداي تاڭسىق اڭگىمەسى جوق-تى. پەتر پاتشا ولگەلى ول ەشقايدا اتتاپ شىققان ەمەس، تەك انەبىر جولى جوڭعار ەلشىلەرىن ەرتىپ ەكى-ۇش كۇن قىدىرتقانى بار. ءبىراق ولاردان جاعرافيا جايىندا سىر تارتىپ كورۋ ەسىندە بولماپتى. ءاي، جارايدى، قايدان شىقسا، ودان شىقسىن...
سەنات جايعاسقان پالاتا قاڭىراپ بوس تۇر ەكەن. ونىڭ دا رەتى بار-دى. پاريج بەن لوندون سالوندارىندا اققاپتال ديپلوماتتاردىڭ كۇلەگەش حانىمداردىڭ كوڭىلىن كوتەرەتىن قىلجاقباس حيكايالارىنىڭ كوبى ورىس سارايىنىڭ توڭىرەگىندە بولاتىن. سولار: «روسسيادا پاتشانىڭ بارىن، بيروننىڭ بارىن، سەناتتىڭ بارىن بىلمەيتىن جان بۇل دۇنيەدە جوق، ءبىراق اننا يۆانوۆنا پاتشايىمعا روسسيانىڭ نەگە كەرەك ەكەنىن، بيروننىڭ نەگە كەرەك ەكەنىن بىلگەنمەن، سەناتتىڭ نەگە كەرەك ەكەنىن بىلەتىن كىسى بۇل دۇنيەدە اتىمەن جوق»، — دەپ شەك-سىلەلەرى قاتادى دەيدى.
شىنىندا دا، سەناتتىڭ ەرتەلى-كەش ەشكىم باس سۇقپايتىن اباجاداي كەڭ زالىندا ستولداردى بىر-بىرىنە جالعاستىرىپ قويىپ، ۇستەرىنە ەسىكتەن تورگە جەتەتىن شىتىرلاق قاعازدى جايىپ سالىپ، جەڭىن شىنتاعىنان اسىرا ءتۇرىپ تاستاپ، ءبىر قولىندا سىزعىش، ءبىر قولىندا قالام شىتىنا ويلانىپ كيريللوۆ قانا تۇر ەكەن. قاشان قاسىنا بارعانشا بۇرىلىپ قاراعان جوق. «ەگەر پاتشا قالاي وبەر-سەكرەتار بوپ ءجۇر ەكەن؟» — دەپ ويلادى تيەۆكەليەۆ سالەمدەسىپ جاتىپ.
— ال، ساياحاتشى، بۇل جولى ات باسىن قايدان تارتپاقسىز؟
— نە دەدىڭىز... مەن ءالى...
— ءتايىرى سونشا نەگە شوشىدىڭىز!
— شوشىعان جوقپىن. قۋانىپ كەتكەنىم عوي. مەن وزىڭىزگە ءبىر توتەن حابارمەن كەلىپ ەدىم.
— ەندەشە بايانداڭىز.
— يۆان كيريللوۆيچ، مەنى وستەرمان شاقىرتادى دەيدى. نەگە ەكەنىن قۇلاعىڭىز شالمادى ما؟
كيريللوۆ باسىن شايقادى.
— وستەرمان شاقىرسا، ابىرجيتىنداي نە تۇر؟ ۋشاكوۆ شاقىرماسا بولعانى دا!
ەندى وتىرا بەرگەن تيەۆكەليەۆ كىلت كىدىرىپ جان-جاعىنا قاراپ الدى.
— قۇداي ساقتاسىن، يۆان كيريللوۆيچ!
— ەندەشە، الەكسەي يۆانوۆيچ، شاقىرىلىپ تۇرعان كەزدە باراتىن جەرگە بارىپ قالۋ كەرەك. ايتپەسە، قايتالاپ شاقىرىپ، قايىرا بۇيىم سالۋ دەگەن ءبىزدىڭ ەلدە جوق ءداستۇر. ءبىر بارعاندا جەر سىباعاڭدى جەپ، كيەر سياپاڭىزدى كيىپ شىقپاساڭىز، كەيىن وپىق جەپ قالاسىز. تيەۆكەليەۆ ورىنىنان ايران-اسىر بوپ تۇردى. انشەيىندە ارتىق-اۋىس سوزگە جوق كيريللوۆ بۇگىن بۇعان ناعىپ ءبۇيتىپ اعىل-تەگىل اقتارىلىپ وتىر. قازىرگىدەي «ءسوز بەن ءىستىڭ»14 قىپ-قىزىل ءورتىنىڭ ەكىلەنىپ تۇرعان كەزىندە ءتىلىنىڭ تيەگىنىڭ بۇلاي اعىتىلا كەتكەنى سەنگەنى مە ەكەن، جوق سىناعانى ما ەكەن...
كيريللوۆ ەشتەڭەمەن شارۋاسى جوق. قالامىن سياعا مالىپ، كولدەي قاعازدىڭ ۇستىنە ششۇقشيا قالىپتى.
تيەۆكەليەۆ سول جان-جاعىنا جالتاقتاعان كۇيى وستەرماننىڭ ۇيىنە دە جەتتى. پاريج بەن لوندون ديپلوماتتارىنىڭ قالجىڭىنا كوپ ىلىككەن تاعى ءبىر نارسە ورىس ۇكىمەتىنىڭ قىزمەت ورنى ەدى. ولار پاتشا سارايىنان شىققان قاعازدىڭ قاي-قايسىسىنان دا وستەرماننىڭ بايبىشەسى پىسىرگەن سامسانىڭ ءيسى اڭقىپ تۇرادى دەيتىن. ويتكەنى، ورىس ۇكىمەتىنىڭ ءوزى وستەرمان ەدى. ال، وستەرمان اندا-ساندا پاتشاعا شاقىرتىلعاندا بولماسا ۇيىنەن شىقپايتىن. قاعازدارعا دا ۇيىندە قول قوياتىن.
اننا يۆانوۆنا تۇسىندا قىلمىستى ىستەر قۇپيا كەڭەسىنىڭ باسشىسى بولعان الەكسەي يۆانوۆيچ ۋشاكوۆ پاتشاعا سەنىمسىزدىك كورسەتتى دەپ مىڭداعان ادامداردى ايداتىپ، اسقىزدى. سەنىمسىز اتانۋ ءۇشىن بىرەۋدىڭ «ءسوز بەن ءىس» دەپ جار سالىپ، كۋالىك ايتقانى جەتكىلىكتى ەدى. (ءا.ق.)
ەسىكتى ءبىر يمەڭ-يمەڭ ەتكەن ۇزىن بويلى سەلەۋ شاش سارى جىگىت اشتى. ىرجالاقتاپ كۇلە بەرەدى. تيەۆكەليەۆتىڭ كونىلىنە كۇدىك قاشتى. ۇكىمەت جاعىندا از-مۇز بايلانىسى بار ادامداردىڭ مالايى تۇگىلى ەسىكتىڭ الدىنداعى ءيتىنىڭ ءوزى بىردەڭەنىڭ ءيسىن سەزىپ ۇرمەسە، بوستان بوسقا ۇرمەيدى دەۋشى ەدى. مىناۋ ۇيپا شاش، سارى جىگىتتىڭ نەگە ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا؟ ول تاس ساتىنى تىق-تىق باسىپ بۇنىڭ الدىنا ءتۇستى. ولار ءجۇرىپ كەلەدى، ءجۇرىپ كەلەدى. ءبىر ۋاقىتتاردا بارىپ جەتتى-اۋ اقىرى. اشىق تۇرعان ەمەن ەسىكتىڭ تۇسىنا كەلگەندە، الدىنداعى جىگىت «كىرىڭىز» دەپ قولىمەن نۇسقادى دا، سول ىرسالاڭداعان قالپى كەيىن بۇرىلىپ كەتتى.
بۇنىڭ تابالدىرىقتان اتتاۋى-اق مۇڭ ەكەن، الدەقايدان سىبىزعىعا قوسقان ويناقى نەمىس اۋەنى سىزىلتىپ قويا بەرگەنى.
تيەۆكەليەۆ الدەنەگە قىمسىنىپ توقتاپ قالدى. اباجاداي زالدىڭ ءتور جاعىنان بىردەڭەنىڭ وزىنە قاراي ءۇن-تۇنسىز جىلجىپ كەلە جاتقانىن بايقادى. سويتسە، ءۇي ىشىندە جۇرەتىن دوڭعالاقتى اربا زۋلاپ كەلىپ الدىنا توقتادى. اربادا — ارىق ەكەنىن، سەمىز ەكەنىن، بويىنىڭ قانداي، جاسىنىڭ قانداي، جىنىسىنىڭ قانداي ەكەنىن اجىراتىپ بولماس ءبىر ادام وتىر. ارىق دەيىن دەسەڭ اربانىڭ قۇنداعىنا ازەر سىيىپتى. تولىق ەكەن دەيىن دەسەڭ، شەكە تامىرى باتتيىپ-باتتيىپ شىعىپ تۇرعان سوپاق بەتى بوپ-بوز. تاپال ەكەن دەيىن دەسەڭ، سوزعان قولى ۇپ-ۇزىن. بويشاڭ ەكەن دەيىن دەسەڭ موينى جاتاعان اربانىڭ ارقالىعىنان اسىپ جارىمايدى. جاس ەكەن دەيىن دەسەڭ، كوزىنىڭ الدى ءاجىم-اجىم. كارى ەكەن دەيىن دەسەڭ ءتىسى ءبۇپ-بۇتىن، ءۇنى شىپ-شيراق.
— تورلەتىڭىز، قۇتلىق مامەت ماماشيەۆ مىرزا!
تيەۆكەليەۆ قاپەلىمدە ساسىپ قالدى. ءوزىنىڭ شىن ءاتى-جونى ءوز قۇلاعىنا توسىن ەستىلدى. پەتەربۋرگتا ەشكىم ونى تاتارشا ەسىمىمەن اتاماي، ورىس ۇردىسىمەن الەكسەي يۆانوۆيچ تيەۆكەليەۆ دەيتىن. ونىڭ ۇستىنە ءوزى ۇمىتا جازداعان ناعىز ءاتى-جونىن ۆيسە-كانسلەر بىلەدى ەكەن دەپ كىم ويلاعان!
ونسىز دا ابىرجىپ تۇرعان تيەۆكەليەۆ مىنانى ەستىگەندە ءتىل-اۋىزدان بىردەن ايرىلدى.
— ءسىزدى جۇرت قۇراندى جاتقا سوعادى دەيدى عوي. مۇسىلمانسىز با؟
— جوق، پراۆوسلاۆيە شەركەۋىنىڭ ۇمبەتىمىن.
— ءجا، قالجىڭعا ايتام، ءسىزدىڭ حريستيان ەكەندىگىڭىزگە ەش كۇمانىمىز جوق.
تيەۆكەليەۆ ۇندەمەدى.
— ۋفانى جاقسى بىلەتىن بولارسىز. سول ماڭايدان كورىنەسىز عوي.
— بابالارىمنىڭ سول ماڭايدان شىققانى راس.
— ەندەشە، قۇتلىق مامەت ماماشيەۆ مىرزا، سول اتا-بابا توپىراعىنا بارىپ ءبىراز اۋناپ-قۋناپ قايتساڭىز قايتەدى؟
تيەۆكەليەۆتىڭ دەمى ءبىتىپ بارادى. سىعىرايا قاراعان ۆيسە-كانسلەردىڭ ءدال مىنا سوزىنە نە دەرىن بىلمەي اڭىرىپ تۇر. اتا-بابا توپىراعىنا اۋناپ-قۋناپ قايتقانى قالاي؟ ءقازىر قايداعى ءبىر قاڭعىباس كىرمە، ول تۇگىلى روسسيانى روسسيا ەتكەن التىن دىڭگەكپىز دەيتىن ەڭ ءبىر شونجار اۋلەتتەردىڭ وزدەرىنىڭ تالاي جايساڭى سوناۋ اق تەڭىزدىڭ ماڭىنداعى الدەبىر موناستىرلەردىڭ استىنداعى جۇمباق ۇرالاردا ءشىرىپ جاتقان تۇستا استانادان الاستالعانمەن، الىس اتامەكەندەرىنە كەتكەندەر قۇدايىنا مىڭ مارتەبە ءتاۋبا ايتىپ اتتاناتىن. ەندەشە، قۇداي بۇعان دا وڭ كوزىمەن قارايدى ەكەن. ايتپەسە، مىنانداي قاراپتان-قاراپ تۇتانىپ تۇرعان كەزدە ويىڭدا جوق ءبىر سىلەكەي اۋىز: «ءسوز بەن ءىس!» دەپ ايقاي سالىپ، سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ شىعىس تىلدەرى جونىندەگى ءتىلماشتى الەكسەي مۇرتازا ماماشيەۆ مىرزانىڭ باياعىدا قالماق ساپارىندا، نە باياعىدا پارسى جورىعى تۇسىندا، نە بەكوۆيچ-چەركاسسكيي ەكسپەديسياسىنا قاتىسقان كەزىندە پالەن دەگەن جەردە پالەن دەپ قويعانىن ءوز قۇلاعىمنان ەستىدىم دەپ وزەۋرەپ شىعا كەلسە، قىلار قايرانىڭ قايسى! وندايدا ۋفا تۇگىلى يتجەككەن اسىپ كەتسەڭ دە، ءتىرى قالعانىڭا پەيىل بولماسسىڭ با!
ەندەشە، تيەۆكەليەۆ مىرزا، الىس ۋفا ۆويەۆوداسىنىڭ قاراۋىنا جولىڭ ءتۇسىپ تۇرسا، وعان دا مىڭ-مىڭ شۇكىرشىلىك ايت! بۇل زاماندا جەندەتتىڭ قارا بالتاسى مەن دار اعاشتىڭ قىل تۇزاعىنان باسقانىڭ ءبارى جاقسىلىق، ءبارى شۇكىرلىك!
ەندەشە، تيەۆكەليەۆ مىرزا، الدىڭدا قول اربادا بوكسەسىنەن جوعارعى جاعىنىڭ ءبارىن ءتۇبىت ورامالمەن وراپ الىپ، ساعان سىعىرايا قاراپ وتىرعان، تۇرىنە قاراپ ۇلتىن، جىنىسىن، جاسىن، قىزمەتىن ەشبىر ايىرىپ بولماس جۇمباق ادامعا، روسسيا تاعدىرىن قولىنا ۇستاپ وتىرعان ءۇشىنشى ادامعا، ۆيسە-كانسلەرگە، شىن مانىندەگى كانسلەردىڭ دە ءوزى گراف اندرەي يۆانوۆيچ وستەرمانعا كەش قالماي تۇرعاندا: «قۇپ بولادى!» — دەپ قۇلدىق ۇرىپ قال...
— الديار پاتشا قايدا جۇمساسا دا ءازىرمىن! — دەدى ول داۋسىن شيراتىپ، بويىن تىكتەپ.
— البەتتە، — دەي سالدى ۆيسە-كانسلەر سۇلەسوق.
ۇيىقتاپ كەتەتىندەي كوزىن جۇمىپ ءسال ويلانىپ وتىردى دا:
— ەندەشە، الەكسەي يۆانوۆيچ، — دەدى ءوڭىن جىلىتىپ. — ءقازىر ءوزىڭىزدىڭ سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا بارىڭىز. قالعانىن سوندا ەستىرسىز. ساۋ تۇرىڭىز، كوگەرشىنىم!
سودان بۇل اباجاداي كەڭ زالدىڭ تابالدىرىعىنان سىرتقا اتتاي بەرىپ ەدى، ماناعىدان بەرى قۇيقىلجىپ قۇلاعىندا تۇرعان ويناقى نەمىس سازى كەنەت پىشاق كەسكەندەي تىيىلا قالدى. ەمەن ەسىكتى جايلاپ جابا بەرىپ ەدى، ماناعى سەلەۋ شاش، سارى جىگىتتىڭ ىرسالاڭداپ الدىنان قايتا شىعا كەلگەنى.
بۇل اشەكەيلى تەمىر شارباقتان شىعىپ بارا جاتقاندا جاڭاعى ويناقى ساز تاعى دا سىزدىرتا جونەلدى.
تيەۆكەليەۆ، ءسۇيتىپ، وستەرماننىڭ ۇيىنە اڭ-تاڭ بوپ كەلىپ، اڭ-تاڭ بوپ كەتىپ بارادى. بۇگىنگى ءجۇرىسىنىڭ، بۇگىنگى ەستىگەندەرىنىڭ ءبارى جۇمباق. كيريللوۆ جۇمباقپەن باستاپ ەدى، وستەرمان جۇمباقپەن اياقتادى. ءبىراق، كوڭىلى ورىنىنا تۇسكەندەي. نە دە بولسا، سويلەسكەن، ايتەۋىر، ۋشاكوۆ ەمەس قوي. ۋشاكوۆ ءبۇيتىپ جۇمباقتاپ ءقايتسىن!.. مىنە، قىزىق! وڭ تابانى قىشىپ قويا بەردى. تابانى قىشىسا، الىس ساپارعا كورىنۋشى ەدى. كىم ءبىلىپتى، شىنىندا دا، مۇنى الىس ساپار كۇتىپ تۇرعان شىعار.
تابانىنىڭ قىشىعانى ەشتەڭە ەمەس، بۇعاعى دۋىلداي جونەلمەسە بولعانى. بۇعاعى قىشىعاندار قىل تۇزاققا قىلعىنىپ جاتقاندارى. عايساعا سيىنعانىن نە، اللاعا سيىنعانىن، ورىسشا ايتقانىن نە ارابشا ايتقانىن ءوزى دە اڭعارماپتى، ايتەۋىر ءازىر تالشا مويىنى يىعىندا، امان-ەسەن جەر باسىپ جۇرگەنىنە ءتاۋبا ايتىپ، ىشىنەن دۇعا قىلعانىن بىلەدى.
سول ءبىر كۇنگى جۇمباقتاپ باستالعان اڭگىمە ەندى، مىنە، اكەلىپ مىناۋ جاپان تۇزدەن ءبىر-اق شىعارىپ وتىر.
كوسەنىڭ يەگىندەي كوكسۇرلانىپ جاتقان ۇشان دالا تيەۆكەليەۆ ءۇشىن تاپ ونشا تاڭسىق نارسە ەمەس. ەكى اياعى سالبىراپ كوكتەن تۇسكەن دانەڭەسى دە جوق. ۋفا ماڭىنان شىققان كوپ مىرزالاردىڭ ءبىرىنىڭ ۇرپاعى-تۇعىن. حريستيان ءدىنىن قابىلداپ، بىرتە-بىرتە ورىسقا اينالا باستاعان بۇل تۇقىم ءبىرازدان بەرى پاتشا سارايىنىڭ توڭىرەگىندە ەدى. شىعىس ەلدەرىمەن جاسالاتىن قارىم-قاتىناستىڭ قاي-قايسىسىنان دا قۇر قالماي، قۇراقتاي ۇشىپ سولار جۇرەر ەدى. سونىڭ ىشىندە دە وسى الەكسەي يۆانوۆيچ تيەۆكەليەۆ ايرىقشا كوزگە تۇسكەن-دى. پارسىعا جۇمساۋعا دا سول كەرەك، قىرىمعا جۇمساۋعا دا سول كەرەك، تۇرىككە جۇمساۋعا دا سول كەرەك، باشقۇرتقا جۇمساۋعا دا سول كەرەك، قالماققا جۇمساۋعا دا سول كەرەك. اقىر اياعىندا قازاققا جۇمساۋعا دا، مىنە، سول كەرەگىپتى. ءبىر جاعى ورال تاۋلارىنان اينالىپ ءوتىپ، ءبىر جاعى كاۆكاز تاۋلارىنا جەتىپ جىعىلىپ كول-كوسىر كوسىلىپ جاتقان ۇلى دالادا ول بارماعان پۇشپاق كەم دە كەم. جەلكىلدەپ شاپقىلايدى دا جۇرەدى. پەتر پاتشاعا ىلەسىپ ازوۆقا باردى، پەرسيا جورىعىنا قاتىستى، ايۋكەنىڭ ورداسىندا التى اي قوناق بولدى، داۋلەتكەرەي مىرزاعا ىلەسىپ كاسپيي تەڭىزىنىڭ تەرىستىگى مەن شىعىس جاعالاۋىن تەگىس ارالاپ شىقتى. سول ساپارلارىندا قازاق دالاسىن دا شەت-شەپىرلەپ كورە قالعان-دى. ەندى، مىنە، ءدام بۇيىرىپ ىشىنە دەندەپ كىرىپ كەلەدى. الدىندا نە كۇتىپ تۇر؟ ول جاعى ءالى كۇڭگىرت. قاسىنداعى حان جىبەرگەن ادامداردىڭ ساۋدىراتىپ ايتىپ كەلە جاتقان اڭگىمەسىن ءبىر ءسوزىن قاعىس جىبەرمەي مۇقيات تىڭداپ العانمەن، ەشقايسىسىن قۇلاعىنا ىلگەن ەمەس. قاشان ءوز كوزىمەن كورىپ، ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەنشە بىرەۋ تۋرالى بىرەۋدىڭ ايتقان سوزىنە قۇلاپ جىعىلماۋ قاشاننان قاتتى ۇستانىپ كەلە جاتقان قاعيداسى.
ونىڭ ۇستىنە، روسسيانىڭ ەرتەدەن قويان-قولتىق ارالاسىپ كەلە جاتقان جۇرتى، ءبىراق، سوعان قاراماستان، ەڭ ءبىر ءبىلىپ-جارىمايتىن جۇرتى وسى قازاقتار-تۇعىن. قاجەت دەسەڭىز، اتىن ەكەش اتىن دا جوندەپ ايتپاي، بىرەسە «قازاق»، بىرەسە «قايساق»، بىرەسە «قىرعىز-قايساق» دەپ قىرىق قۇبىلتىپ باعىپتى.
قازاق دالاسىندا بۇرىن-سوڭدى بولعانداردىڭ جازبالارى دا قىم-قيعاش. بىرەۋى باتىر دەسە، ەكىنشىسى قورقاق دەيدى؛ بىرەۋى اعىنان جارىلعان اقكوكىرەك شىنشىل دەسە، ەكىنشىسى ءجون سۇراساڭ، ءيتتىڭ ولگەن جەرىن «مىنە، ءتيىپ تۇر» دەپ يەگىن سىلتەي سالاتىن سۋايت دەيدى؛ بىرەۋى سابيدەن بەتەر اڭعال دەسە، ەكىنشىسى سۇمدىعىنا نايزا بويلامايتىن ارام دەيدى؛ بىرەۋى جىلقىنىڭ جاباعى جۇنىندەي ۇيىسقان قالىڭ ەل دەسە، ەكىنشىسى كوسەنىڭ ساقالىنداي سەلدىر دەيدى؛ بىرەۋى ءبارىن ءبىر حان بيلەيدى دەسە، ەكىنشىسى ءارقايسىسى ءار حاننىڭ سوڭىندا بەت-بەتىنە شاشىراپ ءجۇر دەيدى؛ ال ءۇشىنشى بىرەۋلەرى ولاردىڭ حانمەن دە، قاراشامەن دە ەشقانداي شارۋاسى جوق، باسىنا جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن، ءتۇزدىڭ تاعى اڭدارىمەن بىرگە ءورىپ، بىرگە تۇنەپ جۇرگەن، اتى ەكى اياقتى دەمەسەڭ، ءتورت اياقتىلاردىڭ از-اق الدىنداعى اردا جابايىلار دەيدى. ايتەۋىر، روسسيا ءۇشىن تۇمسىعىنىڭ استىندا جاتقان قازاقتاردان بەيمالىم، قازاقتاردان جۇمباق حالىق جوق بولادى دا تۇرادى. سول جۇمباقتى شەشۋدى تاعدىر باسقاعا ەمەس بۇعان، ءتىلماش مامبەت مىرزاعا، الەكسەي يۆانوۆيچ تيەۆكەليەۆكە جازعان ءتۇرى بار. ول 1722 جىل ەدى. ورىس كەمەلەرى پەرسياعا قاراي جورىققا اتتانىپ بارا جاتقان-دى. كاسپييدىڭ شاڭقان كوك جازيراسىن بىرىنەن-بىرى قالماي تىزىلە جوڭكىلىپ كەلە جاتقان كوپ جەلكەن كومدى دە كەتتى. تيەۆكەليەۆ تۇتقىندارمەن سويلەسەم دەپ، تەمەكىنىڭ، ناسىبايدىڭ، كۇتىمسىز جارالىلاردىڭ، ولارعا جاعىلعان قايداعى ءبىر قولقاڭدى قابار قوڭىرساق دارىلەردىڭ يۋ-قيۋ يىسىنە جۇرەگى لوبلىعانداي بولعاسىن، ءبىر اۋىق تازا اۋاعا شىعىپ سەرگىپ الماقشى بوپ، تۇمسىق جاقتاعى وڭاشا الاڭقايعا بارىپ، قاق ماڭدايدان ەكىلەنە ەسكەن قارسى سامالعا كوكىرەگىن توسىپ تۇر ەدى، كەنەت الدارىنداعى تۋ كوتەرۋشى كەمەدەن ءبىر قايىق سۋعا ءتۇسىرىلدى. ون ەسكەكشى ەكى قاپتالعا بولىنە وتىرىپ، جەدەلدەتە ەسىپ، بۇلارعا قاراي بەتتەپ كەلەدى. قاپتالداسا بەرگەندە، ورتادا وتىرعان بىرەۋ كەڭىردەگىن جىرتا ايقاي سالدى:
— ءتىلماش تيەۆكەليەۆتى پاتشا اعزام شاقىرىپ جاتىر!
بۇنىڭ جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس ەتىپ قويا بەردى. كەمەدەن قايىققا تاستالعان كەندىر ارقان ساتىمەن تىلەرسەگى دىرىلدەپ زورعا ءتۇستى. پاتشا شاقىرتقان سايىن وسىنداي ءحال كەشەدى. ونىسىنىڭ قۋانىش ەكەنىن، جوق قورقىنىش ەكەنىن ءوزى ءالى ءجوندى بىلمەيدى.
جاقىندا عانا تەرىستىكتەن جەل ساپىرىپ، بىرنەشە كۇن الاساپىران بوپ، اق ايراندانىپ قالعان كاسپييدىڭ كوك رەڭى ەندى-ەندى ورالا باستاعان-دى. كۇنى كەشەگى دوڭبەك تولقىندار بۇگىن اق تىمىققا اينالىپ ارشىنداي جۇزگەن ورىس كەمەلەرىنىڭ بىرەسە ول جاق كەمەرىنەن، بىرەسە بۇل جاق كەمەرىنەن شىلپ-شىلپ سۇيكەنىپ شىرپىنىپ جاتىر. كۇن تىمىق. تەڭىز تىنىش. تەڭىزشىلەر كوڭىلدى. تەك پاتشا عانا تۇنجىراڭقى ەكەن. سەرەيگەن اياعىن كەمەنىڭ كەنەرەسىنە تىرەپ، قولىن تاراقتاپ ويلانىپ قاپتى. كوز الدىندا — جەر تۇبىنەن مۇنارتقان كۇن شىعىس كوكجيەك. تەڭىزدىڭ تەنتەك جەلىنىڭ پاديشانىڭ قاباعىنىڭ قاتىڭقى ەكەندىگىمەن شارۋاسى جوق، ەدىرەيگەن سۇلۋ مۇرتىنىڭ ەكى شالعىسىن كەزەك قاقپاقىلداپ، ابدەن ۇيپا-تۇيپاسىن شىعارىپتى.
— بەرى كەل! — دەدى پاتشا كەمەگە كوتەرىلە بەرگەن ءتىلماشتى كوزى شالىپ قاپ.
— مارتەبەڭىزگە قۇلدىق، الديار تاقسىر!
پاتشا اياعىن تومەن ءتۇسىرىپ جالت بۇرىلدى. تيەۆكەليەۆتىڭ جەلقاقتى قوڭىرقاي جۇزىنە قاراپ ءسال ويلانىپ تۇردى دا، تۇنجىراعان قالپى:
— اناۋ ارعى جاعا جايىندا نە بىلەسىڭ؟ — دەپ سۇرادى، يەگىمەن كۇن شىعىس جاقتى سىلتەپ.
تيەۆكەليەۆ قالماقتار، قازاقتار، تۇرىكپەندەر، حيۋالىقتار جايىندا بار بىلەتىنىن ساۋدىراتىپ ايتا جونەلدى. پاتشا قاباعىن ءتۇيىپ:
— قىرعىز-قايساقتار جايىندا ايتشى، — دەدى.
— الديار تاقسىر، ولار دا جاپان تۇزدە ۇشارىن جەل، قونارىن ساي ءبىلىپ، بەت-بەتىنە بوسىپ جۇرگەن كوپ كوشپەندىنىڭ ءبىرى عوي. وزدەرىن بىلايعى كوشپەندىلەردەن دە گورى جابايى، ءپاتۋاسىز جۇرت دەسەدى. مالدان باسقانى بايلىق، تويعاننان باسقانى مۇرات دەپ ويلامايتىن بولسا كەرەك...
قىرعىز-قايساقتاردى ما، جوق الدە ءتىلماشتىڭ ءوزىن بە — كىمدى مۇقاتىپ تۇرعانى بەلگىسىز، پاتشانىڭ ەدىرەڭ مۇرتى قىبىر ەتە قالدى.
— ال، جەرى شە؟ جەرى قانداي؟
— قۇداي ولارعا باسقانى بەرمەسە دە، جەردى بەرگەن. قۇم، شولەيت، سورتاڭ بوپ كەلگەنمەن مال جايۋعا قولايلى. وزدەرى ەگىن سالمايدى، استىقتى حيۋا، بۇحارا، تاشكەنت، سامارقاند جاعىنداعى وتىرىقشىلاردان ءجۇن-جۇرقاعا ايىرباستاپ الاتىن كورىنەدى، — دەدى جۋىقتا كەزدەيسوق وقىعان مالىمەتىن سوزبە-سوز قايتالاپ.
— سوندا الگى ەلدەرمەن شەكتەس بولعاندارى عوي!
— ءدال ايتاسىز، الديار تاقسىر!
— ال جاركەنتكە شە؟
— وعان دا ءتيىپ تۇر.
پاتشا تاعى دا مۇرتىنان كۇلدى.
— ەندەشە، ول كوشپەندىلەرىڭ قانشا ءپاتۋاسىز بولسا دا، ازياعا شىعاتىن التىن قاقپانىڭ كىلتىن ءوز قولدارىندا ۇستاپ وتىر دەسەيشى...
تيەۆكەليەۆتىڭ قۇلاعى قىز-قىز قايناپ قويا بەردى.
— ءدال سولاي، الديار تاقسىر.
— وزدەرىنىڭ سانى قانشا ەكەن؟
— ول اراسىن بىلمەدىم، الديار تاقسىر!
— ءبىلۋ كەرەك، تيەۆكەليەۆ. ەگەر سەن سولاردىڭ، ەڭ بولماسا، ءبىر ميلليونىن قول استىمىزعا قاراتىپ بەرسەڭ، ءبىز مىناۋ قىزىلباستارمەن جىل سايىن ءبۇيتىپ قىزىلشەكە بوپ قىرقىسىپ جۇرمەس ەك، الگى ازيانىڭ التىن قاقپاسىنىڭ كىلتى دە ءبىزدىڭ قولىمىزدا بولار ەدى. ينديا مەن جاركەنتتىڭ التىنىنا بىردەن-بىر توتە جول سولاردىڭ دالاسى!.. ءجا، ونى كەيىن كورە جاتارمىز. ءبىراق، بۇل اڭگىمەنى ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمە، مىقتاپ ويلا!
پاتشا اننان ءبىر، مۇننان ءبىر كوستەڭدەي اتتاپ، كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىنا قاراي جىلىستاي بەردى. تيەۆكەليەۆ سول تۇرعان ورنىندا قاققان قازىقتاي قادالدى دا قالدى.
ارادا ءۇش جىل وتەر-وتپەستە پاتشا اعزام دۇنيە سالدى. الگى اڭگىمە اياقسىز قالدى. ءبىراق، تيەۆكەليەۆ قازاقتار جايىندا جازىلعان حات-قاعازدان ەشتەڭە تاستاماي وقي بەردى. ونىسىن كيريللوۆ قانا بىلەتىن. قازاق حانىنا ەلشىلىككە جىبەرەتىن كىسى ىزدەگەندە، ونىڭ اتىن اتاعان دا سول كورىنەدى.
جولسىز دالاداعى ءجايسىز ءجۇرىسى قايتا-قايتا كوڭىلىن بولگەنمەن، تيەۆكەليەۆ باياعى ءبىر ويىنا قايتا اينالىپ سوعا بەرەدى. ادام مەن ادام قان ارقىلى جاقىنداسىپ اعايىن، كوڭىل ارقىلى جاقىنداسىپ دوس، مۇددە ارقىلى جاقىنداسىپ تامىر-تانىس بولماقشى. ال، حالىقتار شە؟ ولاردى دا نە جاقىنداستىرا الادى؟
مىنە، بۇل ەلشى بولىپ كەلە جاتقان ەكى حالىقتىڭ اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟ بىرەۋىنىڭ ءدىنى — حريستيان، بىرەۋىنىڭ ءدىنى — يسلام. ءبىرى — وتىرىقشى، ءبىرى — كوشپەندى. ءبىرى — ەۆروپالىق، ءبىرى — ازيالىق. ءبىرى — كوپ، ءبىرى — از. بىرەۋىن بۇكىل دۇنيە ءجۇزى بىلەدى، بىرەۋىن ەۆروپا تۇگىلى ازيانىڭ ءوزى جوندەپ بىلمەيدى. سوندا بۇلاردىڭ باسى ءقايتىپ بىرىكپەكشى؟
ەكەۋى، ارينە، شەكارالاس. ءتىل، ءدىن، قان، ءۇردىس، ءناسىل جاعىنان ەش ماڭايلاسپاعانمەن، جەر جاعىنان قويان-قولتىق ارالاسىپ جاتىر. ءبىر سۋىقتا بىرگە توڭىپ، ءبىر اپتاپتا بىرگە قاتالايتىن جەر جاقىندىعى تاعدىرىڭ مەن تاريحىڭدى جاقىنداستىرماي قويمايدى. تاعدىر جاقىندىعى مۇددە جاقىندىعىن تۋعىزادى. مۇددە جاقىندىعى جوق جەردە ءتىل، قان، ءدىن، ءۇردىس، ءناسىل جاقىندىعى ەشتەڭە بىتىرمەيدى.
ءتىل مەن ءدىن جاقىندىعى بىردەڭە بىتىرسە، جوڭعارلار مەن حالقالىقتار ءوزارا قىرقىسپاعان بولار ەدى. قان، ءناسىل، ءۇردىس جاقىندىعى بىردەڭە بىتىرە السا، قازاقتار وداقتاستى بەر جاعىنداعى ورىستاردان ەمەس، ار جاعىنداعى جوڭعارلاردان ىزدەگەن بولار ەدى. مۇددە جاقىندىعى جوق جەردە جەر جاقىندىعى مەن شەكارالاستىقتىڭ دا باقاستىق پەن ءدۇردارازدىق وربىتكەننەن باسقا بىتىرەرى شامالى. شەكارالاستىق قارالاي تۋىستىرىپ جىبەرەتىن بولسا، روسسيا شىعىسىنداعى قازاندى قارا قاندى سۋداي اعىزىپ ءجۇرىپ باعىندىرار ما ەدى. ادام مەن ادامدى، حالىق پەن حالىقتى، مەملەكەت پەن مەملەكەتتى جالعاستىرار ەڭ بەرىك دانەكەر — مۇددە جاقىندىعى عانا. كۇندەردىڭ كۇنىندە كۇللى ادامزات ءبىر ەنەنىڭ بالاسىنداي ىنتىماقتاسىپ كەتەر زامان تۋىپ جاتسا، ول دا وسى مۇددەلەر جاقىندىعىنىڭ ارقاسىندا عانا ورناي الماقشى.
دۇنيەگە ديپلوماتيا دەگەن كاسىپتى اكەلىپ جۇرگەن دە — سول ەلمەن ەلدىڭ مۇددەلەرىن ءتىل تابىستىرا ءبىلۋدىڭ قامى. سوندا از بەن كوپتىڭ، وزىق پەن قالىقتىڭ مۇددەلەرى دە ورتاقتاسا الاتىن بولعانى ما؟ ارينە، كوپتىڭ كوزدەيتىنى — كۇش اسىرۋ، بايلىق اسىرۋ، ىقپال اسىرۋ. ازعا باستىڭ اماندىعى مەن ىرگەنىڭ تىنىشتىعىنان باسقا مۇرات جوق. كوپتىڭ اڭسايتىنى — اسقان، ازدىڭ ويلايتىنى — قاتاردان قالماعان. كوپ ءوز ماقساتىنا كۇشپەن دە جەتە الادى. از اقىل-ايلاسىمەن عانا كۇن كورە الادى. اقىلى بولسا، كوپتىڭ كوزدەگەنىن ءوز مۇددەسىمەن ورايلاستىرا السا، از دا ەسەسىن جىبەرمەيدى. بۇل الەمدەگى بارلىق نارسەنى تەك كۇش شەشەتىن بولسا، اقىل مەن بىلىك الدەقاشان ادىرا قالماس پا ەدى. ءبىراق، ولاي ەمەس قوي. ادامزاتتىڭ ونى ۇققانىنا دا كوپ ۋاقىت وتە قويعان جوق. كۇنى كەشەگە دەيىن تاريحتىڭ بىردەن-بىر باسىبايلى قوجاسى كۇش بوپ كەلسە، ەندى مىنە، اقىل مەن بىلىك تە قوسارلاستى. بۇرىن تەك كۇشىمەن كوپ قانا شىعا الاتىن تاريح ساحناسىنان اقىلمەن از دا كورىنە الاتىن بولدى. كوپ بىلەگىن شارشاتاتىن جەرگە از باسىن شارشاتادى. ءتاسىلقويلىق اسكەرى شاعىن قولباسىعا، پ ۇلى از ساۋداگەرلەرگە قانداي كەرەك بولسا، از حالىقتىڭ باس كوتەرەرلەرىنە دە تاپ سونداي قاجەت. شاما-شارقىنا قاراماي شالقاقتايتىن ءشالدۋار بيلەۋشى وزىنە دە، جۇرتىنا دا وپا تاپتىرمايدى. ماقتان مەن كوكىرەك از تۇگىلى كوپتىڭ ءوزىن مەرت ەتسە، اقىل مەن ساقتىق كوپ تۇگىلى ازدىڭ ءوزىنىڭ كوسەگەسىن كوتەرە الادى. ول ءۇشىن ەشقاشان ءوز مۇددەڭدى وزگەنىڭ مۇددەسىنە قارسى قويما، قايتا ودان ولجا تۇسىرەر ورتاقتاستىق ىزدە...
ورىنىمەن پايدالانسا، ورىستار مەن قازاقتار اراسىنداعى مۇددەلەر ورتاقتاستىعى ساۋلاپ تۇرعان ساۋىن سيىر عوي! تەك جەبەپ، قايتارمالاپ، قاقتاپ ەمە بىلەر ەپسەكتى ەرىن كەرەك. قوماعايلانام دەپ اسىعىس سورىپ، شاشالىپ قالما، قازىمىرلانام دەپ قاتتىراق سورىپ، شوشىنتىپ الما! ءتىسىڭدى تىلىڭمەن بوگەپ، تاڭدايىڭدى مايدا توسەپ، باۋىرىن باسىڭمەن تۇيگىشتەمەي، بالبىراتىپ ەمە ءبىل! امال نە، كەيبىر سۇعاناق نەمەلەر ىسسىلاي سۇعىنىپ، ماما جەلىن مارقاسقالاردىڭ ءوزىن شابىنان تىستەپ، شاپشىتىپ الىپ، اۋىزىنان قاعىلىپ جاتقانى. مۇددەلەر ورتاقتاستىرعان ەكى جاق ەشقاشان ءبىرىمىز سيىر، ءبىرىمىز بۇزاۋ ەكەنبىز دەپ ويلاماۋى كەرەك. ەكەۋى دە ورتاق ەنەنىڭ ەكى ۇرپىنە جابىسقان ەگىز بۇزاۋمىز دەپ سەزىنگەندەرى ءجون. ايتپەسە، اشقاراق از كەڭپەيىل كوپتى كونبىس كوك سيىر عىپ الام دەسە، اقىرى ازۋ تىسىنەن ايىرىلىپ تىنادى. وكتەم كوپ ءالجۋاز ازدى زورلىقپەن ەمەمىن دەپ وڭمەڭدەسە، تىشقاق بۇزاۋدىڭ باۋىرىنا باسىن الا جۇگىرگەن بۇزاقى بۇقاداي ماڭىنا ەشكىم جۋىماي، جۇرتتىڭ ءبارىن شىعىنتىپ الادى. مۇددەلەر ءتىل تابىساتىن جەردە قاراعايداي ءمۇيىزدىڭ قايراتى ەمەس، قايمىجىق ەرىننىڭ ايلاسى كەرەك!
ىرگەلى ەل بولام دەگەن جۇرتقا مۇزداي تەمىر قۇرسانعان قارۋلى قول قانداي كەرەك بولسا، ءتىلى مايدا، ءسوزى جورعا، كوكىرەگى داڭعىل ماملەگەرلەر دە سونداي قاجەت. وعان مىسالدى الىستان ىزدەپ جاتپاي-اق، تيەۆكەليەۆ مىرزا ءوزىن ەلشى قىپ جۇمساپ وتىرعان ورىس يمپەرياسىنىڭ تاريحىنان شاش ەتەكتەن تابا الادى. كۇنى كەشە، ون بەسىنشى عاسىردىڭ باسىندا دۇنيە ءجۇزىن بىلاي قويعاندا ىرگەسىندەگى ەۆروپادا روسسيانى كىم ءبىلۋشى ەدى؟ ال تاپ سول عاسىردىڭ اياعىندا ءۇشىنشى يۆاننىڭ تۇسىندا تاپ سول روسسيا تاپ سول ەۆروپادا اتى اۋىزدان تۇسپەيتىن اڭىزعا اينالدى ەمەس پە؟ كۇنى كەشە بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيتىن ەلەۋسىز ەلدىڭ پاديشاسى ۆيزانتيا يمپەراتورىنىڭ قىزىمەن نەكە قيىسار دارەجەگە جەتتى. كۇنى كەشە ورىس قالالارىن قاراداي قالتىراتقان قاھارلى قازان ەكى بۇكتەتىلىپ اق پاتشانىڭ اياعىنا قۇلادى. ازۋى التى قارىس التىن وردانىڭ ۇلىسبەكتەرى كۇنى كەشە وزدەرى توبەسىندە ويناعان ورىس پاتشاسىنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي الماي، بوساعاسىنان كوزدەرىن ساتىپ، ءموليىپ تۇراتىن كۇيگە ءتۇستى. ليۆون سايىپقىراندارى قاق ماڭدايدان شوقپار تيگەن ۇرى تازىداي قىڭسىلاي قاشتى. ءسويتىپ اتاعى جەر جارعان يۆان ۆاسيليەۆيچتىڭ كەزىندە موسكۆا كنيازدىگىنىڭ جەر كولەمى جارتى ميلليون شارشى ميلدەن اسار-اسپاستاي عانا ەمەس پە ەدى؟! ال ءقازىر شە؟ بۇكىل بالتىق بويى روسسيانىڭ قول استىندا. بۇكىل ەدىل بويى روسسيانىڭ قول استىندا. بۇكىل ورال بويى روسسيانىڭ قول استىندا. كاۆكازداعى گرۋزيا روسسيانىڭ قول استىندا. ەڭ بايتاق ۋكراينا روسسيانىڭ قول استىندا. ەندى، مىنە، ورىس شەكاراسى وڭتۇستىكتە قاراتەڭىزگە بارىپ ماڭداي تىرەپ تۇر. قانداي قۇدىرەتتى مەملەكەت تە كوك مۇحيتقا تىكەلەي جول تاۋىپ، جاھاننىڭ قان بازارىنىڭ قاي-قايسىسىنا دا ەمىن-ەركىن بارا الماي تۇرىپ، كوسەگەم كوگەردى دەي الماق ەمەس. ءقازىر روسسيانىڭ باتىس ىرگەسى تەڭىزگە تىرەلدى، تەرىستىك ىرگەسى تەڭىزگە تىرەلدى، كۇنگەي ىرگەسى تەڭىزگە تىرەلدى، شىعىس ىرگەسى تەڭىزگە تىرەلۋگە جاقىن. سوندا ول وسىنشا جەردىڭ ءبارىن تەك قارۋدىڭ كۇشىمەن عانا الدى ما؟ جوق. قارۋدىڭ كۇشىمەن العان جەرى ورال تاۋىنان زورعا استى. ال، ايلامەن، ماملەگەرلىكپەن الىپ كەلە جاتقان جەرى سوناۋ تىنىق مۇحيتقا جەتپەي جىعىلار ءتۇرى جوق!
سوندا مۇنداي اقىل كۇللى دۇنيەنىڭ داۋلەتىن تەسپەي سورىپ جاتقان ەۆروپادان شىقسىن-اق، سول ەۆروپادان ءتالىم الا باستاعان روسسيادان شىقسىن-اق، ال ءبىراق ۇشقان قۇس، جورتقان اڭ قاتالاپ ولەر قۇلا تۇزدە بەيبەرەكەت بوسىپ جۇرگەن كوشپەندىلەردىڭ كون شوقايلى كوسەمىنەن قايدان شىعىپ ءجۇر؟! وسىنى ويلاعاندا ءبىر كەزدە پەتر پاتشاعا ولاردى قارىنىنىڭ ءبىر تويعانىنان باسقانى مۇرات، مالدان باسقانى داۋلەت دەپ بىلمەيتىن جەتەسىز جەر كوكىرەك جۇرت قىپ كورسەتكىسى كەلگەن ءپاتۋاسىز جاۋابى جادىنا ورالىپ، توبە قۇيقاسىنا دەيىن قىزارىپ كەتەدى.
جەتەسىز جۇرت جەر تۇبىندەگى مەملەكەتتەرگە ەلشى سالىپ قايتەدى؟ جەتەسىز جۇرت وزگەنىڭ مۇددەسىنەن ءوز مۇددەسىنە قورەك تابام دەپ دامەتە الا ما؟ جەتەسىز جۇرت ءوز دەگەنىنە جەتۋ ءۇشىن ءتىلدىڭ شەكاراسىنان، ءدىننىڭ شەكاراسىنان، ءناسىلدىڭ شەكاراسىنان اتتاپ شىعا الا ما؟
باقسا، مىناۋ جۇرت، ول شەكارانى باياعىدا-اق بۇزىپ ءوتىپتى. مىنا ەكى ورتاعا اياق باسقان العاشقى ەلشى بۇل ەمەس ەكەن. ءقازىر ءوزى كەلە جاتقان قۇلا تۇزدە تالاي-تالاي ورىس ەلشىسىنىڭ ميى زەڭىپ، ەرىنى كەزەرىپتى.
ءۇش عاسىر بويىنا التىن وردانىڭ يەگىنەن اسا الماي بىلايعى دۇنيەدەن اتىمەن كور قۇلاق وتىرعان ورىس پاتشالارى شىعىس جاقتارىنداعى قيىق كوز، قيعاش قاباق جۇرتتاردىڭ ءبارىن ءبىر حالىق دەپ ويلاپ، ءبارىن تاتار دەي سالىپتى. سويتسە، ولار سان قيلى تايپالاردان، سان قيلى حالىقتاردان تۇرادى ەكەن. وعان كوزدەرى قازان مەن استراحاندى العاسىن بارىپ جەتە باستادى. قازاقتار جايلى ىزىڭدى دا العاش سول تۇستا ەستىدى. ءبىر مىڭ بەس ءجۇز وتىز ءتورتىنشى جىلى IV يۆان پاتشانىڭ نوعاي ۇلىستارىنا بارىپ قايتقان ەلشىسى دانييل گۋبين قازاق دەگەن مىقتى جۇرت بارىن، ولاردىڭ تاشكەنتتىكتەر مەن قالماقتاردى باعىندىرىپ، ەندى تەرىستىكتەرىندەگى ءسىبىر حاندىعىمەن جاۋلاسىپ جاتقاندىعىن ايتىپ كەلىپتى. قازاقتار بۇرىنعى قاۋقارىنان ايىرىلايىن دەسە كەرەك، ولارعا جان-جاعىنداعى جۇرتتار جاپا-تارماعاي قول سالا باستاپتى. ول باياعى قاسىم ۇلى اقنازاردىڭ بەت-بەتىنە بىتىراي باستاعان كوشپەندىلەردىڭ باسىن قايتا قوسىپ، «ءۇش ءجۇز» بىرلىگىن قۇرعان كەزى ەدى. سوسىن-اق ورىس پاتشالارى الىستان جەتىپ جاتقان الگى داقپىرتتاردىڭ ەشقايسىسىن قاعىس قالدىرماي، قۇلاقتارىن تىگە تۇسەدى. ويتكەنى، ولار ورال تاۋىنان ارعى دالالارعا اياق اسىرىپ الۋ قامىنا مىقتاپ كىرىسكەن-دى. ءبىراق، قىرسىققاندا جولدارىنا كەسە كولدەنەڭ ءتۇسىپ ءسىبىر حاندىعى جاتىپ الدى.
سول ءسىبىر حاندىعى ورىس-قازاق مۇددەلەرىنىڭ العاش توعىسقان جەرى بولدى.
اقنازار كوك جەلكەسىنەن كۇندە نايزا سۇقاڭداتىپ تۇرعان كوشىم حاننىڭ ءوزىنىڭ تۋ سىرتىنان وداقتاس تاپقىسى كەلسە، ورىس پاتشاسى ءبىر جاعىنان ءوز كەرۋەندەرىنىڭ قازاق دالاسىندا ەش كەدەرگىگە ۇشىراماۋىن، ەكىنشى جاعىنان قاما بويىنداعى ۇلىستارىنا تىنىم بەرمەي تۇرعان ءسىبىر حاندىعىمەن بىرگە جاعالاسار جاقتاس تابۋدى كوزدەدى. كوشىم كۇنگەيىندە قازاقتارمەن قىرقىسىن از كورگەندەي، تەرىستىك باتىسىنداعى اعايىندى ستروگانوۆتاردىڭ قول استىنداعى پەرم ولكەسىنە كوز الارتتى. ول كەزدە تاتار، باشقۇرت ماكسي-بوعۇلداردىڭ موسكۆا كنيازدىگىنە اشۋى ءالى تارقاي قويماعان-دى. كوشىم سول وشپەندىلىك وتىنا ماي قۇيىپ باقتى. ازعانتاي جۇرتتاردىڭ ءتىلىن وڭاي تاپقان كوشىم قۇبىلا بەتىندەگى ءالى ەشكىمنىڭ جۇگەن-قۇرىعى تيمەي باس اساۋ جۇرگەن قازاق حانى اقنازاردىڭ اۋزىن الۋدى قۇنتتامادى. مۇنى ول ەسكەرمەگەنمەن ورىس پاتشاسى ەسكەردى. اعايىندى ياكوۆ جانە گريگوريي ستروگانوۆتاردىڭ اقىلى بويىنشا اقنازارعا ترەتياك چەبۋكوۆ باستاعان ەلشىلىك اتتاندىردى. يۆان گروزنىي چەبۋكوۆقا قازاق حاندىعىمەن اقنازارمەن كوشىمگە قارسى بىرگە سوعىساتىن اسكەري وداق قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە وتىرىپ قايتۋدى تاپسىردى.
ەلشىلىك حابارى كوشىمنىڭ دە قۇلاعىنا جەتەدى. ول نەمەرە ءىنىسى مامبەتقۇلعا باستاتىپ تورۋىلشى قول جىبەرەدى. 1573 جىلى توبىل قالاسىنان ونشا قاشىق ەمەس جەردە، قاما وزەنى بويىنداعى باشقۇرتتار اۋىلىندا قاننان-قاپەرسىز تۇستەنىپ وتىرعان ورىس ەلشىلىگى مامبەتقۇل جاۋباسارلارىنىڭ قانجارىنا قارنالىپ، تۇگەل قىرىلادى. ءبىراق ورىس پەن قازاق اراسىنداعى بايلانىستىڭ الدى-ارتى سونىمەن تىنىپ قالماپتى. ءبىر مىڭ بەس ءجۇز سەكسەنىنشى جىلى توبىل ۆويەۆوداسى دانيل چۋلكوۆ قارا ەرتىستىڭ بويىندا قارشىعا سالىپ جۇرگەن ءبىر توپ ساياتشىنىڭ ۇستىنەن شىعادى. سويتسە ول كوشىمنىڭ بىردەن-بىر باقتالاسى، ءسىبىر حاندىعى تاعىنىڭ ءاۋ باستاعى يەسى جادىگەر اۋلەتىنىڭ سوڭعى حانزاداسى سەيداقمەتتىڭ نوكەرى ەكەن. قيقۋلاپ جۇرگەن قىزىق قۇمار توپ مۇزداي تەمىر قۇرسانىپ جان-جاعىنان قورشاپ العان ورىس اسكەرىنە قىلار قايران تابا المايدى. ءسويتىپ سەيداق حان تۇتقىنعا تۇسەدى. ونىڭ قاسىندا قامقا توندى كىشكەنتاي بالا تۇرادى. قورامساعىنداعى كوپ قۋ جەبەنىڭ اراسىندا قان كۇرەڭ ءۇش قىزىل جەبەسى بار ەكەن. ول سەگىز جاسار قازاق حانزاداسى ورازمۇحانبەت سۇلتان ەكەن. قارشاداي حانزادانىڭ جەل جاعىنان قالقالاي تۇرعان قاراكەر اتتى توماعان كوز قاراسۇر مىرزا سەيداقتىڭ اقىلشىسى، ورازمۇحانبەتتىڭ تاربيەشىسى قاراش مىرزا — قازاق تاريحشىسى قادىرعالي جالايىري مىرزا بوپ شىعادى. سوعان قاراعاندا، بەسىكتەن بەلى ەندى شىققان ورازمۇحانبەت قازاقتىڭ اقنازار حانى مەن التى سۇلتانى ارىس بويىندا موعۇلستان مەن تاشكەنت بيلەۋشىسى بابا سۇلتاننىڭ بىرىككەن اسكەرىنەن جەڭىلىس تاۋىپ، تۇرىمتاي تۇسىنا، بالاپان باسىنا كەتكەن قيلى زاماندا قازاق ۇلىستارىن قالاعان ۋاقىتىندا بارىپ تالاپ تۇرعان ءسىبىر حاندىعىنا تۇتقىن بوپ كەتتى مە، جوق سەيداق حان باقتالاسى كوشىم حاننان باسىم ءتۇسۋ ءۇشىن قازاق تاعىنىڭ مۇراگەرىن ادەيى ءوز قولىندا ۇستاپ وتىردى ما — ونى ەشكىم بىلمەيدى. نە دە بولسا، ءبىر تۇتقىننان بوسانىپ، ەكىنشى تۇتقىنعا تاپ بولعان ورازمۇحانبەت حانزادا 1588 جىلى 16 جاسىندا ماسكەۋدەگى پاتشا سارايىنا قىزمەتكە كەلەدى.
ارىس بويىندا ارانداپ قالىپ، شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن قازاق جۇرتى تاۋەكەل حاننىڭ تۇسىندا تاعى دا ەس جيىپ ەتەك جابادى. ءبىراق، اۋەلدەن سالىمى ەكى وتتىڭ ورتاسىنان بۇيىرعان قازاق ول تۇستا دا ءبىر جاعىندا ءسىبىر حانى كوشىمنەن، ەكىنشى جاعىندا بۇحارا حانى ابدوللادان قۇقاي كورىپ باقسا كەرەك. كۇن باتىستاعى نوعاي ۇلىستارىمەن دە تاپ مايلى قاسىقتاي ارالاسىپ-قۇرالاسىپ كەتە الماپتى. تاۋەكەل حان توڭىرەگىندەگى جۇرتتاردان كۇدەر ءۇزىپ، الىستاعى ماسكەۋگە ات شاپتىرتادى.
ءبىر مىڭ بەس ءجۇز توقسان ءتورتىنشى جىلدىڭ قاقاعان قاڭتارىندا ماسكەۋلىكتەر ءبىر ءارى وعاش، ءارى تاڭسىق كورىنىستىڭ كۋاسى بولادى. قازان جاقتان باستالعان ايداۋ كوشەلەرىنىڭ بىرىندە سۇڭگىلەرىنە مۇز قاتقان مىلتىقتارىن كوتەرە ۇستاپ، الپىس-جەتپىس جاۋىنگەر جەتى-سەگىز جالباعاي تىماق بىرەۋلەردى قاۋمالاي قورشاپ استاناعا الىپ كىردى. قاق ورتاداعى جولاۋشىلاردىڭ تۇر-تۇستەرى دە، ەر-تۇرماندارى دا، كيگەن كيىمدەرى دە توسىن. باستارىندا جەلكەلىگى جاۋىرىنىنا دەيىن جاۋىپ تۇرعان، سىرتىن سارى تاي جارعاقپەن قاپتاعان جالباعاي تۇلكى بورىك، ۇستەرىندە ءىشىن قاسقىر تەرىسىمەن استارلاپ، ءوڭىرىن كوك ماۋىتپەن ادىپتەپ، سىرتىن قىناعا بوياعان قوي تەرىسىمەن قاپتاعان قىزىل تون، اياقتارىندا قونىشى قارا سانعا جەتەتىن قايقى باس ساپتاما ەتىك، اتتارىنا سىرتىن بىلعارىمەن سىرىپ كيىز جابۋ جاپقان، ەرلەرىنىڭ باسى قازدىڭ مويىنىنداي قايقيىپ كەتكەن وڭشەڭ سۇلىك سۇلۋ تورى الا ات مىنگەن الگى جات جەرلىكتەر الىستان كەلە جاتسا كەرەك. اياز سورىپ تاستاعان بەتتەرى قابارىپ الىپتى. قاق الدارىنداعى بىرەۋ قولىنا تۇمىلدىرىقتاپ قارشىعا ۇستاپتى. بەيساۋبات جولاۋشىلار كوشە بويىنداعى انتالاي قاراپ قالىپ جاتقان اتتىلى-جاياۋ كوپ جۇرگىنشىمەن ىستەرى جوق، ەكى كوزدەرى ەكى قاپتالداعى سەڭگىر تاۋلارداي سەرەيىپ-سەرەيىپ ءتىزىلىپ تۇرعان بيىك ۇيلەردە. قۇددى ءبىر ءقازىر ولار ۇستەرىنە قۇلاپ كەتەتىندەي ءارى تاڭىرقاي، ءارى سەسكەنە قارايدى.
جۇرت بۇلاردىڭ كىم ەكەنىن بىلە الماي اڭ-تاڭ. ايبالتالى ايداۋىلدار ورمان اراسىندا ورىس وتريادتارىنا شابۋىل جاساعان ءار قيلى جالبا تىماقتاردى جان-جاقتان جەلكەلەرىنەن تۇيگىشتەپ قۋىپ كەلىپ جاتۋشى ەدى. مىنالارى اتقا وتىرىستارى دا تىم ءساندى، تىم سالتاناتتى. تۇتقىن ەمەس دەيىن دەسەڭ — قاشىپ كەتەتىندەي جان-جاقتان كوك سۇڭگىلى ساقشىلار قورشاپ اپتى. تاڭسىققۇمار جۇرت قاڭتاردىڭ قىزىل شۇناق ايازىندا قىڭق ەتپەستەن توسىن جولاۋشىلارعا اۋىزدارىن اشىپ قاراپ قاپتى. جوق، مىناۋ ۇزىن تىزبەك ليۋبيانكاعا قاراي بۇرىلمادى، بىردەن مانەج الاڭىنا تارتتى. تۇتقىن بولمادى، ەلشىلىك بولدى. اڭ-تاڭ جۇرت جون-جونىنە تاراي باستادى.
ەلشىلىك پريكازى قاباعىنا قىراۋ قاتقان قاسقىر ىشىكتى مەيماندى ىسسى شاي بەرىپ جىلىتتى، استىنداعى اتىن پاتشانىڭ اتقوراسىنا اپارىپ جەمگە بايلادى، سوڭىنداعى نوكەرىن قىپ-قىزىل بوپ قايناپ تۇرعان مونشاعا اپارىپ توعىتىپ، بيت-بۇرگەدەن تازارتىپ، استى-ۇستەرىنە ءتۇسىپ، بايەك بولدى دا قالدى. التى ايشىلىق جول ءجۇرىپ، قىرعي قاباق نوعاي ۇلىستارىنىڭ تۇسىنان جال-جالدىڭ تاساسىمەن بۇقپاقتاپ ءوتىپ، جاڭبىرعا مالشىنىپ، بورانعا ۇرىنىپ كور ازاپتى كورىپ كەلگەن ەلشى قۇلماعانبەت قويۋ شايعا قانىپ العاسىن ءتورت اياقتى بىلقىلداق مامىق توسەككە شالقاسىنان ءتۇسىپ ويعا كەتتى. «جاۋدا دا ءبىر ءۇيىڭ بولسىن دەگەن وسى-اۋ! ايتپەسە پاتشاسىنىڭ بايتاق قالاسىندا ءبۇيتىپ تىراڭداتىپ جاتقىزباق تۇگىلى ءوسىپ تۇرعان ەگىسىنىڭ ىق جاعىنان جۇرگىزبەيتىن قارا شەكپەنىڭ بۇرىن ءبۇيتىپ بايپەڭدەسە، كورمەي ءجۇر دەيسىڭ بە! ءبارى دە الگى ورازمۇحانبەت سۇلتاننىڭ ارقاسى عوي»، — دەپ قويادى ىشىنەن. ورىس ورداسىندا جارتى پاتشا بولىپ وتىرعان جاسى كىشى بولعانىمەن جولى ۇلكەن ۇلىق ىنىسىنە ءقايتىپ كورىسىپ شىعار ەكەم دەپ ۋايىمداپ جاتىر ەدى، ەلشىلىك پريكازىنىڭ جىلماڭداعان كوپ قىزمەتكەرىنىڭ بىرەۋىنىڭ كىرىپ كەلگەنى.
— ەلشى مىرزا، — دەدى يىلىپ-بۇگىلىپ. — سەنى ورازمۇحانبەت حانزادا كورگىسى كەلەدى.
قۋانىپ كەتكەن قۇلماعانبەت ورنىنان اتىپ تۇرىپ الگى جىگىتتىڭ سوڭىنا ەردى. ولاردى بىرىنەن-بىرى اۋمايتىن ءۇش جىگىت ورىندارىنان تۇرىپ قارسى الدى. قۇلماعانبەت، قاپەلىمدە، بۇل ءۇش اق قۇباشا جىگىتتىڭ قايسىسىنىڭ حانزادا ەكەنىن ايىرا المادى. جاستايىنان ورىس اراسىندا وسكەن سۇلتاننىڭ سۇيەك بىتىمىنە قاراپ قانا قازاق ەكەنىن ەمىس-ەمىس اڭعارۋعا بولاتىن ەدى. ءوڭى بوپ-بوز. ۇشقىن شاشقان كوزى مەن جىميعان ءجۇزى عانا كوڭىلىنىڭ سەرگەك ەكەنىن سەزدىرگەندەي.
— قۇلماعانبەت، — دەدى ول ەندى جايعاسىپ وتىرا بەرگەن ەلشىگە. — بۇگىن سەنەن كوپ نارسە سۇرامايمىن. ماعان، مىنا ستەپان جانە ۆەليامين ستەپانوۆ مىرزالارعا تاۋەكەل اعايىم مەن قالعان اعايىنداردىڭ اماندىق-ساۋلىعىن، كورشىلەس بۇقار حاندىعىمەن، نوعاي ۇلىستارىمەن ارالارىنىڭ قانداي ەكەنىن، الديار پاتشانىڭ قول استىنا كىرەمىز دەگەندەرىڭىزدىڭ نە اڭگىمە ەكەنىن ايتىپ بەرسەڭ بولعانى.
حانزادانىڭ كوزىنەن-كوزىن ايىرماي قادالا قاراعانىنان، اۋزىن اشپاي جاتىپ باستىرمالاتىپ وسىنشا كوپ سۇراق قويعانىنان، قاسىندا مىناۋ ەكى بەيتانىس جىگىتتىڭ وتىرعانىنان قۇلماعانبەت بۇل تاپ ءوزى ويلاپ كەلگەندەي كوپتەن كورىسپەگەن ەكى اعايىننىڭ اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ، ەمىن-ەركىن ساعىنىشتارىن باساتىن وڭاشا سۇحباتى ەمەس ەكەندىگىن بىردەن اڭعاردى. ماناعى مامىق توسەكتەگىدەي ەمەس، كوڭىلى ءبىراز ورتايىپ قالعان. بوركىن الىپ، قامشىسىن ادەت بويىنشا الدىنا تاستاپ سويلەۋدىڭ رەتىن تاپپاي، تىزەسىنە شانشىپ، حانزادانىڭ شۇقشيا قاراعان كوزىنە تايسالماي قادالا قاراپ ءسوز باستادى.
— اعاڭ تاۋەكەل بۇگىندە قازاق ورداسىنىڭ حانى، ءىنىسى شاھمۇحامبەت قالماقتاردىڭ بيلەۋشىسى. اعايىن اراسىندا الاۋىزدىق جوق. قاتار كوشىپ، قاتار قىستاپ، مايلى قاسىقتاي ارالاسىپ وتىر. بۇحارا حانىمەن بىتىمشىلىك جاساسقان سياقتىمىز. ءبىراق قانشاعا باراتىنىن قايدام... نوعايلاردىڭ التاۋ اۋىلىمەن قاس-قاباعىمىز جامان ەمەس. ال، تاڭاحمەت بالالارىمەن، ورىس اۋلەتىمەن سول باياعى بىردە باتۋ، بىردە تاتۋ قالپىمىز. سەنىڭ اق پاتشانىڭ سارايىنا تاپ بولعانىڭدى ەستىگەلى الديار حانىمىزدىڭ كۇندە ىرگەدەن سۇقاڭداپ تىنىشتىق بەرمەي وتىرعان بۇقاردى ورىستاردىڭ كومەگىمەن ءبىرجولاتا بۇقتىرىپ الساق قايتەدى دەپ ويعا كەتىپ جۇرگەنى. بىزگە تەك ءوق-دارى، قارۋ بەرىلسە بولعانى، ار جاعىن ءوزىمىز-اق كەلىستىرەر ەدىك.
بۇحارا بۇگىندە باياعى بۇحارا ەمەس. جان-جاعىنا تۇگەل كوز الارتىپ قىرىپ بارادى. ءازىم حاندى قۋىپ شىعىپ، ۇرگەنىشتى قول استىنا قاراتىپ الدى. ەندى سارايشىققا قايتادان قالا سالماقشى بوپ، نوعايلارمەن امپەيى بوپ ءجۇر. جايىققا اياق باسسا، بەرگى جاعىنداعى استراحانعا قۇلقىنى قۇريتىنى ءسىرا، بەلگىلى. ونىڭ مۇنداي اشكوزدىگىن اق پاتشا جاقتىرا قويار دەيسىڭ بە دەپ، وسى تۇستا قايرات قوسىسىپ بىرگە قيمىلداساق قايتەدى دەپ ايتقالى كەلدىم. الديار پاتشا مارحاباتى ءتۇسىپ، ول ءپاتۋامىزعا قۇلاق اسسا، ورىنىڭا حاننىڭ بالالارىنىڭ ءبىرىن اماناتقا جىبەرىپ، ءوزىڭدى ەلگە قايتارىپ الماق ويىمىز بار. ءبىزدىڭ ءجۇرىسىمىزدىڭ ءمان-جايى وسى.
حانزادانىڭ قاسىنداعى ەكى جىگىت قۇلماعانبەتكە اۋىزدارىن اشىپ قاراپ قالىپتى. ورازمۇحانبەت سىر الدىرتپاس سابىرلى قالپىنان تانباي:
— تاۋەكەل اعايدىڭ بالالارى ءقازىر قانشا ءوزى؟ — دەپ سۇرادى.
— ۇلكەنى قۇسەيىن ونعا شىقتى، ورتانشىسى ىبىرايىم سەگىزدە، كىشىسى تورتتە.
— ءيا، — دەدى حانزادا. — اعالارىم دۇرىس ىستەپتى. ءبىر جاق ىرگەدەن جاۋ شىعىپ جاتقاندا، ەكىنشى جاق ىرگەدەن دوس ىزدەمەسەڭ، ەرتەڭگى كۇنىڭنىڭ نە بولارىن كىم ءبىلىپتى. باسقا جاققا جالتاقتاماي، رەسەيگە ەلشى سالعاندارىڭ ءجون بولعان. ورىس دەگەن بۇگىندە قابىرعالى حالىق بولىپ الدى. حريستيان دۇنيەسىنىڭ باس پاتشاسى، روسسيا تاعىنىڭ يەسى، ۇلى كنياز فەدور يۆانوۆيچ اعزامنىڭ پاناسىنا كەپ باۋىر باسىپ جاتقان جۇرتتار مەن ۇلىستار از ەمەس. الديار پاتشا ولاردىڭ ەشقايسىسىن بەتتەن قاقپاي، قاي-قايىسىن دا ءوزىنىڭ شاپاعاتىنا بولەپ، قامقورلىعىنان قاعىس قالدىرىپ جاتقان جوق. روسسيادا ءبىز سەكىلدى تەگى بولەك ناسىلدەردىڭ ءارى اقىلشىسى، ءارى قامقورى، اق پاتشانىڭ تۋعان بالدىزى نۇر سيپاتى بوريس فەدوروۆيچ اعزام. مەن سول كىسىگە اعالارىم ايتقانىندا تۇرادى، ءبىر بالاسىن اماناتقا جىبەرىپ، روسسيانىڭ مەيىربان الاقانىنىڭ ساياسىنا جىعىلىپ، ولە-ولگەندەرىنشە انتتارىنا ادال بوپ وتەدى، تەك ار جاعىندا جاعالارىنان الىپ، ەتەكتەرىنە جارماسىپ، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى تىنىشتارىن قاشىرىپ تۇرعان بۇحارلىقتارمەن سوعىسۋعا قاجەتتى قارۋ-جاراق بەرىپ تۇرساڭىزدار ەكەن دەپ ءوتىنىپ ايتايىن. ينشاللا، بۇل ءسوزىمدى ول اياق استى قالدىرا قويماس.
— حانزادا، ەندەشە، سول اعزامعا ايتىڭىز، قازاق حانى ءوز ءسوزىنىڭ ق ۇلى دەڭىز. ەگەر الديار حانىمىز بەن اسىل تەكتى سۇلتاندارىمىز اق پاتشاعا دەگەن الگىندەي ىقىلاستارى قالتقىسىز شىندىق بولماسا، مىنانداي قىستىڭ كوزى قىراۋدا مەنى ءبۇيتىپ جەر تۇبىنەن سابىلتپاعان بولار ەدى دەڭىز. ول جاعىنان پاتشا اعزامنىڭ ەشقانداي قام جەمەۋىن سۇرايمىز. ايتايىن دەگەن تاعى ءبىر ءوتىنىشىم، اق پاتشاعا قىزىلباس ەلىنەن عادىلبەك دەگەن ەلشى كەلىپتى دەپ ەستيمىز. مۇمكىندىگى بولسا، سول ابباس شاحتىڭ ەلشىسىمەن بەتپە-بەت جۇزدەسكىم كەلەدى. ابباس شاح تا ءبىزدىڭ تاۋەكەل حانداي ابدوللاعا ازۋىن قايراپ جۇرگەن پاديشا كورىنەدى. ايلاس قاتىن مۇڭداس دەگەن عوي. بىرەر اۋىز ءتىل قاتىسسام دەپ ەدىم.
ارادا ءبىر اپتا ءوتتى. ورازمۇحانبەت ەلشىلەر پريكازىندا بولىپ دياك ۆاسيليي شەلكالوۆقا قۇلماعانبەتپەن ارادا بولعان اڭگىمەنى سول قالپىندا بايانداپ بەردى. ءتىپتى قۇلماعانبەتتىڭ قىزىلباس ەلشىسىمەن وڭاشا كەزدەسكىسى كەلەتىنىن دە جاسىرعان جوق. شەلكالوۆ تاپ سول كۇنى يۆان فەدوروۆيچ گودۋنوۆ اعزامعا بارىپ جولىقتى. گودۋنوۆ بۇنىڭ ءبارىن ءدال سول كۇنى پاتشا اعزامنىڭ مارتەبەلى قۇزىرىنا ءمالىم ەتتى.
پاتشا قازاق ەلشىسىنىڭ قىزىلباس ەلشىسى عادىلبەكپەن كەزدەسۋىنە رۇقسات بەردى. ورازمۇحانبەت حانزادانى: «ەلىنەن كەلگەن مەيماندى اناسىنا، ايەلىنە، قارىنداسىنا كورسەتىپ، قوناق قىپ جىبەرسىن»، — دەپ ءوزى بەرگەن مەكەن-جايىنا قايتاردى.
ارادا بىرەر كۇن وتكەن سوڭ قازاق ەلشىسى قاسىنا پەتر نوۆوسيلسيەۆ دەگەن بەكزادانى، ءتىلماش بۇلعاق الەكسەيەۆتى ەرتىپ، ورازمۇحانبەت حانزادانىڭ قونىسىنا قوناققا بارادى.
تيەۆكەليەۆ وسى ارادا جۋىردا ءوزى وقىپ شىققان ءبىر قاعاز ەسىنە ءتۇسىپ جىميىپ كۇلىپ قويدى.
«امبە رەسەيدىڭ الديار پاتشاسى ءھام ۇلى كنياز فەدور يۆانوۆيچ اعزامعا قۇلاق كەستى قۇلىڭ، قازاق ورداسىنىڭ حانزاداسى ورازمۇحانبەت اياعىڭا باس ۇرادى.
سەن الديار تاقسىر، ءوزىڭنىڭ باسىبايلى مالايىڭ ماعان، مەنىڭ اجەمە، شەشەمە، ناعاشى اپاما ءھام قارىنداستارىما ءوزىڭنىڭ الديارلىق قۇزىرىنداعى بەكزادا پەتر نوۆوسيلسوۆتى، وعان قوسىپ قازاق ورداسىنىڭ ەلشىسى قۇلماعانبەت پەن ءتىلماش بۇلعاق الەكسەيەۆتى ءوزىڭ قايىر-پاتيحا قىلعان مەنىڭ قونىسىما جىبەرىپسىڭ. سەنىڭ الديار باسىڭنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءوزىڭنىڭ الديارلىق قۇزىرىنداعى بەكزادا پەتر نوۆوسيلسوۆ ەلشى قۇلماعانبەت ءھام ءتىلماش بۇلعاقتى ەرتىپ كەپ ەكى كۇن بولدى، الديار باسىڭنىڭ باسىبايلى مالايى مىنا مەن، الديار تاقسىر، سەنىڭ الديار باسىڭنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءوزىنىڭ الديارلىق قۇزىرىنداعى بەكزادا پەتر نوۆوسيلسوۆتى، قازاق ورداسىنىڭ ەلشىسى قۇلماعانبەتتى ءھام ءتىلماش بۇلعاق الەكسەيەۆتى ماسكەۋگە، ساعان، الديار تاقسىر، ءۇشىنشى كۇنى جونەلتتىم. سەن ءوزىڭنىڭ الديار باسىڭمەن ءوزىڭنىڭ قونىسىڭنىڭ تۇسىمىنەن باسىبايلى مالايىڭ مىنا ماعان، ءوزىڭنىڭ ۇمبەتتەرىڭ اجەم ءھام شەشەمە، ناعاشى اپايىم، ءھام قارىنداستارىما قاجەتتەرىنە جاراتسىن دەپ ءوزىڭنىڭ الديارلىق قازىناڭنان ءوزىڭنىڭ الديارلىق قۇزىرىنداعى بەكزادا پەتر نوۆوسيلسيەۆ ارقىلى ءجۇز سوم اقشا بەرىپ جىبەرىپسىڭ، ءوزىڭنىڭ الديارلىق قۇزىرىنداعى بەكزادا پەتر نوۆوسيلسوۆ ءوزىڭنىڭ قۇلاقكەستى قۇلىڭ مىنا مەنى جارىلقاعان الگى ءجۇز سوم اقشانىڭ كەيىن مەنىڭ ءوزىڭنىڭ الديارلىعىڭنان الاتىن جالاقىمنان ۇستالمايتىنىن ەسكەرتكەن الديارلىق ءسوزىڭدى جەتكىزدى...»
ءار ءارپى اياعىڭدى جالاپ، ءار ءسوزى باسىن شۇلعىپ تۇرعان وسى ءبىر بۇگەجەكتەگەن جارەۋكە حاتتىڭ ءوزى-اق پاتشانىڭ الىستان كەلگەن قازاق ەلشىسى ءوز ەلىنە ماقتاپ بارسا ەكەن دەپ تىرىسقانىن بايقاتادى. ونداعى كوزدەگەنى — تاۋەكەل بۇنى بۇحاراعا قارسى جۇمساعىسى كەلسە، بۇل ونى ءالى كۇنگە تىرتىسىپ بەرىسپەي كەلە جاتقان ولەرمەن كوشىمگە ايداپ سالۋ ەدى.
بويارلار دۋماسى قازاق حانىنا ءتىلماش ۆەليامين ستەپانوۆتى ەلشى قىپ جىبەرۋدى ۇيعاردى. اق پاتشانىڭ تاۋەكەل حانعا جانە شاھمۇحامبەت، كۇشىك سۇلتاندارعا جولداعان گراموتاسىن، ورازمۇحامبەتتىڭ اعاسىنا موسكۆا مەملەكەتىمەن ءتاتۋ-تاتتى بول دەگەن دۇعاي سالەمىن، تاۋەكەل حاننىڭ اناسى ءازي حانىم، كەلىنى التىن حانىم، نەمەرە قارىنداستارى باحتى حانىم، كۇن حانىم، اق حانىمداردىڭ ەلدەگى اعايىن-تۋما، ابىسىن-اجىنعا جولداعان قۇندىز جاعا، كوك ساۋىر ەتىك، التىن جۇزىك، كۇمىس قاسىق، ساداق، باكى، ءاميان، ءشايى ورامال، اينا-تاراق سىقىلدى سالەم-ساۋقاتتارىن قورجىنعا لىقا تولتىرىپ الىپ، قاسىنا ءۇش سەرىك، سوڭىنا وتىز جاۋىنگەر نوكەر ەرتىپ جولعا شىققان ۆەليامين ستەپانوۆ مارت ايىندا قازاننان اتتانىپ، ودان جايىق، ىرعىز اسىپ، جولداعى نوعاي ۇلىستارىنا سوقپاي اينالىپ ءوتىپ، ماي ايىندا تاۋەكەل حاننىڭ التى شاتىردى قاتار تىككەن اق ورداسىنا كەلىپ جەتەدى. ەكى ايدان استام اۋناپ-قۋناپ دەم الادى.
جاس باعىلان، ءتاتتى قىمىز ۇستىندە تاۋەكەلمەن ابدەن ءىش اقتارىسىپ سويلەسەدى. دىتتەگەن جەرىمنەن شىقتىم-اۋ دەگەن تۇسىندا قوناقجاي حانمەن قوش ايتىسىپ، ۇلىتاۋ ارقىلى كەرى ساپار شەگەدى. سودان ءبىر عاسىر بويىنا ەكى اراداعى ەلشىلىكتىڭ اياعىنا جەم تۇسەدى. ول ءداستۇر تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا بارىپ قايتا جاندانادى. تاۋكە اق پاتشامەن ءتاتۋ-تاتتى قارىم-قاتىناس ورناتۋدى عانا كوزدەيدى. ودان كەيىنگى قايىپ تاتۋ-تاتتىلىكپەن عانا شەكتەلمەي جوڭعارلارعا قارسى بىرگە سوعىساتىن اسكەري وداق قۇرۋدى ۇسىندى. ال، ءابىلقايىر ول ەكەۋىنىڭ دە كوكەيىندە بولماعان جاڭا ءبىر پيعىلدىڭ سوڭىنا ءتۇستى. ول 1726 جىلى اق پاتشاعا ەلشى جىبەرىپ: «قول استىڭا ال!» — دەپ سۇراندى.
پاتشا سارايى بۇل ۇسىنىستاردىڭ قاي-قايسىسىنا دا كوزجۇمبايلىق جاسامادى. تاۋەكەل تۇسىندا كەلەتىن ستەپانوۆتان كوشىمدى باعىندىرۋدا قازاقتاردىڭ وداقتاس بوپ جارىتپايتىنىن ءبىلدى. ولاردى تەك سىبىردەگى سوعىس تەاترىنان بەيتاراپ ۇستاۋدى عانا كوزدەدى.
كوشىم حاننىڭ داۋرەنى كوپكە بارمادى. ول ءشايبان اۋلەتىنەن ءوربيتىن مۇرتازا سۇلتاننىڭ ۇلى ەدى. ءبىر مىڭ بەس ءجۇز ەلۋ التىنشى جىلى زامانىندا شىڭعىس حاننىڭ وزىمەن ۇستاسقان ۋان حاننان تارايتىن كەرەي جادىگەر اۋلەتىنىڭ اقتىعى تايبۇعىشى تاقتان تايدىرىپ ءوزى حان بولادى. سودان قىرىق ەكى جىل بويىنا جالپاق ءسىبىردى جالعىز ءوزى دۇبىرلەتىپ وتەدى. قول استىنداعى ءبىرى پۇتقا، ءبىرى وتقا، ءبىرى شىركەۋگە تابىنعان الا-قۇلا جۇرتتى تۇگەل دەرلىك مۇسىلمان دىنىنە قاراتۋعا كۇش سالادى. اسكەر دەگەن قالا سالىپ، ونى وزىنە استانا ەتەدى. ءسويتىپ ايتقانى كەلىپ، اتقانى ءتيىپ داۋىرلەپ جۇرگەندە 1581 جىلى ەرتىس بويىندا ەرماك تيموفەيەۆيچتەن ويسىراپ جەڭىلەدى. قاشىپ بارىپ ومبىدان جوعارىراقتا قاراقالا دەگەن قامال سالادى. ءبىراق ءبىر تايعان ب ا ق باسىنا ءبارىبىر تۇراقتاماي، 1598 جىلى ءبىرجولاتا جەڭىلىپ، اۋەلى ەسىل دالاسىنا، ودان نوعايلار اراسىنا قاشىپ كەتىپ، سول جاقتا پۇشايمان بوپ دۇنيەدەن وتەدى.
كوشىمنىڭ بۇلاي تاس-تالقانى شىعىپ كۇيرەي جەڭىلۋىنە كورشى جاتقان قازاقتاردىڭ سەلت ەتپەي بەيتاراپ قالعاندىعى از اسەر ەتپەسە كەرەك. بوريس گودۋنوۆ وعان دەيىن توقتامىس اۋلەتىنە بيلەتىپ كەلگەن قاسىموۆ حاندىعىنىڭ تاعىنا 1600 جىلى قازاق سۇلتانى شىعاي نەمەرەسى، وندان ۇلى ورازمۇحانبەتتى تەگىننەن-تەگىن وتىرعىزعان جوق-تى. ورىس پاتشاسى ول كەزدە شەكتەس جاتقان جاتجۇرتتاردىڭ اۋزىن الۋ ءۇشىن ولاردىڭ حانزادالارىن شەت ايماق ۇلىستارىنا ۇلىق قىپ قوياتىن.
وكا دارياسىنىڭ جاعاسىنداعى كەرمان شاھارى، ورىسشا قاسىموۆ قالاسى، سونداي ءبىر شەت ايماق ۇلىس ەدى دە، وعان اكىم تاعايىندالعان ورازمۇحانبەت سۇلتان الگىندەي جاتجۇرتتىق حانزادا ەدى. وعان دەيىن ول 1590 جىلى شۆەدتەرگە قارسى، 1593 جىلى قىرىم حاندىعىنا قارسى جورىقتارعا قاتىستى. پاتشا سارايىنداعى توي-تومالاقتان دا قالىپ كورمەپتى. ءبىراق، حان بولۋىنا ول ايتقانداردىڭ ءبىرى دە ەمەس، ءسىبىردى باعىندىرۋ تۇسىندا قازاقتاردى بەيتاراپ ۇستاۋعا سىڭىرگەن ايرىقشا ەڭبەگى سەبەپ بولعان سياقتى.
ءسىبىر باعىندىرىلعاسىن ورىس بازارلارى مەن قازاق دالالارى اراسىنداعى ەرسىلى-قارسىلى كەرۋەندەر ەش تولاستاماعانمەن پاتشا سارايى مەن حان ورداسىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس پىشاق كەستى تىيىلىپتى. ونىڭ دا قيلى-قيلى سەبەپتەرى بار ەدى. روسسيا ءبىراز ۋاقىت ەكىنشى جالعان ءدميترييدىڭ زوبالاڭىنا ۇشىرادى. ورىس تاريحىندا «قيلى زامان» اتانعان وسى ءبىر تۇستا باتىسپەن دە، شىعىسپەن دە قارىم-قاتىناس وتە السىرەپ كەتكەن-دى. سول ءبىر ەكى تالاي كەزدە قازاق حانزاداسى ورازمۇحانبەت تە جايىنە قاراپ جۇرمەي شي شىعارىپ الدى. قاسىموۆ قالاسىنا سەگىز جىل حان بولعان سۇلتاننىڭ تۇلەن ءتۇرتىپ ەكىنشى جالعان ءدميترييدىڭ جاعىنان ءبىر-اق شىعا كەلگەنى. ءبىراق، ونى جاڭا جاقتاستارى دا تاپ ونشا قۇشاق جايىپ قارسى الا قويماپتى. كۇنى كەشە اق پاتشاعا قۇلاقكەستى قۇل بولعان بۇراتانا سۇلتان ارامىزعا سىر تارتۋعا كەلىپ جۇرگەن جانسىز شىعار دەپ سەنبەدى. اقىر-اياعىندا ونى: «سەن ءبىزدى ساتقالى جۇرگەن كورىنەسىڭ!» — دەگەن ايىپ تاعىپ، ءولتىرىپتى. روسسيا الگىندەي ءارپىل-تارپىل داۋرەننەن ەندى قۇتىلا بەرگەندە پولشامەن، تۇركيامەن سوعىستار كيلىكتى. ونىڭ ءبارى ورىس پاتشالارىنىڭ جايىقتان ارعى دالالارعا بايلانىستى جوسپارلارىن ءبىراز ۋاقىت اتىمەن جيىپ قويۋعا ءماجبۇر ەتتى. ول جىلدارى قازاقتاردىڭ دا ايدارىنان جەل ەسىپ تۇرماعان-دى. كۇن شىعىسىنان جوڭعار دەگەن جاۋ شىعىپ، جانىنىڭ ۇيقىسى، مالىنىڭ كۇيىسى بۇزىلدى. ورىس پەن قازاق ورتاسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ قايتا جاندانۋىنا دا سول جوڭعارلار تۇرتكى بوپتى.
تيەۆكەليەۆ بۇعان دەيىن سىرتقى ىستەر كوللەگياسى تاراپىنان كوبىنە-كوپ جوڭعارلارعا بايلانىستى تاپسىرمالار الىپ كەلگەن-دى. پەتر پاتشانىڭ اقىلىمەن ەدىل بويىنداعى ايۋكە حاننىڭ ورداسىندا ايلاپ-جىلداپ جاتىپ، قالماق ءتىلىن دە ۇيرەنگەن-دى. سوندا ءبىر نارسەگە قاتتى قايران قالىپ ورالعان-دى. قالماقتار باسى ايۋكە بولىپ، كىم كورىنگەنگە ىشتەرىن اشا بەرمەيدى ەكەن، پەتر پاتشامەن بىرگە شۆەدتەرگە قارسى سوعىسىپ، قىمىزدى تاستاپ، فرانسۋزداردىڭ شامپانىن ىشۋگە ۇيرەنىپ العان اككى حان ورىس ەلشىسىمەن وڭاشا سۇحبات ۇستىندە شامادان تىس سىلتەڭكىرەپ جىبەرىپ، قانشا رەت ماس بوپ قالسا دا، اۋىزىنان ارتىق-اۋىس ءسوز شىعارىپ كورگەن ەمەس. جانىنا جاقپايتىنداي ساۋال قويساڭ، باسقالار قۇساپ قاباعىن ءتۇيىپ تىرسيا قالمايدى. كوزىن سىعىرايتا قىسىپ، اۋزىن اشىپ، ءتىسىن اقسيتىپ سىلق-سىلق كۇلەدى. الدەنەگە باسىن شايقاپ قويادى. ءبىراق ەشتەڭە دەمەيدى. وندايدا تيەۆكەليەۆ ايۋكەنىڭ جاپ-جالپاق ماڭدايىنا قارايتىن. حاننىڭ جازىق ماڭدايى تاس باقانىڭ جوتاسىنداي بوپ بۇلك ەتپەي تىم-تىرىس جاتادى. ورىس ەلشىسى سىر تارتىپ كورمەك دامەسىمەن كۇدەرىن ءۇزىپ سىرتقا شىعىپ كەتەدى. سىرتتاعى سۇپ-سۇر دالا دا حاننىڭ الگى تاس ماڭدايىنداي تىم-تىرىس بۇك ءتۇسىپ اپ جاتقانى. «دالالارى دا وزدەرى سياقتى»، — دەپ ويلايتىن ىشتەي. ول مىناۋ تۇك بولماعانداي، تۇك بىلمەيتىندەي جىمپيىپ جاتار دا قويار كول-كوسىر مونتانى دالانىڭ كولگىرلىگىنەن سوندا-اق شوشىنىپ ەدى.
ول ماڭگى-باقي تاپ وسىلاي ولگەن تۇيەنىڭ تۋلاعىنداي سۇلق ءتۇسىپ جاتا بەرگەن، بولاشاقتا دا تاپ وسى سۇلق قالپىنان ءبىر جازباي تىرپ ەتپەي جاتا بەرەتىن سەكىلدەنەدى دە تۇرادى. ال تاپ سونشالىقتى مەڭىرەۋ دالانىڭ توسىندە بولعان وقيعالاردىڭ قاعازعا تۇسكەن ۇزىك-ۇزىك شەجىرەلەرىن ۇڭىلە وقىپ كورسەڭ، قانداي شىتىرمان، قانداي شىرعالاڭ! باتىس جۇرتتارىنىڭ باتىستان شىعىسقا قاراي شيىرىپ جازعاندارىنىڭ دا، شىعىس جۇرتتارىنىڭ شىعىستان باتىسقا قاراي كەستە قايىعىنداي قىپ ءتىزىلتىپ جازعاندارىنىڭ دا ءار ءارپى جۇرەگىڭدى شاعىپ، ءار جولى كوڭىلىڭدى قىرىق ساققا جۇگىرتەدى.
ولاردىڭ ايتقانىنا سەنسەڭ مىنا دالانىڭ تىنىش تۇرعان كۇنى، اپتاسى، ايى بولسا بولعان شىعار، ءبىراق تىنىش جاتقان جىلى بولماپتى. ءبارىن قويىپ اناۋ كولكىگەن كوكجيەككە قاراشى! كوك نايزاسىن سامساتىپ جەر قايىسقان قالىڭ قول كەلە جاتقانداي ەمەس پە! ءيا، ءيا... ءبىراق، ول ءقازىر كوزدەن ءبىر-بىر ۇشىپ جوعالاتىن الدامشى ساعىم عانا. الايدا، ءدال وسى كولگىردىڭ كوز الدىندا كولكىپ تۇرعان كوكجيەكتى ماڭگى-باقي ءبۇيتىپ ساعىم شالىپ قانا جاتپاعان. ونى تالاي-تالاي كوك نايزالار دا كولكەشتەگەن. ءبىراق، ولار دا ارتىنان كوزدەن كوك ساعىمداي ءبىر-بىر ۇشىپ عايىپ بولعان! ءيا، بۇل كول-كوسىر كوكجيەكتەن كىمدەر كەلمەگەن، كىمدەر كەتپەگەن. اناۋ كوك مۇناردىڭ ورتاسىنان كۇندەي كۇركىرەپ ھۋندار دا ءوتىپتى، ساقتار دا، تۇرىكتەر دە، ماڭعۇلدار دا ءوتىپتى. ءبارى دە وسىلاي كوز الدىندا كولكىپ تۇرعان كوركەم كورىنىستەن كوڭىلىندەگى انشەيىن بۋالدىر ەلەسكە اينالىپ، سۋ اياعى قۇردىم بوپ زىم-زيا جوعالاتىن وتكىنشى كوك ساعىمنىڭ كەبىن كيىپتى. باتىس پەن شىعىس تالاي-تالاي ماڭداي تىرەسىپ، ءمۇيىز سىندىرىسقان ۇلى مايدان — تاپ وسى تالما تۇستە تالىقسىپ جاتقان جانسىز جازيرالار. تاريحتىڭ تالاي تارلان بوزى دۇنيە-جاھانعا قالقاننىڭ سىڭعىرىمەن، قىلىشتىڭ سارتىلىمەن، جەبەنىڭ سۋىلىمەن، تۇياقتىڭ دۇسىرىمەن، الاماننىڭ ايقايىمەن، جان الاردىڭ ءتىسىنىڭ سىقىرىمەن، جان بەرەردىڭ اقىرعى رەت دەم تارتقان قورقىرىمەن ءتىل قاتقان ايلاپات ساحناسى دا — وسى جىلميعان جازىقتار. مىناۋ ات تۇياعىنان شىققان بولماشى لەپتىڭ وزىنەن زارە-قۇتى قالماي ءدىرىل قاعىپ قويا بەرگەن سەلدىر باس جۋساندار تالاي رەت قاسىرەتتىڭ قارا قانىنا بوگىپ قۋراپ، تالاي رەت قاسىرەتتىڭ ءمولدىر شىق كوز جاسىنا شىلانىپ قايتا ونگەن. دۇنيەدە ءدال وسى كەلە جاتقان كەڭ جازىعىنداي قان كوپ سىڭگەن، بۇتا سايىن ءبىر باس دومالاتىپ، جۋسان سايىن ءبىر جىلىك شىرىتكەن جەبىر ولكە بۇل دۇنيەدە كەم دە كەم شىعار! كوكجيەگىن قىسى-جازى كيىزدەي ۇيىسىپ كوك مۇنار قورشاپ تۇرعانى تەگىننەن-تەگىن عوي دەيسىڭ بە! سول ءبىر تۇلدىر كەڭىستىكتىڭ تورىنەن وز-وزىنەن شىمىرلاپ ءونىپ، ۇيىسا-ۇيىسا، قويۋلانا-قويۋلانا كەلىپ، ادىمىڭدى اتتاتپاستاي بوپ، جان-جاعىڭنان تىرەلىپ تۇرا قالار قويمالجىڭ كوك كىرەۋكە سيىر ساسكەدەن وسى ءبىر ولكەگە ەجەلدەن كوز ءسۇزىپ ەنتەلەسكەن اشقاراق دۇشپاننىڭ ءالى ساعى سىنباي، تۋى جىعىلماي تۇرعان كەزدەگى كەسكەكتى كەيپىندەي سويقان ەلەستەسە، بەسىن اۋا ءدوڭ-دوڭنىڭ باسىنان بوكەنشە جەلە جورتاقتاپ، تۇيدەك-تۇيدەك جوڭكىلىپ بەرگەندە الگى تەپسىنگەن باسقىنشىنىڭ بۇل ماڭايدان الدى-ارتىنا قاراماي بەزىپ بەرگەن ماسقارا ساتىندەي بەت-بەتىنە لاعىپ سەڭدەي ساپىرىلىسىپ قويا بەرەدى. الدەبىر سيقىر باياعىدا مىناۋ ولكەدە نەندەي سۇراپىلدار بولىپ، نەمەن تىنعانىن ءمولدىر اۋاعا كۇندە قايتادان جاڭعىرىپ، كۇندە قايتا ءتىرىلىپ تۇراتىنداي قىپ ماڭگى قاشاپ كەتكەن سياقتى. بەدىرەيىپ جاتقان بەزبۇيرەك دالادا تەك سول كوز ۇشىندا جوڭكىلىپ جۇرگەن كوك مۇنار عانا بىردەڭە دەپ ىمداپ، سەنەن سىر تارتقىسى كەلەتىندەي.
ولاردى سويلەتسەڭ، مىناۋ قۇلازىعان نۋ دالانىڭ مىڭ-مىڭ تۇياقتىڭ ۇشىندا بۇرقىراعان مىڭ سان توزاڭعا اينالىپ ءبىرجولاتا ءىز-تۇزسىز قۇرىپ كەتپەگەنىنە قايران قالاسىڭ! ولاردى سويلەتسەڭ، مىناۋ قۇلازىعان قۋ دالاداعى ىلبىگەن سىلبىر تىرشىلىكتىڭ ءىنىن نەعىپ ءبىرجولا سۋ الىپ، ءوشىپ قالماعانىنا قايران قالاسىڭ! ولاردى سويلەتسەڭ، تالاي باسقىنشىنىڭ سەمسەرىنىڭ جۇزىندە، نايزاسىنىڭ ۇشىندا، اتىنىڭ تۇياعىندا قالعان، تاريح الاساپىراندارىنىڭ اق شاڭىت ايداۋ جولىندا جاتقان وسىناۋ قۋ مەديەندى مەكەندەپ تەنتىرەي كوشىپ جۇرگەن حالىقتىڭ ءقايتىپ ءبىرجولا قۇرىپ كەتپەگەنىنە قايران قالاسىڭ!
ولار ۇستەرىنەن جوڭكىلىپ وتكەن اق تۇتەك اعىنمەن تالاي جەرلەرگە بارىپ، تالايدى باستان كەشىرىپ، لاعىپ-لاعىپ، اقىر-اياعىندا وسى ءبىر قۇلازىعان قۋ دالاسىنا قايتىپ ورالادى دا وتىرادى. مىناۋ قانعا بوگىپ، تۇياققا جانشىلىپ، پالەن جىل بويىنا بورتپەي جاتىپ-جاتىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە تاعى دا كوزگە ءتۇسىپ، تاعى دا تىسكە ءىلىنىپ كەتەم-اۋ دەپ سەسكەنبەي، قايتا جەلكىلدەپ شىعا كەلەتىن ءشولدىڭ ءسىلتى باس كوك جۋسانىنداي بۇل نە قىلعان جانى قاس، بۇل نە قىلعان جانى ءسىرى جۇرت ەدى! ونىڭ باسىنا ءتۇسىپ كورمەگەن زوبالاڭ بار ما ەكەن، ءسىرا!؟ قانشا رەت قۇدايدىڭ قاھارىنا ۇشىراپ الا دوڭدە جۇگەنىن ۇستاپ، ايداعانىنان تۇگەل ايىرىلىپ جۇتاپ قالدى. ءىن باعىپ، ءشوپ ءتۇبىن تىرمالاسا دا، ولگەن جوق، كۇنىن كوردى. قانشا رەت باسىنا ءبىرجولاتا جوعالىپ كەتۋ، وزىمەن كوپپەن ارالاسىپ، قۇمعا سىڭگەن سۋداي بوپ، تىلىنەن، دىنىنەن ايىرىلىپ بوتەن بوپ كەتۋ ءقاۋپى تۋدى. ءبىراق، سوندا دا، قويداي قوساقتالىپ، قىرىلىپ جاتسا دا، ۇلىس-ۇلىسىمەن يتارقاسى قيانعا جەر اۋىپ كەتىپ جاتسا دا، جات جەردە ءجۇرىپ ماڭدايىنا شوقپار تيگىزىپ، ءوز جەرىندە وتىرىپ ىرگەسىنە نايزا جۇگىرتىپ، قورلىق پەن قۇقايدان كوز اشا الماي جاتسا دا، باياعى ءبىر ۇلى تابان قارا جۇرتىنا قايتىپ كەلىپ، باياعى سول باۋىرساق قۇلاق قوڭىر قوشاقانىن كىش-كىشتەپ، باياعى سول قالقيعان تال شاڭىراعىن جال باسىنا جاربيتا كوتەرىپ، باياعى سول تالتاق بۇت تال بەسىگىن كۇنى-تۇنى تەربەتىپ، تاڭداعى تاماق تاڭىردەن دەپ، قىرىق جىل قىرعىنعا تاپ بولسا دا، كۇدەرىن ۇزبەي، كەلەشەككە كەڭىردەگىن سوزىپ تەلمەڭدەپ باققان بۇل نە قىلعان ولەرمەن جۇرت ەدى! ولاردىڭ وتكەنى عوي — قاشان دا وكىنىش، ولاردىڭ ەرتەڭى عوي — قاشان دا ۋايىم. ءسويتىپ تۇرىپ بۇلار تورىعۋدى بىلسەيشى، مىناۋ اقىر اياعىندا ءبارىبىر جامباستارىن جانىشتاتپاي تىنبايتىن جانقاستا جاعالاستان جالىعۋدى بىلسەيشى! جىعىلىپ جاتسا دا، كوكىرەگىنە ايقارا ءمىنىپ العان اتا-دۇشپاننىڭ تۇقىم-تەبەرىن قىرا بوقتاپ، تىربىنىپ جاتادى-اۋ بۇلار!
مىنە، بۇل دا سول ءبىر سان دۇرمەك وقيعالار وتكەن سارى دوڭدە، سول ءبىر ايداھاردىڭ اۋزىندا تۇرسا دا، جارىق دۇنيەنىڭ جاقسىلىعىنان ءۇمىتىن ۇزبەي، جاۋ-جاعالاسقان جالىقپاي كەلە جاتقان جۇمباق جۇرتقا بەتىن تۇزەپتى. مىناۋ سوڭىنداعى اق تەر، كوك تەر اتتاردىڭ مىگىرسىز جورتاعى، قيسالاڭداعان اربا دوڭعالاقتارىنىڭ بەيمازا شيقىلى، اربا ۇستىندەگى الدەكىمنىڭ ءبىر سارىن جۇرىستەن ءىشى پىسىپ ىڭىرسىپ سالعان مۇڭلى ءانى، اڭگۇدىك سولداتتاردىڭ مانا ايدالادا وزىمەن-وزى وتىرعان تاعى قۇسقا تالاسا-تارماسا اتقان جاپا-تارماعاي وعى، سىردەستە ەمەس بەيتانىس جۇرتتىڭ يگى جاقسىلارىنا ەرتەڭ ەمىنىپ كەپ ايتار كول-كوسىر اڭگىمەلەرى الگى بەسىن اۋا بەت-بەتىنە تىراعايلاپ قاشا جونەلەر كوك ساعىمداي كوزدەن ءبىر-بىر ۇشا ما، جوق، سارعايعان كوپ پاراقتاردىڭ كومەسكى تارتقان كەنە شەجىرەسىندەي ماعلۇمات پەن لاقاپقا ىندىنى قانباس ەكى اياقتىلاردىڭ الدەنە ۇرپاعىنىڭ جادىندا الدەنەشە جىل جاڭعىرىعىپ تۇرار ايتۋلى وقيعاعا اينالا ما؟! بەلگىسىز. مىناۋ پالەن كۇننەن بەرگى سارتىل جەڭكىلىس جەر تۇبىنەن ات سابىلتىپ كەلە جاتقان كوپ توبىردىڭ از كۇندىك بەينەتى مە، جوق ارتىنان قايىرىن كورەر كوپ كۇندىك زەينەتى مە، تالاي شىرعالاڭنان اكە-كوكەلەپ امان ءوتىپ كەلە جاتقان ءوز باسىن اسقاقتاتىپ ابىروي اسپانىنان شىعارا ما، جوق ولەرمەن ەسەكتىڭ قۇيرىعىنان قۇلاعان قۇمالاقتاي دومالاتىپ جەرگە تۇسىرە مە؟! كىم بىلگەن! اياق استىنان ساپ ەتە قالعان بۇل ساپارى اناۋ اق پاتشادان ەلشى كەلە مە دەپ، ەرتەلى-كەش جولعا قاراپ وتىرعان كوڭىلى كۇپتى حاننىڭ مارتەبەسىن اسىرا ما، الدە ەل الدىنداعى ابىرويىن ايرانداي توگە مە؟ و دا بەيمالىم. وسىنىڭ ءبارى ەرتەڭ ورىس پاتشاسىنىڭ قول استىنا قاراعانداعى كۇنىمىز قالاي بولادى دەپ، قارالاي ەلەگىزىپ وتىرعان قوس ۇرەي حالىقتىڭ ماڭدايىن جارقىراتىپ اشار باعى ما، جوق ماڭگى-باقي قايداعىعا قايدان تاپ بولدىم دەپ ءوز بارماعىن ءوزى تىستەپ وتەر قۇتىلا الماس قىرسىق سورى ما؟ ءبارى-بارى بەلگىسىز.
تيەۆكەليەۆ ءوز ساۋالىنان ءوزى توسىلىپ جان-جاعىنا قارايدى. قۇباسۇر دالا سول باياعى بۇلك ەتپەگەن قالپى. ول، بالكىم، قاشان دا تاپ وسىلاي تارس بۇركەنىپ جاتقان دا قويعان شىعار. قاي تاراپىنان قانداي جولاۋشى اتتاسا دا، قاي تاراپتان قانداي حابارشى كەلسە دە، ءدايىم وسىلاي بەدىرەيگەن قالپىنان ءبىر تانباعان شىعار.
سارى الا كۇيمەدە سان-ساپات قيالعا باتىپ كەلە جاتقان سارى الا يىق ەلشىنىڭ ويىنا سەرگىتكىسى كەلگەندەي كوز ۇشىنان الدەنەلەر اندىزداپ شىعا كەلدى. ورمان دەيىن دەسەڭ بىر-بىرىمەن ۇيىسپاي سوقيىپ-سوقيىپ بولەك-بولەك شانشىلىپ تۇر. ادامدار دەيىن دەسەڭ بىر-بىرىمەن كوز قاتىسقانى، ءسوز قاتىسقانى سەزىلمەي مەلشيە-مەلشيە قالعان. تيەۆكەليەۆ الگى ءبىر قيالىنداعى كوك نايزالى قالىڭ قول سامساپ، شىننان دا، الدىنان شىعا كەلگەندەي اڭتارىلا قارادى. الدە الگى مىڭعا جۋىق نوكەر ەرتىپ شىعاتىن حانزادالارى وسى ما ەكەن. ەندەشە مىناۋ جول باستاۋشى قازاقتاردا نەعىپ قيمىل-قىبىر جوق. ولارعا كوز قيىعىن تاستاپ ەدى، كوكجيەكپەن ەشقانداي شارۋالارى جوق باستارىن كوكىرەكتەرىنە الىپ مۇلگىپ كەلەدى. تيەۆكەليەۆ ەندى كوزىن سول قارايعانداردان ايىرا المادى. الىستان اندىزداپ-اندىزداپ كورىنگەن قارا سىرىقتار جاقىنداعان سايىن الاسارا ءتۇستى. اقىر اياعىندا بۇلاردىڭ كەرۋەنى ءبىر تاقتايداي قارا دوڭگە كوتەرىلگەندە الگى سەرەيگەن-سەرەيگەن قارا باعاندار كومەسكى قارا نوقاتتارعا اينالىپ بۇقشيىپ-بۇقشيىپ جاتىپ الدى.
ىلدىرماق-سىلدىرماقتى ۇزىن تىزبەك سول كوپ قارايعانعا جاقىنداپ كەلەدى. كوپ قارايعان كىلكىگەن كوك ساعىمنىڭ ورتاسىندا كول بەتىندەگى كوپ سالىندىداي بۇك ءتۇسىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ الدى. بۇلار جاقىنداعان سايىن الگى كوپ قارايعاندى قورشاپ جاتقان تەربەتىلگەن ايدىن كول دە بىرتە-بىرتە تارتىلا ءتۇستى. اقىر اياعىندا بۇلار اي دالادا جايىلعان قويداي بىتىراپ جاتقان كوپ قورىمعا كەلىپ تىرەلدى. ەشقانداي كۇمبەز، ساعانا جوق. تاپ وسى اراعا اسپاننان الدەبىر تاس جاڭبىر جاۋعانداي شاشىراي قاعىلعان قادا تاس. ءبىر كەزدەگى تومپەك اتاۋلى جەرمەن-جەكسەن شوگىپ كەتكەن. مىنا ارانىڭ قورىم ەكەنىن ءار جەر، ءار جەردە اعارىپ جاتقان سۇيەك جۇرناقتارىنا قاراپ قانا ايىرا الاسىز. شاماسى، قاندى شايقاستىڭ ءىزى. اۋەلى ءار جەر، ءار جەردەن ءبىر قىلتيىپ شاشىراپ باستالعان قادا تاستار ءبىر جەرگە كەلگەندە قولدىڭ سالاسىنداي بوپ ابدەن ۇيىسىپ كەتتى. سودان ءبىراز جەرگە دەيىن سول قالىڭ قادا تاس جالعاسىپ بارادى دا، قايتادان شاشىراي باستايدى. سوعان قاراعاندا ايدالادا بەيقام كەزدەسكەن ەكى قولدىڭ شايقاسى. ەشقايدا بەكىنبەگەن. قاشا ءجۇرىپ سوعىسقان. ىرعىز دالاسىندا ونداي شايقاستىڭ تالايى بولعان. باياعىدا شىڭعىس حان ايتۋلى باتىس جورىعىن باستاماي تۇرعاندا، وزىنە باعىنباي بەزە كوشكەن مەركىت تايپاسىن سوڭىنان قۋىپ كەلىپ وسى ىرعىز دالاسىندا قىرىپ كەتكەن. سول قىرعىننىڭ ورنىنا اڭ اۋلاپ جۇرگەن حورەزم شاحى مۇحامبەت قولى كەزدەيسوق جولىعىپ، شارۋاسىن ءبىتىرىپ قاننەن-قاپەرسىز كەرى قايتىپ بارا جاتقان ماڭعۇل شولعىنشىلارىن قۋىپ جەتىپ شايقاساتىن. ەكەۋى دە وسىلاي ويدا جوقتا كەزدەسكەن ۇرىمتال ۇرىس-تى. مىناۋ سولاردىڭ ءبىرىنىڭ ورىنى ەمەس پە ەكەن؟! وسىناۋ جارىلعان جۇگەرىدەي بىتىراي شاشىلىپ جاتقان كوپ قادا تاس ماڭعولدار مەن مەركىتتەردىڭ شايقاسىنىڭ ءىزى مە، جوق حورەزمدىكتەر مەن ماڭعۇلدار قاقتىعىسىنىڭ ءىزى مە؟ جوق الدە ماڭعۇلداردىڭ بۇل ايماقتاعى ەڭ العاشقى ەكى شايقاسىنىڭ ەكەۋىنىڭ دە ەمەس، ودان بەرىدەگى كوپ قىرعىنداردىڭ بىرىنەن قالعان قورىم با؟ مەلميگەن مەڭىرەۋ تاستار ۇندەمەيدى. الگىندە وسىناۋ تاقتايداي قارا دوڭنەن قاشىپ كەتىپ، كوكجيەككە بارىپ قوردالانىپ العان كولگىر مۇنار ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپايدى. ىشمەرەز ايەلدىڭ بەتىندەي بەدىرەيىپ جاتىپ العان بەتپاق تۇزدە دە ەش نىشان جوق. بالكىم ول باياعى شىڭعىس شولعىنشىلارىنىڭ قاشقان مەركىتتەردى قۋىپ كەپ قىرىپ كەتكەن قاندى شايقاسىنىڭ تۇسىندا دا، ولاردىڭ حورەزم شاحى مۇحامبەت قولىمەن ۇستاسقان ايقاسىنىڭ تۇسىندا دا تاپ وسىلاي بەدىرەيىپ جاتقان دا قويعان شىعار. ول ءقازىر دە، مىنە، ۇستىنەن ءوتىپ بارا جاتقان مىناۋ ءتۇرى جات، ءتۇسى سۋىق بەيتانىس كەرۋەننىڭ نە كەرۋەن ەكەنىمەن ەشقانداي شارۋاسى جوق، سول باياعىسىنشا قورا سىرتىندا قاسقىر ۇلىپ تۇرعاندا، جىلى توسەگىندە شالجيىپ جاتقان بەيقام قويشىداي قاننەن-قاپەرسىز ماناۋراي كولبەپ جاتىر.
كوشپەندىلەر قىرىلىپ-جويىلىپ تالاسىپ الاتىن ورىس سيساسى، فرانسۋز ءبوزى، ءۇندى ءشايى، قازاننىڭ شەگىرەن بىلعارىسى مەن ساراتوۆتىڭ تەمىر-تەرسەگىنىڭ ءبىر دە ءبىرىن اكەلە جاتپاعان بۇل سۋىت كەرۋەننىڭ مىنا دالاعا نە ارتىنىپ-تارتىنىپ كەلە جاتقانىنان قايداعى ءبىر تاس-توپىراق، ءشوپ-شالامنىڭ مەڭىرەۋ جيىنتىعى قارا جەر تۇگىلى قايداعى-جايداعىنىڭ باسىن شالىپ قيالعا باتا بەرەتىن عۇلاما ەلشىنىڭ ءوزى دە انىق حاباردار ەمەس-تى.
بىلەتىنى، ايتەۋىر، بۇل ساپارى مىنا ولكەنىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىنە ەرسىلى-قارسىلى شۇبىرىپ جاتاتىن وزگە جۇرگىنشىلەردىڭ كەلىسى مەن كەتىسىندەي وپ-وڭاي ۇمىت بولا سالاتىن كەزدەيسوق وقيعا ەمەس. سوندىقتان دا كۇيمەسىنە ءبىر ساندىق قاعاز بەن ءبىر قورجىن قالامسيا سالىپ كەلەدى. كورگەن-بىلگەنىنىڭ ءبارىن قاعازعا تۇسىرە بەرمەك. كىم ءبىلىپتى، ەرتەڭ باسقا ءبىر زاماننىڭ ءوزى سەكىلدى كونە قاعازدى كوپ اقتاراتىن باسقا ءبىر شۇقىنشاعى بۇنىڭ ءار ءارپى اڭشىنىڭ تازىسىنىڭ قۇيرىعىنداي شيىرشىق اتىپ تۇراتىن شيماي جازۋىنا قاراپ، بۇل كۇندەردىڭ دە كومەسكى كورىنىستەرىن كوز الدىنا ەلەستەتە الار. بەيساۋبات ساپارمەن بەيتانىس ولكەگە اياق باسقان بۇنىڭ عانا ەمەس، ەرتەڭىنىڭ نە بوپ كەتەتىنىن بىلە الماي، ەكى وتتىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ وتىرعان جۇرتتىڭ باسىنداعى ءدان-داناي ءحالدى تۇسىنەر. كىم ءبىلىپتى، بۇل وقيعا، بۇل ساپار، بۇل قۇبىلىستىڭ شىن باعاسىن دا سولار بەرەر. ولار ول كەزدە دە مىنا مەلميگەن قالپىندا مەڭىرەيىپ جاتار دا قويار. ىرعىز دالاسىنىڭ، وسى ءبىر الاتاعاناق ولكەنىڭ ءاۋ باستان-اق نەبىر الەمەت توسىن وقيعا، توسىن قۇبىلىستاردىڭ بەتاشارىن كورۋگە جارالعانىن ءبىلىپ قايران قالار. بۇدان التى عاسىرداي بۇرىن كۇللى تۇران قاننەن-قاپەرسىز ماۋجىراپ تىپ-تىنىش تۇرعاندا تەك وسى ارادا عانا قارش-قارش قادالعان قايقى قىلىشتار مەن سارت-سارت تيگەن ساداق وعىنان تەلەگەي-تەڭىز قان اققان بولسا، تاپ سول ىرعىز تاپ سونداي قان-قاساپقا بۇدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن دا كۋا بولعانىن ەستىپ تاڭعالار! باياعىدا دا ايقايلاپ جاۋعا تيگەندەردىڭ ءبىر جاعى تۇركىشە، ءبىر جاعى ماڭعۇلشا ۇرانداسا، بۇل جولى دا تاپ سول كورىنىستىڭ تاپ سول قالپىندا قايتالانعانىن ەستىپ تاڭداي قاعار! التى عاسىر بويىنا جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جاۋگەرشىلىكپەن وتكەن بۇل ولكەنىڭ، اسىرەسە، سوڭعى ءبىر عاسىرى قيامەت-قايىم قيىن بولعانىنا تۇسىنەر. ول تاۋقىمەت، ول زوبالاڭنىڭ وسى ءقازىر «جوڭعار! جوڭعار!» — دەپ قۇلاق جارا جاڭعىرتىپ تۇرعان جويقىن لاقابىن ولار دا ەمىس-ەمىس ەستي قويماس دەيسىڭ بە؟..
تيەۆكەليەۆ ىشىنەن ەسەپتەپ كورىپ ەدى، دۇنيەگە جوڭعار مەملەكەتى كەلگەلى دە، ەندى ءتورت جىلدا، اتتاي ءبىر عاسىر تولادى ەكەن. سول توقسان التى جىلدىڭ ىشىندە ازيا قۇرىلىعىندا اۋىزعا ەڭ كوپ ىلىككەن ءسوز دە وسى «جوڭعار» شىعار. ول ءسوز سول توقسان التى جىل بويىنا ارعى جاعىنداعى قىتايدىڭ، بەرگى جاعىنداعى تۇركىستاننىڭ قۇلاعىن سارى شايانداي شاعىپ كەلەدى. جوڭعارلار مىنگەن جاتاعان جابى جىلقىنىڭ تۇياعى تيگەن جەردە شاشىراعان قان، دومالاعان باس قالادى. جوڭعار نايزاسىنىڭ ۇشى تيگەن جەردە شاڭىراعى شاتىناپ ورتاسىنا تۇسكەن وردا، ادىرا قالعان تاق قالادى. كۇنى كەشەگى كۇندەي كۇركىرەگەن تۋرفان قايدا؟ جوق. ونىڭ باسىن جۇتقان جوڭعار. كۇنى كەشەگى شارشىسىنا تولىپ شالقاقتاعان ماعولستان قايدا؟ جوق. ونىڭ دا كوزىن قۇرتقان ءبىر مىقتى الگى جوڭعار. التاي مەن ءسىبىردىڭ نۋ جىنىسىن لىقا تولتىرعان جىپىرلاعان مال مەن جاندى يەمدەنىپ اتان تۇيەدەي الپ-الپ باسقان التىن حان ەلى قايدا؟ ونى دا جالماعان وسى جوڭعار. بۇل قالپىمەن جوڭعاردىڭ جولىندا جويىلمايتىن حالىق، قۇلامايتىن تاق قالماستاي ءتۇرى بار. ەندى، مىنە، سول جويقىن جوڭعارداريانىڭ كەسەپات تولقىنى مىناۋ ۇلان-عايىر دالانى لاقىلداتىپ باسىپ كەتۋگە از-اق قالىپ شىرەپ تۇر. ەندى قاي جۇرت تا جوڭعار اتىن ەستىگەندە ەلەڭدەپ قالاتىندى شىعاردى. الىستا جاتقان ورىس پاتشاسى دا ويلانايىن دەدى. ءاپ دەگەننەن جىلى-سۋىق شىراي بايقاتپاي سابىر ساقتاپ باقتى.
سويتسە، وت ىزدەپ قولدى-اياققا تۇرمايتىن قوڭىر قوشاقانداردىڭ سوڭىندا اندا-ساندا ءبىر ءشايت دەپ قويىپ، ات ۇستىندە قامشىسىنا تايانىپ، اينالاعا قىدىرتا كوز سالاتىن ايىر قالپاق تايشىلاردىڭ دا كوكەيىن تەسكەن جەر ەكەن. جەر بولعاندا دا، بەتىنە تەبىندەپ شىققان كوك قىلتاناق ءشوبى ەكەن. كوشپەندىنىڭ ۇعىمىندا جەردىڭ بارشا قادىر-قاسيەتى سول مال اۋزىنا ىلىنەر كوك قىلتاناقپەن عانا شەكتەلەدى ەكەن. ءورىس ىزدەگەن جوڭعارلار ورىس شەتىنە دە تىمىسكىلەپ كوپ كەلەتىندى شىعاردى. سىبىردەگى ورىس تۇرعىندارى ول كەزدە جوڭعارلار لاپ بەرسە، قارسى تۇرا الارداي قاۋقارعا ءالى يە بولا قويعان جوق-تى. سودان دا ما ەكەن، توقاۋقارعا ءالى يە بولا قويعان جوق-تى. سودان دا ما ەكەن، توبىل ۆويەۆوداسى ماتۆەي گاگارين 1607 جىلى سول ماڭايدا كوشىپ جۇرگەن ويرات تايشىلارىنا ەلشى شاپتىردى. ەگەر روسسيانىڭ قول استىنا ءوز ەرىكتەرىڭىزبەن وتەتىن بولساڭىزدار، ءسىبىر وزەندەرىنىڭ بويىنان ءورىس بەرەمىز دەيدى. ونداعى ويى جوڭعارلاردان سىر تارتىپ كورۋ ەدى. ەلشىلىك دۇربىتتەردىڭ تايشىسى دالاي مەن تورعاۋىتتاردىڭ تايشىسى دزورىكتىگە بارىپ جولىعادى. سولاردان تورعاۋىتتاردىڭ تەڭ جارتىسىنىڭ 1604 جىلى حو-ورلىك دەگەن تايشىعا ەرىپ، قالعان جوڭعارلاردان ءبولىنىپ شىعىپ، قارا ەرتىستىڭ بويىنا كوشىپ كەتكەنىن بىلەدى. ويراتتاردىڭ اراسىندا دا الاۋىزدىق بار ەكەنىن ەستىگەندە كنياز گاگاريننىڭ قۇدايى ءبىر بەرىپ قالدى. دەرەۋ ماسكەۋگە ات شاپتىردى. اق پاتشا دالايدى، حو-ورلىكتى، باسقا دا تايشىلاردى وزىنە جولىعىسقا شاقىردى: «وزىمە كەلىپ سويلەسىڭدەر، التىن حاننىڭ دا، نوعايلار مەن قازاقتاردىڭ دا تۇرتپەگىنە ءوزىم تويتارىس بەرەم»، — دەدى. بۇنى ەستىپ تايشىلار دا ورىس اكىمدەرىنىڭ تامىرىن باسىپ كورۋگە بەل بۋادى. حو-ورلىك 1607 جىلى تارۋ قالاسىنا ەلشى جىبەرىپ، ەسىل، قامىستى وزەندەرىنىڭ بويىن جايلاۋعا رۇقسات سۇرايد. ۆويەۆودا وعان: «حو-ورلىك ورىس جەرىنەن ءورىس العىسى كەلسە، اق پاتشانىڭ قول استىنا ءوتسىن»، — دەگەن تالاپ قويدى.
ەكى جاق ەكى جىل بويى اڭىس اڭداپ، تاعى دا تىم-تىرىس جاتىپ الدى. ۆويەۆود 1609 جىلى گولۋبين دەگەن ەلشىسىن تايشىلارعا تاعى دا جۇمسايدى. مارت ايىندا كەتكەن ەلشىلىك يۋل ايىندا تارۋ شاھارىنا قايتىپ ورالادى. بۇل جولى دا ەشتەڭە شىعارا الماپتى. اباي مەن قوشۋشى دەگەن ەكى تايشىنىڭ قول استىنداعى ەكى تايپانىڭ يگى-جاقسىلارى قوسىلىپ، تۇرىمتاي جيىن وتكىزەدى. جيىندا ورىس ەلشىسىنىڭ بۇيىمتايى سۇرالىپتى. ايىر قالپاق تايشىلار: «ورىس پاتشاسى بوس جاتقان دالاسىن جايىلىسقا بەرمەسە، باسىنا شايناپ جاقسىن. ءقازىر قازاقتار ءوزارا قىرقىسىپ جاتىر. سونى پايدالانىپ جورىققا شىعامىز. پاتشا بەرمەگەن جەردى سولاردان تارتىپ الامىز»، — دەپتى. شاماسى، سونداي جورىقتاردىڭ ناتيجەسى بولۋى كەرەك. تيەۆكەليەۆ انادا سىرتقى ىستەر كوللەگياسىندا قازاق پەن قالماققا بايلانىسى بار قوڭىرسىعان كوپ قاعازداردى اقتارىپ ءجۇرىپ، 1616 جىلى جوڭعارياعا بارىپ قايتقان ەلشىلەر پەتروۆ پەن كۋنيسىننىڭ جۋرنالىنىڭ ۇستىنەن شىققانى بار. سوندا ولار تەرىستىك باتىس ويراتتاردى باسقاراتىن ءدۇربىت تايشىسى دالاي باتىردىڭ قول استىنا تورعاۋىت حو-ورلىك، شوروس شوقىر تايشىلاردىڭ ۇلىستارىمەن قوسا ۇلى ءجۇز قازاقتارى مەن ەنيسەي قىرعىزدارى دا قارايدى ەكەن دەپ جازىپتى. ءدال سول تۇستا مانجۇرلار دا قاراپ جاتپاعانعا ۇقسايدى. انشەيىندە باستارى پىسپەي جۇرەتىن ويراتتاردىڭ قايتادان اۋىز بىرىكتىرىپ، روسسيا پاتشاسىنا: «قول استىنا ال!» — دەپ قايتا-قايتا ەلشىلىك جىبەرۋى سونى اڭعارتقانداي. ميحايل فەدوروۆيچ پاتشانىڭ 1618 جىلدىڭ 14 اپرەلدە دالاي باتىردان كەلگەن ەلشىگە بەرگەن گراموتاسىنىڭ كوشىرمەسىن تيەۆكەليەۆ ءوز كوزىمەن كوردى. كەلەسى جىلى ءدال سونداي گراموتا حارا-حۋلا تايشىنىڭ ەلشىسىنە بەرىلىپتى. ول كەزدە حارا-حۋلانىڭ بەدەلىنىڭ كۇشەيگەنى سونشا، 1619 جىلى حال-حاستاردىڭ بيلەۋشىسى التىن حان ورىس پاتشاسىنا ەلشى جىبەرىپ، حارا-حۋلاعا قارسى بىرگە سوعىسايىق دەپ ۇسىنىس جاساپتى، شىركىن، ساياسات دەسەڭشى! التاي مەن تارباعاتايدىڭ نۋ جىنىسىنا سىيماي، بىر-بىرىنە اتارعا وعى جوق بولىپ جۇرگەن ەكى حاننىڭ ەلشىسى سىبىردەن ءدال ءبىر ۋاقىتتا اتتانىپ، ماسكەۋگە ءدال ءبىر كۇنى — 1620 جىلدىڭ 10 يانۆارىندا بارادى، ال 29 يانۆاردا اق پاتشا بىر-بىرىنە تىستەرىن قايراپ تۇرعان الاكوز ەكى ەلشىنى ءوز سارايىندا بىرگە قابىلدايدى.
ويراتتاردىڭ باستارى بىرىگە باستاعانىنان تەك التىن حان عانا ەمەس، قازاقتار دا قاتتى سەسكەنگەن تۇرلەرى بار. ويراتتار 1619-1621 جىلدار اراسىندا حالقالىقتار مەن قازاقتاردىڭ ەكى جاقتى قىسپاعىنا الدەنەشە رەت ويسىراتا تويتارىس بەرىپتى. مۇنداي شاپقىنشىلىقتار جوڭعار تايپالارىن تۇتاستىرا تۇسپەسە، ىدىراتا الماعان. 1625 جىلى دالاي تايشى مەن حارا-حۋلانىڭ اراسى جاراسىپ، تورعاۋىت تايشىسى حو-ورلىك ەدىل بويىنا قاراي ويىسا باستاعان. سول شامادا ولكەدە بولىپ قايتقان ميحايل تارحانوۆ: «ەدىل ساعاسى مەن ارال تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىك پۇشپاعىنىڭ اراسى قاڭىراپ بوس جاتتى، ۇشان-توعايدا يت جۇگىرتىپ، قۇس سالعان قالماق اڭشىلارىن كورۋگە بولادى»، — دەپ كەلىپتى.
سونى وقىعاندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تيەۆكەليەۆتىڭ جۇرەگى شىم ەتە قالعان-دى. بالكىم پاتشا سارايىنىڭ توڭىرەگىندە جۇرگەن سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ ورتا قول قىزمەتكەرى الەكسەي ءيۆانوۆيچتىڭ كوكىرەگىندە كەنەت ءوز اتىن ءوزى ۇمىتۋعا اينالعان نوعاي مىرزاسى قۇتلىق مامەت ماماشيەۆ مىرزا قايتا باس كوتەرگەن شىعار! اتالمىش ولكە ءبىر كەزدە ونىڭ اتا-بابالارىنىڭ كوك كورىنە ورىسكە، ءشوپ سارعايا قىستاۋعا شۇباپ، ارلى-بەرلى سايراڭداعان قونىستارى عوي. باياعىدا ايۋكە ورداسىنا بارعاندا تۇك كورمەگەندەي جىمپيىپ جاتقان جىمىسقى دالا بۇنى ءبىر كەزدە وسى وڭىردە تىرشىلىك كەشكەن جويقىن جۇرتتىڭ جۇرەگىنەن شاشىراعان ءبىر تامشى قان ەكەنىن ۇمىتىپ قالمادى ما ەكەن دەپ سىناپ جاتقانداي كورىنگەن. جوق، ۇمىتقان جوق... نەگە ۇمىتسىن. اتالارى ورىس دىنىنە كۇنى كەشە كىرگەن بۇلار تۇگىلى كنياز يۋسۋپوۆتىڭ ءوزى كەيدە اششى اراققا تويىپ العاندا جايىقتان ارعى كەڭ جازىق جايىندا كول-كوسىر حيكايا شەرتۋشى ەدى. كنياز ورىس اق سۇيەكتەرىنىڭ قاي-قايسىسى سەكىلدى ءوزىنىڭ اتا-تەگى جايىندا قىرۋار شەجىرە جيناي جۇرەتىن.
— الەكسەي يۆانوۆيچ، اقتارىپ جاتقان كوپ قاعازىڭنىڭ اراسىنان ءبىزدىڭ شالداردىڭ اتىن كورسەڭ، داپتەرىڭە ءتۇرتىپ الا ءجۇر، — دەيتىن.
ءيا، ورىس قاعازدارىنىڭ اراسىندا نە كوپ، نوعاي ورداسى جايىندا مالىمەت كوپ. تيەۆكەليەۆ قازاقتار مەن قالماقتار جايىنداعى ءبىراز ماعلۇماتتارى سول «نوعاي ىستەرىنەن» تاپتى. نوعاي ارحيۆتەرىن اقتارعان ادام مىناۋ جالعاننىڭ قانشالىقتى وپاسىز ەكەنىنە كوزىن وپ-وڭاي جەتكىزە الادى. ءبىر كەزدە كۇندەي كۇركىرەگەن التىن وردانىڭ اقىرعى بيلەۋشىسى توقتامىس بولعاندا، توقتامىستىڭ تۇبىنە بارلاس تەمىر جەتپەۋشى مە ەدى! ال، اقساق اياعىمەن جارتى جاھاندى جامباسىنا باسقان بارلاس تەمىردىڭ قانجىعاسىنا توقتامىستى توقتىشا وڭگەرىپ بەرەتىن ماڭعىت ەدىگە عوي! سول ەدىگە نوعاي ولگەسىن، وعان قاراعان ۇلىستى ءبىر ءوزى باسقارىپ، التىن وردانىڭ ەڭ اتاقتى بيلەۋشىسىنە اينالماي ما! سوندا كۇنى كەشە توقتامىسقا قارسى شىققان تەمىر ەندى كەشەگى وداقتاسى ەدىگەنىڭ وزىنە قارسى شىقپاي ما! سول اتاعى جەر جارعان ەدىگەنىڭ قول استىنداعى ەل بۇرىنعى بيلەۋشىلەرى نوعاي ولگەسىن قارا تەڭىز جاعالاۋىنداعى قونىستارىن تاستاپ، ەدىل مەن جايىق بويىنا اۋماي ما! ەدىلدەن ەرتىسكە، ارال تەڭىزىنەن ورال تاۋىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان ەڭ بايتاق ولكەنى ەدىگە نۇرادىن، كەيقۋات دەگەن ەكى بالاسىمەن بىرىگىپ باسقارماي ما! جالپى ۇلىستى بيلەپ وتىرعان ەڭ ۇلكەن امىرشىدەن كەيىنگى ءامىرشى نۇرادىن، ودان كەيىنگى ءامىرشى كەيقۋات اتاناتىن ءداستۇر سول داۋىردەن قالعان ەمەس پە! كەيىن بۇكىل نوعاي ورداسىنىڭ تىزگىنى سول نۇرادىن بالالارىنىڭ قولىندا قالماي ما! نۇرادىننان اق وردانىڭ حانى ءابىلقايىردىڭ زامانداسى جانە سىرلى اياقپەن بال ىشكەن سىرلاسى وقاس تۋعان دا، وقاستان مۇسا، جاڭبىرشى، اسان تۋماي ما! بيلىك بالانىڭ ۇلكەنى مۇساعا تيمەي مە! ب ا ق قونعان مۇسا بەس ايەل الىپ، ولاردان ون توعىز ۇل سۇيمەي مە! بايبىشەسى ىباق حاننىڭ قىزى قۇندىزدان شەگەم، الشاعىر، سەيتەك، كوشىم، شاھ-ماماي، ءجۇسىپ، ىسمايىل دەگەن جەتى ۇل تۋماي ما! سول جەتەۋدىڭ جاستاي ولگەن كوشىم مەن الشاعىردان باسقاسى جاستارىنا قاراپ كەزەك-كەزەك ەل بيلەمەي مە! وقاستىڭ ۇلى مۇسا اكەسىنىڭ دوسى ءابىلقايىر بالالارىنىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، قازاقتارىنا قارسى سوعىسىپ، مۇحامبەت ءشايبانيدىڭ سويىلىن سوقپاي ما! سول قىرقىستاردىڭ تۇسىندا جانىبەك پەن كەرەيدەن تاراعان قازاق سۇلتاندارمەن بىرگە وقاس تۇقىمىنان دا تالاي بوزداق جەر جاستانباي ما! مەيماناسى اسقان مۇسا بالالارى نوعاي ورداسىن بىلاي قويىپ، كورشى استراحان، قازان، قىرىم حاندىقتارىنىڭ بيلىگىنە ارالاسپاي ما! وزدەرى تۇگىلى وزگەلەردى بيلەپ-توستەپ ۇيرەنگەن مۇسا بالالارى اقىرى ءوزدى-وزدى جاۋلاسىپ تىنباي ما! ول ارازدىقتىڭ ەڭ ءورشيتىن تۇسى مۇسانىڭ بايبىشەدەن تۋعان ەكى كەنجەسى ءجۇسىپ پەن ىسمايىلعا بيلىك تيگەن كەز ەدى عوي! ول تۇستا بۇرىنعى التىن وردانىڭ ءبىر كەزدەگى شالقار تەڭىزى قايتىپ، ءار جەر-ار جەردەن قالعان شۇقاناق كولدەردەي جۇقاناق حاندىقتارىنا ورىس پاتشالارىنىڭ كوز تىگە باستاعان كەزى-تۇعىن. ولاردىڭ جانارىنا الدىمەن ىلىككەن اق ەدىلدىڭ بويىنا سامساي قونعان قازاننىڭ قارا قالاسى ەدى. ال قازانعا كوز تىككەن جاۋ سول تۇستا نوعاي ورداسىن بيلەپ وتىرعان ءجۇسىپتىڭ دە جەل جاعىنان شىعار ەدى. ويتكەنى قازاننىڭ بيلەۋشىسى — ءجۇسىپتىڭ قىزى سۇيىنبيكەنىڭ كۇيەۋى-تۇعىن. ورىستار قازاندى اۋەلى ايلامەن الماقشى بولدى. قازانىڭ تاعى قولدان-قولعا ءوتتى. اق پاتشا بۇل ايلاسىنان ەشتەڭە شىقپاعان سوڭ قازاندى كۇشپەن الۋعا بەل بۋدى. نوعايلاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا قارا يۆاننىڭ، ورىستاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا يۆان گروزنىيدىڭ قازانعا بەت العانىن ەستىپ ءجۇسىپ روسسياعا قارسى جورىققا شىقپاقشى بولدى. ءبىراق، اق پاتشا اۋىزىن الىپ قويعان نۇرادىنى تۋعان ءىنىسى ىسمايىل ەتەگىنەن تارتتى. سونىڭ ايتقانىن ىستەيمىن دەپ اڭىس اڭدىپ جۇرگەندە قازاننان ايىرىلدى. كوكىرەكتەرىنە سودان قاتقان قان قاشان ءبىر-بىرىنىڭ باسىن جالماسقانعا دەيىن جىبىمەي قويعانى. نوعاي اراسى ەكى ايىرىلدى. قىرىم مەن ورتا ازياداعى مۇسىلمان ەلدەرىمەن وداقتاسۋدى جاقتايتىندار ءجۇسىپ جاعىنا، ىرگەلەرىندەگى قازان مەن استراحاندى الىپ تۇرعان ورىستاردى جاقتايتىندار ىسمايىل جاعىنا شىقتى. استراحان الىناتىن 1554 جىلدىڭ اياعىندا الاۋىز ەكى جاق اقىرى شەكىسىپ تىندى. قاندى قىرعىن سوعىستا ىسمايىل اعاسى ءجۇسىپتى ءولتىرىپ، نوعاي ورداسىنىڭ بىردەن-بىر بيلەۋشىسىنە اينالدى. ءبىراق، ەكى اۋلەتتىڭ ورتاسىنداعى وشپەندىلىك وتى ونىمەن وشە سالمادى. ءجۇسىپ بالالارى ولە-ولگەندەرىنشە ىسمايىلمەن ارپالىسىپ ءوتتى. ولاردىڭ سوڭعى ايقاسى 1562 جىلى بولدى. سول شايقاستا جۇسىپتەن ەڭ سوڭعى تۇياق ىبرايىم مىرزا مەن ەلبەك مىرزا تۇتقىنعا الىنىپ، اق پاتشاعا اماناتقا اتتاندىرىلدى. قازىرگى ورىس اق سۇيەكتەرى كنياز يۋسۋپوۆتار سول ەكى مىرزانىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى بولىپ تابىلادى. بيلىك ىسمايىل اۋلەتىنە كوشكەنمەن ولاردىڭ دا كوسەگەسىنىڭ كوگەرگەنى شامالى. الشاعىردان تۋعان وراقتىڭ ۇلى قازي باستاعان ءبىر ۇلىس ەل كاۆكاز اۋىپ كىشى نوعاي ورداسى اتانىپ ول كەتتى. شاحمامايدان تۋعان التى ۇل بيلەيتىن ۇلىستار ىسمايىل بالالارىنا بۇيرەكتەرى بۇرماي، جەم اسىپ، ىرعىز اسىپ قىرىنداي كوشە-كوشە قازاق ورداسىنا اۋىپ بۇل كەتتى. قازاقتىڭ كىشى ءجۇزى سودان شىعىپتى دەگەن ءسوز دە بار. ىسمايىل بالالارىنىڭ وزدى-وزدەرىنىڭ دە اۋىزى بىرىگە قويماپتى. ءاعالى-ىنىلى تاناحمەت پەن ورىس ۇرپاقتارى ءبىر-بىرىنىڭ جاعاسىنا جارماسۋمەن ءوتتى. اۋەلى تاناحمەت بالالارى ورمانبەت، تىڭمامبەت، بايتەرەك ورىس بالالارىنىڭ قولىنان مەرت تاپتى. كەيىن ەستەرەك مىرزا ەل بيلەپ تۇرعاندا، تاناحمەت بالالارى ورىس تۇقىمىن باۋداي جۋساتادى. نوعاي ورداسىن 1600 جىلدان 1619 جىلعا دەيىن بيلەگەن ەستەرەكتى ارعى ءتۇبى نوعاي ورداسىنان شىققان ورىس شونجارى بوريس گودۋنوۆ قولدايدى. سول تۇستا ەستەرەك ورىس بالالارىنان قالعان تۇقىم-تەبەردى اق پاتشاعا اماناتقا اتتاندىرىپ، وردادان ءبىرجولاتا الاستايدى. قازىرگى كنياز ۋرۋسوۆتار اۋلەتى سودان تاراعان. وزدەرىنە بوي بەرمەگەن اۋلەتتەردى پاتشا سارايىنا اماناتقا اتتاندىرىپ قۇتىلۋ نوعاي بيلەۋشىلەرىنىڭ ۇيرەنشىكتى ءتاسىلى بولىپ العان-دى. بۇگىندە ورىس دۆورياندارى اتانىپ جۇرگەن كۋتۋموۆ، شەيداكوۆ، بايتەرەكوۆ، تاحتاريەۆ اۋلەتتەرى ارعى ءتۇبى سول كەپتى كيگەندەر ەدى.
تيەۆكەليەۆتىڭ سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ جىم-جىرت قويمالارىندا جاتقان سارعىش قاعازداردان كوز مايىن سارقىپ وقىپ العان سول وقيعالاردىڭ ءبارى بەسىننىڭ بۇلا ساعىمىنا تاپتالىپ بۇلدىراپ جاتقان مىناۋ قۇبا سۇر دالالاردا وتكەن-دى. وسى ءوزى كەلە جاتقان ىرعىز الابىندا دا نوعايلاردىڭ كوك الالى جىلقىسى مەن قاراقۇرىم قولى تالاي ويناق سالعان-دى. ەندى، مىنە، سول الامان-اسىر الا شابۋىلدار ولكەسى جىمپيىپ تىنىش جاتىر. ءسويتىپ الشاڭ باسقان اساۋ نوعايلاردىڭ باسىنداعى داۋرەندى دە ءبىرجولا ساپ قىلعان الگى جويقىن جوڭعارلار ەدى. جوڭعاردان بولىنگەن تورعاۋىت ءوزارا قىرقىستان ابدەن دىڭكەلەپ وتىرعان نوعاي ورداسىن اپ-ساتتە-اق توز-توز قىپ توزدىرىپ جىبەرىپ، ەدىل، جايىق، جەم بويىنىڭ جىلقى جۋسار قارا ءدوڭى مەن قوي مىڭعىرار نارىن شاعىلدارىن وزدەرىنە قاراتىپ الدى. تورعاۋىتتار قالعان قالماقتان 1623 — جىلان جىلى ءبولىنىپتى. سودان بەرى نوعايلاردىڭ اتى ءوشتى دە، ودان قالعان ەن قونىس سوناۋ التاي اۋىپ كەلگەن كوشپەندىلەرگە بۇيىردى. حو-ورلىكتىڭ بۇل قىلىعىن بىرەۋلەر جوڭعارلاردىڭ اراسىندا ورىسكە تالاسقان الاۋىزدىقتىڭ سالدارىنان سايىسا، بىرەۋلەر بۇرىنعى ماڭعول قول استىندا بولعان ولكەلەردى قايتادان وزدەرىنە قاراتىپ الۋدى ويلاعان تايشىلاردىڭ ادەيى ۋادەلەسىپ اپ ىستەگەن ايلاسى دەپ سانايدى. وعان 1640 جىلعى تارباعاتايداعى قۇرىلتايعا ويراتتاردىڭ قالعان تايشىلارىمەن بىرگە حو-ورلىكتىڭ دە قاتىسقانىن، 1644 جىلى باتىر قونتايشىنىڭ استراحان تۇبىندەگى ورىس قونىستارىنىڭ تىنىشىن الا باستاعان حو-ورلىككە قارسى بىرگە كۇرەسەيىك دەپ بارعان ۆلاديمير كلەپيكوۆتىڭ ۇسىنىسىن قابىلداماي تاستاعانىن، ايدالاعا شىعىنداپ كەتكەن تورعاۋىت تايشىلارى مەن تابان جۇرتتارىندا قالعان تارباعاتاي تايشىلارىنىڭ اراسىنداعى الىس-بەرىستىڭ ءالى ۇزىلمەي كەلە جاتقانىن تىلگە تيەك ەتەدى.
باياعىدا قالماق اراسىندا بولعانىندا تيەۆكەليەۆ تە بۇل ماسەلەگە ەپتەپ نازار اۋدارىپ كورىپ ەدى، ءىشى بىتەۋ جىمىسقى جۇرت ءبارىبىر سىر اشپاي قويدى.
حارا-حۋلانىڭ بالاسى حوتوقوسىن باتىر قونتايشى 1635 جىلى ماجۇرلاردىڭ قىتايدى باعىندىرىپ، قولدارى تيمەي جاتقانىن پايدالانىپ جوڭعار حاندىعىن قۇردى. وعان دالاي-لاما ەردەن باتىر قونتايشى دەگەن اتاق بەردى. باتىر قونتايشى اۋەلدەن-اق ەشكىمگە تاۋەكەلسىز بيلەۋشى ەكەنىن ايتىپ جار شاشا كەلدى. ول 1644 جىلى ميحايل فەدوروۆيچ پاتشاعا جازعان حاتىندا: «ەكەۋمىز دە ءوز مەملەكەتتەرىمىزدىڭ دەربەس پاديشاسىمىز»، — دەپ تەرەزەسىن تەڭ ۇستاي سويلەپتى. بۇل ارقىلى ول بوعدىحانعا دا، پاتشانىڭ دا مويىن ۇسىنبايتىنىن سەزدىرگەن ەدى. پاتشالار بۇنداي استامشىلىقتى كوپ كوتەرە بەرمەيتىن. تيەۆكەليەۆتىڭ نوعاي قاعازدارىن اقتارىپ وتىرىپ مىنانداي ءبىر كۇلكىلى جاعدايعا تاپ بولعانى بار. ىسمايىل 1553 جىلى ورىس پاتشاسىنا جازعان حاتىندا: «مەنىڭ سەنەن جاسىم ۇلكەن، سەن بولساڭ، مەنىڭ بالامنان دا كىشى ەكەنسىڭ»، — دەپ «ۇلىم» دەپ ءتىل قاتادى. يۆان ۆاسيليەۆيچ پاتشا جاۋاپ حاتتارىندا ءبىرازعا دەيىن «اكەي» دەي قويماعانىمەن «دوستىم» دەپ سىپايىسىپ جۇرەدى دە، 1558 جىلى ەلشىسى ەليزار مالسوۆ ارقىلى نوعاي مىرزاسىنىڭ وزىنە «پاتشا الديار» دەپ ءتىل قاتۋىن تالاپ ەتەدى. ميحايل فەدوروۆيچ تە اتا-بابالارىنىڭ ول ۇردىسىنەن حابارسىز ەمەس ەدى، ءبىراق وزىمەن تەرەزەسىن تەڭ ۇستاعان جوڭعار قونتايشىسىنىڭ اۋزىنا ءويتىپ قاقپاق بولعىسى كەلمەيدى. ويتكەنى ول كەزدە روسسيا ءۇشىن قونتايشىنىڭ ارعى جاعىنداعى جۇڭگو بوعدىحاندارى الدىندا باس يمەي، كوكىرەگىن جوعارى ۇستاعانى، ءوزىن تاۋەلسىز سەزىنگەنى وتە-موتە قاجەت ەدى. سوندىقتان دا ونىڭ دەربەس بيلەۋشى سەزىنگەن كوڭىلىنە شوق تاستاپ، ايتقانىن ەكى ەتپەۋگە تىرىسىپ باقتى. قونتايشىنىڭ سۇراتقان ۇستالارى مەن شەبەرلەرىن، ساۋىت، قالقان، اي بالتا قارۋ-سايماندارىن، ورىس قازىناسىنان اسىل بۇيىم، اقشالاردى كىدىرىسسىز جىبەرىپ تۇردى. جۇڭگو بازارىنان قول ءۇزىپ قالعان ويرات تايپالارىن ورىس بۇيىمدارىنا قانداي مۇقتاج بولسا، سىبىردە كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلە جاتقان ورىس تۇرعىندارى جوڭعاردىڭ مالى مەن ەت، ءسۇت، مايىنا، ءجۇن-جۇرقاسىنا سونداي ءزارۋ ەدى. باتىر قونتايشىنىڭ ورنىنا كەلگەن قالدان بەسوقتىنىڭ تۇسىندا دا ورىس پەن ويرات مايلى قاسىقتاي ارالاستى. ويراتتار روسسياعا ءوز جەرلەرى ارقىلى جۇڭگو بازارىمەن ساۋدا-ساتتىق جاساپ تۇرۋعا ەش كەدەرگى كەلتىرمەدى. ول تۇستا تەرىستىك ماڭعوليادا مانجۇر-قىتاي باسقىنشىلارىنىڭ ورتالىق ازيانىڭ سولتۇستىك باتىسىندا سين يمپەرياسى ۇستەمدىگىنىڭ ەتەك الۋى جوڭعار قونتايشىسىن تەك ويرات ۇلىستارى عانا ەمەس كۇللى باتىس ماڭعوليا قاۋىپسىزدىگىن مىقتاپ ويلاۋعا ءماجبۇر ەتتى. ويرات فەودالدارى روسسيادان كومەك سۇراي باستادى. ءبىراق، ورىس ۇكىمەتى ول كەزدە سىبىردە جەتكىلىكتى اسكەرى جوقتىعىنان ءارى ەجەلدەن بەرى جەلىسى ءۇزىلىپ كورمەگەن قىتايمەن اراداعى ساۋدا قاتىناسىنا زيان كەلتىرىپ الماس ءۇشىن 1685 جىلى مەرگەن قوشىقتىڭ ەلشىلىگىنە اشىق جاۋاپ ايتا المادى. قالدان بەسوقتى وعان قاراماستان مانجۇرلاردى جاقتايتىن حالقاس تايشىلارىن قايمىقتىرۋ ءۇشىن تەرىستىك موڭعولياعا جوڭعاريا مەن روسسيا بىرىگىپ سوعىس اشقالى جاتىر دەپ وڭدى-سولدى لاقاپ تاراتىپ باقتى. قىتايمەن ەكى ورتادا شي شىعارىپ الماۋدى كوزدەگەن پاتشا سارايىنا 1692 جىلى نەرچينسك ۆويەۆوداسى ف. ي. سكريپيسين ارقىلى قونتايشىعا ەشقانداي اسكەري كومەك بەرىلمەيتىنىن رەسمي تۇردە مالىمدەۋدەن باسقا امال قالمادى.
قالدان بوسىقتىدان كەيىن جوڭعاردى بيلەگەن سىبان راپتان شىعىس مايداندا دا، باتىس مايداندا دا ەلەۋلى تابىسقا جەتتى. ول 1711، 1712، 1714، 1717 جانە 1725 جىلدارى قازاق ۇلىستارىن قانسىراتىپ جەڭسە، 1715 جىلدان 1726 جىلعا دەيىن سوزىلعان ون ءبىر جىل بويعى سوعىستا قىتايلارعا دا ايتارلىقتاي تويتارىس بەردى. مانجۇرلاردىڭ جاڭا يمپەراتورى ءيۋنچجان سىبان راپتاننىڭ مانجۇر-قىتاي اسكەرىن ويرات مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىنان الىپ كەتۋ جونىندەگى تالابىنا قۇلاق اسۋعا ءماجبۇر بولدى. ءبىراق بۇل ۋاقىتشا ءبىتىم كوپكە سوزىلمادى. سين يمپەرياسى قالدان سەرەننىڭ قونتايشى بولعانىنا ءبىر جىل تولماي جاتىپ، سوعىستى قايتا باستادى. جوڭعارلارمەن سوعىستىڭ ءبۇيتىپ ساعىزداي سوزىلىپ كەتكەنى جۇڭگو جاعىنىڭ قابىرعاسىنا قاتتى باتقان ءتۇرى بار... وسى جۋىقتا «اق پاتشاعا پەكيننەن ەلشى كەلەدى ەكەن، ول جوڭعار حاندىعىن بىرگە جاۋلاپ، جەرىن ءبولىسىپ الايىق دەپ ۇسىنىس جاساماق ەكەن» دەگەن سىبىس تاراپ، ول تيەۆكەليەۆتىڭ دە قۇلاعىنا تيگەن-دى.
ولارى، ارينە، بەكەر اۋرە. ىرگەسىندەگى يتجىعىس ەكى ەلدىڭ بىرەۋىنىڭ كوكىرەگىنە بىرەۋىن شىعارىپ بەرىپ، اق پاتشاعا نە كورىنىپتى! ۇلكەن ەلگە ءدال وزىندەي ىرگەلى جالعىز كورشىدەن گورى وزىنەن الدەقايدا ءالسىز ۇساق-تۇيەك كوپ كورشىنىڭ بولعانى الدەقايدا ءتيىمدى. ونى ورىس پاتشالارى باياعىدان بىلەدى. وعان وسى جورىققا شىعار الدىندا روسسيانىڭ شىعىس ساياساتىنىڭ جاي-جاپسارىمەن قايتالاپ تانىسقاندا كوزى ابدەن جەتتى. باسقانى بىلاي قويعاندا، قازاقتار مەن جوڭعارلار اراسىنداعى شيەلەنىستىڭ تۇسىنداعى ورىس ۇكىمەتىنىڭ قىلىعى تاپ سونىڭ ايقىن ايعاعى ەمەس پە!
پاتشا سارايى سىبان راپتان مەن تاۋكەنىڭ تۇسىندا جاعا جىرتىسىپ جاتقان ەكى جۇرتتى بىر-بىرىنە جىعىپ بەرگىسى كەلمەي، قازاق ەلشىلەرىنىڭ قاي سوزىنە دە قۇلاق اسپاي تىرپ ەتپەي وتىرىپ الدى. سونداي ساياسي كولگىرلىكتەن ەكى جاق تا ءبىر-بىر ەلشىنىڭ قانىن ارقالاپ، ءبىرىنىڭ الدىندا ءبىرى بەتتەرىنە شىركەۋ ءتۇسىرىپ الدى.
تيەۆكەليەۆ ءدال وسى ساپارىنا باياعىدا تۇركىستاندا تۇتقىندا ءشىرىپ ولەتىن اندرەي نەپريپاسوۆتىڭ جيەنىن تاۋىپ الىپ، ەرتەڭ بوتەن ەلگە بارعاندا كۇتپەگەن جەردە شىعىپ قالار كولدەنەڭ داۋ-شارالاردىڭ تۇسىندا كەرەگى بوپ قالا ما دەپ ەرتىپ كەلەدى.
قايىپتىڭ تۇسىندا روسسيا جۇڭگو مەن جوڭعاردىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭدەرگە مىقتاپ نازار اۋدارىپ، قازاق پەن جوڭعاردىڭ ارا-قاتىناسىنا مەيلىنشە قانىعىپ الۋعا تىرىستى. سوندىقتان دا سىرداق بالاسىنىڭ ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە كۇنىنە ءبىر كوك اربا دوعارىلدى دا تۇردى. توبىلعا كەلگەندە باسقاندارىنان جەر ويىلارداي بوپ بۇتقا تولعاندارىمەن قايىپتىڭ ەلشىلەرى اۋسەلەلەرىنىڭ شامالى ەكەنىن وڭاي سەزدىرىپ الدى. «جوڭعارعا قارسى بىرىگىپ سوعىسايىق!» — دەپ كۇندە قاقسايتىن قايىپ حان بىردە قارا باسىپ، اۋزىنان جاڭىلىپ، بار بولعانى وتىز مىڭداي عانا اسكەرى بار ەكەنىن ايتىپ قويدى. قازاقتاردىڭ شىن قاۋقارىنىڭ قانداي ەكەنىن بىلگىسى كەپ، قايىپ ورداسىن شىر اينالىپ شىقپاي جۇرگەن توبىل ەلشىلەرى ەندى مىنادان كەيىن «شۋ، قارا قۇيرىق» دەپ تايىپ تۇردى. سودان قايتىپ قارالارىن كورسەتپەدى. ول — الەۋەتتىلەردىڭ اۋەلدەن كەلە جاتقان ۇيرەنشىكتى ادەتى ەدى. ءالدى ەكەنىڭدى، ءالسىز ەكەنىڭدى انىق بىلگەنشە سيپانشاقتاپ سىپايى بوپ جۇرەدى دە، وسالدىعىڭدى بىلگەسىن ودىرايىپ شىعا كەلەدى. ويتكەنى، ەرتەڭ كىم ءبىلىپتى، كۇندەردىڭ كۇنىندە ساعان قولىن سالۋعا تۋرا كەلەر. سوندا كەشەگى جىلى ءسوزى مەن وڭ قاباعى اياعىنا تۇساۋ، بەتىنە شىركەۋ بوپ جۇرمەي مە! سوندىقتان اۋەلدەن-اق اياز ءالىن، قۇمىرسقا جولىن بىلگەنى دۇرىس. اقىلى بار ءالجۋاز الەۋەتتىمەن تىرەسپەيدى. اقىلى جوق ءالجۋاز الەۋەتتىدەن كومەك سۇراۋدىڭ ورنىنا، «دوس بولايىق، وداق بولايىق» دەپ كىسىمسيدى. ءالدى ءالسىزدى وداق قىلىپ قايتۋشى ەدى. قايىپتىڭ قاتەسى وسىندا-تۇعىن. سول قاتەنى، ەندى مىنە، بۇل جولىققالى كەلە جاتقان ءابىلقايىر جاقسى اڭعارىپتى. ول 1726 جىلى قويباعار كوبەكوۆتى ەلشىلىككە جىبەرگەندە قازاقتاردى ەدىل بويى قالماقتارى سياقتى روسسيانىڭ قول استىنا الۋدى ءوتىندى. وداق جايلى اتىمەن اۋىز اشپاي، «ورتاق جاۋعا قارسى تۇرار كۇن تۋا قالسا، پاتشا اعزامنىڭ امىرىنە شىن جۇرەكتەن قۇلدىق ۇرامىز»، — دەپ ۋادە قىلدى. ءبىراق، كوبەكوۆ ەلشىلىگى ماقساتىنا جەتە المادى. سىرتقى ىستەر كوللەگياسى بۇنداي ۇسىنىستىڭ ورىس يمپەرياسىنا كەلەر-كەتەرى جوق دەپ تاپتى. ونداعىسى ول كەزدە قازاقتاردى ءوز جەرىنەن تىقسىرا قۋىپ شىعا باستاعان ويراتتارمەن قارىم-قاتىناستى شيەلەنىستىرىپ العىسى كەلمەگەندەرى ەدى. ءسويتىپ، «ەلشىلىكتىڭ وكىلەتتىلىگىن تانىتاتىن ايعاق جوق» دەگەن سىلتاۋمەن قويباعار ەلىنە قۇر قول اتتانادى.
ءبىر تاڭعالاتىن نارسە، پاتشادان مۇنشالىق اۋىر ديپلوماتيالىق سوققى الا تۇرسا دا، ءابىلقايىر دەگەنىنەن قايتپاپتى. جەلكەلەي قۋعان ويراتپەن قايىرىلىپ قايتا تىرەسىپ، جاۋدا قالعان ءبىراز جەردى قايتارىپ العاسىن ۋفا ۆويەۆوداسى ارقىلى تاعى دا ەلشىلىك جونەلتىپتى. قول استىنداعى حالقىمەن اق پاتشانىڭ قاراۋىنا كوشىپ، باسىبايلى باعىنىشتى بولاتىنىن اشىپ ايتىپتى. كورپەسىنە قاراي كوسىلگەن ءابىلقايىردىڭ بۇل ۇسىنىسى روسسيانىڭ ازياداعى مۇددەلەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا دا ەشقانداي زيان كەلتىرمەيتىن ەدى.
تيەۆكەليەۆتىڭ كوز الدىنا تاعى دا سول باياعى ءبىر كورىنىس ەلەستەدى. ەدىرەڭ مۇرتىن جەل جىعىپ، كوك ايران تەڭىز توسىندە مۇنارتىپ جاتقان شىعىس جاق جاعالاۋعا ويلانا كوز تاستاپ تۇرعان پەتر پاتشا كەلەدى. ول ورىس مەملەكەتىنىڭ ءتورت جاق ىرگەسىن دە تەڭىزگە تىرەپ الۋعا سونشالىقتى كۇش سالىپ باققان ەدى. ءۇش جاق ىرگە، ونىڭ كوزى بارىندا-اق، تەڭىزگە تىرەلدى. روسسيانىڭ ءالى كۇنگە اپتاپ سوعىپ تۇرعان اشىق ىرگەسى — وسى وڭتۇستىك-شىعىس جاعى. قالعان جاقتان قانداي جاۋ قوقاڭداپ جاتقان بۇل جاق ىرگەدەن سۇيكەنەر دۇشپاندى ازىرگە سوزبەن توقتاتا تۇرعاننان باسقا امال جوق. پەتر پاتشانىڭ باياعىدا تيەۆكەليەۆتەن قازاق دالاسىنىڭ ءجاي-جاپسارىن سونشالىقتى شۇقشيا سۇراۋىنىڭ سەبەبى وسىندا ەكەن... تيەۆكەليەۆ وعان كەيىن ءتۇسىندى. ورىس مەملەكەتى ءوزدى-وزى قىرقىسىپ جاتقان شىعىستاعى كورشىلەرىن الما-كەزەك قوستاپ، كومەك سۇراپ كەلسە، ەكەۋىن دە قۇرعاق ۋادەمەن الداپ-سۋلاپ شىعارىپ سالىپ، سول ارقىلى ەكەۋىن دە ءوز يەگىنىڭ استىندا ۇستاپ، تەزىرەك جاركەنت پەن ينديانىڭ التىنىنا جەتىپ الۋدى، ءۇندىستان تۇبەگىنە جانتالاسا قول سوزىپ كەلە جاتقان اعىلشىنداردىڭ الدىن وراپ كەتۋدى كوزدەيدى. ول ءۇشىن ازيا قۇرلىعىنداعى ەڭ باستى باسەكەلەسى قىتايدىڭ كوزى مەن كومەيىن جىلميىسقان جىلى قاباق، جىلتىراعان جىلى سوزبەن الدارقاتا تۇرىپ، ورتا شىعىسقا قاراي مىسىق تابانداپ جاقىنداي تۇسپەكشى. بۇل ارادا جوڭعارلار مەن قىتايلاردىڭ اراسىنداعى قىرقىس روسسياعا كىپ-قىزىل پايدا ەدى. جۇڭگو جوڭعارمەن جاعالاسىپ جاتقاندا ءۇندى مۇحيتىنا ءبىر جەتىپ السا، ار جاعىندا ءشۇرشىت يمپەراتورلارىنىڭ كۇنى دە ءبىر ۋىس بوپ شىعا كەلمەس دەيسىڭ بە!
روسسيا پاتشالارى قانشا سۇڭعىلا بولعاندارىمەن جەر-جاھاندى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ وتىرعان كوكتەگى ءتاڭىرى ەمەس قوي. ولاردىڭ دا دەگەنى بار-بار ۋاقىتتا دىتتەگەن جەردەن شىعا بەرمەسى حاق. ءبىر كۇن تىنىش تۇرۋدى بىلمەيتىن حالىقارالىق ساياسات مۇحيتىنداعى ۇيتقىما جەل امىسە ورىس جەلكەندەرىنىڭ جەلكەسىنەن يتەرمەلەمەي، ارا-تۇرا قاق ماڭدايلارىنان سوعىپ، قادالىپ تۇرىپ الاتىندى شىعارىپ تۇر. ورىس فلوتى ءالى قاراتەڭىزدەن ءارى اسا الماي جۇرگەن كەزدە كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ كەمەلەرى ءۇندى مۇحيتىنا شىعىپ اپ، ەمىن-ەمىن سايرانداي باستاپتى. ونىڭ ۇستىنە قىتايدىڭ كەرگىمە كەراۋىز ساياساتشىلارى شىك ءتۇس دەسەڭ، بۇك ءتۇسىپ، ايتقانعا كونە قويمادى.
تيەۆكەليەۆتىڭ ءوز كوكىرەگى ايتادى: ورىس پاتشالارى شىعىس ساياساتىندا ءۇش ءتۇرلى كەزەڭدى باستان كەشكەن سياقتى. اۋەلى ولار ورىس كوپەستەرى ساقالىن شوشاڭداتىپ كوپ ايتا بەرەتىن جاركەنت پەن ينديا التىنىنا، ورتا شىعىسقا جەدەلدەتىپ تەز جەتىپ الۋدى ماقسات تۇتتى. ءبىرىنشى پەتر «كاسپيي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىنا اياقتى نىق باسىپ تۇرىپ الۋعا» كۇش سالدى. بۇل ءۇشىن ول ورتا ازيا حاندىقتارىنداعى الاۋىزدىقتاردى پايدالانىپ، جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەرگە جەكە گۆارديا رەتىندە ورىس اسكەري وتريادتارىن جىبەرىپ، ءار جەر، ءار جەرگە اسكەري بەكىنىستەر سالىپ، ازياداعى روسسيا ىقپالىن كۇشەيتە بەرۋدى قۇپ كوردى. ىزدەگەنگە سۇراعان دەگەندەي وعان 1700 جىلى حيۋا حانى شاھنياز قول استىنا ال دەپ ەلشى جىبەردى. ءبىراق ونى پايدالانىپ «كاسپييدىڭ شىعىس بەتىنە شىعىپ الۋعا تەرىستىك ەلدەرىمەن سوعىس مۇمكىندىك بەرمەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە حيۋا حانى تاعى وزگەرىپ كەتتى. بۇل جولى پاتشا جاڭا حاندى تاققا وتىرۋىمەن قۇتتىقتاپ ءوزى ەلشى اتتاندىرۋدى ۇيعاردى. ول جوسپاردى جۇزەگە اسىرۋدى ءوزىنىڭ سەنىمدى ادامى، كاباردا بەگى داۋلەتكەرەي بەكمۋرزينگە تاپسىردى.
1715 جىلى ورىستار بەكوۆيچ-چەركاسسكيي اتاپ كەتكەن داۋلەتكەرەي بەكمۋرزين 1760 اداممەن استراحانعا كەلدى. مارت ايىندا قاسىنا 6350 ادام ەرتىپ 20 كەمە، 150 تۇيەمەن كاسپييدىڭ تەرىستىك شىعىس جاعالاۋىن زەرتتەپ قايتۋعا گۋريەۆكە قاراي جولعا شىعادى. وسى ساپاردا ول استراحاننان شىقپاي جاتىپ ءبىر ىڭعايسىز وقيعاعا تاپ بولادى. سول جىلى كۋبان تاتارلارىنىڭ باسشىسى سۇلتان گەرەي وتىز مىڭ اداممەن قالماق ۇلىسىن شابادى. ءۇش مىڭداي كىسىنى ءولتىرىپ، كوپ دۇنيە-مالدى تالاپ اكەتەدى. ايۋكە حان ءۇي ىشىمەن بەكوۆيچ-چەركاسسكييدىڭ وتريادىنا بارىپ تىعىلىپ باس ساۋعالايدى. حان ءوزىنىڭ امان قالعانىنا مىسە تۇتپاي، كنيازگە كۋبان بارىمتاشىلارىنا وق ات دەپ قولقا سالادى. بەكوۆيچ-چەركاسسكيي ول تىلەگىن ورىندامايدى. كاباردالىق بەك قالماق حانىنىڭ قاباعىنان قار جاۋا قالعانىن بايقاعانمەن، وعان ونشا كوپ ءمان بەرە قويماپ ەدى. كەيىن سونىسى تۇبىنە جەتىپ تىندى.
العاشقى ەكسپەديسيانىڭ ناتيجەسىن بەكوۆيچ-چەركاسسكيي بالتىق بويىنداعى ليباۆەدە جۇرگەن ءبىرىنشى پەترگە بارىپ باياندادى. ول كنيازگە كاسپييدىڭ شىعىس بەتىنەن قامالدار تۇرعىزۋعا، حيۋا حانىن روسسيانىڭ قول استىنا وتۋگە ۇگىتتەپ كورۋگە، امۋداريانىڭ بويىمەن يندياعا كوپەس اتتاندىرىپ، بارلاۋ جاساپ قايتۋعا تاپسىرما بەردى.
بەكوۆيچ-چەركاسسكيي استراحانعا قايتىپ كەلىپ، ەكىنشى جورىققا ازىرلەندى. ءجۇز وتىز سەگىز كەمەگە ارتىنىپ-تارتىنىپ شىققان سول ەكسپەديسيانىڭ قۇرامىندا تيەۆكەليەۆتىڭ ءوزى دە بار ەدى. جيىرما ەكى زەڭبىرەگى، التى مىڭ جارىمنان استام جاۋىنگەرى بار اۋىر قول 1716 جىلدىڭ 9 وكتيابرىندە ماڭعىستاۋداعى ءتۇپقاراعاننان شىعىپ، تەڭىزگە تىرەپ كىرىپ جاتقان جالاڭاش كوسەگە كيەلى پەتر قامالىن سالۋعا كىسى قالدىرادى. ودان ءجۇز جيىرما شاقىرىمداي جەردەگى بەكتۇرلى يشان شىعاناعىنىڭ قاسىنان الەكساندروۆسك بەكىنىسىنىڭ ىرگە تاسى قالاندى. نويابر ايىندا بالقان تۇبەگىندە قىزىلسۋ شىعاناعىنا جەتىپ، تاعى ءبىر تاس قامال سالۋعا كىسى قالدىرىلادى. ەكسپەديسيا 1717 جىلدىڭ باسىندا استراحانعا قايتىپ ورالادى.
سول كەزدە حيۋاعا بارعان ورىس ەلشىلەرى كىسى قوبالجىتاتىن حابارلار ايتىپ كەپ ءجۇردى. «ورىستار بىزگە ەلشى بوپ كەلە جاتقان جوق، باسىپ الماققا كەلە جاتقان كورىنەدى»، — دەپ كۇللى حيۋا دۇڭك-دۇڭك ەتەدى دەيدى. بەكوۆيچ-چەركاسسكيي ول ۇيتقىما حابارلاردى قۇلاعىنا قىستىرماي، ورتا ازياعا جاسايتىن جورىعىنا ازىرلەنە بەردى. 1717 جىلدىڭ 11 يۋل كۇنى ءۇش مىڭداي اسكەر، ءبىر مىڭداي كوشى-قوننىڭ قىزمەتشىلەرى نەبارى ءتورت مىڭ ادامى بار اۋىر قول ىرعالىپ-جىرعالىپ جولعا شىقتى. جول-جونەكەي كومىلىپ قالعان قۇدىقتاردى ارشىپ، و جەر، بۇ جەرگە شاعىن كەرۋەن سارايلار سالدىرىپ جايباراقات كەلە جاتقان كەرۋەنگە شىلدەن قۇدىعىنا جەتكەنشە ەشقانداي توتەن وقيعا ۇشىراسقان ەمەس. شىلدەن قۇدىعىنا تۇنەپ شىققان كۇنى تاڭەرتەڭ ايۋكە ەرتكەن جول كورسەتۋشى مەڭلى قاسقا مەن قاسىنداعى ادامدار ۇشتى-كۇيلى جوق بوپ شىقتى.
بەكوۆيچ-چەركاسسكيي سوندا دا ەلەڭ ەتپەي، ىلگەرى تارتا بەرەدى. تاعى دا توعىز كۇن ءجۇرىپ جالعىز قۇدىققا جەتكەن جەردە اتتارى شارشاعان مىڭ كىسىنى دەمالىسقا قالدىرىپ، استراحاندىق بەكزادا كەرەيتوۆتىڭ قاسىنا ءجۇز كىسى قازاق قوسىپ، شەرعازى حانعا حابارشى شاپتىردى. حان پاتشانىڭ ەلشىسىنە جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بوپ، تاعزىم ەتىپ اياعىنا جىعىلىپ، الدىنان شىعىپ قارسى الاتىنىن ايتىپ، كەرى قايتاردى. ءوزى سول ارادا جيىرما ءتورت مىڭ اسكەرمەن ورىس وتريادىنا تويتارىس بەرۋگە جوسپار قۇرىپ، استانادان اسىعىس اتتاندى. ونىڭ بۇ حابارى بەكوۆيچ-چەركاسسكييگە دە جەتەدى.
حاننىڭ قاراۋ نيەتىن ەستىگەن بويدا ايبۇعىر كولىنەن قاراعاش وزەنىنە جەتكەنشە ەكى شاقىرىمدىق جەرگە وكوپ قازىپ بەكىنىپ، جالعىز قۇدىققا تاستاپ كەتكەن كازاكتارىنا كىسى شاپتىرىپتى.
قاراقۇرىم حان اسكەرى ايبۇعىرعا جەتە بەرە الدارىنا ات بويى توپىراق ءۇيىپ، جەر قازىپ، التى جەرگە باتارەيا ورناتىپ، بەكىنىپ العان ورىستاردى كورەدى. شەرعازىنىڭ اقالتەكە ارعىماق ءمىنىپ، قايقى قىلىشتارىن تۇرە سەرمەيتىن تۇرىكمەن اسكەرى ەكى كۇن بويى شابۋىلداپ، كوپ ادامىنان ايىرىلىپ ەشتەڭە شىعارا الماعاسىن ايلاعا كوشەدى. ەرتەڭىنە حان ورىس شەبىنە اق تۋ كوتەرىپ ءبىتىمشى جىبەرەدى. ءبىتىمشى: «كەشەلى بەرگى شابۋىلدان حان بەيقابار. ول — مىناۋ وسى اراداعى كەيبىر تەنتەك بەكتەردىڭ ءوز بەتتەرىمەن ىستەپ جۇرگەن بۇزاقىلىعى»، — دەپ انت-سۋ ىشەدى. سول ەكى ورتادا اقالتەكە مىنگەن دۋدار بورىكتەر تاعى دا قاپتاعايلاپ قويا بەرەدى. حانعا تاعى دا جاۋشى شاپتىرىلادى. حان تاعى دا: «بۇل مەنىڭ ىقتيارىمسىز بولىپ جاتقان جاعداي. ايىپتىلاردىڭ ەرتەڭ ءوزىم جازاسىن بەرەم»، — دەپ كەشىرىم سۇراپ، بىتىمشىلىك وتىنەدى. ول ءسوزىنىڭ راستىعىن دالەلدەگىسى كەلىپ، كەشەدەن بەرگى بۇزاقىلىققا وسىلار ايىپتى دەپ ەكى ادامدى بەتتەرىنە كۇل جاعىپ، بىرەۋىنىڭ مۇرنىنان، ەكىنشىسىنىڭ قۇلاعىنان تاسپا وتكىزىپ، قوساقتاستىرىپ بايلاپ، قالىڭ اسكەردىڭ الدىنان جەتەلەپ ءوتىپ، كوپ الدىندا ماسقارالايدى.
اتالمىش جازا ورىندالعاسىن حان جاعىنان ەكى ادام ورىس لاگەرىنە كەلىپ بىتىمگە قول قويادى. حان بەكوۆيچتى ءوز شاھارىنا شاقىرىپ قوناق ەتكىسى كەلەدى، ءبىراق مۇنشاما قالىڭ قولدى تۇتاس سيعىزا الاتىن ورىن جوق، سوندىقتان اسكەردىڭ ءبىر بولىگى وسى ارادا لاگەردە قالىپ، ءبىر بولىگى قالاعا كىرسىن دەگەن ۇسىنىس جاسايدى.
بەكوۆيچ-چەركاسسكيي بۇل ۇسىنىسقا كەلىسىپ، ءوزىنىڭ ورىنباسارى بوپ قالعان مايور فرانكەنبەرگكە اسكەردى ەكى بولۋگە ءامىر ەتەدى. فرانكەنبەرگ ءۇش رەت ادام جىبەرگەندە دە ول امىرىنە كونبەي قويادى. اقىر اياعىندا اسكەري سوتپەن قورقىتقان سوڭ، وتريادتى التى ءجۇز ادامنان شاعىن-شاعىن توپقا ءبولىپ، ءارقايسىسىن ءار جاققا تاراتۋعا تۋرا كەلەدى.
حان بۇل حاباردى ەستىگەن بويدا الگىندەي شاعىن توپتاردى جەكە-جەكە تۇتقىنعا اپ، ءبىرازىن قىرىپ جىبەردى، ءبىرازىن شونجارلارىنا قۇل قىپ تاراتىپ بەردى. ءدىنبۇزار وپاسىز بەكوۆيچ-چەركاسسكييدى وفيسەرلەرىمەن قاماۋعا الىپ، ءوزىنىڭ كوز الدىندا تىرداي جالاڭاش شەشىندىرىپ، باسىن شاۋىپ ءولتىردى.
بۇل حاباردى ەستىگەن پەتر پاتشا كاسپيي تەڭىزى ماڭىنداعى اسكەرىنە حيۋاعا قارسى جورىققا شىعىپ كەك الۋعا بۇيرىق بەردى. ءبىراق، ورىس اسكەرى ءبىر قىرسىقتان سوڭ ءبىر قىرسىققا ۇشىرادى. اسكەر تيەگەن فلوت جول-جونەكەي تەڭىز ۇستىندە داۋىلعا ۇشىراپ، بىرنەشە كەمە سول كۇيى سۋعا باتتى، قالعاندارى ءولىپ-تالىپ شىعىس جاعالاۋعا جەتتى. ابدەن شارشاپ-قالجىراعان اسكەردە حيۋاعا شابار قايرات قايدان بولسىن. جەرگىلىكتى تۇرىكپەن تايپالارىنىڭ تومپەشىنە قايتا ۇشىراپ كورەسىنى ابدەن كوردى. اقىر اياعىندا، ولارعا ىزدەۋشى كەمەلەر اتتاندىرىلىپ، 1718 جىلى استراحانعا قايتارىلىپ الىندى.
سول ءبىر زوبالاڭداردىڭ تۇسىندا بۇگىن، مىنە، ىرعىز دالاسىندا سارى الا كۇيمەنىڭ ىشىندە سارى الا يىق ەلشى بوپ كەلە جاتقان ءتىلماش الەكسەي يۆانوۆيچ تيەۆكەليەۆ تە و دۇنيەدەن ءبىر-اق ات باسىن تىرەپ تۇرۋى ابدەن مۇمكىن ەدى! قۇداي وڭداعاندا، وعان تەڭىز ارقىلى يندياعا ساپار شەگىپ قايتۋعا تاپسىرما بەرىلگەنى. ونىڭ دا كەمەسى داۋىلعا ۇشىراپ، استرابادتان كەلىپ ءبىراق شىقسىن. تالايدى كورگەن تارلانبوز نەمەگە ءبىراز ۋاقىت استراباد اباقتىسىنىڭ ءدام-تۇزىن تاتىپ كورۋگە تۋرا كەلدى.
ءسويتىپ، ءبىرىنشى پەتردىڭ كاسپيي مەن حيۋا ارقىلى جەدەلدەتىپ يندياعا جەتىپ الۋ نيەتىن قۇدايى قۇپ كورمەدى.
بۇل جورىقتىڭ ساتسىزدىگىن كوپ ادام تۇپ-تۇگەل بەكوۆيچ-چەركاسسكييدەن كورەدى. بىرەۋلەر جورىققا شىعار الدىندا سۋعا كەتىپ ولگەن ايەلى مەن ەكى قىزىنىڭ قايعىسىنان اقىلىنان الجاسىپ، جورىققا دۇرىس باسشىلىق جاساي المادى دەيدى، ەكىنشىلەرى ول كەيىنگى كەزدە شاشىن تىقىرلاتىپ العىزىپ، قايتادان مۇسىلمانشىلىقتىڭ جولىنا ءتۇسىپ ەدى، اسىلى، ساتقىندىق جاساعان بولار دەپ بال اشادى، ءۇشىنشى بىرەۋلەر شىعىس ماسەلەسىن شىعىس ادامىنا سەنىپ تاپسىرۋعا بولمايتىن ەدى، اشىقاۋىزدىق جاسادى دەپ پەتر پاتشانىڭ ءوزىن قۇستانالايدى.
تيەۆكەليەۆكە سالساڭ، ول ءۇش پىكىردىڭ ۇشەۋى دە دۇرىس ەمەس. راس، بەكوۆيچ-چەركاسسكيي ءدال مۇنداي ءىستى ەڭسەرىپ تاستاۋعا شاماسى كەلمەيتىن شالاعاي كىسى بوپ شىقتى. ءبىراق، گاپ ونىڭ ايەلى مەن قىزدارىنىڭ ولگەنىندە دە ەمەس، قايتادان شاپان كيىپ، شاشىن تاقىرلاتىپ الدىرعانىندا دا ەمەس، حيۋا حانىنىڭ تۇمسىعىنىڭ استىندا جەر ويدىق قول شۇبىرتىپ، ءبىر كاسپييدى ءۇش رەت اينالىپ، كولەڭدەپ كوپ ءجۇرىپ العانىندا ەدى. ءدال مۇنداي ورالىمسىزدىققا بەكوۆيچ-چەركاسسكيي عانا ەمەس، ول كەزدەگى ورىس ۇكىمەتى دە ايىپتى-تۇعىن. مۇنداي جارتىلاي اسكەري، جارتىلاي ديپلوماتيالىق ميسسياعا ءويتىپ الىستان وراعىتىپ، الدىن الا ەكى جىل بويى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ىرعالىپ-جىرعالۋدىڭ كوك تيىنعا دا كەرەگى جوق-تى. ەلشىسىنىڭ ءوزى كەپ قامال سالىپ بەر دەپ تۇرعاندا سالىپ ۇرىپ جەتىپ بارۋ كەرەك ەدى. سوندا ءوزى اۋزىنان جاڭىلعان حيۋا حانىنىڭ ورىس جوسپارىنا تويتارىس بەرۋگە ەش قايرانى قالماس ەدى. حاندى قولعا مىقتاپ ۇستاعان سوڭ دا زەرتتەلىپ، سالىنار قامالدار سالىنار ەدى. ال بەكوۆيچ-چەركاسسكيي بولسا، پاتشا سارايى تاپسىرماسىنىڭ سىنىق ءارپىن وزگەرتپەي ءدال ورىندايمىن دەپ تەڭىز جاعاسىندا قاپتاپ وتىرعان قارا ۇزىكتى تۇرىكمەن اۋىلدارىنىڭ الدىندا اق جەلكەنىن جارقىلداتىپ اينالسوقتاپ ءجۇردى دە قويدى. كەمە تولى قىزىل جاعا، كوك جاعالىلاردى، وننان-مۇننان مويىنىن سوزعان مىس زەڭبىرەكتەردى كورمەي جاعاداعىلاردىڭ كوزدەرىنە تەرىسكەن شىعىپ پا! مىنا ىزعىنداي جۇرتتىڭ ەلشىلىك ەمەس اسكەر ەكەنى بەلگىلى بوپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە الگى ايۋكە حاندى رەنجىتىپ العانى قوسىلدى. كوز الدىندا بوتەن ۇلىستى توناپ ىرعاپ-جىرعاپ بارا جاتقان تاۋلىق تۋىستارىنىڭ وزبىرلىعىن كورىپ تۇرىپ قولدارىنان قاقپاعان كاباردا بەگىن قالماق حانى قايدان كەشىرسىن! ورىس ەلشىلىگىنىڭ ءجاي-جاپسارىن تۇگەل ايتىپ شەرعازىعا جاسىرىن جاۋشى شاپتىردى. ونى ەستىگەسىن شەرعازى بەيقام ۇيىقتاي الار ما...
ءدال وسىنداي ورالىمسىزدىق ءدال سول كەزدە ورتا ازياعا ءسىبىر جاقتان جەدەلدەن جەتىپ الۋ جوسپارىن دا جۇزەگە اسىرماي تاستادى.
ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى كنياز گاگارين 1713 جىلى پەتر پاتشاعا ەرتىس وزەنىنىڭ بويىنان بىرنەشە قامال تۇرعىزىپ، سولار ارقىلى جاركەنت التىنىن جاۋكەمدەپ كەتۋ جوسپارىن ۇسىندى. ول جوسپار دا پاتشاعا قاتتى ۇنادى. ونى جۇزەگە اسىرۋدى بريگادير بۋحگولسكە تاپسىردى. بۋحگولس 1715 جىلى ءۇش مىڭ اداممەن كەلىپ ءجامىش كولىنىڭ قاسىنا قامال سالىپ جاتقاندا، ويدا جوقتا ويراتتار تاپ بەرىپ، كوپ ادامىن، سونىڭ ىشىندە شەت ەلدەن شاقىرىلعان بىرنەشە مامانداردى تۇتقىن قىپ اكەتەدى. بەكوۆيچ-چەركاسسكيي مەن بۋحگولس ەكسپەديسياسىنىڭ ءدال ءبىر ۋاقىتتا بىردەي ساتسىزدىككە ۇشىراعانى پاتشا سارايىن مىقتاپ ويلانتتى. مۇنداي قاۋىرت اسكەري وپەراسيالاردان ءازىر باس تارتا تۇرۋعا تۋرا كەلدى. شىعىس ساياساتىندا اسكەري رەيدتەردەن گورى قايتادان ديپلوماتيالىق تاسىلدەرگە كوبىرەك ءمان بەرىلدى. بۇرىنعى ىرگەلەس حاندىقتاردى بىر-بىرىنە ايداپ سالاتىن ادىسكە ولاردان ءبىر قابات ارىرەك جاتقان ەلدەردىڭ اۋىزىن الاتىن ءادىس قوسىلدى. مۇنداي «سەكىرمە ساياسات» ورىس ديپلوماتياسىندا بۇرىن دا بار ءداستۇر ەدى. باياعىدا كوشىم حاننىڭ ىرگەسىنە زەڭبىرەك تىرەلگەندە پاتشا سارايى ونىڭ ار جاعىندا جاتقان تاۋەكەل حاننىڭ اۋىزىن الىپ العان-دى. سويتكەن قازاقتىڭ ءوز ىرگەسىنە زەڭبىرەك تايانعاندا ار جاعىندا جوڭعاردىڭ اۋىزى الىنعان-دى. ەندى جوڭعاردىڭ ىرگەسىنە تاقاپ كەلىپ قالعاندا ارعى جاعىنداعى قىتايلاردىڭ اۋىزىن قيسايتپاي بولمايدى. ورىس مۇددەسى ءبۇيتىپ ەكى وكپەسىنەن بىردەي قىسقان كەزدە الاۋىز حاندىقتار قايدان توتەپ بەرە الۋشى ەدى؟! ءسۇيتىپ روسسيانى تەرىستىكتەن مۇزدى مۇحيت، باتىستان اتلانت مۇحيتى، شىعىستان تىنىق مۇحيت قورعاپ جاتسا، كۇنگەيىنەن دە ولاردان كىشى ەمەس ءبىر مۇحيت قورشاپ جاتاتىن. ول مۇحيتتىڭ اتى — از ۇلتتار مەن ءالسىز حاندىقتاردىڭ اراسىنداعى ءوزارا قىرقىس. الاۋىزدىق مۇحيتىندا باتىلدىقتان گورى ءايلا-تاسىل كوبىرەك كەرەك ەدى. پەتر پاتشا تۇسىندا جەلكەسى كۇدىرەيىپ، جەلكەنى بيىكتەگەن ورىس فلوتى دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتقا دەندەپ كىرە باستاسا، الاۋىزدىق مۇحيتىندا دا ورىس ديپلوماتياسى دەيتىن جويقىن فلوتيليا ارشىنداپ جۇزە باستاعان-دى. مۇنداعى ادميرالدار — ديپلوماتتار. ولارعا تارعىل جولبارىستاردىڭ تايسالماس جۇرەگىمەن قوسا جىلماڭداعان جىلپوس تۇلكىنىڭ سىلاڭداعان ايار قۇيرىعى دا كەرەك-تى. اساۋ كاۆكاز روسسياعا تاياۋ شىعىسقا جولدى ءوزى اشىپ بەردى. ەندى مىناۋ الا شەكپەندى ورتا ازيا، ورتا شىعىس پەن تاياۋ شىعىسقا جول اشىپ بەرسە، روسسيانىڭ ىرگەسى ءۇندى مۇحيتىنا بارىپ ءبىر-اق تىرەلەر ەدى. ورىس ديپلوماتياسى سەكىرمەلەپ قىتايدىڭ اۋزىن الىپ جاتقاندا، ورىس اسكەرى مىسىق تابانداپ ورتا ازياعا ەنىپ، ينديانىڭ قالاقتاي جاۋىرىنىنا تۇمسىعىن تىرەپ تۇرىپ السا، كۇنگەي ەلدەرىنىڭ كاپ التىنى كوزىنىڭ الدىندا انىعىراق جارقىلداپ، ءتۇبى جاقۇتقا تولى ءۇندى مۇحيتىنىڭ شۋىلى قۇلاعىنا انىعىراق ەستىلەر ەدى.
پەتر پاتشا ول ارماندارىنا جەتە الماي كەتتى. روسسيانىڭ قىل تىزگىنىن قىرىق ءۇش جىل بويىنا ۋىسىنان شىعارماي كەلگەن ۇلى پاتشا 1725 جىلى ەلۋ ءۇش جاسىندا دۇنيە سالدى. ءوزى ەلى ءۇشىن نە كەرەكتىڭ ءبارىن ىستەگەن اتاقتى پاتشانىڭ قولىنان كەلمەگەن جالعىز شارۋاسى — ورىس تاعىنا وزىنە لايىق مۇراگەر قالدىرا الماعانى عانا ەدى. پەتردىڭ كوزى جۇمىلىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، كۇنى كەشەگى قويداي قوڭىر موماقان روسسيا اياق استىنان دۋىلداپ شىعا كەلگەنى. ۇلى پەتردىڭ تاقىمىنان قالعان تاق اكەسى الەكسەي ءميحايلوۆيچتىڭ ءبىرىنشى ايەلى ماريا يلينيچنا ميلوسلاۆسكايادان تۋعان يوان الەكسەيەۆتىڭ ەكاتەرينا، اننا، پراسكوۆيا اتتى ءۇش قىزىنا دا، ءوزىنىڭ اننا، ەليزاۆەتا اتتى ەكى قىزى مەن جالعىز ۇلى الەكسەيدەن تۋعان پەترگە دە تيمەي، شۆەدتەرمەن سوعىس تۇسىندا قاس-قاباعى ۇناپ قاپ ۇيلەنگەن ەكىنشى ايەلى ەكاتەريناعا بۇيىردى. سولداتتاردىڭ سابان توسەگىنەن پاتشانىڭ التىن سارايىنان ءبىر-اق شىققان جولى بولعىش ايەل مەنشيكوۆ، بۋتۋرلين، باسيەۆيچ، گالستينسكييلەردىڭ جەلەپ-جەبەۋىمەن التىن تاققا وتىردى. جاڭا يمپەراتريسا ونسىز دا ايران-اسىر ورىس جۇرتىن ودان سايىن تاڭىرقاتا تۇسكىسى كەلگەندەي پەتردىڭ ءوزى تاۋەكەل ەتىپ ۇلگەرە الماي كەتكەن ءۇش ماسەلەنى بىردەن قولعا الدى. روسسيادا عىلىم اكادەمياسىن قۇرىپ، وعان لەيب-مەديك بليۋمەنتروستى پرەزيدەنت قىپ تاعايىندادى. تەرىستىك تەڭىزدەرگە دات بەرينگكە ەكسپەديسيا باستاتىپ اتتاندىردى. گراف ساۆۆا لۋكيچ ۆلاديسلاۆوۆيچ-راگۋزينسكييدى قىتايدىڭ جاڭا يمپەراتورى يۋن-دجينعا ەلشىلىككە جۇمسادى.
پەتەربۋرگتان 1725 جىلدىڭ دەكابرىندە شىققان راگۋزينسكيي 1726 جىلدىڭ 24 اۆگۋسىندا شارشاپ-شالدىعىپ قياقتىدان ات شالدىرىپ، 21 وكتيابردە ءولىپ-تالىپ پەكينگە دە جەتتى. كەلىسسوز ستولىنىڭ باسىنداعى كەرگىلەستىڭ قاسىندا الىس جولدىڭ ازابى ويىنشىق بوپ قالدى. دۇنيەدە ءسوز دە كوپ ەكەن، ءسوزدى قۇبىلتۋدىڭ ءجونى دە كوپ ەكەن. ەكى جاق جەتى ايدىڭ ىشىندە بولاشاق كەلىسىم-شارتتىڭ جيىرما ءتۇرلى جوباسىن جاسادى. جيىرماسى دا قىزىل كەڭىردەك تالقىعا تۇسكەندە قابىلدانباي قالدى. كەشە عانا نۇكتە قويىپ كەتكەن جەرىڭ ەرتەڭ تاڭەرتەڭ قايتادان ءۇتىر بوپ شىعا كەلەدى، ول ءتۇس قايتا يميگەن سۇراۋ بەلگى بوپ توبەڭنەن ءتونىپ تۇرىپ الادى، اقىر اياعىندا سۇراۋ بەلگىنىڭ دە سورايعان مويىنى جىعىلىپ جەر باۋىرلاعان كوپ نۇكتەگە اينالادى. كەرگىمە داۋ سول بەتىمەن 1727 جىلعا دا جەتتى. جاڭا جىلدىڭ 7 فيەۆرالىندە جۇڭگو جاعى بەيبىت كەلىسىم دەگەن اتپەن جاڭا شارت جوباسىن ۇسىندى. ول جوبا ءسىبىردىڭ كوپ جەرىن قىتايعا بەرۋدى تالاپ ەتتى. راگۋزينسكيي ول جولى ولگەن جوق، ءبىراق ولگەننەن باسقا كورەسىنى تۇگەل كوردى. ەكى جىل بويى شالقايىسقان ەكى جاق 1728 جىلدىڭ 3 اپرەلىندە كەلىسىپ، شارتسىماق ءبىر قاعازعا قول قويىستى.
ءسويتىپ، قىتايدىڭ جاڭا يمپەراتورى روسسيانىڭ كۇن شىعىسقا بايلانىستى ۇمىتتەرىنىڭ ءبىر دە ءبىرىن اقتامادى. ەندى شىعىس ماسەلەسىندە ورىس اسكەرىنە عانا ەمەس، ورىس ديپلوماتياسىنا دا مىسىقتابانداپ قيمىلداۋعا تۋرا كەلدى.
جاڭا ديپلوماتيالىق ءادىستىڭ العاش سىنالار جەرى دە — وسى قازاق دالاسى بولماقشى. التىنعا اپارار قاقپانىڭ كىلتى قولعا تۇسسە ار جاعىندا ءقايتىپ قيمىلداۋ كەرەكتىگىن ۋاقىت ءوزى كورسەتە جاتار.
پەتردىڭ تۇسىندا دا، ودان كەيىنگى پاتشالاردىڭ تۇسىندا دا قازاق حاندارى قانشا رەت ەلشى سالىپ، كومەك سۇراسا دا، ورىس اكىمشىلىگى جىلتىراق قاباق تانىتىپ، جىلميا كۇلىپ شىعارىپ سالعانىنان تانبادى. ويتكەنى، قازاق حاندىعىنىڭ ار جاعىنان تىقسىرا قۋىپ كەلە جاتقان جوڭعارلارعا الدەرى كەلمەيتىنى ابدەن بەلگىلى ەدى. بەرگى جاعىندا: «اتتاپ باسشى، كانى!» — دەپ قالماق پەن باشقۇرت جالانىپ تۇر. سوندا قازاق: «ويباي، قۇتقار!» — دەپ ورىسقا كەلمەگەندە قايدا بارادى؟! ەندەشە ءوزى كەلسىن... اياعىنا جىعىلسىن... «باعىنام!» — دەپ باس ۇرسىن... سوندىقتاندا ءازىر وعان جىلى دا، سۋىق تا راي تانىتپاي، شىداي تۇرۋ كەرەك. ىرىڭدەي باستاعان جارانى ەرتە جارىپ اسقىنتىپ الماي، ابدەن ءپىسىپ، وزەگىن ءوزى اشقانىن كۇتۋ مەديسيناعا عانا ەمەس، ديپلوماتياعا دا كەرەك ءتاسىل. روسسيا سول قاعيدانى ۇستاندى. «كورە كەتتى دە، ولە كەتتى»، — دەمەسىن دەپ، ءابىلقايىردىڭ العاشقى ەلشىلىگىنە دە ەلپ ەتە قويمايدى. «روسسياعا باعىنۋعا شىن مۇددەلى بولسا، قايدا كەتەر دەيسىڭ، قايتىپ كەلەر»، — دەپ ويلادى.
سونى الىستان اڭعارعان، اراعا ۇزاق ۋاقىت سالماي، ۇسىنىسىن قايتالاپ ەلشى جىبەرگەنىنە قاراعاندا ءابىلقايىر دا ناعىز مىسىقتابان جىمىسقىنىڭ سويى سياقتى.
وسى جولى ورىس ۇكىمەتى بەكوۆيچ-چەركاسسكييمەن بۋحگولس ساتسىزدىكتەرىن قايتالاماۋعا كۇش سالىپ باقتى.
روسسيادان باسقا بارار جەر، باسار تاۋى قالماي بارا جاتقانمەن قازاقتاردىڭ ديپلوماتيالىق نارقى كوتەرىلە تۇسپەسە، ارزانداعان جوق. جانى قاتتى قىسىلسا: «اقىر ءتۇبى ءبىر ەسەڭ، بۇگىن ول توبەگە شىقسا، ەرتەڭ ءبىز توبەگە شىعارمىز»، — دەپ بوي بەرمەي بارا جاتقان جوڭعارلارعا باعىنا سالۋى دا مۇمكىن عوي. قازاق ەل ۇستارلارىنىڭ اراسىندا ونداي دا پيعىل جوق ەمەس كورىنەدى. ول دەگەن ءسوز، قانشا دەگەنمەن، ءالى كۇنگە ەشكىمگە تاۋەلسىز، ءبىر كەزدە ماڭعولداردىڭ قول استىندا بولعان قونىستاردىڭ ءبارىن قايتارىپ الۋدان دامەلى، شىن مانىندە، بۇگىنگى كۇنى ورتالىق ازياداعى ەڭ ىرگەلى، ەڭ ايبىندى مەملەكەتكە اينالىپ وتىرعان جوڭعار حاندىعى ءبىر يىعىمەن قىتايدى، ءبىر يىعىمەن روسسيانى كيمەلەپ كۇدىرەيىپ شىعا كەلەدى دەگەن ءسوز. بۇگىنگى جوڭعار-قازاق قىرقىسىنىڭ ارتى الگىندەي بوپ تىنسا، ەرتەڭ جوڭعار-قىتاي كيكىلجىڭىنىڭ نەمەن بىتەرىن كىم ءبىلىپتى. الدا-جالدا قىتايدىڭ پايداسىنا شەشىلە قالار بولسا، ءالسىز دە بولسا، سانى وزىڭنەن الدەنەشە ەسە كوپ حالقى بار مەملەكەت تاپ ىرگەڭە، جايىقتىڭ جاعاسىنا كەپ جامباستاي سۇلاپ جاتىپ الادى دەگەن ءسوز ەمەس پە! ال، جوڭعارلار جەڭە قالعان كۇندە دە، وڭ جاق بوساعاڭنان تاعى ءبىر كۇشتى مەملەكەتتىڭ دۇركىرەپ شىعا كەلگەنىنەن كوسەگەڭ كوگەرە قويا ما! ەكى جاعدايدا دا روسسيانىڭ قيىر شىعىسقا، ورتا شىعىسقا اتتاپ باسار ادىمى قىسقارا تۇسپەي مە؟ قازاق جوڭعارمەن، جوڭعار قىتايمەن ۇستاسىپ جاتقاندا ءۇندى مۇحيتى بولماعانمەن تىنىق مۇحيتقا ەركىن جەتىپ الۋعا بولادى عوي. قازىرگىدەي قىستالاڭ ساتتە كۇللى ازيانىڭ كىلتى بولىپ تۇرعان قازاق ورداسى روسسيانىڭ شىعىستاعى مۇددەلەرىنىڭ جۇزەگە اسار-اسپاسىنىڭ بىردەن-بىر كەپىلى بوپ تابىلادى. مۇندايدا، قازاق ورداسىنىڭ ديپلوماتيالىق نارقى ءقايتىپ اسپانداماسىن! ەندەشە، قازاقتاردىڭ بار حانى بولماعانىمەن ءبىر حانى الگىندەي وڭ قاباق تانىتىپ تۇرعاندا قاپى قالماي قيمىلداپ قالۋ كەرەك... انت قاعازىنىڭ استىنا پەتر پاتشا ايتقانداي، قازاق حاندارىنىڭ، ەڭ بولماسا، بىرەۋىنىڭ قولىن قويدىرىپ السا، باياعىدان بەرى كوزدىڭ جاۋى، كوڭىلدىڭ قۇرتى بوپ كەلە جاتقان ازيانىڭ كىلتى ورىس پاتشاسىنىڭ قالتاسىنان ءبىر-اق شىعارى ءسوزسىز. سوسىن داليعان دالالار كارتاعا دا تۇسەر، قامالدار دا سالىنار. سوندىقتان دا بۇل جولى كوشپەندىلەر سەسكەنەتىندەي كوپ قول دا ەرتكەن جوق، الدىن الا ەل قاراعان، جەر قاراعان، زەرتتەۋلەر دە جاسالمايدى. حاننىڭ ءوزى ايتپاسا، قالا سالۋ تۋرالى ءسوز دە قوزعالمايدى. بۇل جولعى مىندەت — حاننىڭ ءمورى باسىلعان ءبىر جاپىراق قاعازدى قولعا ءتۇسىرۋ. ەرتەڭ مىنا دالانىڭ ءاستى-ۇستىن يەمدەندىرەتىن تىلگە تيەك سول بولماق. سول قولعا تۇسكەنشە، حاننىڭ ءوزى ايتىپ جاتپاسا، وعان كوپ شارت تا قويىلمايدى.
پاتشا سارايىنىڭ نۇسقاۋى ءوز الدىنا، تيەۆكەليەۆتىڭ ويلاپ كەلە جاتقانى وسى. وسى جولى بەكوۆيچ-چەركاسسكيي مەن بۋحگولستىڭ كەبىن كيمەي، اق پاتشاعا كوكەيىن تەسكەن انت قاعازىن الىپ بارسا، روسسيانىڭ شىعىس ديپلوماتياسىنداعى جارقىراعان جارىق جۇلدىزى بۇل بولماعاندا كىم بولماق!
تيەۆكەليەۆتىڭ كوز الدىنا پەتر پاتشانىڭ قۋانعاندا جىبىر ەتە قالاتىن ەدىرەڭ مۇرتى ەلەستەيدى. ءبىراق، قۇداي مۇنىڭ ماڭدايىنا ونداي باقىتتى قيماپتى عوي. پاتشانى قويىپ، الگى ىندەتكە قارايتىن وستەرماننىڭ شۇڭىرەك كوزىنىڭ قيىعىنىڭ ءبىر قىلپ ەتكەنىن كورسە دە وسال بولماس ەدى...
وسىنى ويلاعاندا تيەۆكەليەۆ ماساتتانۋدىڭ ورنىنا قوبالجىپ قالادى. باقسا، روسسيانىڭ بولاشاققا ارتقان، ۇمىتتەرىنىڭ باسقا باتىس ەلدەرىنىڭ الدىنا شىعاراتىن شىعىستاعى مۇددەلەرىنىڭ كىلتى باسقا ەشكىمدە دە ەمەس، تەك مۇنىڭ وزىندە، سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ ءتىلماشى تيەۆكەليەۆ مىرزانىڭ اقىلى مەن ايلاسىندا، ءتىلىنىڭ ەبىندە، وسى جولعى ساپارىنىڭ ءساتىنىڭ تۇسەر-تۇسپەسىندە ەكەن.
ورىس ديپلوماتياسى بار بولعانى وتىز ەكى قاعازدان تۇراتىن باتىس پاسيانسىن بەس ساۋساعىنداي ءبىلىپ الدى، ال قاجەت دەسەڭىز ءجۇز قاعازدان تۇرا بەرەتىن شىعىس قيتۇرقىسىن قانشالىقتى مەڭگەرە الاتىنى وسى جولى بەلگىلى بولادى... ەگەر وسى جولى دا بۇرىنعى ارىپتەستەرى سەكىلدى بوتەن ەلدە وپات بولسا، نە يماندى اۋىزى سىلپ ەتپەي قۇر قول قايتسا، ورىس ديپلوماتياسىنداعى ءبۇتىن ءبىر كەزەڭ تاعى پالەن جىلعا كەيىن شەگىنەدى دەگەن ءسوز. ەگەر وسى جولى ول ءىس شىعارا الماسا، ءوزىن ادام ەتىپ، ساناتقا قوسقان پەتر اعزامنىڭ ءبىر اسىل ارمانى ءبىرى لوندون، ءبىرى پاريج، ءبىرى ۆەنا سارايىنىڭ قۇلاق كەستى ق ۇلى بولىپ العان قازىرگى پاتشا سارايى بيۋروكراتتارىنىڭ كوك شۇعاسىنىڭ استىندا ءالى تالاي جىل سۇرلەنەرى ءسوزسىز.
وسى جولى بۇل قۇلاسا، ساراي ماڭىنداعى مانساپقورلاردىڭ دا: «ءپالى، شىعىس ماسەلەسىن شىعىس ادامىنا سەنىپ تاپسىرۋعا بولمايدى دەپ ايتپاپ پا ەدىك!» — دەپ قۇدايلارى بەرىپ قالادى. بۇنىڭ مىنا ساپارىنان ەشتەڭە شىقپاعانىنان قازاقتاردىڭ نەسى قۇريدى دەيسىڭ! كوپ بولسا، بىر-ەكى جىل اڭىسىن اڭداپ تىنىش وتىرار. سوسىن باياعى سۇبحانقۇلدى پاتشاعا جۇمساپ، «كىنا بىزدەن بولدى»، — دەپ باس ۇرىپ، ات-شاپان ايىپ تولەۋدىڭ ورنىنا، سىي-سياپات الىپ قايتاتىن حيۋالىقتار قۇساپ بۇلار دا وتىرىك ءمۇلايىمسىر. بۇلاردان دا سوناۋ پەتەربۋرگكە دەيىن سالپاڭداپ شاۋىپ بارىپ قايتار ءبىر سۇبحانقۇل تابىلماس دەيسىڭ بە؟
وسى جولى قۇلاسا، ۇتىلاتىن تەك روسسيا عانا! ونىڭ نەبىر كەرەمەت جوسپارلارى تاعى دا بەيماعلۇم ەرتەڭنىڭ قاراۋىنا كوشەدى.
وسى جولى قۇلاسا، الەكسەي يۆانوۆيچ تيەۆكەليەۆ نەمەسە قۇتلىق مامەت ماماشيەۆ مىرزانىڭ مىناۋ ماڭگىر باسى، ەڭ بولماسا، ۋشاكوۆ تاقسىردىڭ اي بالتاسىنا بۇيىرماي دالانىڭ كورىنگەن كوك يت سۇيكەنەتىن ءبىر ساسىق بۇتاسىنىڭ تۇبىندە قۋراپ قالا بەرمەكشى.
شىركىن، مىناۋ قۇلازىعان قۇباقاي دالادا بۇنى نە كۇتىپ تۇر ەكەن. الگى ءابىلقايىر حان بۇل جايىندا نە ويلاپ وتىر ەكەن، بىلەر مە ەدى!
تيەۆكەليەۆ باسىن كوتەرىپ الىپ توڭىرەگىنە قارايدى. كورەتىنى — كوكجيەكتە كولكىپ تۇرعان باياعى سول كوك مۇنار عانا...
تاياق جەگەن ادامنىڭ جالقىلداپ ءىسىپ كەتكەن كوزىنىڭ الدىنداي بوپ كوكجيەككە كوك مۇنار كولكيدى دە تۇرادى. ول الاسا نارسەنىڭ ءبارىن جەرمەن جەكسەن قىپ جەرگە ءسىڭىرىپ جىبەرەدى دە، ءسال توبەسى قىلتيعان نارسەنىڭ ءبارىن سەرەيتىپ-سەرەيتىپ كوكپەن تايتالاستىرىپ قويادى. سوسىن مىنا ۇشان دالاداعى قاي قارايعاننىڭ الاسا، قاي قارايعاننىڭ بيىك ەكەنىن ءبىلىپ كور. انە، انادايداعى قاراۋىل توبەنىڭ باسىنداعى ساقشىنىڭ ءوزى قولىنداعى نايزادان بەتەر جىڭىشكەرىپ، كوزگە ەمىس-ەمىس قانا قىلاڭداتادى. قاپەلىمدە، سول ءبىر ساباق جىپتەي جىڭىشكە نارسەنىڭ قاشان قيمىلداعانىن، نە دەپ بەلگى بەرگەنىن اڭعارۋدىڭ ءوزى قيىن.
اشىق ىرگەگە وقتىن-وقتىن كوز تاستاپ وتىرعان ءابىلقايىرعا سول كوك مۇناردىڭ ىشىندە تەڭسەلىپ تۇرعان قىلدىرىق قاراۋىتقان قيمىلداپ تۇرعانداي كورىنەدى.
ءبىراق ول قوزعالسا، بەر جاعىنداعى ءار جەر، ءار جەرگە توپ-توپ قىپ ءيىرىپ قويعان ساقشى قوستارى دا قاراپ تۇرماس ەدى عوي. شاپقىلاپ شابارماندار كەلمەس پە ەدى! ءبارىنىڭ دە اياعىنا جەم تۇسە قالعان. ەشبىرى تىرپ ەتپەيدى. كولكىگەن كوك مۇنار. قۇباسۇر كەڭىستىك، تىلسىم تىنىشتىق.
حان ىرگەدەن كوزىن تايدىردى. بەت-اۋزى ىسىڭكى. كوزىنىڭ الدىندا جالقاياق كوگىس بار. ونسىز دا دومالاق باس سۇيەگى ودان سايىن تىرسيىپ ءىسىپ كەتكەندەي. جانارى ەش نارسەگە تاعاتتاماي اينالاسىنا ەسەڭگىرەي قارايدى. الا كوزىندەگى ۇشىپ-قونىپ تۇرعان قاراشىق، سيديىپ-سيديىپ ۇيىپ قالعان اياقتارى كوپتەن كوڭىلىن قۇرساپ تۇرعان شىدامنىڭ شار بولات ساۋىتىنىڭ دا سەتىنەي باستاعانىن سەزدىرگەندەي.
ءيا، سابىر دا قاشانعا سارقىلماسىن! ويلاعان ويىڭنان شىعىپ جاتساڭ، بۇنىڭ ءبارى ءالى-اق ۇمىت بولار-اۋ، ال...
حان كۇرسىنىپ قويدى. كوز الدىنا كەشەگى ءبىر پاتشادان ەلشى كەلەدى دەگەن حابار دۇڭكىلدەپ جەتكەن ءدۇبىرلى كۇندەر ورالدى. سول ءبىر دىردۋ ماجىلىستەردىڭ تۇسىندا جول سوقتى بولىپ كەلە جاتقان سارى الا يىق ۇلىقتى نۇرالى سۇلتان سوڭىنا ءار رۋدان جيىرما-وتىزدان جىگىت ەرتىپ مىڭ قارالى نوكەرمەن ەكى-ۇش كۇندىك جەردەن الدىنان شىعىپ قارسى الاتىن بولىپ ۋادە بايلاسىلىپ ەدى. سودان ءابىلقايىردىڭ ءبىرازعا دەگەن كوڭىلى توعايىپ جۇرگەن. ۇلكەن بالاسىن وڭكەي ءبىر ءوڭ سۇلىك سۇلۋ ات مىنگەن مىڭ قارالى سۇلەي جىگىتپەن ءقادىرلى مەيماننىڭ الدىنان جىبەرەتىن كۇندى اسىعا توسقان. ول كۇن دە كەلدى. ءبىراق باياعىدان بەرى كوڭىلىندە ماساتىداي قىرىق قۇلپىرىپ تۇرعان اڭسارلى كورىنىس كوز الدىندا بىردەن جاداپ-جۇدەپ سالا بەردى. رۋ باسىلارى اۋەلى جىگىتتەرىن ۋادەلى كۇنگە جىبەرە قويماي ءبىر شارشاتتى، سوسىن ايتقاندارىنىڭ تەڭ جارتىسىنا جەتەر-جەتپەس جىگىت جىبەرىپ ەكى شارشاتتى، ەندى، مىنە، جىگىتتەرى كەلگەنمەن وزدەرى قارالارىن كورسەتپەي ءۇش شارشاتىپ وتىر. قاراۋىل توبەنىڭ باسىنداعى قاراقشى دا قاشانعى قاققان قازىقتاي قاقشيار دا تۇرار دەيسىڭ. ءبىر كۇنى باسىنداعى بوركىن جۇلىپ الىپ بىلعالاڭدى سالار-اۋ. سوندا بۇل اي استىنىڭ تۇتقاسىن ءبىر ءوزى ۇستاپ وتىرعانداي بۇتقا تولىپ بىتكەن اق پاتشانىڭ سارى الا يىق ەلشىسىن سوقا باسى سورايىپ جالعىز قارسى الام با دەپ قورقادى. ءۇي ءىشىن ەرتىپ، بەلدەۋدىڭ قاسىندا تۇرىپ اتتان تۇسىرەتىن ول مۇنىڭ بالدىزى نە باجاسى ەمەس. ىرگەلى ەلدىڭ ەلشىسىنىڭ الدىنان يگى-جاقسىلارىنىڭ ءبارىن قازداي ءتىزىپ، ومىراۋىن تىكتەپ، يىعىن قومداپ، سان-سالتاناتىمەن شىقپاعاسىن، كەلىسسوزدەن نە ءپاتۋا كۇتپەكسىڭ! حانمەن كەلىسىپ شارتقا وتىرام دەپ كەلگەندە قايداعى ءبىر قۇيرىق-جالسىز قۋ باسقا قايدان جولىقتىم دەپ جۇرەدى مە، قايدام...
سونى ويلاعاندا وتىرعان جەرى وز-وزىنەن شوگىپ بارا جاتقانداي ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتەدى. جۇرەگىنىڭ باسىنان بىرەۋ ءسىلتى قۇيىپ جىبەرگەندەي. ءىشى-باۋىرىنىڭ ءبارى ىلجىراپ ءجيدىپ قويا بەردى. كەشە عانا اياعىنىڭ استىندا نىق جاتقان قارا جەر بۇگىن اساۋ اتتىڭ ساۋىرىنداي، اباي وتىرماسا، كوزىن الا بەرىپ، اۋدارىپ تاستاپ كەتەردەي. كارا جەر... قارا جەر... قاشان ءوز قۇشاعىنا الىپ، ومىرەم قاپتىرعانشا، جۇرەگىڭنىڭ باسىن ماي ىشكەندەي قىلشىلداتادى دا وتىرادى-اۋ... وسى جولى ول باسقا ءبىر ەلدەن كەلەر بەيتانىس مەيمانىن كۇتىپ جۇرمەگەندەي... ولشەۋلى تاعدىردىڭ مەرزىمدى شەگىن توسىپ وتىرعانداي. اياعىن ءبىر اتتاسا-اق، از كۇندىك الدامشى بولمىستىڭ جەمىرىلىپ بارا جاتقان اقىرعى جۇرناعى دا كۇرت وپىرىلىپ، ونى از كۇندىك قانا ۇيرەنشىكتى فانيدەن بەيمالىم باقيدىڭ قۇردىمىنا ءبىرجولا لاقتىرماق سەكىلدى. باياعىدان بەرى دىڭكەسىن قۇرتىپ كەلگەن تىپىر-تىپىر تىرشىلىك، ولەرمەندىككە سالىپ ىلگەرى وڭمەڭدەگەن ەسەك دامە ەرتەڭنەن باستاپ كول-كوسىر شالقي جونەلەتىندەي كورىنەتىن دە تۇراتىن كەلەشەككە ارتقان تەلەگەي-تەڭىز ءۇمىت-ارمان - ءبارى-بارى مىناۋ اي استى قيمىل-قىبىردىڭ قاي-قايسىسى سياقتى ءپاتۋاسى جوق، تاتۋى جوق تۇرلاۋسىزدىققا، ماعىناسىزدىققا اينالماق سەكىلدى. ماعىناسىزدىق... ماعىناسىزدىق... ماعىناسىزدىق... قاي جاعىنا قاراسا دا، كورەتىنى، تاباتىنى تەك سول عانا! مىنە، مىناۋ ەرتەڭ اق پاتشانىڭ ەلشىسى كەلگەندە قابىلدايمىن دەپ ادەيىلەپ جاڭادان جاساۋلاپ تىككەن الەكەي-جۇلەكەي اڭىلجىعان اق وردانىڭ ىشىندە قۇلازىعان قۋ مازار ماعىناسىزدىقتان باسقا نە بار... قاق توردە الشايتا قوندىرعان التىن تاق تۇر. ال، وندا نە ماعىنا، نە قادىر-قاسيەت بار؟ قۇلازىعان قۋ تاقتى جاعالاي جايعاسقان يگى جاقسى قايسى؟ قاسىڭ مەن قاباعىڭا قاراعان حالقىڭ قايسى؟ اياعىڭنىڭ استىنا ەتپەتتەي جىعىلىپ ەڭكىلدەپ جاتقان ايىپتىڭ قايسى؟ ايىپتىعا بەرىپ جاتقان جازاڭ قايسى؟ كوڭىلىڭدى تىندىرىپ، كوكىرەگىڭدى كوككە كوتەرىپ جاتقان جايساڭدارىڭ قايسى؟ ولاردى ەسىگىڭنەن جايراڭداتىپ شىعارىپ سالىپ جاتقان سىي-سياپاڭ قايسى؟ «ءا، بارەكەلدى!» — دەپ باس شۇلعىپ تۇرعان كوپ جارەۋكەڭ قايسى؟.. جارەۋكە دەمەكشى، قولداعى بيلىكتىڭ ودان اسقان كورىنىسى مەن كۋاسى بولۋشى ما ەدى؟ جان-جاعىنا قاماعان قالىڭ جارەۋكە جوقتا، قولىڭدا بيلىك تە جوق، باسىڭدا ب ا ق، اۋىزىڭدا ابىروي دا جوق.
مىنە، قىزىلدى-جاسىل حان وردا قۋ مازارداي قۇلازىپ تۇر. ەل ۇستاعان بيلەۋشىنىڭ ورداسىنان گورى وتپەي وتىرعان جەرى قىزدىڭ قىزىلدى-جاسىلدى وتاۋىنا كوبىرەك ۇقسايدى.
حاننىڭ ءقادىرى قول استىنداعى كوپ قاراقشىنىڭ ەنكىش ەڭكەسى مەن سىنىق نازارىندا ەمەس پە ەدى؟ ال مۇنىڭ قول استىنداعى جۇرت قانداي جۇرت؟ ەل تىزگىنىن ۇستادىم دەپ وتىر، قولىندا تىزگىن، قول استىندا ەل بار ما ءوزى؟ قولىندا تىزگىن بولسا، مىناۋ اباجا اپپاق وردا ءبۇيتىپ قۇلازىپ تۇرار ما ەدى؟! كوپتەن بەرى بۋۋلى جاتىپ كەشە عانا جايىلعان مىناۋ تاقىمىڭدى قىدىقتاپ باعار قىرمىزى كىلەمدەردىڭ ۇستىندە دۋاداقتاي-دۋاداقتاي بوپ ءتىزىلىپ يگى جاقسىلار وتىرماس پا ەدى؟ ءقازىر ولار ەرتەڭ كەلەتىن بەيتانىس ەلشىنى قايتىپ قابىلداپ، قانداي قوشەمەت كورسەتەتىنىن ايتىپ ءماسليحات قۇرىپ جاتپاس پا ەدى؟! ەلشى كەلمەك تۇگىلى، ەرتەڭ قۇدا كەلەدى حابار قۇلاعىنا تيسە، الدىن الا ات سابىلتىپ شاۋىپ كەپ، ەرتەڭگى توي-تومالاقتىڭ ءجاي-جاپسارىن ايتىپ قىزىل كەڭىردەك بوپ باعاتىن قازاق جارىقتىققا سۋ اعىپ دۇنيە جاراتىلعالى بىتپەگەن سابىر وسى جولى بىتە قالىپتى. مىناۋ كوك مۇنار كولكىگەن كوكجيەكتىڭ ار جاعىندا كول-كوسىر ەل جاتپاعانداي، جەر تىستەگەن جەرمەشەل مولالار جاتقانداي. جان-جاقتا ءبىر شوشاڭ ەتكەن وقشاۋ جۇرگىنشى كورىنسەيشى، ءسىرا؟ كورىنبەيدى-اۋ، كورىنبەيدى... باسقا اۋىلدان ات ءىزىن سالاتىن جولاۋشىلاردى بىلاي قويعاندا، جوق قاراپ، اعايىن ارالاپ تىنىم تاپپايتىن وسى اۋىلدىڭ قىدىرمالارىنىڭ دا اياعىنا جەم تۇسە قاپتى. نە كەلە جاتقان، نە كەتىپ بارا جاتقان ەشكىم جوق. وسىنداي سۇلەسوق اۋىلدا وتىرىپ جەر تۇبىنەن كەلە جاتقان ۇلىق قوناقتى كۇتىپ نە ابىروي تاپپاقسىڭ؟ قالعان قاساقانا جۇرت ادەيى سول ماسقارا ءساتتى كۇتكەندەي. باياعىدان بەرى قىلشا مويىنىنا سالماي كەلە جاتقان قىل تۇزاقتارىن وسى جولى لاقتىرماق بوپ، سوناۋ مەڭىرەۋ كوكجيەكتىڭ ار جاعىنان مۇنىڭ وڭشەڭ جان الارلارى جالاڭداپ تۇرعانداي. مىناۋ مولدىرەي تۇنىپ تۇرعان تىلسىم اۋا دا اۋا ەمەس ۋداي. ابايسىز مولىراق جۇتىپ قويسا، تابان سەرىپكىزبەي قاتىرا سالارداي. وسى ءبىر ءحالدى ول بۇدان دا بۇرىن ءبىر رەت باسىنان كەشكەنى بار سياقتى ەدى. ءبىر رەت پە ەدى؟ جوق، الدەنەشە رەت. ءتىپتى كۇندە-كۇندە كورىپ كەلە جاتقانى وسى ەمەس پە! جوق، ءدال وسىنداي ءبىر شاعىرماق كۇندى باستان كەشكەنى بار سياقتى.
ءدال وسى كۇنى دە بۇل مىناۋ جارىق جالعاننان ءدال بۇگىنگىدەي ماعىنالى ەشتەڭە تابا الماي قاتتى تورىققان سياقتى ەدى عوي... سول ماعىناسىز ومىردەن ابدەن ءتۇڭىلىپ اۋىر ويعا باتىپ وتىرعاندا ءبىر جىلت ەتكەن يگى ماقساتتىڭ ساڭىلاۋىن كوزى شالعانداي بولىپ ەدى عوي... سول ءبىر كومەسكى ساۋلەنى قۋا-قۋا وسى كۇنگە دە جەتىپ ەدى عوي... سوندا سول ماعىنالى ماقسات دەپ قۋالاپ كەلگەن كومەسكى ساۋلەسى دە ماعىناسىزدىقتىڭ جاي انشەيىن كوزدى ارباي بەرەتىن كوپ الدامشى ەلەسىنىڭ ءبىرى عانا بوپ شىققانى ما؟.. سوندا بۇنىڭ باياعىدان بەرگى جارعاق قۇلاعىن جاستىققا تيگىزبەي جۇرگەن جان ازابىنىڭ ءبارى ماعىناسىزدىقتان ماعىنا ىزدەگەن قۇر دالباسا عانا ما؟.. توڭىرەگى شۇبارىتىپ سالا بەردى. سول ءبىر شاعىرماق كوكتەم ويىنا قايتا ورالدى. كۇيزەلە تۇسكەن سايىن كوز الدىنداعى ەلەس انىقتالا، ايقىندالا ءتۇستى. قۇداي-اۋ، سول كۇنى دە ءدال وسىلاي قاراپتان-كاراپ قۇلازىپ وتىر ەدى-اۋ! وعان نە سەبەپ بولعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. بالكىم، سول جىلعى قىستىڭ جايسىزدىعىنان شىعار دەپ ۇققان كەيىن. ءيا، جارىقتىق جاراتىلىستان بىلگىر نە بار دەيسىڭ! قازاقتىڭ باسىنا تۇسەر زوبالاڭدى ەكى جىل بۇرىن سەزگەندەي. قىس ەكى جىل قاتارىنان كوك بەت قاتىننىڭ بەتىندەي بەدىرەيىپ ءوتتى. ەكى جىل قاتارىنان كۇز اياعىندا تۇسكەن كوبىك قاردى قاڭتاردىڭ قارا سۋىعى اش سيىردىڭ تىلىندەي جالاپ-جۇقتاپ جەپ قويدى. ەكى جىل قاتارىنان سول جەلتوقساننىڭ باسىنداعى توبىقشىلار ۇشقاناقتان باسقا ەشتەڭە تۇسپەدى. ەكى جىل قاتارىنان قارا جەر يت جىلعى كون تۋلاقتاي تاقىلدادى دا جاتتى. قىستىڭ سيقى الگىندەي بولعاسىن جاز قايدان وڭسىن! كوكتەمدە قويشىنىڭ كوپتەن بەرى مايلانباعان كون شوقايىنداي ءتىلىنىپ-تىلىنىپ جارىلىپ كەتكەن جەر اۋەلى كوز كورسەتپەس تاس باقانىڭ داۋىلى بوپ ءبىر بورادى. جاز بويى كۇن شىعىستان ادام كورمەگەن قىزىل جەل قادالىپ تۇرىپ اپ، جەر بەتىندەگى قۇم-توزاڭدى ۇشىرىپ اكەپ بەتىڭە شەڭگەلدەپ شاشتى دا تۇردى. ودان ەكىلەنىپ قازاننىڭ داۋىلى سوقتى. قىس بويى تەرىستىكتەن كوك سۇڭگىدەي ىزعىرىق ەستى. جەل جەپ تاستاعان تاقىرعا قىلتاناق قايدان ءوسسىن، تۇيەنىڭ ءتوس تابانىنداي جالتىرادى دا جاتتى. مال دەگەن نەتكەن ولەرمەن ماقۇلىق ەدى. توپىراق جالاسا دا، تىرمىسىپ جان بەرگىسى جوق. ءبىراق، بەزەرىپ العان قارا سۋىق نەنى شىداتسىن، ەكى قىس بويى ءاۋىل-ۇيدىڭ ءيتى مەن ءتۇزدىڭ ولەكسە جەيتىن تاعى جىرتقىشتارىنىڭ قۇدايلارى بەردى. كوپ اۋىلدىڭ قورا-قورا قويىنان تەڭ-تەڭ قارا تەرى عانا قالدى. اسىرەسە، ەكىنشى جىلعى قىس قازاق دالاسىن كۇيەدەي جالمادى. قىس قىس قوي، كوكتەمنىڭ قارا سۋىعىنان توبە شاشىڭ تىك تۇرادى. جاڭا قوزداپ، ءىشى-باۋىرى اڭىلجىپ بوس قالعان اش ساۋلىقتار ءۇي كورسە كيىزى مەن ءشيىن، ادام كورسە بالاعى مەن ەتەگىن شايناپ تۇرا ۇمتىلاتىن قاسقىرعا اينالدى. يت ەكەش يتتەن دە قاشپايدى. كورسە بولدى، قۇيرىعىنا اۋىزىن الا جۇگىرەدى. مالدى اۋىلدىڭ ءيتىنىڭ مالعا تيمەيتىن ادەتى عوي. ءبىراق، سۇمەڭدەپ سوڭدارىنان قالماعاسىن، اش ساۋلىقتارعا جىندارى كەپ ىرىلداپ تۇرا قالىسادى. كەيدە ءتىپتى شاپ بەرىپ تىستەي كەتەدى. ساۋلىقتاردىڭ ونىمەن شارۋالارى جوق، اۋىزى جەتكەن جەرگە كەنەدەي قادالىپ جىبەرمەيدى. يت سوسىن باسىمەن قايعى بوپ بەزە جونەلۋگە ءماجبۇر بولادى. انشەيىندە اياعىن بۋساڭ، مىڭق ەتپەي قىلجيا سالاتىن مومىن جارىقتىق ارپ ەتىپ اۋزىن الا جۇگىرەتىن تۇيەنىڭ ايباتىنان دا، جىلقىنىڭ تۇياعىنان دا شىمىركەنۋدى قويدى، قۇيرىعى مەن جاباعىسىنا جابىسادى دا قالادى. تۋعان بويدا قوزىسىنا تاپ بەرىپ، ۇستىندەگى شىرىشىن عانا جالاپ قويماي، قىربىق تۇگىنە كىرش-كىرش ءتىس قادايدى. تالاي قوشاقان كوزىن اشپاي جاتىپ ءوز ەنەسىنىڭ اۋزىنان اجال تاپتى. «اپىراي، مىنانداي دا سۇمدىق بولادى ەكەن عوي»، — دەپ جۇرت جاعاسىن ۇستاستى.
جۇرت شوشىسا، شوشىعانداي ەدى. جەردەن دە، ەلدەن دە، مالدان دا ءسان كەتتى. تەك يت كۇيلى بولدى. جەلكەلەرى كۇدىرەيىپ اۋىل اينالىپ شاپقىلايدى دا جۇرەدى. ەسىگىڭنىڭ الدىنا كەلىپ ءبىرىن-بىرى يىسكەلەسىپ جىنىڭدى كەلتىرەدى. «ەردەن ب ا ق تاياردا قاتىنى قۇتىرادى، ەلدەن ب ا ق تاياردا ءيتى قۇتىرادى دەۋشى ەدى. قالعانى قۇرىسا قۇرىسىن، قازاق تەك ارعىماعى مەن ازاماتىنا اباي بولسىن!» — دەپتى ءماتى بي.
بۇرىن مال تولدەپ، سارى ۋىزدى بۇيەنگە ساپ ءپىسىرىپ، ىرىمشىك قىپ قاتىرىپ، قازان-قازان ءسۇت ساپىرىپ اققا قالقىپ وتىراتىن قازاق اۋىلىندا اسايىن دەسە قارا سۋدان باسقا ەشتەڭە تابىلماي، ءۇي سايىن مۇرىنىنان سوراسى، كوزىنەن جاسى ارىلماي وتىرعان قىزىل قارىن جاس بالا جىلايدى، ولاردى نەمەن جۇباتارىن بىلمەي، جەردەگى ءوشىن كىمنەن الارىن بىلمەي، كوكتەگى قۇدايدىڭ قۇلاعىنا جارماسىپ جاتقان ءبىر-بىر قارا شۇناق قاتىن شاڭقىلدايدى. ورىسكە ايداعان مالىڭ جەرگە باسىن سالماي اۋىلعا قاراپ جامىراي ماڭىراپ تۇرىپ الادى. تۇيە بىتكەن كۇڭىرەنە بوزدايدى. جاۋ شاپپاي زارلانىپ جاتقان جاپا-تارماعاي ايعايدى ەستىگەندە تۇرا قاشقىڭ كەلەدى. تۇرا قاشقاندا دا قايدا قاشارسىڭ؟ وتىرا قالىپ ماڭگىنىڭ قيالىنا بەرىلەسىڭ. شىركىن-اي، دەيسىڭ! قازاقتىڭ ورتاق تاعى ءوزىڭنىڭ قول استىڭدا بولسا عوي؟ وندا مىناۋ قالىڭ قازاقتى ءبۇيتىپ قارالاي جاۋعا شاپتىرىپ قويار ما ەدىڭ؟ بىلتىرعى قىستىڭ سىلايىنان-اق شوشىپ، بارشا ەر ازاماتتى اتقا قوندىرماس پا ەدىڭ؟ «ءبىر كۇن تۋدىق، ءبىر كۇن ولدىك!» — دەپ ار جاعىنداعى شۇرشىتتەن ارپالىسىپ جاتقان جوڭعاردىڭ تۋ سىرتىنان، نە باتىستاعى قالماقتىڭ تاس توبەسىنەن تاپ بەرمەس پە ەدىڭ؟ قازاقتىڭ جاراقتانىپ بارىپ جەڭىلىپ قايتقان جەرى جوق، جەڭىلگەن تۇسىنىڭ ءبارى — جايباراقات وتىرىپ توبەڭنەن تۇسكەندە... ەگەر باياعىدا قۇدايدىڭ جوعىن شىعارىپ، تىرىلەي ىندىگەشكە كىرىپ الماعاندا اياكوزدە دە ءال بەرمەيتىن ەدىك. جوڭعار قىتايمەن ارپالىسىپ مۇرىنىنا سۋ جەتپەي وتىرعاندا تاپ بەرسە، ەڭ بولماسا، شەت ۇلىستارىنىڭ جەتىسۋدىڭ كوك مايساسىنا اۋناپ-قۋناپ قۇيرىعىن تەۋىپ، قۇتىرىپ جۇرگەن كوپ جىلقىسىن قۋىپ اكەپ، جىلىنشىگىنىڭ جىلان قاراعى ۇزىلەرمەن بولىپ وتىرعان اش-ارىقتىڭ اۋىزىن قىزىلداپ، قاجاڭ-قۇجاڭعا قارىق قىلادى عوي. جارايدى، جوڭعارعا تيىسۋگە ءداتى بارماي-اق قويسىن! سۋ-سۋدىڭ بويىنا ەگىن سالىپ، ۇرالارىن استىققا تولتىرىپ الىپ، قالا شىعىپ بارعان قازاقتاردىڭ تۇيەلەرىن، شاپاندارىن شەشىپ اپ، جەلكىلدەتىپ ۇركىتىپ، ىشەك-سىلەلەرى قاتىپ وتىرعان بۇحارا مەن حيۋاعا كۇشى جەتەدى عوي. ولاردى وسىندايدا نەگە تەزگە سالىپ الماسقا! تاۋكە ولگەندە بۇلار ەندى قايتەر ەكەن دەپ، ءبىراز ۋاقىت اڭىس اڭدىعان اينالانىڭ ءقازىر قايتادان جاندانا باستاعان سىڭايى بار. جاندانباي دا ءقايتسىن! تۇركىستانداعى بولاتتىڭ داستارقانعا قول سوزعاننان باسقا قارەكەتى كورىنبەيدى. قايىپ قالماققا شاۋىپ تا، ورىسپەن امپەي بولىپ تا ەشتەڭە بىتىرە الماي، دۇنيە سالدى. ۋدان ءولىپتى دەسەدى. نە دە بولسا، جورىقتا ەمەس، ءوز تورىندە، ءوز توسەگىندە سارى جامباس بولىپ سارعايىپ ءولىپتى. ايتەۋىر، اڭگىمە ىزدەپ قالعان قازاقتىڭ ەزۋىن ءبىراز قيعاشتاتتى. ولار سو ءبىر ويدا جوق اجالدى ءار ساققا جۇگىرتەدى دەسەدى. بىرەۋلەر ونى ءولتىرىپ جۇرگەن ءىنىسى سامەكە ەكەن، ورتا ءجۇزدىڭ تىزگىنىن ءوزى الايىن دەگەن ەكەن دەسە، ەكىنشىلەرى بولاتتان كورەدى. ءتىپتى ءبارىن قويىپ، «ءبىر پالە كەلسە، وسىدان كەلەدى» دەپ جەر تۇبىندەگى بۇدان كۇمانداناتىندار دا از ەمەس سياقتى. باياعىدا ازىن-اۋلاق امپەيى بولىپ جۇرگەندە، ەكەۋىنىڭ قۇداندال بولعان جايى بار-دى. قازاقتا جىگىت پەن جىگىت دوستاسسا ات الماساتىن، جاقسى مەن جاقسى دوستاسسا، قىز بەرىپ، قىز الىسىپ، كىندىك بايلاساتىن ءداستۇر بار عوي. سول ۇردىسپەن قايىپ بالاسىن مۇنىڭ نەمەرە قارىنداسىنا ۇيلەندىرگەن-دى. ونداعى قايىپتىڭ ويىن ءبىر اللا ءبىلسىن، ال بۇل كۇندەردىڭ كۇنىندە ورتا ءجۇزدىڭ تىزگىنىنە قول سوزۋعا قاقىسى بار جاس سۇلتاننىڭ وزىمەن جەكجات بولعانىنا ىشتەي قۋانباسا، رەنجىمەگەن. ءبىراق، ونىمەن ورتا ءجۇزدىڭ تىزگىنى باتىرعا ءبارىبىر تيە قويار ءتۇرى كورىنبەيدى. ءبىر جاقتان جالاڭداپ سامەكە شىقسا، ءبىر جاقتا جاۋداي جاعالاسىپ ابىلمامبەت ءجۇر. كەڭ دالاعا سىيماي ءوز يىعىن ءوزى جۇلىپ جەپ جۇرگەن باراق پەن كۇشىك تاعى بار. ولار، شامالىدا باتىرعا تەڭدىك بەرە قويماس. ونىڭ ۇستىنە باتىردىڭ ءوزى دە اكەسى مارقۇم سەكىلدى، كەكىرەيىپ، كەۋدەسىن كوتەرە بەرگەننەن باسقا ەشتەڭە بىلمەيدى. قاسىنا كوشىرىپ اكەپ، التى شەكتىگە ۇلىسبەگى قىلىپ قويدى. قاراۋىندا ورتا ءجۇزدىڭ دە كەيبىر اۋىلدارى بولا تۇرىپ، ءابىلقايىر ولارعا جادىك تۇقىمىنىڭ ءتولىن جورتا جولاتپادى. وندا دا ءبىر كوزدەگەنى بار. ءوز بالالارى دا ۇيەلمەندى-سۇيەلمەندى بولىپ ءوسىپ كەلەدى. جان-جاعىنان سەلدىر بولعانمەن، مال جاعىنان قويۋ الگى ءۇش رۋعا سولاردىڭ ءبىرىن ۇلىسبەك قويسا، كىم ءبىلىپتى، كۇندەردىڭ كۇنىندە وسەكە بالالارى دا ورتا جۇزگە قولىن ىلىكتىرەر... ال باتىردىڭ ءوز قاسىندا بولعانى جاقسى. ورتا ءجۇز تىزگىنىنەن دامەلى ءبىر تورە قاسىندا بولعانى جاقسى. ورتا ءجۇز تىزگىنىنەن دامەلى ءبىر تورە قاسىندا بولسا، ول ەلدىڭ دە ءبىر كوزى مۇنىڭ جاعىندا جۇرەدى عوي. ونىڭ ۇستىنە، ءابىلقايىردىڭ باياعى اياكوز وقيعاسىنان كەيىن كوكىرەگىنە شەمەن بوپ بايلانعان ءبىر ويى بار. ونى جۇزەگە اسىراتىنداي ءسات شىعىپ جاتسا، باتىردىڭ دا ءبىر كەرەگى بولادى. ۇلى ءجۇز تىزگىنى ءىنىسى جولبارىستا، كىشى ءجۇز تىزگىنى وزىندە، قايىپتىڭ قارا شاڭىراعىن قاسىنا تىگىپ قويسا، ورتا ءجۇز تىزگىنىنەن دە دامەتۋگە قاقىسى بار ەمەس پە! ءبىراق، ول ويى ءالى قاشپاعان قاشاردىڭ ۋىزى. بىرەۋ-مىرەۋگە تىسىنەن شىعارىپ كورمەك تۇگىلى ەسىنە دە كوپ الا بەرمەيدى. ويدا جوقتا قيالىنا ىلىكتى دە، كوكىرەگىنە شەمەن بولىپ بايلاندى. مىنانداي الاساپىران زاماندا بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرعانداي بولاتىن ول نيەتىن كۇندە جادىنا الىپ، ءوز كوڭىلىن ءوزى قاجىتا بەرگىسى كەلمەيدى. ءبىراق ءبىر ءسات تە ۇمىتپايدى. ودان تەك ءولىم عانا اينىتا الار. كىسىدە كوكەيتەستى ماقساتتىڭ عانا بولۋى از، سول ماقساتتىڭ ۇرىمتالىن سارىلا كۇتە الار سابىر دا كەرەك قوي. ال، ءقازىر... ءقازىر ول بولات قوزعالماي تىرپ ەتپەيدى. ويتكەنى، بولاتتىڭ تاپ نە ىستەسە دە، بۇلدىرمەسە كۇلدىرە قويار ءتۇرى كورىنبەيدى. ءوز باسىنان ەشتەڭە شىقپايدى، ءوز ويىنا ەشتەڭە تۇسپەيدى، ءوز قولىنان ەشتەڭە كەلمەيدى. بىلايعى تۇرپاتى شىنجاۋ جۇقا كورىنگەنمەن باس تەرىسى تۇيەنىڭ كوڭىندەي تىم قالىڭ بىلەم. ەشتەڭەنى وزدىگىنەن اڭعارىپ، وزدىگىنەن تۇيسىنەر سىڭايى بايقالمايدى. ال، وعان اقىل ايتا قوياتىن ادامنىڭ دا رەتى شامالى. سامەكە، باراق، كۇشىككە، ءسىرا، اقىل قوسپايدى. سوندا بولات قايتەر ەكەن... قاشانعى ءبۇيتىپ تۇياق سەرىپپەي جاتار ەكەن. بۇل دا، مىنە، نە دە بولسا، كورىپ الۋعا بەل بۋدى. ءوزى تىنىش جاتقانمەن، قاسىنداعى باتىردى تىنىش جاتقىزبادى. التى شەكتىنىڭ سەن تۇر، مەن اتايىن جىگىتتەرىن قاسىنا قوسىپ، جارعاق قۇلاعىن جاستىققا تيگىزبەي جورتۋىلعا قويدى. ءقازىر دە، مىنە، جورىقتا. سوناۋ جەر تۇبىندەگى تۇرىكمەندەردىڭ ۇرالارىنداعى استىقتارىن ارتىپ، ورىستەگى مالدارىن قۋىپ كەلمەك. ءسۇيتىپ مىناۋ اشتان ءولىپ بارا جاتقان ءوز ۇلىسىنا قىزىل تاراتپاق...
ءابىلقايىر كۋيەۋ بالاسىن جورتۋىلعا جۇمساپ، قوس استىنداعى ەلدىڭ شيەتتەي قاتىن بالاسىنىڭ ساۋابىن عانا الىپ قويمايدى. كانىگى نەمە ەل باسىنا ءىس تۇسكەندەگى بۇل قايراتىنىڭ ءىز-تۇزسىز كەتپەيتىنىن دە ءىشى سەزەدى. «مالىڭ ولسە — قىزىلداس، قاتىنىڭ ولسە — جىلۋلاس!» دەيتىن قازاق الماقتىڭ دا سالماعى بار ەكەنىن ەشقانداي ەسىنەن شىعارعان ەمەس. اشتىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى توقتىقتا ۇمىتىلار ما! ەرتەڭ ەستەرىن جيىپ، الدارىنداعى مال اياقتارىنان تىك تۇرعاسىن قازىرگى جەگەن ءبىر-بىر توقتى-تورىم بوپ ۇيىرگە قوسىلادى. ونىڭ ۇستىنە قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعاندا ارىستاننىڭ اۋىزىنداعى، تۇرىكمەننىڭ تورىندەگىنى اكەپ قىزىل قارىن حالقىنىڭ اۋىزىنا ۇستاعان ءمارت ازامات اتى جايىلادى. بارىنەن بۇرىن ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتاندارىنىڭ كوزىن قىزىقتىرادى. ءوز سۇلتاندارى مىنانداي الاساپىراندا قىلار قايرات تابا الماي، ۇيلەرىندە بۇعىپ جاتقاندا جولبارىستاي جورتىپ جاۋ وتىندە جۇرگەن باتىر سىندى سۇلتاننان كورەر كوزگە ايىرىلىپ قالىپ وتىرعانىن كورسىن، بالەم! ءابىلقايىرعا دا كەرەگى سول — ەل الدىندا جادىك تۇقىمىنىڭ بەدەلىنىڭ تۇسە بەرگەنى. اسىرەسە ءوز ىقپالى جۇرمەيتىن سامەكە، ابىلمامبەت، باراق، كۇشىكتەردىڭ ابىرويىنىڭ ايرانداي توگىلە بەرگەنى دۇرىس. قايتا ولاردىڭ الدىندا باتىردىڭ ايدىنى اسا بەرگەنى ءجون. قانشا دەگەنمەن، ءوز باۋىرىنا كىرىپ وتىر عوي. باتىردىڭ ەر اتى، ەتى ءتىرى اتى جايىلا بەرسە، جادىك تۇقىمىنىڭ ءوزارا ءدۇردارازدىعى ءورشي تۇسپەسە، السىرەمەيدى. سوندا مىناۋ جالپاق الاشتا ءجون بىلەتىن، باس بىلەتىن سۇلتان ءبىر ءوزى، كىشى بالادان تۋدى دەپ قاتارعا قانشا قوسپاساڭ دا، قاتار تۇرعىزىپ قويىپ، قاي جاعىنان سىعالاساڭ دا، جالى بيىك تۇراتىن بۇل، ءابىلقايىر ەكەنىن كورسوقىرلار دا كورەر. كورەر دە ىشتەرى جىلىر... ىشتەرى جىلىسا ار جاعىنداعىسىن ءوزى بىلەدى. قالىڭ قازاقتى ءبۇيتىپ ءارپىل-تارپىل قويماس ەدى. ءبىر جاعىنا شىعارار ەدى...
ول ايتەۋىر التىن تاق استىندا، التىن ءتاج باسىندا، ءۇش الاشتىڭ تورگە شىعارار، توبەگە كوتەرەر شىكىراسى بولىپ وتىرىپ، ءيا سىرتقا ايبىنى جوق، ءيا ىشكە قايىرىمى جوق بولاتتاي بولمايدى. وسەكە بالالارىنىڭ جادىكتىڭ ازۋى التى قارىس ۇرپاقتارى تاۋەكە، ەسىم، جاڭگىر، تاۋكە تۇسىندا وڭ جاق بوساعادا جاڭا تۇسكەن كەلىندەي بوپ سىقسيعاندارى دا جەتەر. قايداعى ءبىر بولات، سامەكە، ابىلمامبەت، باراق، كۇشىك سياقتى قۇرت-قۇمىرسقالاردىڭ تۇسىندا ءويتىپ كىشىرەيە المايدى. كەۋدەسىندە جانى، تالاعىندا ءبيتى بار ەكەنىن ءبىر كورسەتەدى... مىناۋ نە بۇك ەمەس، نە شىك ەمەس ەكىتالاي داۋرەن ءبۇيتىپ ساعىزداي سوزىلا بەرەر دەيسىڭ بە؟! وعان قازاق شىداعانمەن، قالماق شىداي قويماس، قايتا شابار. قازاقتا قول باستاپ، سەمسەر سىلتەگەنمەن ءۇش الاشتىڭ ازاماتىنىڭ باسىن بىرىكتىرە العان ءاز تاۋكەنىڭ ولگەنىن ءبىلىپ وتىرىپ، تاققا اكەگە تارتپاي، كوزكۇيىك بوپ تۋعان ناجەگەي بولات كەلگەنىن، ونىڭ، مىنە، اكەسى ولگەلى ون ەكى جىل وتسە دە، نە جاقسى، نە جامان اتى شىقپاي ءتىرى كولەڭكە بوپ وتىرعانىن، سۇمىراي كەلسە سۋ قۇريدى دەپ سورلى جۇرتتىڭ باسقا ازابى از بولعانداي ەكى قىس قاتارىنان جۇتقا، ەكى جاز قاتارىنان قۇرعاقشىلىققا ۇشىراپ، قىستا قىزىلعا، جازدا اققا جارىماي، قۋ قاۋداي قۋراپ، جىعىلا كەتكەلى وتىرعانىن سىعىراق كوز سىمسىك جوڭعار قايتىپ كورمەي، قايتىپ بىلمەي وتىرعانىنا بۇل قاتتى قايران قالىپ ءجۇر. ءاي، قايدان بايقاماسىن... بايقاپ وتىرعان شىعار-اۋ... بىلتىرعى جىل اڭىسىن اڭدادى... ال، بيىل... ءاي... قونتايشىنىڭ باسىنداعى قاۋاشاققا سىقاپ تولتىرعان ساسىق قوڭىزدىڭ قيى ەمەس، مي بولسا، بيىلعى جاز قازاقتى ءۇي باقتىرىپ قويماي، ەرەۋىل اتتارىن ەرتتەتتىرەر-اۋ دەگەن ءقاۋىپتى نەگە ويلاماسىن. ءوزى دە كوشپەندى ەمەس پە؟ كوشپەندىلەر نە كۇشى بويىنا سىيماي، ءوز بۋىنا ءوزى ماس بوپ، قايراتى اسقان كەزدەرىندە، نە ۇياتتى قويىپ، وزگەنىڭ ىرىسىنا جارماسۋدان باسقا جول قالماعان كەزدە عانا ات جالىنان تارتىپ مىنبەي مە؟! ونداي جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ: «قايدا بارساڭ دا كورەتىنىڭ ءبىر اجال!» — دەپ قانىنا قارايعان قارا ءنوپىر اش-جالاڭاش قولىن اۋەلى قوڭدىعا سوزباي ما؟ ءقازىر قازاقپەن ىرگەلەس جۇرتتارداعى ەڭ قوڭدىسى جوڭعار ەمەس پە؟ وتىرىقشى قالالاردى شابار ەدى... جارايدى، ۇراسىنداعى استىعىن الار. جارايدى، دۇكەنىندەگى شۇبەرەگىن تالار. جارايدى، ونىمەن جالاڭاش قاتىنىنىڭ ءيىنىن، جالاڭبۇت بالاسىنىڭ ابىرويىن جابار. جارايدى، بىرەر كۇن قارا كوجەگە تويىپ، قارىنىن تىر-تىر قاسىر... ءبىراق، وتىرىقشى جۇرتتىڭ ۇياداي ۇراسى قازەكەڭنىڭ جالامىنا قانشا كۇن جۇعىن بولماق؟! تاعى دا وڭىرەڭدەپ شىقپاي ما؟ وعان قۇيرىعى تەڭكيگەن قوي كەرەك، ساۋىرى جىرتىلا جازداپ زورعا جۇرگەن جىلقى كەرەك، بىلەكتەي-بىلەكتەي قازى مەن بىلەم-بىلەم قۇيرىق كەرەك. قىس ءتىسىنىڭ اراسىنا ءسىڭىر كىرمەسە، جاز تاڭدايىنا وڭەز قاتپاسا، قازەكەڭ بۇكىرجىك بوپ ورنىنان تۇرا الماي قالادى عوي. قازاقتىڭ جانى — مالى. مالىنىڭ ارىعانى — جانىنىڭ ارىعانى. مالىنان ايىرىلعانى - جانىنان ايىرىلعانى. قازاقتى مۇقالتاتىن كىسى وسىنداي تۇستى اڭديدى. كىم ءبىلىپتى، جوڭعار دا ءقازىر جەر تۇبىنەن كوزىن ساتىپ جالاڭداپ وتىرعان شىعار-اۋ. ولاردىڭ ويىنا مۇنداي قارا قاشپاسىن، قاشسا وسى قورالارىنان ۇزاتپاي باسادى. مالى تولدەگەن قازاق تا ءبىر، جۇمىرتقا باسقان قۇس تا ءبىر. الىسقا ۇزاپ كەتە الماي، قىستىگۇنى قارا كوڭىنەن شىرق ءۇيىرىلىپ شىعا الماي جۇرگەنى. وندايدا ءار شاعىلدىڭ ىعىندا شاشىراپ قالادى. كوك جەلكەسىنەن ءتۇس تە، كوگەندەپ قىرا بەر. ادامىندا ءال، اتىندا قوڭ جوق حالىق قارسىلاسقاندا نە بىتىرە الماق!
و توبا! قايداعى پالە قايدان ەسىنە ءتۇسىپ وتىر؟ بەتىن اۋلاق قىل، جاساعان! مىنا ويىن قونتايشى، سۇمىرايعا جەر دە جەتكىزبەسىن، جەل دە جەتكىزبەسىن!..
ءابىلقايىر ىشىنەن كاليماسىن قايىردى. ەرىنىن جىبىرلاتىپ ەكى رەت قايتالاپ، ءۇشىنشى رەت قايتالاي بەرگەندە كوزى اتىزداي بولدى. اۋىلدىڭ الدىنداعى قارا جالعا قاققان قازىقتاي بوپ بىرەۋ كوتەرىلىپتى. باس-كوزگە قاراماي بوربايلاپ شاۋىپ كەلەدى. مىنانداي كەزدە قازاق بولار ما، مال اياماس پا! اياماعانىنا قاراعاندا، ءبىر سۇمدىقتىڭ كەزىككەنى عوي! ول نە سۇمدىق ەكەن! تۇرىكپەنگە كەتكەن قول ءبىر نارسەگە ۇرىنىپ ءجۇر مە ەكەن! ءوي دەيىن دەسە تىماق كيىسى كىشى جۇزگە كەلىڭكىرەمەيدى. نە دەپ ايقايلايدى؟ داۋىس ەتىپ كەلە مە؟ ءۇنى نەتكەن جەكسۇرىن ەدى! باياعىدا تاۋكە ولگەندە «وي، باۋىرىمداپ» كەلەتىن شابارماننىڭ داۋىسى سياقتى ەكەن! بولاتقا بىردەڭە بولدى ما؟ ولمەسە، ومىرەم قاپسىن! ونى نەسىنە ات سابىلتىپ، جىگىت قينايدى! اپىراۋ، مىناۋ نە دەيدى؟ قارالى حابار اكەلە جاتقان كىسى اۋىلدىڭ قاراسىن كورىسىمەن ەكى جاعىنا كەزەك اۋناپ، باسىن ەرگە ۇرىپ، ءوز بەتىن ءوزى تىرنالاپ، جۇلىنىپ بىتەتىن ەدى عوي. ال، مىناۋ سول باياعى قاققان قازىقتاي قالپى. ءبىراق، قاقىلداپ اۋىز جاپپاي كەلەدى. الدە الگىندە عانا ءوزى ويلاعانداي جوڭعارلاردان بىردەڭە شىقتى ما؟..
— جاۋ! جاۋ! جاۋ شاپتى، جاۋ شاپتى!
اسەكەت اللا، اق توبا! اۋماي-توكپەي كەلىپتى دە قويىپتى عوي! ءاي، باسە! ورنىنان اتىپ تۇردى. جالما-جان ەسىككە ۇمتىلدى. جامان حابار اكەلە جاتقان شابارماندى اتىنان سىپىرىپ اپ دۇرەگە جىعاتىنداي قولىنا قامشىسىن ۇستاي كوتەرىلدى.
سودان ول اتقا ءمىندى. جورىقتاعى باتىر مەن باقتىبايدىڭ سوڭىنان شابارمان كەتتى. قاراقۇمعا مال تولدەتىپ جاتقان بوكەنبايعا حابار كەتتى. قىزىلقۇمنىڭ اراسىندا قورالارىنان شىعا الماي وتىرعان ەسەتكە حابار كەتتى. بورسىق قۇمنىڭ اراسىندا قالىڭ قالماقتىڭ تاپ ىرگەسىندە ماڭىراتىپ قوي قوزداتىپ، ىڭىرانتىپ تۇيە بوتالاتىپ جاتقان كەتە بالپاش بايعا حابار كەتتى. اداماتانىڭ بويىنداعى ازىرەتىنىڭ الاتاۋىندا وتىرعان سەگىز ارىس ادايعا حابار كەتتى. تايلان ءبىرازدان بەرى باتىردىڭ قاسىندا جۇرگەن. وعان دا حابار تيەتىن شىعار.
قازاق دالاسىندا تاعى دا ءبىر ۇلى دۇربەلەڭ باستالدى. كۇندىز كورسەڭ — بيىك اتاۋلىنىڭ باسىندا استارىنا قارا ات ءمىنىپ، ۇستەرىنە قارا كيىپ، قولىنا نايزا ۇستاپ، وتكەن-كەتكەنگە قول بۇلعاپ حابار بەرىپ تۇرعان قاراۋىلدار. جازىق-جازىقتاردا قارا ات ءمىنىپ، قارا كيىنىپ، كوك نايزالارىن ەڭكەيتە ۇستاپ، «اتتان، اتتان» ساپ ەمىنە شاۋىپ بارا جاتقان شابارماندار. تۇندە كورسەڭ — بيىك-بيىكتىڭ باسى اسپانمەن تايتالاسىپ الاۋلاپ جانعان ۇران وتى. قاراڭعىنى جامىلىپ، الدەقايدا جۇلدىزداي اعىپ بارا جاتقان سۋىت شابارمانداردىڭ قولىندا دا جىلانداي يرەلەڭدەگەن قىزىل جولاق ۇران وتى. جەر-كوك تۇگەل ورتەنىپ كەلە جاتقانداي.
باس-اياعى ءۇش كۇندە ەن بايتاق ۇلىستىڭ قيىر-قيىرىنان جيىلار قول جيىلىپ بولدى. قاباقتارى سالبىراعان قاراقۇرىم قول قاراتاۋ قايداسىڭ دەپ ءجۇرىپ كەتتى. جاۋدا قالعان اتا تاۋ: «مەنى قۇتقارۋعا قايدان كىم كەلەر ەكەن؟» — دەپ وكشەسىن كوتەرىپ جول قاراپ تۇرعانداي. جەر تۇبىنەن كوگەرىپ مۇنارتىپ تۇر. كوكجيەكتەگى سول ءبىر كوك ءنىل بيىك جاقىنداي تۇسكەن سايىن قوڭىرايا، جاقىنداي تۇسكەن سايىن جاتاعاندانا ءتۇستى. اتا بيىك الاسارا تۇسكەن سايىن جەر قايىسقان قالىڭ قولدىڭ دا كوك تىرەپ كەلە جاتقان كوكىرەكتەرى باسىلىپ، ەڭسەلەرى ەتەكتەرىنە كەتىپ، كوڭىلدەرىنە مۇڭ، كوزدەرىنە دىم جۇگىردى.
سۋىت ءجۇرىستى كىشى ءجۇز قولى جاپىرىق تاۋدىڭ ابدەن الاسارىپ، بولدىرتقان كورتتىڭ مۇجىلگەن جامباسىنداي بوپ سىلەمدەنىپ بىتكەن كۇن باتىس قۇيرىعىنا ىلىكتى. زامانىندا سارى ارقانىڭ سارى بەلىنەن توتەلەپ كەپ سىعاناق اساتىن سۇعىندىق اسۋىنا ات باسىن بۇرىپ ەدى، سوناۋ جانىبەك، كەرەي زامانىنان بەرمەن قاراي تالاي شايقاستى كورىپ، تالاي بوزداقتىڭ باسىن جۇتقان اران شاتقال سىلتىدەي تىنىپ تۇر ەكەن. قۇزدارىنان تىرس-تىرس تاس دومالاتىپ ارقار قاشتى. بىلتىرعىدان قالعان قاۋقيعان-قاۋقيعان سۇر قۇراقتىڭ اراسىنان كۇتىر-كۇتىر قابان قاشتى. كوكەسى كەلە جاتقانداي، قۋىس-قۋىستان باسىن جىلتىڭداتىپ كوكەك شاقىردى. لىپ ەتكەن كەلتە سامال ساي بويىنىڭ ەندى-ەندى قىلتيىپ كەلە جاتقان كوك مايساسىنىڭ شىرىن ءيىسىن اكەلدى. بۇل جەر ءالى بەيبىت.
ءابىلقايىر، بوكەنباي، ەسەت، باتىر تۇرا قالىپ ويعا باتتى. جاۋ بالقاش بەتتەن كەلە جاتسا قاراتاۋدىڭ تەرىسكەي بەتىندە وتىرعان ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز اۋىلدارىن جاپىرىپ وتپەي، سوناۋ قوشقار اتا جاق تۇمسىقتان اينالىپ تۇركىستانعا بەتتەي قويماس. اسكەرىنىڭ ءبىر پاراسىن الگى ايتقان قوشقار اتا بادام جاعىمەن ارىس بويلاتىپ كۇنگەيگە اتتاندىرار دا، قالعان جاعىنا كوسەگەنىڭ كوك جونى ارقىلى كەپ بابا-اتا، شولاققورعان، سوزاقتى شاپتىرىپ، تورلان مەن سۇعىندىق ارقىلى قۇبىلاعا وتكىزىپ الۋعا اسىعار. ەندەشە سۇعىندىقتىڭ مىناۋ ۇيىعان قاتىقتاي دىرىلدەپ تۇرعان تىلسىم تىنىشتىعى دا كوپ ۇزاققا سوزىلا قويار دەيسىڭ بە! بۇگىن-ەرتەڭ قالماقتىڭ قارقىلداعان قارعاداي اجەپتارقى كەرنەيىنىڭ جەكسۇرىن داۋىسى اناۋ تۇك كورمەگەندەي بوپ جىمپيىپ-جىمپيىپ تۇرعان جاقپار قۇزداردى تاعى دا جاڭعىرىقتىرار. ولاي بولسا، بۇل اسۋدى بۇلاي ەلسىز قالدىرۋعا بولمايدى. ءبىراق، بۇل اراعا ەرتەڭ كەلەر جاۋدى كۇتىپ، بۇگىن انا جاقتا بەيبىت جۇرتتى شىرىلداتىپ جاتقان اتا دۇشپانمەن ايقاسقا تۇسپەي قايتىپ شىداي الارسىڭ! اسكەردى امالسىز ەكى بولۋگە تۋرا كەلەدى. شەكتى مەن جارتى باي ۇلى وسىندا قۇز-قۇزعا بەكىنىپ، قالماقتىڭ سۇعىندىققا سۇعىنا كىرگەن قالىڭ قولىنا ويران سالادى. كىشى ءجۇزدىڭ قالعان قولى ىلگەرىدە بولىپ جاتقان شايقاسقا بارىپ قوسىلادى.
جارتىسىن جولعا تاستاپ، جەلە-جورتىپ ىلگەرى قوزعالعان اۋىر قول بۇرىنعىسىنان دا سۋىت ءجۇردى. ءبىر قاپتالدا مۇنارتىپ قالعىپ تۇرعان قاراتاۋ. ونىڭ مىناۋ ابىر-سابىرمەن ءىسى جوقتاي. ەكى اياقتىلاردىڭ ارلى-بەرلى جوڭكىلىسى ول ءۇشىن ەشتەڭەگە تۇرمايتىن انشەيىن اۋرە-سارساڭداي. بۇلار قانشا جابىر-جۇبىر ايقايلاسقانمەن ونىڭ باياعى مىڭداعان جىلدار بويعى تىلسىم ۇيقىسىنان سەلت ەتىپ ويانار ءتۇرى كورىنبەيدى. سول مۇلگىگەن قالپى سۇلق شوگىپ جاتىر. ال بۇلار بولسا ءورت شىققانداي جەلە جورتىپ ءجۇرىپ كەلەدى. باياعى اڭشىلىق قۇرىپ جۇرگەن كەزدە بۇل ارادان تالاي وتكەن ءابىلقايىر كوزى بوتالاپ جان-جاعىنا كوپ قارايدى. سۇيتسە، تايلان دا قالعان قولدان الا بوتەن ىلگەرى وزىپ، اسىعىپ كەلەدى ەكەن. كۇنگە توتىققان قارا-تورى جىگىت بۇگىن قانى قاشىپ قۋقىلدانىپ الىپتى. الا كوزىن جان-جاققا بۇرماي، تۋ سوناۋ الداعى كوكجيەككە قاداپ اپتى. ءيا، ونىڭ ەسىل-دەرتى — سوناۋ كوسەگەنىڭ كوك جونىنا شىعار جەردەگى وڭاشا بۇلاق باسىندا وتىرعان ءوز اۋىلىنا جەتۋ، جەتپىستەن ءوتىپ سەكسەنگە اياق باسقان كارى اكەسىن كورۋ، ەندى-ەندى ءتاي-تاي باسىپ جۇرە باستاعان ۇلىن كورۋ، جالعىز كوك الا اتپەن جۇرسە دە، قالعان قازاقتى كورمەگەندەي، ءوزىن قالاپ كەلگەن قازاقتىڭ ەڭ اسقان بايى سادىر جومارتتىڭ الپەشتەپ باققان جالعىز قىزى ءپاتشايىمدى كورۋ. سول ءۇشىن انشەيىندەگى مىعىم قالپىنان ايىرىلىپ، مىنە، ەلدەن الا بوتەن ەمپەڭدەپ كەلەدى. ءابىلقايىر ات ۇستىندە قۇس بولىپ ۇشىپ كەتۋگە امال تابا الماي، زورعا شىداپ كەلە جاتقان تايلاندى كورىپ، اياپ كەتتى. ءىش-باۋىرى مۇزداپ بارا جاتقانداي كورىندى. شىنىندا دا، ءۇش ءجۇزدىڭ اۋىزىندا اتى جۇرگەن اتاقتى ءماتى ءبيدىڭ، ءۇش ءجۇزدىڭ اۋىزىندا اتى جۇرگەن كوك الا اتتى تايلان باتىردىڭ قارا شاڭىراعى مىناۋ اتام زامانعى قاراتاۋدىڭ تەرىسكەي باۋىرىنداعى تالايدان بەرگى قارا جۇرتىندا قالقيىپ تۇرسا جارار ەدى-اۋ...
الدىڭعى جاقتاعى شولعىنشىلاردىڭ بىرەۋى قۇيعىتىپ كەرى شاۋىپ كەلەدى. بۇلار ات باسىن ىركىپ دالاقتاپ شاۋىپ كەلە جاتقان قىزىل تاناۋ جاس جىگىتتىڭ حابارىن كۇتتى.
— الدىڭعى جاقتان شاڭ شىقتى! قويۋ شاڭ! — دەدى جىگىت جەتەر-جەتپەستە القىنا ءتىل قاتىپ.
ءابىلقايىر كوكجيەككە كوز تاستاپ ەدى. شىنىندا دا، ماڭداي تۇستارى ماناعىداي ەمەس لايىتا باستاپتى. قالعان جاقتارى سول باياعىسىنشا كوك شايىدەي مولدىرەپ تۇر. تەك شىعىس جاقتا عانا جەر مەن كوكتى كومكەرىپ اق شاڭىت كوتەرىلىپتى. ءيا، بۇل تەگىن شاڭ ەمەس. سوناۋ كوك اسپاندى لايلاپ جاتقان قويۋ شاڭ — قازاقتاردىڭ پالەن جىلدان بەرى بۇگىن تاپ بولا ما، ەرتەڭ تاپ بولا ما دەپ، ۇرەيلەنە كۇتكەن سۇمدىعى. مىنە، و دا تاپ بولدى. قازاق دالاسىنىڭ تىرشىلىگىنىڭ تۇنىعىن شايقاپ، اسپانىن لايلاپ، مىڭ سان باستى اجداھاداي جولىنداعىسىنىڭ ءبارىن جاپىرا جالماپ جاقىنداپ كەلەدى.
جۇرتتىڭ ءبارى تۇنەرىپ تۇرىپ قالعان. ءبارى دە تىلدەن ايىرىلعانداي. قاراقۇرىم قولدىڭ ىشىندە ءلام-ميم ءۇن قاتقان ەشكىم بولعان جوق. ءبارى دە مۇنىڭ اۋىزىنا قاراپ قاپتى. نە دەر ەكەن دەپ تۇر؟ نە دەيتىن ەدى؟ ەندى نە دەگەنىندە نە تۇر؟ ارينە، اق كوز جاۋدى بۇعان جىبەرمەۋ كەرەك ەدى؟! باياعىدان بەرى ۇزىن ارقاۋ، كەڭ تۇساۋمەن ءجۇرىپ الماي، كەڭنەن قايرات قىلعاندا، بەيشارا ەل ءبۇيتىپ بوسقا قىرىلماس پا ەدى، قايتەر ەدى. ەندى وكىن نە، وكىنبە نە؟ ءبارى كەش! ءوز بارماعىڭدى ءوزىڭ قىرشىپ، قارسى كەلگەن قاس دۇشپانىڭمەن قاسىق قانىڭ قالعانىنشا ارپالىسىپ، ءوز جاستىعىڭدى الا ولگەننەن باسقا، امالىڭ قايسى...
ءابىلقايىر قاسىنداعى باتىرلارعا:
— مىنانداي ايدالادا، الا تاعاناق تاقىردا شايقاسىپ نە ابىروي تابامىز؟ ونان دا الگى سۇعىندىققا شەگىنەيىك! — دەدى.
باتىرلار قۇپتاپ باسىن يزەدى. قالعان شولعىنشىلار دا جىرا-جىقپىلمەن بۇقپاقتاپ جەتىپ قالعان ەكەن. جاۋ قاراسى جاقىنداپتى.
كىشى ءجۇز قولى كەرى شەگىندى. ءبىراق، جاڭا عانا ءجۇرىپ وتكەن ىزىمەن كەرى شەگىنبەي، تەرىستىگىندەگى قالىڭ بۇيراتتارعا قاراي بۇلتاردى، بىرەر جال اسىپ بارىپ، سۇعىندىق اسۋىنا كۇنباتىس جاق بۇيىردەن كەلىپ كىردى. ونداعىلارى جاۋدىڭ باسىن شىرعالاڭعا سالۋ ەدى. سۇعىندىقتا بەكىنىپ وتىرعان قازاق قولى بار ەكەنىن، قاپەلىمدە، بىلە الماي قاپى قالسىن دەگەن ەسەپ ەدى. قازاق قولى سۇعىندىققا تۇگەل كىرگەن جوق. ءبىر قاتارى اسۋدان اۋلاعىراقتا توسقاۋىلدا قالىپ، اڭىس اڭداي تۇراتىن بولدى.
سۇعىندىققا سۋىت ەنگەن قازاق قولى شاتقالدىڭ قۇز-قيالى قيىن تۇبىنە قاراي ورمەلەپ، قاپتالعا بولىنەتىن ۇرى جىرالاردى بويلاپ، تاساعا بەكىندى دە، ساي تابانىنا جاقىن جاقپار جارتاستاردىڭ تاساسىنا مەرگەندەرىن ورنالاستىردى. قاۋىرت قيمىلداپ، تەز قامدانعان قالىڭ اسكەر اپ-ساتتە-اق جاقپار-جاقپارعا، قالىڭ بۇتالاردىڭ ارا-اراسىنا ءسىڭىپ كەتتى. بۇلار كىرگەندە ساي تۇبىنە قاراي جوڭكىلە قاشقان اڭداردىڭ ساتىر-سۇتىرى اپ-ساتتە باسىلدى. اجداھانىڭ اران اۋىزىنداي قارا شاتقالدا قايتادان مەڭىرەۋ تىنىشتىق ورنادى. بەيبىت زامان قايتا كەلگەن ەكەن دەپ قالسا كەرەك، جاقپار-جاقپارعا تىعىلىپ وتىرعان شوشاقاي كوكەكتەر سۇڭقىلداپ قويا بەردى. بۇتا-بۇتاداعى سانسىز قۇس شۋاققا جوندارىن توسىپ جامىراسا اندەتە جونەلگەن. تەك قيا جاقپارلاردىڭ اراسىنان ءدۇر كوتەرىلگەن قىران قۇستار عانا ءبىر ءدۇبىردى سەزگەندەي قايتا قونباي مازاسىز ءشۇيىلىپ ءجۇر.
تاۋ اراسىندا كوكتەم ءيىسى ءبىلىنىپ قاپتى. ەكى جاق بوكتەردەگى قاراعان، ارشا، قاپتاعان بۇتالار مەن تىربىق شوپتەردىڭ ءبارى ءبورتىپ، مۇرت جارىپ ۇلگەرىپتى. ساي تابانىنداعى اعىن سۋدىڭ ەكى بەتىندە بوزبالانىڭ ءتۇبىت يەگىندەي بوپ كوك قىلتاناق كورىنىپتى. ەندى ءسال شىداسا، مىنا شاتقالداعى ۇلان-اسىر تىرشىلىك ءدۇر ەتىپ بوي كوتەرگەلى تۇر. كوكتەمنىڭ قۋاتتى كۇنى كىرپىگىڭە ويناپ، تۇل بويىڭا ءبىر ءازازىل تىرشىلىك قۋاتىن دارىتا تۇسكەندەي. سوناۋ كوك مايساعا بارىپ جاتا قالىپ اۋناعىڭ كەلەدى. مىناۋ جاقپار شوقىنىڭ باسىنا شىعىپ اپ، مىنا جىقپىل-جىقپىلدىڭ ارا-اراسىنان كوزىڭ شالىپ قالعان اڭ مەن قۇستى بۇكىر ساداقتىڭ بەلى جازىلعانشا كەرە تارتىپ اتقىڭ كەلەدى. تاۋدىڭ مىناۋ ساۋمال اۋاسىنا كوكىرەگىڭدى تولتىرىپ الىپ، ەندى كوپ ۇزاماي سوناۋ ەتەكتەگى قارا جالداردىڭ باسىنا سامساپ قونا قالاتىن اق جۇمىرتقا اۋىلداردىڭ قىز-قىرقىنى ەستىسىن دەپ اڭىراتىپ ءان باستاعىڭ كەلەدى. ءتىپتى مىناۋ ماڭدايىڭدى قىز-قىز قايناتىپ بارا جاتقان كۇن شۋاعىنا ومىراۋىڭدى توسەپ، شالقاڭنان ءتۇسىپ ۇيىقتاعىڭ كەلەدى...
پالەن كۇننەن بەرگى ەرەۋىلدەگەن تىرشىلىك تۇسىندا ۇمىت بولعان ۇيقى مىناۋ ءسال سايابىردا كىرپىگىڭدى قايتا اينالىپ تاپقانداي. ونە بويىڭ دەلسال ماۋجىراپ بارادى. شاتقال جاق بەتىن تاساعا سالىپ، ءوز قولى جاق بەتىن اشىق قالدىرىپ، قارا جارتاستىڭ كۇن جاق تاساسىنا جاسىرىنعان ءابىلقايىردىڭ ەندى بولماعاندا كوزى ءىلىنىپ بارادى ەكەن. قارسى جاق جاقپاردان ەكى-ۇش «بايعۇزدىڭ» جارىسا شىقىلىقتاپ قويا بەرگەنى. كوزىن شايداي اشىپ الدى. سويتسە، قالماق قولىنىڭ الدى شاتقالدىڭ اۋىزىنا ىلىگىپتى.
ساي بويى تىم-تىرىس. مىناۋ تاس قورشاۋعا سەسكەنە كىرگەن اۋىر قول جان-جاعىنا جالتاق-جالتاق قاراپ، جاسقانا باسىپ ىلگەرى جىلجي ءتۇستى. اۋەلى توپىرلاي كىرگەن قالىڭ قول بىرتە-بىرتە ساباقتاعان ينەدەي جىڭىشكەرىپ، ۇزىن شۇباق كوشكە اينالدى. ءبىرىنىڭ ءىزىن ءبىرى باسىپ جوعارى ورلەپ كەلەدى. جوڭعاردىڭ تاۋلى جەرگە ۇيرەنگەن جاتاعان اتتارى تىرمىسىپ باۋرايعا دا شىعىپ اپتى. كەيبىرەۋى جاقپار-جارتاستار مەن باۋرايدىڭ بۇتا-بۇتاسىنىڭ اراسىنا جاسىرىنىپ وتىرعان قازاق جىگىتتەرىنىڭ قاسىنا قول سوزىمداي جەرگە دەيىن بارىپ، جان-جاعىنا تىكسىنە قاراپ قويادى. تۋ زىمىران بيىككە شىعىپ الىپ، اسپاي-ساسپاي قالىقتاپ جۇرگەن قۇز تاعىلارىنان باسقا ەشتەڭە كورىنبەيدى. ءتىپتى ارقار ەكەش ارقارعا دەيىن قۇرىپ كەتكەن. ساي بويىندا قۇلاعىڭدى شاعىپ، شاقىر-شۇقىر دىبىس كوبەيدى. جوڭعار اتتارى ۇستى-ۇستىنە پىسقىرا بەرەدى. ايلاكەر جاۋ تاعىلىپ وتىرعان قازاق جوق پا ەكەن دەپ، ۇڭگىر كورىنسە، نۋ جىنىس قالىڭ بۇتا كورىنسە بۇرقىراتىپ وق جاۋدىرا جونەلەدى. اتقان وقتارى كەيدە تاسقا ءتيىپ شاق-شاق ەتە قالادى. كەيدە قالىڭ جىنىسقا سۇڭگىپ جوق بولادى. ءبىراق ورىنىنان اتىپ تۇرەگەلگەن ەشكىم كورىنبەيدى، ىڭىرانعان دىبىس تا شىقپايدى. ءبىر ءسات كىدىرىپ تىڭ تىڭداپ اپ، شۇبالعان قول تاعى دا ىلگەرى تارتادى.
سۇمىراي دۇشپاندار الگىندەي توپىرلاتا وق جاۋدىرعاندا ءابىلقايىردىڭ جۇرەگى شىم ەتە تۇسەدى. شانشىماي ءقايتسىن — اناۋ قاراۋىتقان قالىڭ بۇتالاردىڭ اراسىندا تالاي بوزداق ءۇن-تۇنسىز جان تاپسىرىپ جاتىر. مانا: «قاشان جوڭعار قولى تار شاتقالعا تۇگەل كىرىپ، الدى شاتقال تۇبىندەگى تىعىرىققا كەپ تىرەلگەنشە، وق اتپايمىز، دىبىس تا بەرمەيمىز»، — دەپ ۋادەلەسكەن-دى. ەندى، مىنە، اجال الدىندا جاراقاتىن اۋىرلاپ، ىڭىرانسا، دۇشپان سىرىمىزدى ءبىلىپ قويادى دەپ، تىستەرىن شىقىرلاتۋدان باسقاعا دارمەنى كەلمەي تالاي بوزداق ارماندا جان تاپسىردى. قايران سابازدار-اي دەسەيشى... انشەيىندە، ءارقايسىسىنا ءبىر-بىر ءتور، ءبىر-بىر باس، ءبىر-بىر ات، ءبىر-بىر شاپان كەرەك، شامالىعا باسىن يمەي شەكەلەي قارايتىن تارپاڭدار عوي... ەندى، مىنە، بۇگىن كەپ ساداقاعا شالىنعان قوڭىر قوشاقانداي ءتىل تارتپاستان كەتىپ جاتىر، كەتىپ جاتىر. سونى بىلگەندەي، جوڭعار مەرگەندەرى جولدىڭ ەكى جاعىنا تۇرا قالىپ، سەكەم الاتىنداي قۋىس-قالتارىس، جىنىس-جىقپىل كورسە بولدى، ءبىر دە ءبىرىن تاستاماي، سەبەلەپ وق جاۋدىرىپ كەلەدى. ءۇن شىقپاعان سايىن سەكەم الا تۇسەدى.
قىل جالاۋلارى جالبىراپ تىپتەن جاقىنداپ قالدى. ەندى مىناۋ تاس قاپشىقتاي تار اڭعاردان قيالاي شىعاتىن جاڭعىز اياق سوقپاققا اياقتارىن ءبىر ىلىكتىرسە، ءارى قاراي سىعاناق اسادى. ءبىراق، ولار قانشا جالتاقتاپ قاراعانمەن قاراسۇر جاقپار تاستار ءبارىبىر سىر بەرە قويار ەمەس. سول باياعى سازارعان-سازارعان قالىپتارى. كەي ارادا كەيىن شەگىنىپ، داليعان-داليعان الاڭقاي جاساپ، كەي ارادا قايتادان سۇزىسكەن تەكەدەي تۇمسىق تىرەستىرە قالادى، كەي ارادا جايپاۋىت تارتىپ، كەي ارادا تىپ-تىك نايزا شىڭدارعا اينالىپ تۇكسيىپ تۇرىپ الادى. سىلدىر-سىلدىر سۋ اعادى. سىقىر-سىقىر تاس قۇلايدى.
شۇبالاڭ كوشتىڭ الدى سىعاناققا جول شىعاتىن سوڭعى اسۋ، سوڭعى قولتىققا كەلىپ تىرەلدى. ارتىنىڭ دا سوناۋ ەتەكتەگى تار شاتقالدىڭ اۋزىنا ەندى-ەندى ىلىككەن تۇرلەرى بار.
ءالى دە شىداي تۇرۋ كەرەك. قول باسىنداعىلار سىعاناقتىڭ جالعىزاياق سوقپاعىنا ءتۇسسىن. «ۋھ، مىناۋ تاس قامالدان قۇتىلدىق پا، جوق پا»، — دەپ دەمىن ءبىر السىن. الگى ءبىر ءتاستۇيىن ساقتىقتان ايىرىلسىن. جايباراقاتتانسىن. قولدىڭ ارتى دا شاتقال اۋزىنان ۇزاڭقىراپ، سۇعىنا ءتۇسسىن. مىناۋ جەتى جۇرت كوشىپ، جەتى جۇرت ورناعان كەڭ بايتاق دالانىڭ قاي قىرقاسىندا دا اران وڭەشىن ءبىر قانداماي قۇر تۇرماعان قۇزعىن شاتقال بۇگىن دە تالايدىڭ باسىن جۇتار، بۇگىن دە لىق-لىق قان قۇسار. ءلايىم سول قان جوڭعاردىكى بولعاي!
كەنەت الدەقايدان كەرنەي تارتىلدى. جوڭعارلار تۇپ-تۇگەل باستارىن كوتەرىپ جوعارى قارادى. سول-اق ەكەن، تالاي كوكىرەككە وق قادالىپ، تالاي اتتىڭ جالىن قان جاۋدى. قارعىس اتقىر مىنا تاۋدىڭ بۇتا ەكەش بۇتاسى دا ساداق اتىپ، تاسى ەكەش تاسى دا وق جاۋدىرا بىلەتىندەي.
مىناداي تۇتقيىل شابۋىلدان نە ىستەپ، نە قويارىن بىلمەگەن قالماق قولى، قاپەلىمدە، الاقتاپ ساسىپ قالدى. توبەگە قاراساڭ ەشتەڭە كورىنبەيدى. ءبىراق تالاي مويىندى قىلشاسىنان قىرقىپ ءتۇسىپ جاتقان تاجال وق سول بيىكتەن جاۋىپ تۇر. سوناۋ جاقپار تاستار مەن نۋ جىنىستىڭ اراسىنا تىعىلعان مەرگەندەر ماناعى جوڭعار مەرگەندەرى جاۋدىرعان وقتان تۇپ-تۇگەل قىرىلا سالماپتى. كوبى سولاي مەرگەندەردىڭ قايدا ورنالاسقاندارىن بىلمەك بوپ كوككە قاراپ اۋىزدارىن اشىپ تۇرعاندا قاپتالداعى ۇرى قويناۋلاردان دۇرسە قويا بەرگەن قازاقتار قىلىشتاسا، نايزالاسا جونەلدى. ءسال كەڭىسكە شىققاندار سايىسىپ كەتكەنمەن، تار ارنانىڭ تابانىندا قالعاندار كوككە قاراي اتقىلاپ، بوسقا وق شاشقاندارى بولماسا، ەش قايران قىلا المادى. توبەدەن جاۋعان وق ولاردىڭ قاتارىن قوعاداي سەلدىرەتىپ بارادى، ال ولاردىڭ وعىنىڭ قايدا كەتىپ جاتقانىن ەشكىم بىلمەيدى. ىلگەرى اتتايىن دەسەڭ، الدىڭعى جاعىڭ تار قويناۋعا كەپتەلىپ قالعان. كەيىن شەگىنەيىن دەسەڭ، ول دا سولاي تارس تىعىندالىپ، تىرپ ەتە الماي تۇر.
اۋەلى الدىڭعى جاقتان ايقاي شىققانداي بولىپ ەدى، ەندى ارت جاقتان دا باج-بۇج داۋىستار كوبەيدى. شاماسى ول تاراپتا دا ساتىر-سۇتىر شايقاس قىزا تۇسسە كەرەك. نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن ەشكىم بىلمەيدى. ايتەۋىر، دومالاپ ءتۇسىپ جاتقان ەكى اياقتىلاردى كورەدى. تاقىمنان بوساعان جانۋارلار مىناۋ تار قاماشاۋدا قالعىسى كەلمەي، قوس قاپتالداعى ءور باۋىرعا جانتالاسا تىرمىسىپ شاۋىپ شىققىسى كەلەدى، ءبىراق نە تايىپ كەتىپ، نە وق ءتيىپ قايتادان سىلدىر-سىلدىر سۋ اعىپ جاتقان ساي تابانىنا قاراي ساتىر-كۇتىر دومالاي جونەلەدى. كىسىنەسكەن، وقىرانعان، باقىرعان، شىڭعىرعان، قورقىراعان، ويبايلاعان، اقىرعان، بوقتاسقان جاندىلاردىڭ داۋىسى شاقىر-شۇقىر، ساتىر-ساتىر، تاق-تاق، تىرس-تىرس، گۇرس-گۇرس جانسىزداردىڭ داۋىسىمەن ميداي ارالاسىپ قۇلاعىڭدى جەپ بارادى. الگىندە عانا تىم-تىرىس سۇلەسوق كولبەپ جاتقان قاراتاۋدىڭ تانىندەگى سان جەتپەس جاقپار تاستارعا اياق استىنان جان ءبىتىپ وقىرانىپ، كىسىنەسىپ، باقىرىپ-شاقىرىپ، شاقىر-شۇقىر ءتىسىن قايراپ، ويبايلاپ، بوقتاسىپ، تايداي تۋلاپ الامان-اسىردى سالىپ جاتقانداي. جەر مەن كوكتە الىسىپ-جۇلىسىپ جاتپاعان ەشتەڭە قالماعانداي. قارا جەردىڭ بەتىندە نە بولىپ جاتسا دا، ميىنا كىرمەي جىمىڭداعانىنان ءبىر تانبايتىن كۇلەگەش كۇن كوزى دە مىنا شايقاستىڭ ەگجەي-تەگجەيىنە قانىپ العىسى كەلگەندەي، سارت تا سۇرت قىلىشتاسىپ جۇرگەندەردىڭ بىرەسە ول جاعىنان، بىرەسە بۇل جاعىنان اۋناپ، جالت-جۇلت سىعالاپ قويادى.
جوڭعار قولى ماڭدايىن تاسقا تىرەپ تۇرىپ الدى. ارتتاعىلار شاتقالدىڭ اۋىزىنا قاراي كەرى بۇرىلىپ، كەڭگە شىعىپ العىسى كەلىپ جانتالاسىپ ەدى، تاسادان «تۇلپارلاپ» لاپ قويعان قالىڭ اتتى كەس-كەستەي كەتتى. الگىندە عانا باسقاندارىنان جەر ويىلارداي بوپ جەر ءتاڭىرسىپ كەلە جاتقان جوڭعارلار بۇيەندەي شۇبالعان تار شاتقالعا قامالدى دا قالدى. قازاقتار ەندى ولاردى اسىپكە تۋرالاتىن ەتتەي كەسكىلەپ باعادى.
قارا جاقپار تاسقا شاق-شۇق جانعىرىققان قىلىش داۋىسى جوڭعارلاردىڭ جەلىگىن باسىپ، جۇرەكتەرىنە ۇرەي ۇيالاتسا، قازاقتاردىڭ جىگەرىن قوزدىرىپ، قايراتتارىن شىڭداي تۇسكەندەي. بۇتا-بۇتانىڭ، جاقپار-جاقپاردىڭ تاساسىنا تىعىلىپ جاتىپ العان مەرگەندەر باستارىن كوتەرىپ الىپ، ساي تابانىندا قامالىپ تۇرعان قالماقتارعا ساداق وعىن سارى ماساداي قاپتاتا جونەلدى.
ءابىلقايىر ءوز جىگىتتەرىنىڭ ۇيىمشىلدىعىنا، مۇنشالىق ەرجۇرەكتىگىنە قاتتى تاڭعالىپ تۇر. قازاق جاعىنان شاشاۋ شىققان، قاتە بولعان ءبىر دە ءبىر قيمىل، ءبىر دە ءبىر ارەكەت كوزىنە تۇسپەگەن سياقتى. مەرگەندەر دە دەر كەزىندە وق اشتى. توسقاۋىل دا دەر كەزىندە ۇرىسقا كىرىستى. شاتقالدىڭ باسى مەن اياعى دا دەر كەزىندە قورشاۋعا الىندى. باس-اياعى جەتى مىڭداي جاۋ قولى ەندى، مىنە، بۇنىڭ نوياندارىنىڭ كوز الدىندا تورعا تۇسكەن شورتانداي بۇلقىنىپ جاتىر. ولار ەندى قانشا بۇلقىنسا دا، بۇل قاماشاۋدان ءتىرى قۇتىلا الماس. اتتەڭ، دۇنيە، بۇلار ءسال كەشىگىپ كەلدى عوي. بۇرىنعى شايقاستاردىڭ قالاي بولعانىن كىم ءبىلىپ جاتىر؟
بۇل ەندى سوناۋ ساي تابانىنداعى، ەكى جاق باۋرايدا شوق-شوق بوپ شايقاسىپ جاتقاندارعا قارادى. سىعاناققا جول اشار دوڭگەلەك قويناۋدا اق سەمسەرىن بىلعالاپ تايلان ءجۇر. قايداعى ءبىر شيە بايلانعان تۇيىندەي كەسكىلەس بولىپ جاتقان قالىڭ شوعىردىڭ اراسىنا قويىپ كەتەدى دە، اپ-ساتتە-اق جايراتىپ شىعا كەلەدى. جالاقتاپ جان-جاعىنا ءبىر قاراپ الادى دا، تاعى سونداي ءبىر قويۋ شوعىردى تاۋىپ اپ، دۇرسە قويا بەرەدى. شاتقالدىڭ تىعىرىق باسىنان وقتىن-وقتىن بوكەنبايدىڭ كۇركىرەگەن داۋسى شىعادى. ساي اياعىندا دا ىزى-قيقى ايقاي. تۋ سىرتىنا قاراپ ەدى. اق بوز ات ءمىنىپ حان تۋىن اسقاقتاتا كوتەرىپ مىرزاتاي تۇر. تەنتەك نەمە ات ۇستىنەن قوپاڭداپ: «نوقاي نەمە، وڭ جاقتان كەلە مە ەكەن؟! قاپ قىزىڭدى ۇرايىن-اي! ە، باسە، قولتىقتاپ شانىش! جارادىڭ! ءاي، ارتىڭنان انە بىرەۋ كەلىپ قالدى. شەشەڭنىڭ كورىن، ماڭدايىڭداعى كوز بە، جوق بەز بە؟» — دەپ ساي تابانىنداعى بىرەۋگە اقىرىپ قويادى. مانا قۋىس-قۋىسقا جاسىرىپ قويعان رۋ-رۋدىڭ تۋلارى دا جەلك-جەلك ەتىپ شىعا كەلىپتى. كوپ ۇزاماي بۇل شايقاستىڭ دا بىتە-تۇعىن ءتۇرى بار. قىل جالاۋلى جاۋ تىپتەن سەلدىرەپ قالىپتى. قايدان شىققاندارى بەلگىسىز قارق-قارق ەتىپ قارعالار قاپتاپ كەتىپتى. «اۋ، اناۋ جايراپ جاتقان جاۋدىڭ كوزىن شۇقيىق! قىلىش، نايزالارىڭدى تارتا تۇرىڭدارشى!» — دەگەندەي كەسكىلەسىپ جاتقانداردىڭ توبەلەرىنە ءتونىپ-تونىپ بارىپ، قارق-قارق دەپ قايتادان قالىقتاپ شىعا كەلەدى.
حان كوكىرەگىن ەكى ۇداي سەزىم بيلەپ العان. ءبىر جاعىنان مىناۋ جەڭىسكە جەلپىنىپ تۇرسا، ەكىنشى جاعىنان كوكىرەگى ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي، ءىش-باۋىرى قالتىراپ بارادى. ماناعى تۇلا بويىن تۇگەل بۋىپ كەلگەن ىزاسى مىناۋ اعىل-تەگىل اققان دۇشپان قانىن كورگەسىن تاراپ كەتكەندەي. شيرىققان جۇيكەسى دە بولبىراپ سالا بەرگەن.
بەسىن اۋىپ بارادى. ساي تابانىندا كولەڭكە ۇزاردى. شايقاس ءالى ءجۇرىپ جاتىر. كۇن ەكىندىگە تاياندى. ساي تابانىنداعى گۇج-گۇج دىبىستار باسىلىپ، شاقىر-شۇقىر قىلىش ءۇنى دە ازايىپتى. «اتتەگەن-اي دەسەيشى. جوڭعاردىڭ باس قولى مىناۋ تار قىسپاققا نەدەن تىعىلسىن. ول سوناۋ كەڭنەن وراتىلىپ كۇنگەيگە شىعىپ الدى عوي. مىناۋ سول سوزاقتى توناپ كەلە جاتقان شاعىن قول بولدى عوي!»
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءابىلقايىردىڭ الاقانىنىڭ دۋ-دۋ قىشىعانى باسىلماي تۇر.
— بۇلاردىڭ باسشىلارى قايدا ەكەن؟ تىلدەسە الدىڭدار ما؟
— ءبىر جاس تايشى ەكەن! مانا بەسىن اۋا وققا ۇشقان.
— قايدا جاتىر؟
— دەنەسى ساي تابانىندا، باسى — مىنە!
باتىر سۇلتان حاننىڭ اياعىنىڭ استىنا الدەنەنى سىلق ەتكىزىپ تاستاي سالدى. شەكەسى تورسىقتاي اي ماڭداي بىرەۋ قارسى الدىنا كەپ قاسقيىپ جاتا كەتتى. بەت-اۋىزى «مەنىڭ بالام بولسىن» دەيتىندەي ءبىر سۇپ-سۇيكىمدى جىگىت. قۋسىرىڭقى قىر مۇرنىنىڭ استىنان مۇرت تەبىندەپتى. بەتىندە اشۋ دا، ىزا دا، كەك تە جوق. الارعان ەكى كوزى سوناۋ كوك اسپاننان بىردەڭە كورگەندەي قادالا قاپتى. مىناۋ ءوزى ءبىر تانىس نەمە سياقتى عوي. ءتىپتى باسىنداعى ايدارى دا تانىس سياقتى ەكەن!
— ءبىزدىڭ وسى نۇرالى قايدا؟ — دەپ سۇرادى حان.
— مەن مۇندامىن، كوكە! — دەدى تۋ سىرتىنان تانىس داۋىس. اق بوز اتتىڭ ۇستىندەگى ون ءبىر-ون ەكى جاستار شاماسىنداعى تورسىق شەكە اي ماڭداي بالا جىگىت تۇلىمشاعى جەلبىرەپ ىلگەرى وزىڭقىراپ تۇردى.
حان جالت ەتىپ ءبىر قارادى دا، ۇندەگەن جوق. بايبەك تولەڭگىت ۇستاپ تۇرعان اتىنا بۇرىلدى.
— مىنانى قايتەمىز! — دەدى باتىر باستى نۇسقاپ.
— قايتەتىن ەدىك. تاستاي سال! — دەدى ءابىلقايىر.
ول ەرگە ەندى قونعاندا باتىر سۇلتان الگى ولجاسىن قيماعانداي ءبىراز ۇستاپ تۇردى دا، شاتقالعا قاراي اتىپ كەپ جىبەردى. كىشكەنتاي قارا نۇكتە بارعان سايىن قۇردىمدانا ءتۇستى دە، اران سايدى تۇتاسا كومىپ العان قارا كولەڭكەگە ءسىڭىپ ۇشتى-كۇيلى جوق بولدى.
ءابىلقايىر باسىن كوتەرىپ الىپ ەدى. قىپ-قىزىل كۇن ەكى شوشاق جاقپار تاستىڭ اراسىنا بارىپ قىستىرىلا قاپتى. ساي تابانىندا قيماس بىردەڭەسى بارداي كوزىن ساتىپ سىعالاي قاراپ تۇر.
ءابىلقايىرعا ول بىردەڭەنى ەلەستەتكەندەي بولدى. نەمەنە ەدى سول؟! ويىنا ەشتەڭە تۇسىرە المادى. قىپ-قىزىل كۇن قىلمىڭ-قىلمىڭ كۇلىپ قويادى. «ە، قان جالاعان قىزىل قانشىق سەكىلدى ەكەن عوي. وپاسىز ۋاقىتقا قارا جەردە نە بولىپ جاتسا دا، ءبارىبىر ەكەن عوي. قان اعىپ جاتىر ما، ۋ اعىپ جاتىر ما، ادام ءولىپ جاتىر ما، شىبىن قىرىلىپ جاتىر ما — وعان ءبارىبىر. وعان، ايتەۋىر، مىناۋ ۋىلجىعان دۇنيەنىڭ قۇلازىپ بوس تۇرماي، جىم-جىرت تىنىش تۇرماي، دۇرلىگىپ جاتقانى كەرەك ەكەن عوي!»
حان باياۋ باسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
قارا كولەڭكە جامىلعان قارا شاتقالدان قارا بۇلتتاي تۇنەرىپ قالىڭ قول شىقتى.
سودان بۇلار سوزاققا كەلدى. تىپ-تيپىل. شاشىلعان كەسەك پەن كولدەنەڭ تۇسكەن ولىكتەن ات ءسۇرىنىپ جۇرە المايدى. اناداي-انادايدان يت ۇليدى. باسقا تىرشىلىك دىبىسى ەستىلمەيدى.
سودان بۇلار شولاققورعانعا كەلدى. بۇل دا تىپ-تيپىل. قيراعان ءۇي. شاشىلعان قازان-اياق. جايراپ جاتقان ولىك.
بابا-اتانىڭ باسى دا جىم-جىرت. باسىنا الا-قۇلا شۇبەرەك بايلاعان جالعىز اعاشتان باسقا امان قالعان ەشتەڭە جوق. مىناۋ قورقىنىشتى دۇنيەدەن ۇرەيى ۇشىپ قارا ىزدەگەندەي قاپتالداعى قارا جوتالاردىڭ استىنان قايتا-قايتا قاسقىر ۇلىدى.
بابا-اتادان شىعا بەرە-اق تايلان جۇرتتان ءبولىنىپ شابا جونەلدى. ەكى يىعى بۇلك-بۇلك ەتىپ بارا جاتقانداي كورىندى. قۋىپ جەتىپ قاتارلاسۋعا ەشكىمنىڭ ءداتى بارمادى.
كۇن جاڭا شىعىپ كەلە جاتقاندا بۇلار كوسەگەنىڭ جونىنا كوتەرىلدى. تانىس جون، تانىس كورىنىستەر ءابىلقايىردىڭ كوزىنە وتتاي باسىلدى. مىنا ءبىر قويانجوندانىپ شىققان قولاتتىڭ اياعىنداعى جالعىز ءۇي كوز الدىنا سايراپ كەلە قالدى. باياعىدا تايلان ەكەۋىنىڭ ارقارعا تالاسىپ العاش كەلگەنىندەگى قاراشا ءۇي ەسىنە ءتۇستى. ارتىنان وسى كەزگە دەيىن ءوڭى ەكەنىن دە، ءتۇسى ەكەنىن دە بىلمەيتىن، قىزىل تۇلكى قۋىپ ءجۇرىپ ويدا جوق سوققانى تاعى ەسىنە ءتۇستى. ءتور الدىندا مالداسىن قۇرىپ سالىپ ءشاي سوراپتاپ وتىرعان ءماتى بي كوز الدىنا كەلدى. وڭ جاقتا شىناشاعىن شوشايتىپ ءشاي قۇيىپ وتىرعان ءپاتشايىم كوز الدىنا كەلدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بەت-اۋىزى جىبىرلاپ قويا بەردى. الدارىنان ارسىز كۇن كەشە ەشتەڭە بولماعانداي، الدىڭعى كۇنى ەشتەڭە بولماعانداي، ودان بۇرىن دا ەشتەڭە بولماعانداي، بۇگىن ەشتەڭە بولمايتىنداي جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىپ جارقىلداپ شىعا كەلدى.
بۇلار سول كوز ۇشىندا كەتىپ بارا جاتقان تايلاننىڭ سوڭىنان سالىپ كەلەدى. انە تايلان اتىنان ءتۇستى. تىزگىنىن قولىنا الىپ جاياۋ كەتىپ بارادى. بۇلار دا اتىنان ءتۇستى. قالىڭ قولدى سول اراعا قالدىرىپ، قاسىنا رۋ باسى، قول باسى باتىرلاردى ەرتىپ ءبىر كەزدە ايدالادا كوزگە شالىنىپ جالعىز ءۇي تۇراتىن وڭاشا قولاتقا قاراي ءىلبي باسىپ ءجۇرىپ كەلەدى. جالعىز ءۇي عايىپ بولعان. جۇرتىندا ىبىرسىپ بىردەڭەلەر جاتىر. ايقاي جولدان بىلايىراق وڭاشا تۇرعان جالعىز ءۇيدى دە امان قالدىرماپتى. قاراپتان-قاراپ تىزەسى بۇگىلىپ بارا جاتقانداي، ءابىلقايىر اياعىن زورعا الىپ كەلەدى. ەكى كوزى الدىنداعى تايلاندا. ەكى كوزى الدىنداعى ىبىرسىپ جاتقان جۇرتتا. بىرتە-بىرتە جاقىنداعان سايىن جۇرەگىنىڭ شانىشقانى كۇشەيدى. مىناۋ ايدالاداعى جالعىز ءۇيدىڭ وزىنە سونشالىقتى جاقىن، سونشالىقتى قىمبات بولعانىن بۇگىن سەزىپ كەلەدى.
الگى قاراۋىتقان ورتەنگەن ءۇيدىڭ ورىنى بولىپ شىقتى. ساۋ ساعاناق قالدىرماپتى. قاۋساعان قارا كۇل مەن كۇيىكتىڭ ۇستىندە ەمەن شاڭىراقتىڭ كۇيىك-كۇيىك قاڭقاسى جاتىر. ادامدارىن دا بىرگە ورتەدى مە ەكەن دەپ، ءۇيىندىنى نايزامەن شۇقىلاپ، اۋدارىستىرىپ قاراپ ەدى، ادام مۇردەلەرى ۇشىراسا قويمادى. تايلاننىڭ سۇپ-سۇر بەتى بۇلك ەتە قالعانداي بولدى. شاماسى، مىناۋ جالعان دۇنيەدەگى وزىنە ەت جاقىن ءۇش ادامنىڭ قورلىق كورسە دە، قارا جەردى باسىپ ءتىرى جۇرگەنىنە شۇكىرلىك قىلعان سەكىلدى. سوندا ولاردى قالماقتار ايداپ اكەتكەنى مە؟ جالاقتاپ جان-جاعىنا قارادى. كوزىنە ەشتەڭە تۇسپەدى. كەنەت انادايداعى جاڭا تەبىندەپ كەلە جاتقان الاقانداي ەگىستىكتى كوردى. ماتەكەڭنىڭ ءبىرازدان بەرگى ەرمەگى وسى جەر تىرنالاۋ-تۇعىن. باياعىدا ءبىر ۇلى بيلىكتە جۇرت ايتقانىن تىڭداماعاندا، شارشى توردە وتىرعان القا بي باسىمەن ورنىنان اتىپ تۇرعان دا ءۇن-تۇنسىز جۇرە بەرگەن دەسەدى. يىعىنا قاقپا شەكپەنىن ءىلىپ، شوگەرۋلى جاتقان بۋراسىنا ءمىنىپ، شاۋجايىنا جارماسقانداردىڭ قولىن قاعىپ تاستاپ، بەتى اۋعان جاققا تايىپ تۇرىپتى. سول بەتىمەن بارىپ ءبىر كۇن تۇندە ءۇيىن تەڭدەپ كوشىپ كەتكەن. تاڭەرتەڭ تۇرسا، ءماتى ءبيدىڭ ءۇيىنىڭ جۇرتى عانا جاتىر. جۇرت ءار ساققا الىپ قاشقان. بىرەۋلەرى بۇنىڭ ارعى ءتۇبى قاراقالپاق دەۋشى ەدى، حورەزم اۋىپ كەتتى دەسكەن. بىرەۋلەر اعايىنىنا وكپەلەپ، قايىندارىنا، قارا قىپشاقتارعا ءسىڭىپ كەتىپتى دەسكەن. بىرەۋلەر سوناۋ بۇقاراعا بارىپ ءپىرادار بولىپ الىپتى دەسكەن. جۇرت ءار قيلى لاقاپ شىعارىپ بولعانشا، ماتەكەڭ قاراتاۋدىڭ تەرىسكەي بەتىنە اۋىپ، وسى ءبىر وڭاشا بۇلاقتىڭ باسىنا كەپ ورنىققان. ونىڭ حابارىن شاشقا مال ايداپ كەلە جاتقان قىپشاقتار شىعارعان. جاڭا جۇرتقا كەلگەسىن اۋرۋلى ايەلى جالعىزۇيلىكتەن ءىشقۇسا بوپ ءولىپتى. ءۇيىن ارتىپ كوشىپ كەلگەن ءۇش كونمويناقتىڭ ەكەۋى بوتەن جاقتىڭ وتىنا ۇيرەنىسە الماي، ىشتەرى جارىلىپ جايراپ قاپتى. جالعىز ءۇي، جالعىز شال، قارشاداي قارا بالا مەن شۋداسى تىزەسىنە تۇسكەن قارا بۋرامەن قالا بەرىپتى. قالىڭ جاۋعا تالاي جالعىز شاپقان ءماتى بي باتىردى بىلمەيتىن قازاق كەم دە كەم. تالاي شارشى داۋدا قاسقيىپ تۇرىپ بيلىك ايتقان ءادىل قازىنى بىلمەيتىن قازاق كەم دە كەم. باياعىدا سالقام جاڭگىردى قاماپ تۇرعان قالىڭ قولعا ءبىر ءوزى ءتيىسىپ، حاندى قاشىرىپ ءوزى تۇتقىنعا تۇسەتىن ءماتىنى كىم بىلمەسىن! ارتىنان مىنانداي توتەن ەرلىگىنە ءتانتى بوپ، الدىنا شاقىرتىپ العان قونتايشىنىڭ: «دۇنيەدەگى ەڭ ءۇش ءتاتتى نارسەنى قاتەلەسپەي ايتىپ بەرسەڭ، باسىڭا بوستاندىق بەرەم»، — دەگەنىندە: «اق نەكەلى جاردان ءتاتتى نە بولۋشى ەدى، اقتان تۋعان ۇلدان ءتاتتى نە بولۋشى ەدى، ازامات ەكەنىڭدى ءبىلىپ ولگەن اجالدان ءتاتتى نە بولۋشى ەدى. مەن وسى ءۇش ءتاتتىنىڭ ۇشەۋىنەن دە ءدام تاتتىم، ەندى ولتىرسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل، بوساتساڭ دا ءوزىڭ ءبىل»، — دەپ قاس دۇشپانىنان ات-شاپان ايىپ الىپ قايتاتىن ءماتىنى كىم بىلمەسىن! قىزىل ءتىلىم مەن سارا كوكىرەگىمنىڭ جولىنا تۇزاق بولادى دەپ يىنىنە اسىل ىلمەي، الدىنا مال تۇسىرمەي، جانىنا اعايىن-جەكجات جولاتپاي قارا قىلدى قاق جارعان تۋرا بي اتانعان ءماتىنى كىم بىلمەسىن! بيلىككە العان دۇنيە-داۋلەتتى تاپ سول ارادا عارىپ-عاسىرعا پىشاق ۇستىنەن تاراتىپ بەرىپ كەتەتىن ساقي ءماتىنى كىم بىلمەسىن! بيلىكتەن الدەقاشان قالعان كەزىندە ءبىر زامانداسىنىڭ ارتىنان باتا وقي بارعاندا: «كوكتەگى جارىلعاۋشى جالعىز ءتاڭىر، جەردەگى جارىلعاۋشى جالعىز ءماتى بي دەۋشى ەدى. ءماتى بي ەكەنىڭ راس بولسا، جارىلعا!» — دەپ شاۋجايىنا جابىسقان ءبىر ەسالاڭ كەمپىرگە استىنداعى تاقىم ارتار جالعىز كولىگى — شۋداسى جەرگە تۇسكەن قارا بۋراسىن ءتۇسىپ بەرىپ، جاياۋ كەتەتىن ءمارت ءماتىنى كىم بىلمەسىن!
سول ءماتى مىناۋ تايلان تۋعالى جالعىز ءۇيلى-دى. سول ءماتى مىناۋ تايلاندى قاراتاۋدىڭ باۋىرايىن تىرنالاپ نان تاۋىپ، شاتقالىن ارالاپ ەت تاۋىپ ەل قاتارىنا قوسىپ ەدى. تەرى كيىپ، تەرسەك توسەنىپ وسكەن نامىسقوي جىگىت: «اكە، مەنىڭ قاتارىم اتقا ءمىندى. مەن قايتەم، قۋ دالادان قۇلان ۇستاپ جۋاسىتام با؟» — دەگەندە: «بالام، جۇرتتان تالاي العىس الىپ ەم. سول العىسىم سەنى جاياۋ تاستار دەيمىسىڭ!» — دەپتى. اڭشى جىگىت تاعى قۋالاپ، تاۋدان-تاسقا ىرعىپ-قارعىپ جۇرگەندە ەتەكتە كەتىپ بارا جاتقان ءبىر كەرۋەننىڭ كوزىنە شالىنادى. كەرۋەن باسىنداعى شۇبالعان كوك الا اتتى انادايدان بۇرىلىپ كەپ: «جىگىتىم، كىم بولاسىڭ؟» — دەپ سۇرايدى. تايلان ءجونىن ايتادى. سوندا بەيتانىس كىسى اتىنان ءتۇسىپ، اڭشى جىگىتكە ۇسىنادى. تايلان مىناۋ سۋرەتتەي اتقا قىزىعىپ تۇرسا دا، قايداعى ءبىر مەيمانا قازاقتىڭ وپ-وڭاي جارىلقاي سالعانىن مۇسىركەگەندىك دەپ ءتۇسىنىپ، نامىستانىپ وڭاي كەلگەن ولجادان باس تارتادى. ات يەسى: «جىگىتىم، تارتىنبا، ال! كىسىگە باقىتتا، قاسىرەتتە وسىلاي ويدا جوقتا تاپ بولاتىن. باقىتىڭنان باس تارتىپ تۇرعانىڭدى، جوق قاسىرەتتەن باس تارتىپ تۇرعانىڭدى قايدان بىلەسىڭ؟ مەسەلىمدى قايتارما. جالعىز-اق بۇيىمتايىم، اكەڭە سالەم ايتىپ بارساڭ بولعانى»، — دەيدى. سوندا جىگىت شۇبالعان كوك شۇبارعا تاقىم سالىپ تۇرىپ: «اكەمە كىم سالەم ايتتى دەپ بارامىن؟» — دەپ سۇراعان ەكەن. انادايدا ءوزىن توسىپ تۇرعان كەرۋەنگە جاياۋ اياڭداپ بارا جاتقان الگى بەيتانىس كىسى: «قىزىل تايىنشا!» — دەپ ايقايلاپتى.
بالاسىنىڭ سالاڭداعان كوك الا اتقا ءمىنىپ كەلە جاتقانىن كورىپ ماتەكەڭ: «بالام، اتىڭ قۇتتى بولسىن!» — دەپتى. «قايدان الدىڭ؟ كىم بەردى؟» — دەپ سۇراماپتى. كەشقۇرىم جاتار الدىندا بالاسى ماناعى بەيتانىس كىسىمەن قالاي كەزدەسكەنىن اڭگىمەلەپ بەرگەن ەكەن، كارى بي مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرىپتى. سەيتسە، ماناعى كىسى بالا كەزىندە بازارعا مال ايداپ كەتىپ بارا جاتقان ءبىر بايدىڭ قىزىل تايىنشاسىن جول-جونەكەي ۇرلاپ اپتى. قازانىن ەندى ءتۇسىرىپ جاتقان ۇرىنىڭ ۇيىنە جوق قاراعان باي سەرىكتەرىمەن ساۋ ەتىپ كىرىپ بارىپتى. قازانىن كۇلگە توگىپ، شەشەسىن بۇرىمىنان ۇستاپ اپ، كوك الا قويداي قىپ ساباپتى. بالانى قۇلاعىنان بۇراپ، شىرىلداتىپ وتىرىپ، سول ماڭايدا تۇستەنىپ جاتقان جەرىندە، ءماتى ءبيدىڭ ۇستىنە اكەپ كىرگىزىپتى. سوندا ماتەكەڭ: «سەنىڭ باعا الماي ايىرىلىپ قالعان مالىڭ تاماعىن تابا الماي وتىرعان اش اۋىزعا تاپ بوپ ساۋابىنا قالعان ەكەن. بارىمتادا كەتكەن مالىڭ بولسا ءبىر ءسارى، قاسقىر جەپ كەتەتىن قىزىل تايىنشانىڭ داۋىمەن كەپ، الدىمداعى استى سۋىتقانىڭ ءۇشىن ماعان ءبىر ساۋىن تۇيە ايىپ تولەيسىڭ، ءوزىڭدى تۋعان ايەلدىڭ شاشىنان كوزىڭە ءشوپ تۇسپەي تۇرىپ تارتقانىڭ ءۇشىن مىنا بالانىڭ شەشەسىنە بەس بيە ايىپ تولەيسىڭ، بي الدىنان وتپەي تۇرىپ كۇش كورسەتكەنىڭ ءۇشىن وزىنە ون قوي ايىپ تولەيسىڭ»، — دەپ داۋ قۋىپ كەلگەن دۇنيەقوڭىزدى باسىمەن قايعى قىلىپ جىبەرىپتى. جۇرتقا كورسەتپەي قىزىل تايىنشا ۇرلاپ سوياتىن باتىر بالا مىنانداي اعىل-تەگىل مالدى جۇرت كوزىنشە ايداپ كەتۋگە جۇرەكسىنگەندە اتاقتى بي ماناعى جولاۋشىنىڭ تايلانعا ايتقانىن ايتىپ، قولىن جايىپ: «قوي اناسى وننان، تۇيە اناسى بىردەن، جىلقى اناسى بەستەن، وسەيىن دەسە استان-كەستەڭ»، — دەپ باتا بەرگەن ەكەن. ماناعى جولاۋشى سول ۇرى بالا بولعانى عوي! باياعى مال ادال بوپ بۇيىرىپ، الدىنا داۋلەت تۇسكەنى عوي.
— سالەم ايتسا، سالەمات بولسىن! — دەگەن ماتەكەڭ.
سودان ماتەكەڭ بىردە كوك شابدار ات ءمىنىپ كولەڭدەپ جۇرگەن بالاسىنا:
— بالام، بازارعا بارىپ قايتساڭ قايتەدى، — دەپتى.
— ودان نە بىتىرەم، اكە؟ — دەپتى تايلان.
— كوك اتىڭا ءمىنىپ بار دا، كوك اتىڭا ءمىنىپ قايت، باسقا ەشتەڭە ىستەمە، — دەپتى ماتەكەڭ.
تايلان سودان تۇركىستاننىڭ بازارىنا بارىپتى. كوك ات ءمىنىپ كولدەنەڭدەپ كەلە جاتقان جاس جىگىتتىڭ ۇستىندەگى تەرى جارعاق كيىمىنە تاڭعالدى ما ەكەن، ءبىر وتاعاسى انادايدان:
— جولىڭ بولسىن، بالام، — دەپتى.
— ءالاي بولسىن، اقساقال، — دەپتى تايلان.
— شىراعىم كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ — دەپتى اقساقال.
تايلان ءجونىن ايتىپتى.
— ەندەشە، بالام، وسى ارادا تۇرا تۇر. اناۋ قىم-قۋىتتىڭ اراسىنا كىرمەي-اق قوي. مەنىڭ ءبىر ماتەكەمە بەرىپ جىبەرەتىن سالەمدەمەم بار ەدى، — دەپتى.
اقساقال كوپ ۇزاماي ءبىر قاپشىقتى ارقالاپ اكەپتى دە، تايلاننىڭ ارتىنا وڭگەرىپتى.
— اقساقال، بۇنى كىم بەردى دەيىن؟ — دەپتى تايلان.
— ماتەكەڭنەن جاقسىلىق كورگەن ادام از با؟ سونىڭ ءبىرى دەي سال، — دەپتى كاريا.
تايلان ۇيىنە كەپ قاپشىقتى اشسا، لىقا تولى وزىنە ارنالعان اسىل كيىم ەكەن. تايلاننىڭ ۇستىنەن جارعاق تون وسىلاي ءتۇسىپتى دەسەدى. كەيىن ءابىلقايىر ەكەۋى بىرگە جورىققا بارىپ جان قيىسپاس دوس بوپ قايتقاسىن بىردە ماتەكەڭ بالاسىنان:
— بالام، اتىڭ تۇزەلدى، كيىمىڭ تۇزەلدى، دوسىڭ تۇزەلدى، ەندى ەر جىگىتكە نە جەتپەي تۇر؟ — دەپ سۇراپتى.
— اكە-اي، وعان ۇيىرىمەن ءۇش توعىزدى، قىرىق جىلقىنى قايدان تابامىز؟ — دەپتى.
سوندا ماتەكەڭ:
— بالا اكەگە بەس جىل جۇمباق، اكە بالاعا ءومىر بويى جۇمباق دەگەن وسى ەكەن عوي. اكەڭنىڭ ءقادىرىن ءالى تۇسىنبەگەنىڭ بە، بالام، — دەپ باسىن شايقاپ كۇلىپتى.
— اكەڭ — ءماتى، دوسىڭ — ءابىلقايىر بولسا، ساعان قانداي قالىڭ كەرەك. قاسىڭا سۇلتاندى ەرت تە، سۇلتان تۇسەتىندەي ءبىر ءۇيدىڭ تۋ سىرتىنان بارىپ ات باسىن تارت. ار جاعىن ءوزىڭ كورەرسىڭ!
— اكە، سوندا كىمنىڭ اۋىلىنا بارعانىم دۇرىس دەيسىڭ؟ — دەپ سۇراپتى تايلان.
— ءوزىڭنىڭ بولاشاق ءقادىرىڭدى، اكەڭنىڭ اتىن، دوسىڭنىڭ ابىرويىن تەگىن ءۇيدىڭ بوساعاسىنا تاستاي سالما. جالعىز شالدىڭ جالعىز بالاسى بولىپ تا ءبىراز ءجۇردىڭ عوي. ەڭ بولماسا قاينىڭ قالىڭ اۋىل بولار ما ەكەن؟ الىسقا ات شاپتىرىپ قايتەسىڭ، مىنا بورالداي بويىنداعى جومارتتىڭ اۋىلىنا بارا سال، — دەپتى.
اكەسىنىڭ «بارا سالىنىڭ» ءوزى بايلىعى مەن ءسان-سالتاناتى كۇللى قازاقتىڭ اۋىزىنا ىلىككەن جومارت بولعانىنا تايلان تاڭعالماعاندا، كىم تاڭعالسىن! قاپەلىمدە، ىشتەي جۇرەكسىنىپ تۇرسا دا، اكە اۋزىنان شىعار ءسوز شىعىپ قالعاسىن، قاسىنا ءابىلقايىردى ەرتىپ، جومارتتىڭ اۋىلىنا باردى.
سالتاناتى اسىپ، سايرامنىڭ اۋىزىن باعىپ، دۇنيە-مالدى قايدا شاشارىن بىلمەي وتىرعان سادىر بايىنىڭ اۋىلى كىشى جۇزدەن ات باسىن تۋرالاپ ءبىر تورە، ءبىر باتىر قوناققا كەلگەسىن شاشىلماسقا جاعدايى قايسى. اياقتارىن جەرگە تۇسىرمەي، ات ۇستىنەن كوتەرىپ الىپ، اق ءۇي تىگىپ قوناق ەتىپتى. ەندى جاس جىگىت باي اۋىلدا ءبىر كۇن جاتىپتى، ەكى كۇن جاتىپتى. ءۇشىنشى كۇنى كۇتۋشى، داياشىلاردان ەرتەڭ جولعا شىعاتىن رايلارىن تانىتقاندا، جومارت كەلىپتى.
— بۇيىمدارىڭدى كەتەردە ەمەس، كەلگەن بويدا سۇرايتىن اسا ءقادىرلى قوناقتارىمسىزدار. ءبىراق، كومەيلەرىڭدى ءىشىم سەزىپ تۇرىپ، كەلمەي جاتىپ سىرلارىڭدى ايتقىزىپ المايىن، قىسىلىپ-قىمتىرىلماي قوناق بولا تۇرسىن دەدىم. سونىمەن ماتەكەڭ كەلىنىن قاي شامادا الىپ كەتەم دەپ وتىر؟ — دەگەنى.
ءپاتشايىم بۇل اۋىلعا ءسۇيتىپ كەلگەن. جومارت بۇلاردىڭ بۇيىمتايىن ايتقىزباي ورىندادى. بۇلار سادىرلارعا قىزدارىن كورمەستەن قۇدا ءتۇستى. ول جولى قالىڭدىقتى ەكەۋى كورە الماي قايتقان. سويتسە، ءپاتشايىم ەكەن. ءجا، ول تۋراسىندا ءابىلقايىر مىنانداي كەر كەتكەن ءتۇس تۇگىلى زامانانىڭ تىنىشىندا دا ويىنا الماۋعا تىرىساتىن. جان دوسىنىڭ، ونسىز دا قۇيرىق-جالى سەلدىر جالعىز جىگىتكە قۇرداسىنىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسە مە دەپ ويلايتىن. تاعدىردان باسقا ەشكىم جازىقتى ەمەس سول ءبىر قۇپيانى بۇعان دەيىن مىناۋ قارا جەردىڭ بەتىندە بىلسە، ەكى ادام عانا بىلەتىن ەدى. ەندى، مىنە، ءپاتشايىم نە ءوزى، نە ولىگى كورىنبەي، ۇشتى-كۇيلى جوق. ول سىردى بۇدان بىلاي ءابىلقايىردىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم دە بىلمەيدى.
تايلان قاراڭ قالعان جۇرتتىڭ باسىندا بايىز تاۋىپ تۇرا الماي سەندەلىپ كەتتى. جەر وشاقتىڭ باسىندا ءپاتشايىم ۇستاعان كوسەۋ امان قاپتى. ءپاتشايىم جاقىندا عانا تەرىپ اكەلگەن تەزەك امان قالىپتى. بالاسى ويناپ ءجۇرىپ وسىندا اكەپ تاستاعان بولۋ كەرەك، قىناعا سالىپ بوياعان تورت-بەس اسىق جاتىر. تايلاننىڭ كەشەگى، جيىن-تويداي داۋرەنىنەن قالعان بار جۇرناق سول...
مانادان توڭىرەگىنە قابارىتا قاراپ، تىك تۇرعان، قازديىپ بەرىك تۇرعان تايلان سۇلق شوگىپ وتىرا كەتتى. شاشىلىپ جاتقان سۋ كۇلدى جۇدىرىقپەن قويىپ-قويىپ قالدى. تايلاننىڭ مانادان بەرى بۋىنىپ تۇرىپ-تۇرىپ، اياق استى لىق ەتە قالعان وكىنىشى مەن قاسىرەتىندەي كوك سۇر كۇل بۇرق ەتە شاپشىپ، ەڭگەزەردەي باتىردىڭ جاپ-جالپاق بەت-اۋزىن كومدى دە كەتتى. كەشەگى بەيبىت تىرشىلىكتەن قالعان وسى ءبىر بولماشى ءىز وعان: «وشاعىڭ مەن شاڭىراعىڭدى باقپاي، قايدا ءجۇرسىڭ؟» — دەپ زىرك ەتە قالعانداي.
ءابىلقايىردىڭ ەكى جاۋىرىنىنىڭ اراسى مۇزداپ قويا بەردى. ەسىل دوسىن وت باسىنىڭ قىزىعىنان ايىرىپ، قاسىنان تاستاماي، كوپ ەرتكەنىنە، ەندى، مىنە، بۇگىن كەلىپ وكىنىپ تۇر. قاي ءبىر اق تاۋدى ايىرىپ، قارا تاۋدى قايىراتىن جىگىتتىڭ مىنا دۇنيەدە تىندىرىپ كەتەر جاقسى ءىسىنىڭ، تاستاپ كەتەر جاقسى اتىنىڭ، قار توسەنىپ، مۇز جاستانىپ ءجۇرىپ قالعان قايراتىنىڭ، ەلگە ىستەگەن، حالىققا ىستەگەن قىزمەتىنىڭ، اعايىنعا، دوسقا ىستەگەن شاپاعاتىنىڭ جالعىز حيۋازى — ءوز وتىنىڭ باسى مەن ءوز ەلەڭ توسەگىندەگى كەمدى-كۇن كورەر قىزىعى ەكەن عوي. ەندى، مىنە، ءابىلقايىر سونى دا مىناۋ تايلان دوسىنا تۇگەل بۇيىرتپاپتى. بىردە جول شىعىپتى، بىردە جورىق شىعىپتى، بارىندە دە تايلاندى تاستاماي، كىسى شاپتىرىپ الدىرىپتى دا وتىرىپتى. سونىڭ بارىنە ول ءوز وشاعىنىڭ جىلۋىن، ءوز توسەگىنىڭ راقاتىن، ءوز داستارقانىنىڭ ىرزىعىن، اكەسىنىڭ مەيىرىمىن، جارىنىڭ ىقىلاسىن، ءتاي-تاي باسقان بالاسىنىڭ بىلدىرلاعان ءتاتتى ءتىلى مەن مويىنىنا وراتىلعان ىستىق قۇشاعىن تاستاپ كەلەدى ەكەن عوي.
اتتەڭ دۇنيە-اي دەسەيشى. بيقاسيەت تىرشىلىكتىڭ ءپاتۋاسىز شىرعالاڭى قاي نارسەنىڭ قادىر-قاسيەتىن تۇگەل ۇقتىرىپ جاتىر!
تايلان ورنىنان اتىپ تۇردى. بەت-اۋىزىن كومىپ كەتكەن كۇل-توزاڭدى سۇرتكەن جوق. تالتىرەكتەپ باسىپ الاقانداي ەگىستىككە بەتتەدى. ەگىستىكتىڭ شەتىندەگى شانشۋلى كۇيىندە قالىپ قويعان كۇرەككە باردى. كۇرەكتىڭ سابىن كوكىرەگىنە باسىپ ءبىراز تۇردى. سوندا بارىپ اناداي جەردە جايراپ جاتقان ولىكتەردى كوردى. جۇگىرە باسىپ قاسىنا بارىپ ەدى، تورت-بەس جوڭعار ۇزىننان سۇلاپ ءتۇسىپتى. قاراقۇستان تيگەن اۋىر سوققىنىڭ ورنىنا قاتپارلانىپ قان ۇيىپ قالىپتى. جەكسۇرىن كوكالا شىبىندار گۇج-گۇج ەتىپ شىر اينالىپ ۇشىپ ءجۇر. ءبىر جوڭعار قوس قولىمەن اكەسىنىڭ تىرسەگىنەن ۇستاي قۇلاپتى. قۇبىلا بەت شەتىندەگى ەتپەتتەي جىعىلعان ءماتى بي ەكەن. كەتپەنى اناداي جەرگە ۇشىپ كەتكەن. ناعىلەت جوڭعارلار جەتپىستەن اسقان كارى شالدى قوس جاۋىرىنىنىڭ اراسىنان نايزامەن شانشىپ ءولتىرىپتى. كارى باتىر ولەر الدىندا ءبىراز جاعالاستى سالسا كەرەك. اينالاسى قورس بولىپ قالىپتى. قاسىنداعى جايراپ جاتقان تورت-بەس ولىكتىڭ اجالدارىن ديقان شالدىڭ قارا كەتپەنىنەن تاپقان تۇرلەرى بار. جارىقتىق سەكسەنگە اياق باسقانمەن جاستىعىن الا ءولىپتى.
تايلان اكەسىنىڭ قاسىنا بارىپ جەر تىزەرلەپ، ەتپەتتەي قۇلاعان مۇردەنى شالقاسىنان اۋداردى. سول باياعى ماتەكەڭ. جۇزىندە وكىنىش تە، اشۋ دا جوق. ءومىر شىركىننىڭ ءبىر كۇنى ءدال وسىلاي جەر قاپتىرىپ كەتەرىن الدىن الا ءبىلىپ قويعان كىسىدەي، جايباراقات جاتىر. جىعىلعاندا اۋىزىن بىردەڭەگە ۇرىپ السا كەرەك، ساقالىنا قان ۇيىپتى. «ءا، كەلدىڭدەر مە»، — دەگەندەي ءالى اشىق جاتقان نۇرسىز الا كوزدەرى تەلمىرە قارايدى. ەشكىمگە، ەشتەڭەگە رەنىشى جوق جايباراقات ءجۇز. ەگەر بۇعان وعان ءالى جان تاپسىرا قويماعان كەزىندە جەتسە دە: «ءاي، قاراقتارىم-اي، الدەقاشان ايتپاپ پا ەدىم»، — دەپ وكپە-نازسىز جونەلە بەرەتىندەي.
ءابىلقايىر تايلاننىڭ قارسى الدىنا بارىپ وتىرىپ، كارى ءبيدىڭ كوزىن ءوز قولىمەن جاپتى. ىشىنەن قاتتى كۇيزەلىپ تولعانىپ وتىر. ءيا، ماتەكە، سەن الدەقاشان ايتقانسىڭ. ايتتىڭ ماتەكە، ايتتىڭ. سەن باياعىدا-اق ايتقانسىڭ. القالى جيىننىڭ تورىنەن تۇرىپ كەتكەندە-اق، سەن كۇندەردىڭ كۇنىندە وسىلاي بولارىن ايتىپ كەتكەنسىڭ. سەن مىناۋ ەلسىز، وڭاشا بۇلاقتىڭ باسىنا قونىپ الىپ جەتى اتاڭ، جەتى باباڭ ىستەمەگەن كاسىپتى قۋىپ، جەر شۇقىپ كەتكەندە دە قازاقتىڭ قاتتى ويلاناتىن ۋاقىتى الدەقاشان كەلگەنىن، ولاردىڭ بۇرىنعى ات-جالى، تۇيەنىڭ قومى بولعان داۋرەنىنە كونبىس ۋاقىت بۇدان ءارى كونە بەرمەيتىنىن ايتىپ باققانسىڭ. تاۋكە ءولىپ، كۇللى قازاقتىڭ ساقال-مۇرتىنان جاس تامىپ تۇرعاندا: «تاققا يە تابىلمايدى دەپ جىلاپ تۇرسىڭدار ما، جوق، ەلگە يە تابىلمايدى دەپ جىلاپ تۇرسىڭدار ما؟» — دەپ سۇراعان دا جالعىز سەن ەدىڭ. بولات تاققا وتىرىپ، جۇرت حانتالاپايعا اتتانىپ جاتقاندا: «جاقسى حان تاققا مىنسە، ءوزى تالاپايعا تۇسەر، جامان حان تاققا وتىرسا، ەلى تالاپايعا تۇسەر. وسى نەمەڭدى بالا كەزىنەن بىلەتىن ەدىم، توڭقاڭداپ جىرادان شىقپاۋشى ەدى، كوك توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، بەلىن كوتەرە ءتۇرىپ، بەتىن جەلگە بۇرىپ شابىنا قاراپ تۇزگە وتىرعانىن ءبىر كورمەپ ەدىم. ءيا، جاسىق شىعار. ءيا، پاسىق شىعار. قايسىسى بولعاندا دا، ايدارلارىڭنان جەل ەسە قويماس»، — دەپ انىقتاپ ايتقان دا جالعىز سەن ەدىڭ. سەن ايتقانسىڭ، ءبارىن ايتقانسىڭ. تاپ وسى جۋىردا عانا، بيىلعى كوكتەمنىڭ سىلايىنان شوشىپ، ەل-جۇرتقا: «ارعىماق پەن ازاماتقا اباي بولسىن!» — دەپ سالەم سالعان دا سەن بولاتىنسىڭ. ءبىراق ونىڭدى قاي قازاق قۇلاعىنا ءىلىپتى! مىنە، بوس بەلبەۋ وتىرىپ بوق باسىندا جايراپ قالدىق. ونى جانە اركىم وزىنەن كورمەي، بىرەۋ بىرەۋدەن كورەدى. بۇل دا، مىنە، تۇركىستاننىڭ كوك سارايىندا كولبەپ جاتىپ اپ، كۇنى-تۇنى ۇيقى سوققان بولاتتان كورىپ تۇرعان جوق پا! ءيا، ءيا، ءوزى ايتسىنشى! اقىلدى ءبىر كىسىگە ايتساڭ، وسىعان ايتىپ ەڭ عوي. باسقانى قويعاندا، سول ايتقانىڭدى وسىنىڭ ءوزى تۇگەل ورىنداپ پا ەكەن؟ قايدان! بۇل ءالى باياعىسىنشا شەتكە قاشىپ، وڭاشا كۇرسىنگەننەن ءارى اسا الماي ءجۇر. سىرتتاي كىجىنگەنى بولماسا، بەل بۋىپ شايقاسقا شىققان جەر جوق. ءالى كۇنگە ءالىپتىڭ ارتىن باعۋلى. ءالىپتىڭ، ارتى، مىنە — جايراپ جاتقان ءوزىڭ، جايراپ جاتقان ەلىڭ. جول باسشىڭ قىزىل تۇلكى بولسىن دەپ ەڭ بۇل تۇلكىلىكتى، ايلاكەرلىكتى، بۇتا كورسە، بۇعا بەرۋ دەپ ءتۇسىنىپتى. بۇل بۇقپاقتاپ جۇرگەندە جول باستاۋشى قىزىل تۇلكىسى قان جالاعان قىزىل قانشىققا اينالىپتى. باياعىدا ءپاتشايىم ەكەۋىڭە كەلىپ، ءشاي ءىشىپ كەتكەنىنەن بەرى ول كوزىنە كورىنبەپ ەدى. كەشە كوردى. سۇعىندىقتىڭ اسۋىندا كوردى. باتاتىن كۇن بولىپ، قارسى الدىنا كەپ، قارا اڭعاردىڭ كەمەرىنەن اسا تاسىپ اققان قارا قوشقىل قاندى شىلپ-شىلپ جالاپ تۇر ەكەن. بۇعان قاراپ ۇشكىر تۇمسىعىن كوككە كوتەرىپ، قىزىل ءتىلىن سالاقتاتىپ قۇيرىعىن بۇلعاعانداي بولدى. ونىڭ نە سۇمدىق ەكەنىن ءبىر اللا ءبىلسىن! ءبىراق، كەشەدەن بەرى كورىپ كەلە جاتقانىنان اسقان نە سۇمدىق بولاتىن ەدى. ءيا، بۇدان اسقان سۇمدىق بار دەيسىڭ بە...
ءماتى اقساقال ءبارىن ەستىپ، ءبارىن ءتۇسىنىپ، ءبىراق نە دەپ ءتىل قاتارىن بىلمەي، ەكى كوزىن تارس جۇمىپ ويلانىپ جاتقانداي. تايلان مەن ءابىلقايىر ونىڭ مىناۋ ءولىپ جاتقاندا دا وي شىرماۋىنان شىعا الماعان ءاجىمدى جۇزىنە، اشۋ-كەكسىز كەشىرىمدى كەلبەتىنە اڭتارىلا قاراپ ءبىراز وتىردى. سوسىن ورىندارىنان تۇرىپ، قۇبىلا بەتتەن قوس قۇلاش جەر قازىپ، شايقاستا ءشاھيت بولعان كارى باتىردى كيىمشەڭ كۇيى قارا جەردىڭ قويىنىنا بەرىپ، ۇستىنە جىعىلعان نارداي ۇلكەن قىزىل تومپەك ءۇيدى. اجالى جەتكەنشە قولىنان تاستاماعان سوڭعى قارۋى بالشىق پەن قان قاباتتاسا جۇققان قارا كەتپەندى باسىنا سايعاق قىپ شانىشتى. ءداۋ تومپەشىكتىڭ ۇستىنە ۇشىن شىعىسقا قاراتىپ جەز ماساقتى سۇر جەبە تاستالدى. بۇل مارقۇمنىڭ كەگىن قۋعان كىسى جاۋىن وسى جاقتان ىزدەسىن دەگەن نىسانا نىشان...
ايعىر توپ قول قۇبىلاعا جىعىلىپ ناماز وقىدى. جۇرت جاپا-تارماعاي اتىنا ءمىنىپ جاتقاندا دا ءابىلقايىر ۇزىنىنان سۇلاعان قىزىلجال تومپەكتىڭ قاسىندا تۇردى. بۇرىن جانىنداعى جالعىز ءپىرىم وسى ءبىر قايسار قارا شال دەپ ويلاۋشى ەدى. ەندى جەر بەتىندە ول دا جوق، جالعىز قالدى. بۇرىن ول وي دەپ اتالاتىن شالقار مۇحيتتا كوز ۇشىنداعى وسى ءبىر جالعىز قالتىراماس قايسار جەلكەننىڭ قاراسىن باعىپ، قۋالاي ءجۇزۋشى ەدى. ەندى، مىنە، ول دا تۇڭعيىققا باتىپ، بۇل ءار كۇنى جەل ءار تاراپتان شىعىپ، اعىنى مەن تولقىنى ءار قيلى اۋناپ، ءار قيلى شالقىعان سول ءبىر قاتەرلى اعىندا قالتاڭداعان جاڭقا قايىق ءمىنىپ جالعىز قالدى. بۇرىن ءوز وي اڭعارىنىڭ دۇرىس-بۇرىسىن وسى ءبىر قيقار قارا شالدىڭ قيتۇرقى لەبىزىنە قاراپ باعىتتاۋشى ەدى، ەندى ونىڭ ءوز كوكىرەگىنەن باسقا سەنەرى جوق. شىن جالعىزدىق دەگەن وسى ەكەن عوي! ەندى مۇنىڭ سەرىگى ويدا جوقتا تاپ بولىپ، ويدا جوقتا ۇعىسقان اتى حالىق اۋىزىندا قالار كارى ءبيدىڭ بۇلىڭعىر ەلەسى مەن زامان وتكەن سايىن ورىندى، زامان وتكەن سايىن ۇعىنىقتى بولا تۇسەر ازىن-اۋلاق لەبىزدەرى عانا... سوڭعى ءبىر كەلگەنىندە: «الاشتىڭ تالاعىنىڭ ءبيتى، كوكىرەگىنىڭ كوزى بار ازاماتىنىڭ قاتارىنان وزباققا ۇمتىلعان جاقسى. ونداي جىگىت بويكۇيەزدىك جاساسا، ءوزىنىڭ دە، ەلىنىڭ دە باعىن بايلايدى. ال، قولىنىڭ ەبى بولعانمەن كوكىرەگى سوقىر پىسىقايلاردىڭ تورگە شاپشىعانى باقىت ەمەس، تاقسىرەت. سورلاتقاندا ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جاقسىسى بويكۇيەز، جامانى ولەرمەن كەلەدى»، — دەپ ەدى. ونى ەندى ۇعىپ تۇر. سويتسە، بۇعان ايتقان بوپساسى ەكەن. جوق، بۇدان ءارى بۇعىپ جۇرە بەرمەس، نە دە بولسا، اقىر ءتۇبى ءبىر جارىپ شىعار.
كوسەگەنىڭ كوك جولىنداعى جاڭادان تۇسكەن جالعىز تومپەكتەن ەلدىڭ ەڭ سوڭى بوپ اتتانعان ءابىلقايىر ەدى.
ول ورنىنان تۇرسا، تايلان اتىن جەتەكتەپ ماناعى كۇلدىڭ باسىنا قايتا بارىپتى. ءۇيۋلى تەزەك پەن كۇل اراسىندا سەندەلىپ ءجۇردى دە قويدى. ەڭكەيسە — تەمىر قازىق. قاسىندا بىردەڭە بۇلتيادى. قازسا — تەمىر تابا. اشسا — ىشىندە ساپ-سارى تابا نان. شەتىنەن بىرەۋ ءبىر تىستەپتى. ءپاتشايىمنىڭ ءوزى عوي. ءتىرى بولدى عوي، تايلان تابا ناندى قويىنىنا تىعىپ، اتىنا ءمىنىپ، قولدان ءبولىنىپ جالعىز كەتتى.
سوسىن... سوسىن نە بولسىن... ءبىر شىرعالاڭ باستالدى دا كەتتى. ءابىلقايىرلار ات ۇستىنەن تۇسكەن جوق. اپتالاپ شايقاستى. ءبىر جەڭدى، ءبىر جەڭىلدى. ءبارىبىر شىققان ءپاتۋا جوق. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن سىقسيا باققان سىعىر جاۋ قازاقتاردى قاپىدا قالدىردى. ءساۋىردىڭ جارقىراپ اتقان جاقسى تاڭىندا بورالداي وزەنىنىڭ بويىندا ۇلكەن تۇرا تاۋىنىڭ قاسىندا ءبىر القاپتى ءبىر ءوزى تولتىرىپ ءتاتتى ۇيقىدا جاتقان سادىر جومارتتىڭ اۋىلىنا جاۋ شاپتى. ونى اۋەلى تۇزگە شىققان ءبىر كەمپىر كورىپتى. وزەننىڭ اڭعارىنان بۇقپاقتاپ شىعىپ قالعان جوڭعاردى تاڭ اتقانشا قىز ويناق سالىپ، ەندى اۋىلعا قايتىپ كەلە جاتقان وسى اۋىلدىڭ كوپ بوزبالالارىنىڭ ءبىرى دەپ قالسا كەرەك.
— ءتايت ءارى، مىنا كورگەنسىز قايتەدى ەي. تۇزگە وتىرعان ادامنىڭ الدىنان جۇرە مە ەكەن. جارىماعىر وسىدان كوزىڭە تەرىسكەن شىعىپ جۇرسە، ءوز وبالىڭ وزىڭە! — دەپ باجىلدايدى.
ءبىراق، ساي بويىنان شىعىپ كەلە جاتقان «جارىماعىردىڭ» وعان قۇلاق اسار ءتۇرى جوق، ەمپەڭدەپ تارتىپ كەلەدى دەيدى. «مىناۋ ءبىر كوزىنە قارايعان نەمە ەكەن»، — دەپ ويلاعان كەمپىر ورىنىنان اتىپ تۇرىپ، «ويبايلاپ» اۋىلعا قاشادى. شەت جاقتاعى ۇيلەردەن سىرتقا اتىپ شىعا كەلگەندەرگە، بەيشارا كەمپىر: «بۇ زاماننىڭ ەركەگىنە نە بولعان؟ سايعا تامان بارىپ، دارەتكە ەندى وتىرا بەرىپ ەم. مىنا ءبىر شەشەك شىققىردىڭ تارپا باس سالعانى»، — دەپ اۋىلدى باسىنا كوتەرىپ كەلە جاتىر دەيدى. ال، ۇيدەن جۇگىرە شىققاندار تۇزگە وتىرۋعا بارعان كەمپىردى قۋىپ كەلە جاتقان كورسە باساردى ەمەس، اۋىلدى ءۇش جاعىنان يرەتىلە وراعىتىپ جاتقان وزەن اڭعارىنان بىرىنەن سوڭ ءبىرى قازداي ءتىزىلىپ اتىپ شىعىپ جاتقان تۇستەرى سۋىق بەيتانىس ەركەكتەردى كورىپتى.
— ويباي! جاۋ! جاۋ شاپتى! — دەپ ايقاي سالىپتى سىرتقا اتىپ شىققان كىسىلەر.
سويتسە، اۋىلدان ءبىر دە ءبىر ات تابىلماپتى. ءبارى جايىلىستا ەكەن. ىڭىرانعان باي اۋىلى ۇيقى-تۇيقى بولىپتى دا قالىپتى. كوپ ويباي، كوپ ايقاي. قۇر ويباي، قۇر ايقاي. سەگىز قانات اق وردانىڭ قاق تورىندە ماناۋراپ جاتقان جومارت ورىنىنان اتىپ تۇرىپ، كەرەگە باسىنداعى كوك نايزاسى مەن قىلىشىن قولىنا ۇستاپ، كويلەك-دامبالشاڭ سىرتقا جۇگىرە شىعىپتى. جان-جاقتا جوڭكىلگەن دۇربەلەڭ. ەسى كەتكەن حالىق انادايدا اڭىرايىپ تۇرعان ۇلكەن تۇرا مەن كىشى تۇرا — ەگىز تاۋدىڭ اراسىنداعى قارا اڭعارعا قاراي بوسىپ بارادى دەيدى. قارا اڭعارعا تىعىلىپ قايدان قۇتىلسىن، الدارىنان انتالاعان جاۋ تاعى شىعا كەلىپتى. سۇيتسە، قاسكوي دۇشپان كوپ اسكەرىن سوندا قالدىرىپ، ۇيقىداعى اۋىلدى ۇركىتۋگە ازعانتاي توبىن جىبەرگەن ەكەن. ساي بويىنداعى ساتىر-سۇتىر سايىس كوپكە سوزىلماپتى. بەيحابار وتىرعان اۋىلدىڭ ەركەك كىندىگى ساسكەگە دەيىن تۇگەل جەر قۇشىپتى.
ساسكە تۇسىندا جوڭعارلار قاراڭ قالعان اۋىلدىڭ قاتىن-بالاسىن قيقۋلاتىپ قاماپ قويىپ، ساي تابانىندا وتىرىپ تاماقتانىپ الىپتى. سوسىن قاتىن-بالالاردى قويداي ءتىزىپ، ەرتەڭ جەسىر مەن جەتىم قىپ الدارىنا ساپ ايداپ كەتەتىندەرىن سۇرىپتاي باستاعان ەكەن، ءبىر تايشى كەپ:
— جەتىم مەن جەسىر الدا دا جەتكىلىكتى. قاتىن-قىزىنىڭ ەڭ سۇلۋىن الىڭدار. بالالاردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ بەلگىلى باتىرلارىنىڭ ءتولى بولسا عانا الىڭدار! — دەپتى.
سودان ون شاقتى قىز-كەلىنشەك پەن تورت-بەس بالا عانا ىرىكتەلىپ الىنىپتى. قالعاندارى سارى ماساداي جابىلعان ساي كەز وققا جەم بولىپتى.
ءدال سول كۇنى ءدال وسىنداي وقيعا نايمان بورتە باتىردىڭ دا اۋىلىندا بولىپتى.
وسىلاي باستالعان توپالاڭ قاۋلادى دا جۇرە بەردى. قاراتاۋدىڭ تەرىسكەيىنىڭ ءۇش قالاسى الدىمەن كۇيرەدى. ەندى بورالداي، بادام، قوشقار اتا، ارىس بويىنداعى اۋىلدار تالاپايعا ۇشىراي باستادى. قاپىدا تاپ بولعان جاۋدىڭ حابارىن كەش ەستىپ اسىعىس اتقا قونعان قازاق قولدارى ولىسپەي-بەرىسپەي جانتالاسا شايقاسسا دا، جاۋ ەكپىنىن تويتارا المادى، نەبىر قيىن شاتقالداردىڭ ىشىندە، نەبىر جىڭىشكە وتكەلدەردىڭ اۋىزىندا، يقان، تۇركىستان، قارناق، شورناق، ساۋران، جولەك تۇبىندە بوسقا جايراپ قالدى. ول كۇندەر قازاقتاردىڭ كوكىرەكتەرى وياۋ قاريالارىنىڭ باياعىدان قاقساپ ايتىپ كەلە جاتقان اقىر زامانىنىڭ ورناعان كۇنى بولدى. جان-جاعىڭ جايراعان ولىك. اراسىندا الدەقايدا زىتىپ كەلە جاتقان بوسقىن ەلدىڭ ءسىڭىرى شىققان قىزىل سيراعى. مال جاۋدا قالدى. بىرىنەن-بىرى اداسقان جۇرت. ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ نايمان، قوڭىراتى جول-جونەكەي سىرداريا بويىنداعى ەكى الاكولدىڭ ەكەۋىنىڭ دە جاعاسىن ولىككە تولتىرىپ بۇقاراعا قۇلادى. ورتا ءجۇزدىڭ ارعىنى مەن قىپشاعى اق شاڭىتتى تولارساقتان كەشىپ، اق تابان بوپ تورعاي بويىنا تۇمسىق ىلىكتىردى. كىشى ءجۇزدىڭ ۇلان-اسىر كوشى باسىن تاۋعا ءبىر، ويعا ءبىر سوعىپ، ساۋراندى ءبىر اينالعاندا ءۇش اينالىپ، قىزىل قۇمنىڭ قالىڭىن كەشىپ، حيۋانىڭ بويىنا تارتتى. قىزىل شاعىلدى تولارساقتان كەشكەن اش، جالاڭاش... ايقاي-جىلاۋ... جۇرتتىڭ ءۇستى ەلبە-سەلبە... بەت-اۋىزدارىن ايعىز-ايعىز شاڭ كومىپ، ەكى كوزى زورعا جىلتىرايتىن قالتاق-قۇلتاق مۇسكىندەردى كورگەندە، ءاۋ باستا توپىراقتان جاراتىلساق، جاراتىلعان شىعارمىز دەپ ويلايسىڭ. اش پاقىرلاردىڭ جاتا قالىپ قۇم اسا دەسەڭ قۇم اسايتىن تۇرلەرى بار. ءشوپ باسىندا ءپىسىپ تۇرعان داننەن ەشتەڭە قالمادى. سۋ كورىنسە جاعاسىنا جايعاسىپ اپ، باقىراش تولتىرىپ ءشوپ قايناتىپ وتىرعان ءبىر ادام. ەكى-ۇش قايناتىپ، اشۋىن كەتىرىپ، شايناساڭ شاعىر ەكەش شاعىردىڭ دا اس بولاتىنىن ول سوندا كورگەن. العيدىڭ تامىرى، جاۋ-جۇمىردىڭ ءتۇبى سوراڭنىڭ باسىن قوڭىراتتىڭ اق جۇگەرىسى مە دەپ قالاسىڭ. قۇمارشىقتىڭ تالقانىنا حان بولماسا، قارانىڭ قولى جەتپەيدى. بۇرىن ەرىككەن بالالار قازاتىن قويان توبىق، كوسىك، موندالاقتى ەندى تالاسىپ-تارماسىپ ساقالدارى ساپسيعان ۇلكەندەر قازادى. كۇنى كەشەگى اق سالدەلى اقساقالداردىڭ شارتا جۇگىنىپ اپ، كوسىكتىڭ ءتۇبىن ارشىپ جاتقاندارى. بۇعىنىڭ مۇيىزىندەي شاڭباقتانىپ وسكەن كوك تارامىس ءشوپتىڭ ەڭ ۇزىن تارماعى قاراپ تۇرعان جاققا بىرەۋ جولاسا، «كەت، ءارى ءجۇر، مەنىڭ قازىپ جاتقان كوسىگىمنىڭ جۇبايىن قازىپ قوياسىڭ»، — دەپ بايبالام سالادى. تاقىر كورىنسە ەڭگەزەردەي ەركەكتەر اتىنان تۇسە قالىپ، قىنىنداعى قانجارىن سۋىرىپ الىپ، تامىرى جارتى قۇلاشقا دەيىن تەرەڭدەپ كەتە بەرەتىن قويان توبىققا شاپ بەرەدى. ىندىگەش كەزىكسە، بىرەۋى ءتۇتىن سالىپ، قالعاندارى جەر جۇتقىر جاندىك قاي ارادان قاشىپ شىعار ەكەن دەپ، ەكى كوزدەرى ءتورت بولىپ تورىپ وتىرعاندارى. انادا كوكتەم باسىندا كۇبىدەي بولىپ سەمىرىپ العان ماقۇلىقتاردان ۇرەرگە يت قالماي بارادى. بۇرىن اياعىڭنىڭ استىنا كەپ وراتىلا كەتەتىن جارەۋكە نەمەلەر ءقازىر ادام كورسە، جەر تۇبىنەن بەزە جونەلەدى. مىناۋ كوزىنە نە تۇسسە دە، ۇستاپ الىپ قۇزعىن قۇرساقتارىنان ءبىراق شىعاراتىن ەكى اياقتى جەبىرلەردىڭ جولىندا تۇرمايىق دەپ اي دالانىڭ اڭى ەكەش اڭى بەزىپ كەتكەن. بۇل قارا ءنوپىر جولىندا تۇرسا، جولبارىس پەن ارىستاندى دا ۇستاپ الىپ تىرىلەي ءۇيتىپ اساپ سالۋدان تايىناتىن ءتۇرى جوق. جىلان ەكەش جىلاننىڭ ەتىنىڭ دە مايى قالقىعان ءتاتتى سورپاسى بولاتىنىن جۇرت سول جىلى بىلگەن. قۇرت اۋىرۋعا بورسىقتىڭ مايىنىڭ ەم ەكەنىن، وكپەنىڭ قاعىندىسىنا سارى ۇيەك جىلاننىڭ سورپاسىنىڭ ەم ەكەنىن، مىسقىل جارانى ىسسىلاي تارتقان كۇشىك ەتىنىڭ بىلاۋى قاعىپ تۇسەتىنىن، بەلدىڭ قۇياڭىن قۇمىرسقاعا تالانىپ كەتىرۋگە بولاتىنىن قازاق سول جىلدارى ۇققان. ول سۇمىراي جىلدارى جۇرت نە سۇمدىقتى ءبىلىپ، نە سۇمدىقتى ىستەمەدى دەيسىڭ. ءتىپتى كوش سايىن اقساقالدارعا ەرتەلى-كەش بەسىكتەگى كىشكەنە بالالاردى تۇگەندەپ وتىرۋعا تۋرا كەلگەن تۇستار دا بولدى. «ارپا، بيداي — اس ەكەن، التىن، كۇمىس — تاس ەكەن» دەيتىن ماقال دا سول جىلدارى شىققان.
قۇلامانىڭ قۇلا شولىندە ولگەندەرى ءولىپ، جەتكەندەرى جەتىپ شۇبىرىندى حالىقتىڭ الدى بارىپ، حيۋاعا قۇلادى. حيۋالىقتار اۋەلى كورمەستى كورىپ كەلە جاتقان كوپ شۇبىرىندىعا قولدارىنان كەلگەنشە قايىر-پاتيحاسىن بەردى. ءبىراق، ءبىر ەمەس، ون ەمەس، ءجۇز ەمەس، مىڭداعان قايىرشىعا قايىر-پاتيحانى قايدان تاۋىپ بەرە بەرسىن. كوپ ۇزاماي مىناۋ كوشپەندى شۇبىرىندىلاردان ازار دا بەزەر بوپ قاشاتىندى شىعاردى. تاس دۋالعا قامالىپ اپ ەسىكتەرىن اشپايدى. وعان قاراعان كوشپەندىلەر بار ما، بارىپ الىپ بازارلارىن تالادى. ەگىن-جايعا، باقشالارىنا ءتۇستى. جايىلىپ جۇرگەن مالدارى كوزاپارا قىزىل قۋىرداق بوپ كەتتى. ەندى حيۋالىقتار سىرتقا ەسەك ەكەش ەسەگىن شىعارمايتىن كۇيگە جەتتى. ءسويتىپ وزدەرى بىرەۋدەن تاياق جەپ قاشىپ كەلە جاتقان قالىڭ بوسقىنشى كەلە-كەلە باسقىنشىعا اينالدى. قاراپتان-قاراپ تال تۇستە تالانىپ حيۋالىقتاردى قارا باسىپ پا! سول جىلدارى تالاي قازاقتىڭ كاللاسىن سۇر مويناق مىنگەن ءجاۋمىت جىگىتتەرىنىڭ قايقى قىلىشى قاقشىعان-دى. ءسويتىپ قازاق پەن تۇرىكپەننىڭ اراسىنا دا قارا مىسىق جۇگىردى.
ءاي، ول جىلدارى نەسىن ايتاسىڭ، اقتابان شۇبىرىندىنىڭ سۇرقياسى مەن سۇمدىعىن ايتىپ تاۋىسا الارمىسىڭ! ءابىلقايىر بۇگىندە سول ءبىر كوپ سۇمدىقتى كوز الدىنا ەلەستەتۋگە ءداتى شىدامايدى. ەسىنە ول ءتۇستى-اق توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ قويا بەرەدى. ءبىراق ءبىر نارسەنى عانا ويىنا الماي تۇرا المايدى. ول باياعى كوسەگەنىڭ كوك جونىندا قالعان جاڭعىز مولا... شالقاسىنان ءتۇسىپ، كوزىن جۇمىپ ويعا باتىپ جاتقان ءماتى. سوندا ونىڭ باسىندا ىشتەي ەگىلىپ وتىرىپ ويلاعان ويلارى. «كوكىرەگىنىڭ كوزى اشىق، تالاعىنىڭ ءبيتى بار ازاماتتاردىڭ بويكۇيەز بولعانى ءوزىنىڭ دە، حالقىنىڭ دا سورى...» «ءتىرى جۇرسەم اقىرى ءبىر جارىپ شىعام...» «ەندىگى حالقىڭنىڭ جول باستاۋشىسى — جولبارىس تا، ءبارى دە ەمەس، قىزىل تۇلكى...» «قىزىل تۇلكىنىڭ ءبىر اۋىق قۇرت-قۇمىرسقاعا اينالىپ، قايتادان قالپىنا تۇسكەنى بولاشاعىنان ءالى ءۇمىتىن ۇزبەگەنى شىعار...» قۇلاعىنا جارىسا جاڭعىرىعىپ تۇرعان وسى سوزدەر ونىڭ مىناۋ الاساپىراندا ءجۇرىپ، بەتالدى قۇلادۇزگە قاڭعىپ كەلە جاتقان ءوز جۇرتىنىڭ وسىنشا تالايسىز بولعانىنا كۇيىنىپ، ابدەن ءمۇقاپ-مۇجىلىپ بولعان جىگەرىن قايتا قايراعانداي...
شىنىندا دا، قازاق دەپ اتالاتىن حالىقتىڭ مىناۋ ۇلان بايتاق كەڭىستىكتەن ءوز ورىنىن، ءوز سالماعىن، ءوز ءقادىرىن تابا الماي، تاني الماي وسى توزىپ كەتكەنى مە ەكەن؟ قاي جاقتان كۇشتى جەل سوقسا، سونىڭ ىعىنا دومالاي بەرەر قايراڭسىزدىقتان ەندى قايتىپ قۇتىلا المايتىن بولعانى ما؟ ونىڭ ەندىگى تاعدىرى كوك جەلكەدەن سۇعىنعان كوك سۇڭگىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا ءجۇرۋ مە؟ ەندى ول ءوز تىزگىنىنە ءوزى يە بولۋدان ماڭگى-باقي قالىپ، وسىلاي جەل قۋعان قاڭباقتاي جۇرتقا جەلكەلەتۋمەن وتكەنى مە؟ جوق، تابان تىرەپ، ءبىر توقتامعا بەكىنىپ، كەر زاماننىڭ كەرگىسىنە كونە بەرمەي، ارۋاق شاقىرىپ، ايبىن كورسەتەر كۇنى بولار ما ەكەن! مىناۋ كىم كورىنگەن كەمسىتكەن «مايتىماق»، «بۇراتانا»، «كوشپەندى»، «بوسقىنشى»، «قاڭعىرما»، «قوي سوڭىنداعى قوي» اتتارىنان قۇتىلىپ قايتادان «قازاق»، «قازەكەم» اتانار كۇنى تۋار ما ەكەن؟ جان-جاعىنان قىسپاققا الىپ، ارلان قاسقىرلارداي انتالاپ تۇرعان اران اۋىزداردان ازۋلارىندا جانشىلىپ، وڭەشتەرىنەن ءوتىپ كەتپەي، قۇرت-قۇمىرسقا ەكەش قۇرت-قۇمىرسقاعا دا ورىنىن تاۋىپ، ىرزىعىن ايىرىپ، جايباراقات كۇن كەشىپ جاتقان كەڭ بايتاق قارا جەردىڭ بەتىندە ولار دا جۇرت قاتارلى باستارى قارايىپ جۇرە الار ما ەكەن؟
اقتابان شۇبىرىندىنىڭ الا شاڭىتىنا ۇرىنىپ، باسىنا كۇن تۋعان بەيشارا حالىق، كىم ءبىلىپتى، كۇندەردىڭ كۇنىندە ەسىن ءبىلىپ، ەتەگىن دە جينار. باياعى ءبىر ءوڭى ەكەنى، ءتۇسى ەكەنى بەلگىسىز قىزىل تۇلكى كوز الدىندا قۇرت-قۇمىرسقاعا اينالىپ كەتكەنمەن ارتىنان توپىراققا ءبىر اۋناپ تۇرىپ قايتادان قالپىنا ءتۇسىپ ەدى عوي. كىم ءبىلىپتى، قازاقتىڭ دا بۇل ءبىرجولا قۇرىعانى ەمەس، قاپىسىن تاپقان ايار جاۋدىڭ اياۋسىز جەر سوقتىرعانى عانا شىعار. جۇرتىڭدى جونگە باستار بولساڭ، سۋىرىلىپ العا شىعار تۇسىڭ وسى! تۇرعىلاستارىڭنان تۇرقىڭ وزىق ەكەنى راس بولسا، كورىنەتىن تۇسىڭ وسى! بويىڭدى سارىسۋداي سارىۋايىم عانا جايلاپ الماي، ءبىر مىسقال تاۋەكەل قالسا، ونى ات قىپ ەرتتەپ مىنەر كەزىڭ وسى!
ءابىلقايىر ويعا شومدى-اق، الدەبىر سيقىر داۋىس نامىسىن شاباقتاپ، قۇلاعىنا قايداعى-جايداعىنى قۇيادى دا جاتادى.
ال تاۋەكەلىنە ءمىنسىن دەلىك... سوندا نە ىستەپ، نە تىندىرا الادى؟ حيۋانىڭ وزبەگى مەن تۇرىكپەنى كوزدەرىنە شۇقىپ سىيعىزار ەمەس. باياعىدا بەس قارۋى بەلدەرىندە، قايراتتارى بويلارىندا وتىرعان شاعىندا وسى ءبىر ەكى شاعىلدىڭ ىعىندا تىعىلىپ وتىرىپ-اق قارىنى توق، كيىمى ءبۇتىن، قۇلاعى تىنىش حاندىقتاردى مويىن ۇسىنتىپ كوندىرە الماپتى. باقسا، ەرتەلى-كەش جەر ۇشىق جاساعانداي جىعىلىپ-تۇرىپ توڭقاڭداپ جۇرەر ءبىراز ديحاندى قول استىندا ۇستاعاننىڭ پايداسى بولماسا، زيانى جوق ەكەن عوي. قاپ، بالەم، وسىدان ەستەرىن ءبىر جيناپ السا، ءبىر ەتەگىن سوناۋ سارىارقانىڭ سالقىن دوڭىنە قاراي سوزسا، ەكىنشى ەتەگىن مىناۋ لايىتىپ اققان ەكى داريانىڭ بويىنا قاراي سوزار-اۋ. سوندا، مىنە، قازىرگىدەي تاندىر جاۋىپ جاتقان الا شەكپەننىڭ قاسىنا بارىپ الاقان جايىپ، كوزىن ساتىپ تۇرماس ەدىڭ، الپەشتەپ باققان ارۋ قىزىڭدى كاۋدىرەگەن كارى شالعا ءبىر قاپ ارپاعا بەرىپ، وبالىنا قالماس ەدىڭ... ونىڭ ءبارى - ماڭگىنىڭ قيالى. ءقازىر، مىنا ءقازىر قايتپەك كەرەك. تەنتىرەندى جۇرتىڭ بۇدان ءارى تەنتىرەي بەرسە، نەسى قالادى؟ جوق، قازاقتارعا، ايتەۋىر، ءبىر تىزگىن تەجەر جەر كەرەك بولسا، ول وسى ارا، وسى تۇس...
حان ءسويتىپ ءوز ويىمەن ءوزى پۇشايمان بولىپ جۇرگەن-دى. ءبىر كۇنى سارى بەسىندە اتىنىڭ ساۋىرىن اق كوبىككە بىلعاپ، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ، تاما ەسەتتىڭ شابارمانى كەلسىن. ابدەن زارەزاپ بولىپ قالعان ءابىلقايىردىڭ جۇرەگى، قاپەلىمدە، تاعى ءبىر ويناقشىپ قالدى. ارالدىڭ ارعى باسىنا ءوتىپ الىپ، وڭ ءبۇيىرىن باشقۇرتقا، سول ءبۇيىرىن تۇرىكپەنگە، قاق ماڭدايىن تورعاۋىت قالماقتارعا قاراتىپ، الشايا قونىپ العان اداي، تاما، تابىن اۋىلدارىنىڭ وزدەرىنىڭ ىرگەسىندە دە تىنىشتىق جوق ەدى، وزدەرىنىڭ وزگەلەرگە دە تىنىشتىق كورسەتىپ وتىرعانى شامالى ەدى. ءسۇيتىپ تۇسكە دەيىن «الاقايلاپ»، ءتۇس قايتا «ويبايلاپ» قالا بەرەتىن الماعايىپ كەزدە كەسەپاتتىڭ قايدان كەلەدىسى بار ما! باسىنا قۇس قوندىرىپ العانداي تىماعى جالپىلداپ ەكى ەتەك بولىپ كەلە جاتقان شابارمان، ساۋ بولعىر، ايتەۋىر، انادايدان «ءسۇيىنشى!» «ءسۇيىنشى!» دەپ ايقايلاعانى.
— ءيا، نە قۋانىش!
— باتىردىڭ قاتىنى ۇل تاپتى!
— باۋى بەرىك بولسىن!
جەر تۇبىنەن شاۋىپ كەلگەن حابارشىسىنىڭ ءالى كۇنگە ەكى ەزۋىن جيىپ ۇلگەرە الماي تۇرعانىنا قاراعاندا، باتىر بوركىن اسپانعا اتىپ جاتقان سياقتى. بارماي بولمايدى ەكەن...
— تاعى كىمدەرگە حابار كەتتى؟
— بوكەنبايعا، باتىرعا، تولەبايعا، بايساۋعا، سىرلىبايعا، شولانعا، ەسەنقۇلعا، جاۋلىبايعا، سابىتايعا — قويشى، حان-يەم، قۇلاعىڭىزدى اۋىرتىپ نە قىلايىن، ايتەۋىر جانارىستىڭ ەتەگىن جاۋىپ جۇرگەن بىزدەرمىز دەيتىننىڭ بارىنە...
حان قاسىنا نوكەرىن ەرتىپ ارالدىڭ كۇن باتىس بەتىندەگى تەڭىزگە ەمىنە كىرگەن ءبىر قارا تۇبەكتە وتىرعان كوكىنىڭ ەسەتىنىڭ اۋىلىنا تارتتى. شىلدە ەندى باسىلعان، ءبىراق، سۇمبىلە ءالى تۋا قويماعان، كۇننىڭ سۇيەك بالقىتار سارتاپ قىزۋىنىڭ ءالى قايراتىندا تۇرعان شاعى ەدى. ءابىلقايىر توبى اي دالادا جالعىز جايىلعان نار تۇيەدەي ءبىر سوڭكيگەن بيىكتىڭ باسىنا شىعىپ كۇن شالىپ، اينالاعا كوز تاستاۋعا توقتاعان-دى. كۇن استى شاڭىتقانداي بولدى. جەل جوق تىمىق القاپتا شاربىداي ۇيىسىپ تۇرىپ العان تۇبىتتەي تۇتىلگەن شۇيكە توزاڭنىڭ كۇن باتىس قۇيرىعى بىرتە-بىرتە ۇزارا تۇسكەن سياقتى. سۇيتسە ءبىر قاشقان قۇلانداي تۇيدەك توپ كۇن باتىستى بەتكە الىپ سۋىت جوڭكىلىپ بارادى ەكەن.
— اناۋ نە؟ اڭ با، جۇرگىنشى مە؟
— قاراپتان-قاراپ جوڭكىلە قاشىپ، اڭعا نە بوپتى؟ جۇرگىنشى شىعار.
بيىك شوقىنىڭ باسىنداعى قالىڭ قارايعاننىڭ قاپتاعايلاپ ويعا قۇلاعانىن كورگەسىن شۇيە توزاڭ ودان سايىن زىمىراي ءتۇستى. حان تورت-بەس جىگىتتى جۇمساپ:
— اناۋ نە شاڭ ەكەن، بىلىڭدەرشى، — دەدى.
جالاڭداعان جاس جىگىتتەر اتتارىنا قامشى باستى.
قالاعان توپ سار جەلىسپەن سوڭدارىنا ءتۇستى. ءبىر قىر اسقانشا قولدارىن بۇلعالاقتاپ، بەيبىت جۇرگىنشى ەكەندەرىن، حابارلاسقىلارى كەلەتىنىن ءبىلدىرىپ ەدى. كوز ۇشىنداعى شۇيكە توزاڭ، كورسە دە، كورمەگەن بولىپ قايىرىلماي تارتا بەردى.
بىرەر قىر اسقاسىن قۋعىنشى جىگىتتەر دە اتتارىن اق تەر، كوك تەر قىپ قايتىپ ورالدى.
— جەتكىزبەي كەتتى. جاقىنداپ بارىپ: «توقتاڭدار، حابارلاسا كەتىڭدەر!» — دەپ ايقاي دا سالدىق. توقتامادى.
— سىقپىتتارى قانداي وزدەرىنىڭ؟
— انىق بىلمەدىك. جەتەكتەرىندە بوس اتتارى بار. ءبارى دە باران سياقتاندى. شاماسى تەرگە باتىپ كەلە جاتسا كەرەك. الىستان شىققان جۇرگىنشىلەر بولماسا ءقايتسىن!
— قول دەۋگە شاعىن سياقتى. ءارى ءجۇرىسى تىم سۋىت كورىندى.
— ەندەشە، نە ەلشى، نە جاۋشى شىعار.
— ەلشىلىك بولسا، ەرتكەن كەرۋەنى، قاراقۇرىم نوكەرى بولماي ما؟
ءابىلقايىر سوناۋ كۇنباتىس جاق بەلدەرگە ءسىڭىپ جاتقان سۇرعىلت مۇنارعا ءبىراز قاراپ كەلە جاتتى دا:
— جارايدى، ەسەت كۇتىپ قالار، جولدان قالمايىق، — دەدى.
كۇن كەشكىرە قارا تۇبەكتە وتىرعان ەسەتتىڭ اۋىلى دا كورىندى. باتىر بىلتىر ءقاراعانتۇپتى شاپقاندا، تۇرىكپەننىڭ ءبىر بەگىنىڭ ون بەس جاسار قىزىن تارتىپ الىپ كەلىپتى دەۋشى ەدى. شاماسى، سول بوسانىپ جاتقان شىعار دەپ ەدى. شىنىندا دا سولاي ەكەن.
ەسەت باتىر جاڭا بوسانعان ءجۇمابيبى سۇلۋدى قۇندىز ىشىكپەن قىمتاپ، ورتاداعى لاۋلاپ تۇرعان وتقا كەسەك-كەسەك شاربى ماي لاقتىرىپ:
— اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى! اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى! — دەپ الاقانىن شاپاقتاپ وتىر ەكەن. «حان كەلەدى!» حاباردى ەستىپ سىرتقا شىعىپتى.
سول ەكى ارادا تۇيدەك-تۇيدەك شاڭ ءار تۇستان دا جيىلەي بەردى.
جانارىس بالالارى ارانعا قاماپ اۋلاپ العان قۇلاننىڭ قىزىل قۋىرداعىنا بەلشەسىنەن بوگىپ وتىرعان ەسەتتىڭ اۋىلىندا ەكى كۇن جاتتى. اۋەلى جاڭا تۋعان جاس نارەستەگە ات قويىلدى. شەشەسى قۇلاننىڭ ەتىنە تالعاعان تورسىق شەكە ۇلدىڭ اتى قۇلاندى بولدى. ويتكەنى ول تۋعان قارا تۇبەك قۇلاندى اتالاتىن ەدى.
توي يەسىنىڭ كوڭىلىن سونىمەن اۋلاپ ۇلگەرگەن ۇلكەن جيىن ەندى ەل جايىن زامانا سىلايىنا اۋىستى. ماناعى ءبىر سۋىت جوڭكىگەن توزاڭدى جول-جونەكەي باسقا اۋىلداردان كەلە جاتقاندار دا كورىپتى. بوكەنبايدىڭ جىگىتتەرى قۋىپ جەتىپ، ءجون سۇراسسا ايۋكەنىڭ ەلشىسى ساعان ءماجى بولىپ شىعىپتى.
ارينە، ول سىعىر مىنانداي الا توپالاڭنىڭ تۇسىندا بەكەرگە قۇيىنداتىپ جۇرگەن جوق. بۇل ساپارىندا دا ءبىر گاپ بار.
ەسەت باتىردىڭ داستارحانىندا قولدارىنا ءبىر-بىر جىلىك ۇستاعان يگى جاقسىلار سول جۇمباقتىڭ شەشۋىن تابا الماي باستارى قاتتى. ءبارىنىڭ كوڭىلدەرىندە دە قۇلاقتارى قالقيىپ باستارى قاتتى. ونى ايتۋعا اۋەلى ءابىلقايىردىڭ كومەيىن ءبىلىپ العىلارى كەلەدى.
— مىنا جاقتان سىبان راپتان قۇتىرعاسىن ەندى مىنا جاقتان ايۋكە قوزعالايىن دەپ جۇرمەسىن. بايلاستىرعان شوقايدان بۇل ەكى يت بىرەۋى ىرىلداعاندا ەكىنشىسى نەعىپ تىنىش جاتسىن، — دەدى بوكەنباي «سەن نە دەيسىڭ؟» دەگەندەي ءابىلقايىر جاققا اڭتارىلا قاراپ.
ءابىلقايىر ءىشىن اشپاي ءبىراز وتىردى. سالدەن كەيىن ءۇي-اراسىنىڭ ۇيرەنشىكتى كۇيبەڭىن ءسوز ەتكەندەي سۇلە-سوقتاۋ ءتىل قاتىپ:
— سولاي بولسا، سولاي شىعار، — دەدى.
مانادان بەرى تىم-تىرس وتىرعان ەسەت دۇڭك ەتە قالدى.
— اۋ، سوندا جوڭعاردان تومپەش جەسەك جەيىك، ال مىنا تورعايداي تورعاۋىتقا نە جوق. نايساپتار. كوپتەن بەرى قازاقتىڭ قامشىسىن جەمەي، بوكسەلەرى قىشىپ ءجۇر-اۋ، شاماسى!
اقساقالدار سۇيىقتاۋ ەزۋ تارتتى.
— سوعان وسى جانارىس بالالارىنىڭ ءوزىنىڭ دە كۇشى جەتپەي مە؟ — دەدى سول جاق قاناتتا وتىرعان باپپەن قيمىلداپ، باپپەن سويلەيتىن ەسەنقۇل مەرگەن.
— نە دە بولسا، حيۋانىڭ اق شاڭىنا قامالىپ وتىرا بەرمەي، ءبىر تىرشىلىك جاساۋىمىز كەرەك قوي، — دەدى باتىر قويۋ ساقالىن كۇمىس بۋناق قامشىسىنىڭ سابىمەن ءبىر سۇيكەپ ءوتىپ.
— ەندەشە، — دەدى ءابىلقايىر قاسىن كەرە ويلانىپ بارىپ. — اراعا ەكى-ۇش كۇن سالىپ قالماقتاردىڭ شەتتەۋ وتىرعان اۋىلدارىنا جانسىز ءسىڭىرىپ، حابار الۋ كەرەك.
وسى ءبىر بۇرىنعىداي ورتاعا قامشى تاستاپ، دۋ-دۋ جاق جىرتىسپاعان بەيبىت اڭگىمە: «بەت-بەتىنە توزعان تىرلىكتى قويىپ، تىشقان اۋلاساق تا، ەشكىمگە كوز ساتپاي كۇن كورەتىندەي بوپ ءبىر قايرات قىلعانىمىز ءجون» دەگەن توقتامعا كەلىستى.
ءبارىنىڭ دە كومەيىندە: «وسى قوڭىر كۇزدەن قالماي، ىرگەدە جاتقان تورعاۋىتقا توپالاڭ بوپ تيەلىك. مالىن ولجالاپ قانا قويماي، كەشە قونتايشىنىڭ قول استىندا قالعان ەن ءورىستىڭ ورىنىنا جايىق پەن جەمنىڭ بويىنا يەك ارتىپ الايىق» دەگەن تۇجىرىم تۇردى.
جاس نارەستەنىڭ قۋانىشىنا جايىلعان داستارقانعا جيىلعان جاقسىلار وسىعان سەرتتەسىپ تاراستى.
ءابىلقايىر وسى ءبىر بەيبەرەكەت كەزدەگى ابەقوڭىر داستارحاننىڭ باسىنداعى مولتەك ماجىلىستەن توعايىپ تۇردى. جۇرت بۇدان ءبىر قايرات كۇتەتىن سياقتى. «نە دەيسىڭ؟» نە ىستەگەنىمىز ءجون؟» دەپ اڭتارىلاتىنداي. ونى ءبىراق بەتىنە سالىق قىلماي، جازعىرا سويلەمەي، قايتا: «سەنەرىمىز سەنسىڭ. الدىمىزعا ءتۇس. تاۋەكەلدى تاعى ءبىر سىناپ كورەيىك تە!» — دەيتىن سەكىلدى. قىزىل ءسوزى، قىزدىرماسى جوق، ءۇي ءىشىنىڭ: «ەرتەڭ قوناقتى ءقايتىپ قارسى الامىز، ءقايتىپ شىعارىپ سالامىز؟» — دەپ وڭاشا كۇڭكىلدەسكەنىندەي اعايىنشىلىق اڭگىمەدەن كوپتەن بەرى شيرىعىپ شيىرشىق اتىپ جۇرگەن جۇيكەسى سۋ بۇرىككەن قايىستاي جۇمسارىپ سالا بەردى. بۇرىن باسىن قايدا باعىتتاسا دا تىرسەگىنە وراعىتا كەتەر قىل تۇساۋ شەشىلەيىن دەگەندەي... الدىنان داڭعىل جول شىقپاعانمەن، ادىمىن اتتاتپاي دىڭكەسىن قۇرتىپ كەلە جاتقان اينالا تىعىرىقتان يەك اسىرار ءبىر سوقىر سوقپاق سەس بەرگەندەي. اق تاقىردىڭ ۇستىندەگى جالعىز ساباق اق جىپتەي ەمىس-ەمىس قىلاڭىتقان سول سۇرلەۋ كوڭىلدىڭ كوپتەن قاپىرىق ۋايىممەن ۋداي اششى وكىنىش، ىزا جايلاپ العان قاپاس كۇركەسىنە مايعا باتىرىپ قۇمالاق شانشىپ جالعىز تال جالپىلداق شىراق جاققانداي، كوكىرەگىندە ءبىر ۇرى ساۋلە جىلت-جىلت ەتەدى. ول ەندى سول ءالسىز شىراقتى ەبەدەيسىز قيمىلداپ ءسوندىرىپ المايىن دەگەندەي، نە جايىندا ويلانسا دا، ۇركەسوقتاپ، الدى-ارتىن ساراپقا سالىپ ابدەن سالماقتاپ باعادى.
كەشەگى كۇن استىنا قاراي قۇيعىتىپ بارا جاتقان اق قۇيىن ساعان ءمانجى دەسەدى. ول سىعىر قازاقشاعا سۋداي-تۇعىن. جاسىراق كەزىندە، قولىنا دەربەس تىزگىن تيمەي تۇرعاندا ايۋكەنى دە ءبىراز سىعالاپ كورگەنى بار. ونداعى ويى — ءبىر جاعىنان باشقۇرت، ءبىر جاعىنان تۇرىكپەن تۇرتكىلەپ مازا بەرمەيتىن ءوز ۇلىسىنىڭ، ەڭ بولماسا، تورعاۋىت جاق ىرگەسى تىنىش تۇرار ما ەكەن دەگەن دالباسا ەدى. ونىڭ ۇستىنە، تۇركىستانداعى ۇلكەن شاڭىراقتىڭ الدىندا الاقان جايا بەرمەي، ءوز بەتىنە، ءوز جونىنە جۇرگىسى كەلگەنى تاعى بار. الگى ساعان ءمانجىنى سول كەزدەن بىلەتىن. اي شەكە، قاسقا باس، قوڭقاق مۇرىن، سالدىر-سالاق قاتىننىڭ ەكى جەڭىندەي جەلپىلدەپ جۇرەتىن جەلبىرەك مۇرت، الا كوز نەمە ويقى-شويقى تۇلعا-تۇرپاتىنا قاراماي قارا سوزدەن قايماق الاتىن ءدىلمار-تۇعىن. بارعان جەرىنەن، ەڭ بولماسا، ءبىر ساباق ءجىپ جاپسىرىپ كەتپەسە، باسى اۋىراتىن الپاۋىز قاتىن سياقتى قۇر قول قايتپايتىن. ول، انشەيىن، «بارىپ كەل، ءبىلىپ كەلگە» جۇرمەيدى. ول، انشەيىن، «بارىپ كەل، تىندىرىپ كەل». ونىڭ قونتايشىدان نە تىندىرىپ كەلە جاتقانىن ءبىر اللا ءبىلسىن. ايتەۋىر، ايۋكەنى بىلەتىندەر: «ساعان ءمانجىنى جىبەرسە — ارتىندا ءبىر سالماعى بار، مەڭلى قاشقانى جىبەرسە — ارتىندا ءبىر جانجالى بار»، — دەۋشى ەدى. تورعاۋىت حانىنىڭ جالاڭداعان قوس تازىداي وسى ءبىر ەكى ەلشىسىنەن جۇرتتىڭ ءبارى تىكسىنىپ وتىراتىن. ساعان ءمانجىنىڭ بۇگىنگى اق شاڭىت قىپ ارقالاپ وتكەن سالماعى كىمنىڭ مويىنىنا تۇسەتىن باتپان جۇك؟ تورعاۋىت پەن ويراتتىڭ اراسىنداعى سالماق ورتا جولداعى قازاقتان باسقا كىمنىڭ مويىنىنا ءتۇسۋشى ەدى. قازاق بولعاندا دا، مۇنىڭ مويىنىنا، مۇنىڭ قول استىنداعى جانارىستىڭ مويىنىنا تۇسەتىن سالماق شىعار. ويراتتىڭ شىرعالاڭى — ءيسى قازاقتىڭ ورتاق شىرعالاڭى بولسا، تورعاۋىت پەن تۇرىكپەننىڭ شىرعالاڭى — كىشى ءجۇزدىڭ ەنشى شىرعالاڭى. بالكىم، تۇركىستاندى الىپ بالدەنىپ جاتقان سىبان راپتان كۇن باتىستاعى ۇيالاسىنا: «مەن ىرگەڭە بارعانشا سەن نەعىپ تىنىش جاتىرسىڭ؟ مەن سول بۇيىردەن قىسقاندا، سەن وڭ بۇيىردەن سىقپايسىڭ با؟ ءسۇيتىپ ماڭقا قازاقتىڭ ەكى بوتەكەسىن القىمىنا اكەلىپ، الاقانىنا توگىپ بەرمەيمىز بە!» — دەپ بوپسالايتىن شىعار. وندا تاعى ءبىر زوبالاڭ قوزدادى دەي بەر. قاپى قالۋعا بولمايدى. مۇنداي جاعدايدا جان-جاعىڭداعىڭنىڭ بارىنە سۇيكەنسەڭ — قۇردىم تۇبىنە ءبىراق كەتكەنىڭ. سوندىقتان، جان-جاعىڭداعى انتالاپ تۇرعان اقيكوز كورشىلەرىنىڭ كوبىنىڭ ازىرگە كوڭىلىن اۋلاي تۇرعانى ءجون. ول ءۇشىن قازاققا ءقازىر قالماقتان باسقا ەشكىممەن جاۋلاسۋعا بولمايدى. حيۋا مەن قاراقالپاقتىڭ جەرىن شاڭداتىپ جاتىپ الماي، تەزدەتىپ كەڭىسكە شىققاندارى كەرەك. قوس قاپتالدىڭ ەكەۋىنە دە بۇرىلماي ەدىل مەن جايىققا قاراي ەنتەلەي بەرگەندەرى ءجون. قازاق پەن قالماق ۇستاسسا، باشقۇرت پەن تۇرىكپەن اڭىس اڭدىپ تىنىش تۇرادى. ازىرگە جەم مەن ساعىز ەلەككە سۇعىنتىپ ءۇش ارىس ۇستاپ، قالىڭ ويرات جاتقان كەۋدە مەن بوكسەنى التى شەكتى مەن جەتى رۋعا قالقالاتىپ، ىلگەرى ۇمتىلا بەرگەننەن باسقا جاعداي جوق. تۇرىكپەن جاق قاناتقا ەسەنقۇل، نازار، سابىتاي باستاعان ادايدى، باشقۇرت جاق قاناتقا بوكەنباي باستاعان تابىندى ۇستاپ، ەسەت باستاعان تاما مەن قالعان بايۇلىنى تورعاۋىت ۇلىستارىنا قاراي ۇمسىنتا بەرگەن دۇرىس. اداي مەن تابىننىڭ تەنتەك-تەلىسىنە سامنىڭ ءجاۋمىتى مەن مۇعادجاردىڭ ەتەگىنە كوز الارتپاي تۇرا تۇرىڭدار دەپ ەسكەرتىپ قويماسا بولمايدى. ءبىراق، قازاققا ءقازىر تورعاۋىتتارمەن بىردەن ۇستاسا كەتۋگە تاعى ءجاي جوق. اۋەلى قونتايشى مەن حاننىڭ نە دەپ اۋىز جالاسىپ جاتقانىن ءبىلىپ العانى لازىم. ول ءۇشىن مال ايداپ قازاققا جەككورىنىشتى بوپ، سوقا ۇستاپ وزبەك پەن تۇرىكپەنگە جەك كورىنىشتى بولىپ: «قاشانعى كىم ءتۇرتتى بولىپ جۇرەمىز، قاپ تاۋىنا كەتەمىز»، — دەپ كەڭىردەگىن سوزىپ وتىرعان قاراقالپاقتاردى العا سالۋ كەرەك. ولار بارىپ: «وتكەل بەرىڭدەر. قاپ تاۋىنا وتەمىز!» — دەپ كوكىرەك تىرەپ تۇرىپ السا، جايىق پەن جەم بويىن جورتقان مال تۇگىلى ۇشقان قۇستان جاندارى قالماي قورىپ وتىرعان قالماقتار مەن كازاك ورىستاردىڭ ءبىر سىر شىعارىپ قالارى ءسوزسىز. ارعىسىن ۋاقىتىندا كورە جاتار.
ەندى ءابىلقايىر تاعى دا اتتان ءتۇسۋدى قويدى. ارال تەڭىزىن شىرق اينالىپ شىقتى. سىردىڭ ساعاسى مەن امۋردىڭ ساعاسىندا اياقتارىن قياق ءتىلىپ اۋ سۇيرەتىپ جۇرگەن، شاعىل مەن سوردىڭ اراسىنان سيىردىڭ تىلىندەي قۇنار تاۋىپ، سوقاعا جەگىلىپ جۇرگەن ازعانتاي جۇرتتىڭ اۋىزى دۋالىلارىمەن تاستاماي سويلەسىپ، قۇلاقتارىنا قۇيىپ باقتى. «جازعاندار-اۋ، سەندەر ءبىز سياقتى ءبىر جاعىڭىز الاتاۋعا، ءبىر جاعىڭىز كوكشەتاۋعا، ءبىر جاعىڭىز قاراتاۋعا كىندىكتەرىڭنەن بايلانىپ جاتقان جوقسىڭدار. ءبىز ىرعالىپ-جىرعالىپ كوشەمىز دەپ جۇرگەننىڭ وزىندە الار جاۋ الىپ، قاپتار توپان قاپتاپ ۇلگەرەدى. ال، سەندەر بولساڭدار، قاشسا — قامشىسى شاپشاڭ، قۋسا — قۇرىعى جەڭىل ءبىر ۋىس قانا ەلسىڭدەر عوي. مىنا الا توپاننىڭ اراسىندا نە ءبىتىرىپ وتىرسىڭدار. تابان جۇرتتارىڭ سىر بويىنان كوتەرىلەر وكشەلەرىڭ كوتەرىلدى. امۋداريانىڭ ارناسىنا سەندەردى نانعا تويعان ارعىماق ءمىنىپ الشاڭداعان حيۋالىقتار ءسىرا جولاتا قويماس. جەلكەڭنەن ول تومپەشتەپ، كەۋدەڭنەن بۇل تامپەشتەپ بەكەرگە قۇرىپ كەتەسىڭدەر عوي. ودان دا جايىق پەن ەدىل اسىپ، قاپ تاۋىنىڭ قاراقۇمىنا جەتىپ المايسىڭدار ما؟ ول جاقتا داليعان دالالار ءتىس تيمەي، تۇياق تيمەي بوس جاتىر دەيدى. حالقىنىڭ ءبارى وزدەرىڭ سياقتى الىم-بەرىم كورىنەدى. سەندەر كوش تۇزەپ، جونگە شىقساڭدار، مىناۋ تەمىردەن باستاپ تەزەكشە توگىلىپ جاتقان كوپ قالماققا ءبىز دە شەڭگەلدى سالار ەك. كەش قالماي تۇرىپ، ەڭ بولماسا، قۇبا قالماقتى تومپەشتەپ الماساق، ەرتەڭ، كىم ءبىلىپتى. سىر بويىنا تابان تىرەگەن قارا قالماقپەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالارمىز»، — دەيدى.
جەم مەن جايىق بويىنان تىنىشتىق كەتتى. بۇگىن كوشىن شۇبىرتىپ قاراقالپاق كەپ: «قاپ تاۋىنا وتەمىز. وتكەل بەر!» م دەپ دىگىرلەيدى. ەرتەڭ قازاق پەن قاراقالپاق بارىمتاشىلارى جۋساپ جاتقان كوك الا جىلقىنى كوزاپارا تىرقىراتىپ قۋىپ اكەتەدى.
سول الا شاپقىننان قازاق تەك اش-ارىقتىڭ اۋىزىنا توسار ازىق ايىرىپ قانا قويماي، دۇسىرلەگەن جەر مەن ىزىڭداعان جەلگە قۇلاعىن توسىپ وتىرعان يگى جاقسىلارىنىڭ كوڭىلىن سان-ساققا جۇگىرتەتىن حابار دا اكەلەدى. سويتسە، بۇعان دەيىن قاراتاۋدىڭ قوس قاپتالىن اسپانعا اينالعان اق توزاڭعا مالىپ، ءۇش ارىس قازاقتى ءۇش تاراپقا دۇركىرەتە قۋىپ، ەندى ءبىر سەكىرسە، ارالدان اسارداي بوپ جويقىن كەلە جاتقان جوڭعار اسكەرىنە جەر تۇبىنەن بورىكتەرىن اسپانعا اتىپ، ايقايلاپ قۋانىپ وتىرعان تورعاۋىت تايشىلارى ءقازىر سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالىپتى دەيدى. انەۋكۇنگى اق توزاڭ — وسىدان جەتى-سەگىز جىل بۇرىن قونتايشىعا كەتكەن ەلشى ساعان ءمانجىنىڭ ارتىندا شىنىندا دا، ءزىل باتپان سالماق جاتقان بوپ شىقتى. ءبىراق، بۇل جولعى سالماقتىڭ تەك ورتا جولداعى قازاقتارعا عانا ەمەس، قالماقتاردىڭ وزدەرىنە دە وڭاي تيە قويماس ءتۇرى بار. ايۋكە حان، قاپەلىمدە وعان تۇسىنە الماي، ءتىپتى «قۇداي بەرگەن ەكەن» دەپ سانىن شاپاقتاپ قۋانىپتى. قونتايشى وعان: «كەلەسى جىلى كوكتەمدە، ءتاڭىرىم دەگەنگە جازسا، ەدىل مەن جايىقتىڭ جاعاسىن جايلايتىن بولارمىز. ارامىزداعى قىل وتپەستەي تاتۋلىعىمىز بۇزىلماسىن دەسەڭ، ەكى قىزىڭدى نە ەكى قارىنداسىڭدى مەنىڭ ەكى بالاما نە ەكى ىنىمە تەلى. الدىمىزداعى كوكتەمدە قار كەتە ءبىزدىڭ بالالار، ءسىزدىڭ ۇلىسىڭىزعا قالىڭ ويناپ باراتىن بولسىن»، — دەپ سالەم ايتىپتى.
ايۋكە بۇنى ەستىگەن بويدا ۇلكەن بالاسىنىڭ قىزىن سىبان راپتانعا اتتاندىراتىن بولىپ، جاساۋ جيىپ، استراحانعا، قازانعا، ماسكەۋگە ات شاپتىرىپ، ءبىراز شاشىلىپتى. ونىڭ بۇل قاپىلىسىن وزگە تايشىلار ەستيدى. ءبىراق، ول نەمەلەر ايۋكەدەي قۋانا قويمايدى. قايتا كوبىنىڭ قاباقتارى ءتۇسىپ كەتەدى. اسىرەسە، جايىقتىڭ كۇن باتىس بەتىندە حان ورداسىنىڭ تاپ ىرگەسىندە وتىرعان دوسان تايشى تابانىن شوق كۇيدىرىپ بارا جاتقانداي تىزاقتاپ ۇيىندە وتىرا الماپتى. شاۋىپ وتىرىپ حانعا بارىپتى. ايۋكەنىڭ وڭ قۇلاعىنىڭ استىنا اۋىزىن توسەپ «ەرتەڭ قارا قالماق قاپتاپ كەتكەندە، ءورىسىمىز تارىلماي ما؟ تاپ ىرگەمىزدە اش بۋراداي شابىنىپ قازاق پەن قاراقالپاق تاعى تۇر. كورەرسىز دە بىلەرسىز، سىبان راپتاننان قىز بەرىپ قۇداندال بوپ قۇتىلا المايسىز. ەرتەڭ ول اۋەلى تايشىلارىڭىزدى ءوز جاعىنا شىعارىپ الادى. سوسىن سىزگە باس سالادى. ەكى قالماق قوسىلىپ، ءبىر جۇرت بولعاسىن، وعان ەكى بيلەۋشىنىڭ قاجەتى قانشا! ايتپادى دەمەڭىز، مىناۋ ەن جايلاپ وتىرعان ەدىلدىڭ بويى قونتايشىنىڭ كوز قۇرتىن وياتىپ وتىر!» — دەپ زارلاپ قويا بەردى.
جاسى ۇلعايىپ كەلە جاتىر ەدى، الجىپ قالماسا، ول بايبالام قانشا ميعۇلا بولسا دا، ايۋكەنى دە ويلانتار.
سىبان راپتان ءۇش جىلدان بەرى: «قازاق پەن قاراقالپاققا قارسى سوعىس اشام، ار جاعىنان ازاماتىڭدى اتقا قوندىرىپ سەن ءتيىس، بەر جاعىنان الامانىنا ايقاي سالعىزىپ مەن قاپتاعايلايىن، سوندا سوناۋ ەدىلدەن بەرمەن قارايعى ەن ولكەگە ءبىز يە بولماعاندا، كىم يە بولادى. التاي مەن ەدىلدىڭ اراسىندا ويرات پەن تورعاۋىت قانا جايلايدى. ءبىر كەزدە شىڭعىس حان جاۋلاپ العان ۇلان-اسىر ولكەنى ءوز قول استىمىزعا قاراتامىز. جويقىن ماڭعولدىڭ جويىلىپ بارا جاتقان داڭقىن قايتادان كوككە كوتەرەتىن ءبىز بولامىز»، — دەپ جەلپىندىرىپ كەلىپتى. ونداي اڭگىمە ورىس پاتشاسىنىڭ وڭ قولىندا وتىرعانمەن ايۋكەنىڭ دە قۇلاعىنا مايداي جاعادى ەكەن. ەندى، مىنە، قونتايشى قاراتاۋدىڭ بويىنا تۇمسىق ىلىكتىرىپ العاسىن، الگى اڭگىمەسىن كۇرت وزگەرتكەن سىڭايى بار. بۇرىنعى تەرەزەسىن تەڭ ۇستايتىن دوسجار اڭگىمەسىنە «قىزدارىڭدى بەر»، «الدىمىزداعى كوكتەمدە قار كەتكەنشە ءبىزدىڭ بالالار ءسىزدىڭ ۇلىسقا قالىڭ ويناپ بارا الاتىنداي بولسىن» دەگەن وكتەم پارمەن ارالاسىپتى. «ءدام بۇيىرسا، الداعى كوكتەمدە ەدىل مەن جايىق بويىن جايلايتىن شىعارمىن»، — دەيدى. سوندا ايۋكە قايدا كوشپەكشى؟ ول ءوزىن بۇعان دەيىن جوڭعار قونتايشىسىنىڭ ەمەس، ورىس پاتشاسىنىڭ بودانىمىن دەپ ساناۋشى ەدى عوي. سىبان راپتاننىڭ «ەدىلدەن بەرگى جەردى قايتادان ءوز قول استىمىزعا قاراتامىز» دەگەن اڭگىمەنى ول «سەن ماعان باعىن» دەگەن دەپ ەمەس، «ايتىلمىش ولكەنى ەكەۋمىز ەكى جاقتان ءتيىسىپ بىرگە جاۋلاپ الايىق» دەگەن ءسوز دەپ تۇسىنەتىن. قونتايشىمەن تەرەزەسىن تەڭ ۇستاپ: «ول قارا قالماقتىڭ ءامىرشىسى بولسا، مەن قۇبا قالماقتىڭ ءامىرشىسىمىن»، — دەپ ويلايتىن. ساعان ءمانشىنىڭ اۋىزىندا كەلگەن مىنا سالەمدەمە: «سەن، شال، مەنەن كوپ نارسە دامەتە بەرمە. قىز بەرىپ، قىز الىسقان قۇدام بول. سودان ارتىققا بەكەر تاماعىڭدى ىسىرمە. نوقتاڭدى ۇستاتىپ بودانىم بول!» — دەپ تۇرعانداي عوي.
ايۋكەنى جۇرت «پاتشاعا ەرىپ، ويدى ورىپ، قىردى قىرىپ ءجۇرىپ تالاي پالەگە ۇيرەنىپتى، ۋداي اقىرعان اششى ايرانعا ورىستان دا ارمەنىرەك ءبىر جۇرتتىڭ جاراعان بۋرانىڭ اق كوبىگىندەي بۇرقىراعان تەنتەك سۋىن قوسىپ ىشپەسە، سۋسىنى قانبايدى ەكەن، ال الگى پالەنى ءسىمىرىپ العاسىن بويىنا دۋا ءتۇسىپ كەتكەن كىسىشە ماڭگىرىپ قالادى ەكەن» دەپ قانشا پىش-پىشتاعانمەن دە، قونتايشىنىڭ ءدال مىناۋ قارا ماتانى اق جىپپەن كوكتەگەندەي ولاق تا ودانى تۇسپالىن تۇسىنە قويماس دەيسىڭ بە؟
ساعان ءمانجىنىڭ حابارىن ەستىگەندە، شاراپ جۇتپاق تۇگىلى شايتان جۇتىپ قويسا دا، توبەسىنەن بىرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي، ايىعىپ كەتكەن شىعار-اۋ. كۇنى كەشەگى «ءبىر جاعىنان اق پاتشانىڭ دوسى، ءبىر جاعىنان قونتايشىنىڭ تۋعان قۇداسى بوپ، ەدىل مەن التاي اراسىنداعى قالپاعىن الشىسىنان كيگەن ەڭ باقىتتى پەندە مەن بولاتىن شىعارمىن» دەگەن ەسىرىك قيالى جەلگە ۇشپادى دەيسىڭ بە؟ جايىق بويىنىڭ جاعالاي جازىعى مەن ەدىل بويىنىڭ نۋ شالعىندارىندا ماڭ-ماڭ باسىپ ماڭعىستاپ جايىلىپ جۇرگەن اققۋ مويىن ارۋانالارى مەن قاز مويىن اقالتەكە ارعىماقتارىن تۇرە قۋىپ تاستاپ، كەنەدەي جابىسىپ جاتقان قونتايشىنىڭ ايىر وركەش، جالپاق ءتوس، جاپىراق جاربايلارى مەن ەسەكتەن بويى ازەر اساتىن جەرمەن-جەكسەن جابىلارى كوز الدىنا ءبىر ەلەستەپ وتكەندە-اق، ءوز توڭىرەگىندەگى وزىمەن قۇرساقتاس باۋىرلارىنىڭ ءبارىن قۇرتىپ، قالىڭ جوڭعاردىڭ بار تىزگىنىن ءبىر ۋىسىنا جيىپ اپ، جىلانداي ىسقىرىپ وتىرعان قاتىگەز سىبان راپتاننىڭ باياعىدان بەرى جەر تۇبىندەگى بۇعان نەعىپ ەمەشەگى ۇزىلە قالعانىن ۇققان شىعار-اۋ! باقسا، باتىرىڭ اي استىنىڭ زورى بولام دەپ جۇرگەندە ءوز ۇيالاستارىنىڭ قورى بوپ قالا جازداپتى عوي!
قاپ، بالەم، قالاي ەكەن... باياعىدا «كورشىمىز عوي، ءتاتۋ-تاتتى بولايىق!» دەپ بارعاندا، ءابىلقايىرعا: «بودانىم بولسايشى!» — دەپ شالقىعانى بار ەدى. «بودان بول!» — دەگەن اڭگىمە ەندى ءوزىنىڭ قۇلاعىنا مايداي جاعار ما ەكەن كورەيىك!» امان بولسا، قاقپانعا تۇسكەن قاسقىرداي الاسۇرىپ باعار. اينالاسىنا ەلشى شاپتىرا باستار! ءبىر بالاسىن شاپانىن جالپىلداتىپ استراحانداعى ورىس وكىمەتىنە اتتاندىردى دەگەن. كوپ ۇزاماس، ءبىر ەلشىسى ەتەگى دەلبەڭدەپ بۇعان دا كەلەر.
ايۋكەدەن ەلشى شىقتى دەپ ەستىگەن كۇنى ءابىلقايىر شۇعىل اتقا قونىپ، قازاق پەن قاراقالپاقتان جيىلعان جيىرما مىڭ اسكەرمەن تەمىر وزەنىنىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى قارا سۇر دوڭگە قاراقۇرىم قوسىن تىگىپ جاتىپ الدى.
كوك بەلدىڭ باسىنداعى اق شاتىرعا حان وردانىڭ ورىنىنا مىنەزسىز قاتىنداي كوك تالاقتانىپ العان قاتقىل دوڭگە قازداي تىزىلە قونعان قارا ءنوپىر ەرۋ قولدى كورگەندە قالماق ەلشىسىنىڭ جۇرەگى مۇزداپ قويا بەرگەن. بىرىنەن-بىرى ءوتىپ، قابارىتىپ العان، وڭدەرى قاتۋ وڭشەڭ باتىرلاردىڭ اراسىندا ايىلىن جيماي، الشيا جايعاسقان سۇپ-سۇر حاننىڭ الدىنا كەلگەندە ءتىپتى تىلىنەن ايىرىلىپ قالا جازدادى. ءامىرشىسىنىڭ ايتىپ جىبەرگەن اڭگىمەسىن مايدان قىل سۋىرعانداي قىپ مايدالاپ ايتا باستاپ ەدى، حاننىڭ قيىلعان جىڭىشكە قاسى تۇيىلە تۇسپەسە، جازىلا قويمادى. تالاي-تالاي زوبالاڭنىڭ باسى-قاسىندا بولعان جىلپوس ەلشى وتىرعانداردىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى بۇنىڭ الىستان وراعىتىپ، ءيىنىن كەلتىرۋدەي-اق كەلتىرىپ ايتقان جۇيەلى ءسوزىنىڭ ءبىر جەرى بولماسا، ءبىر جەرىنە باس يزەپ قالا ما دەپ، تىشقان كوزىن تىنىم تاپقىزباي قىدىرتىپ باقتى. ءبىراق قازاقتار شەتىنەن وقتاۋ جۇتىپ، قويعانداي كەكشيە-كەكشيە قالىپتى.
ەلشى ءسوزىن بىتىرگەندە حان قاسىنداعىلارعا قارادى. قاسىنداعىلار جاپا-تارماعاي حانعا بۇرىلدى. جوڭعار دەسە اۋزى قىشىپ كەتەتىن ەسەت باتىر بۇل جولى بوكەنبايدىڭ الدىن وراي سويلەدى.
— ايۋكە بەيبىتشىلىكتە بولايىق دەيدى ەكەن عوي. وعان دا بەيبىتشىلىك كەرەك ەكەن-اۋ.
— ءيا، — دەدى قالماق ەلشىسى ءجۇزىن جىلىتىپ، باتىرعا مايموڭكەلەي قاراپ.
— ەندەشە، بىزگە ەلشى سالعانشا، نەگە قونتايشىعا ەلشى سالمايدى؟ ءسوزى وتسە، سوعان ايتسىن! قازاق قالماقتان بۇرىن قول سالىپ وتىر ما؟!
— تالايدان بەرى اۋىلىمىز ارالاس، قويىمىز قورالاس سىزدەر تۇسىنبەگەندە، جەر تۇبىندەگى قونتايشى... — دەپ ەلشى ءسوزدى سوزباقتاي جونەلىپ ەدى، ءابىلقايىر قولىن كوتەردى.
— ءجا، جەتەر. قونتايشىعا ءسوزى وتەردەي ايۋكە كىمنىڭ شىكىراسى بولىپتى. قونتايشىعا سالساڭ، ول ەرتەڭ ايۋكەنىڭ اق پاتشانىڭ قولتىعىنداعى باسىن ايبالتامەن ءبىر قىرقىپ، ەدىلدىڭ ويىعىنا لاقتىرادى. ءبىزدىڭ ارامىزدا ايۋكەمەن ءبىتىم جايىندا ءسوز بولمايدى. ءبىز ءبىتىم جايىندا سويلەسسەك، تەك قونتايشىنىڭ وزىمەن عانا سويلەسە الارمىز. ول ءبىراق، بۇگىن بولماعانمەن كۇندەردىڭ كۇنىندە بولماي قويماسى حاق. بيىل قازاقتى جوڭعار ەمەس ەكى جىل قاتارىنان تاپ بولىپ وتىرعان جۇت پەن قۋاڭشىلىق جەڭىپ كەتىپ وتىر. قۇداي قازاققا قاشانعا قىرىن قاراي بەرەر دەيسىڭ. ول دا ەڭسەسىن تىكتەپ، ەسەسىن قايتاراتىن كۇن تۋار. ايۋكەگە ايتارىمىز: ەگەر قۇزعىن باسىن قازاقتاردىڭ دا، اناۋ التايدان جوڭكىلىپ كەلە جاتقان ۇيالاستارىنىڭ دا قاندى سەمسەرىنەن ەسەن الىپ قالعىسى كەلسە، جايىق پەن جەمنىڭ بويىن بوساتسىن. باباسى حو-ورلىكتىڭ تارباعاتايدان تايلاققا ارتىپ اكەلگەن ەدىلى مەن جايىعى جوق. سۋدىڭ دا سۇراۋى بار. سۇراۋشىسى كەلدى!
ەلشى مۇلايىمسىگەنى دە، كەكەتكەنى دە بەلگىسىز، ەزۋىنە كۇلكى جيىپ:
— ايۋكەگە الىمجەتتىك جاساعانمەن، ار جاعىندا اق پاتشا تۇر عوي، — دەي بەرىپ ەدى، حان تاعى دا كيىپ كەتتى:
— قالماقشاعا تۇسىنگەن پاتشاڭ قازاقشاعا تۇسىنبەس دەپ پە ەدىڭ. ءتىپتى بولماي بارا جاتسا، كوك تەمىردىڭ cارتىلىمەن سويلەسەرمىز، — دەدى دە، ورىنىنان شاپشاڭ كوتەرىلدى.
ونىسى «ءسوز وسىمەن ءبىتتى» دەگەنى سەكىلدى. قاسىنداعى قالىڭ جيىن دا ءدۇر تۇرەگەلدى. ەلشىگە ورىنىنان تۇرۋدان باسقا امال قالمادى.
بايتال تۇگىل باس قايعى بوپ، كەيىن قاراي زىمىراعان ايۋكەنىڭ ەلشىسى جولىنداعى قالماق ۇلىستارىن دۇرلىكتىرە ءجۇردى.
«ويباي، جاۋ كەلىپ قالدى! جاۋ!»
بۇل جولى دا جۇرتتان بۇرىن جايىقتىڭ ارعى بەتىندەگى دوسان تايشى دۇرلىكتى. ايۋكەگە تاعى دا جاۋشى شاپتىرىپتى. «نازاردىڭ دورجىسى بەس مىڭ قول جيىپ العا، «تەك ءوز ۇلىسىمدى عانا قورعايمىن، باسقاڭدى بىلمەيمىن دەپ وتىر، قول قوسا كورىڭىز»، — دەپ جانىقتى. ايۋكەنىڭ ءوزىنىڭ جانى دا مۇرىنىنىڭ ۇشىندا تۇرعان. استراحانداعى گۋبەرناتورعا كىسى شاپتىرىپ اسكەر سۇراتىپتى. ونىڭ ءبارىن ەستىپ-بىلىپ وتىرعان قازاق قولى: «ءازىر بىزگە جايىقتىڭ بەرگى بەتى دە جارايدى»، — دەپ جەم بويىنداعى لەكباي تايشىنىڭ ۇلىسىن شاۋىپ، مول ولجاعا كەنەلىپ كەرى قايتتى. تەمىر دالاسىندا تاعى دا ءبىر «قالماق قىرىلعان» ات قالدى. بۇل شايقاستا، اسىرەسە، كوكىنىڭ بالاسى ەسەت باتىر كۇركىرەدى. مىناۋ تاقتايداي تەگىس قارا دوڭدە ءبىر كەزدە ارعى باباسى ءقارادوڭ، ودان بەرگى جۇبانىش، ءسۇيىنىش، بەگىس، كوگىس، تامالار تالاي ويناق سالىپتى. ءسۇيىنىش باباسى تاپ وسى تەمىردىڭ جاعاسىندا ءبىر ءوزى ءبىر مىڭ قولمەن الىسىپ جەڭىپتى. نوعاي مەن قازاق جىر قىلىپ قاقساپ كەلە جاتقان بۇل قونىستا بالا كەزىندە وزدەرى دە تالاي قىستاپ، تالاي جايلاعان-دى. ونىڭ باتىر اتى دا العاش رەت وسى ۇشان دالادا شىققان-دى. بۇگىندە قازاق اراسىندا وزگە تۇگىلى ەسەتتىڭ ءوزى دە قىزىعا تىڭدايتىن ءبىر اڭىز بار. ەسەت باتىر جاسىندا بويى سورايعان، ەشتەڭەگە ەبى جوق، ەرەڭ-سەرەڭ ۇيقىشىل بالا بوپتى. ون جەتى جاسىندا ءۇيدىڭ وڭ جاعىندا توسەكتى قالىڭ سالىپ، كورپەنى قالىڭ جامىلىپ ۇيقى سوعىپ جاتسا، اۋىلعا جاۋ شاۋىپتى. ولار وڭ جاقتا ۇزىنىنان ءتۇسىپ، كورپەگە قىمتانىپ جاتقان كىسىنى دىمكاس كارى-قۇرتاڭ بىرەۋ شىعار دەپ ويلاپتى. ودان باسقا ەركەك كىندىكتىڭ قول-اياعىنا كىسەن سالىپ ايداپ اكەتىپتى، قىز-قىرقىننىڭ قول-اياعىن بۋىپ بايلاپ اكەتىپتى. ەسەت بەسىن اۋا ۇيقىسى قانىپ، كوزىن اشسا، ەسىكتىڭ الدىندا ءبىر جەڭگەسى جىلاپ وتىرىپتى. «سەنى دە شەشەي سارى ۇيەك جىلانعا تالعاپ، ۇل تۋدىم دەپ قالجا جەدى-اۋ. ەلدى جاۋ شاۋىپ كەتتى، سەنىڭ جاتىسىڭ مىناۋ»، — دەپتى. كوزىن ۋقالاپ اتىپ تۇرعان بالا جىگىت سىرتقا جۇگىرە شىقسا، كولىك جوق. «جىلقىنىڭ ءبارىن جاۋ قۋىپ كەتتى. ساي بويىنداعى اقساق قۇلىندى بيەدەن باسقا قىل قۇيرىقتان تۇقىم قالعان جوق»، — دەپتى جەڭگەسى.
ەسەت سول اقساق بيەنى ەرتتەپ اپ جاۋ سوڭىنان قۋىپ بەرسىن. اياعىنا جەم تۇسكەن اق سۇر بيە تۇياعى قىزا كەلە قۇستاي ۇشسىن. اق پەن قىزىلدىڭ اراسىندا جاۋعا دا جەتسىن. نە بولعانىن ءوزى دە بىلمەيدى، ىڭىرانتىپ ولجا ايداپ بارا جاتقان قالىڭ جاۋ بەت-بەتىنە قاشا جونەلسىن.
ەسەت توسەككە بايتابا شالبار ءۇستىمدى قىشىتادى دەپ تىر جالاڭاش شەشىنىپ جاتادى ەكەن. مىنا «جاۋ شاپتى» حاباردى ەستىگەندە ەسى شىعىپ كەتكەن باتىر اتقا سول قالپى قونىپتى. «باسە، ول ءجۇزىقارا ماعان قايىن اتاسىن كورگەندەي تۋرا قاراي الماي قىمسىنا قىرىنداي سويلەپ ەدى-اۋ»، — دەيتىن كورىنەدى ءوزى كەيىن سول وقيعا ەسىنە تۇسكەندە جەڭگەسىن بوقتاپ. ءوزىنىڭ ايتۋى، جاۋ جاعى اق پەن قىزىلدىڭ اراسىندا ارتتارىنان اق بوز ءمىنىپ، قۋىپ جەتكەن تىرجالاڭاش كىسىنى شايتان دەپ قالسا كەرەك. ەلدىڭ ايتۋى، قالماقتار ەلىنە: «باي اۋىلدان ىرعاپ-جىرعاپ ءماز بوپ كەلە جاتىر ەك. ءبىر ۋاقىتتا، ارتىمىزعا قاراساق، جان-جاعىمىز وڭشەڭ ءبىر اق بوز ات ءمىنىپ، يرەڭدەگەن ۇزىن قارا كىسىگە تولىپ كەتىپتى»، — دەپ بارىپتى. سودان جۇرت: «بۇل ەسەتتىڭ كيەسى بار. جاۋدىڭ كوزىنە ءبىر ءوزى ءبىر مىڭ كىسى بوپ كورىنەتىن كورىنەدى»، — دەپ جايدى. نە دە بولسا، جايىق پەن جەم بويىنداعى قۇبا قالماق كوكىنىڭ ەسەتى دەگەندە زارە-قۇتتارى قالمايدى دەۋشى ەدى، سونىسى راس بولدى. الدە كۇشىك كۇنىنەن تالاپ قالعان توبەتتى جەڭە المايسىڭنىڭ كەرى مە! ايتەۋىر، جاسىنان اتى شىعىپ كەتكەن باتىر: «قارا بۋرا!»، «قارا بۋرا!» دەپ ايقاي سالعاندا، قالماقتاردى، شىننان دا، پىسى باسىپ كەتەتىن سياقتى. انشەيىندە قاڭقيىپ بوس بەلبەۋ جۇرەتىن ۇزىن كىسى جاۋعا شاپقاندا ەكى كوزى جانىپ، ەكى تىزەسى اتىنىڭ شىقشىتىن قاعىپ، يەگىن جەلدەي زىمىراعان جانۋاردىڭ جەلكىلگەنە كەكىلى جەلپىپ كەلە جاتادى ەكەن.
ۇزىن سيراق تارامىس كىسى ىلعي اق بوز ات ءمىنىپ جۇرەدى. اپالارىنان تۋعان جيەندەرىن كەتەلەر ءاز اۋليە كورەدى. تۋعان ناعاشىسى بالپاش بي جايسا بەلگە، جاپسا كولگە سىيمايتىن كوپ جىلقىسىن ارالاپ ءجۇرىپ: «ىشتەرىندە ەسەتجان مىنەتىندەي بىرەۋى جوق، وڭشەڭ تۇڭجىم!» — دەپ كۇيىنەدى ەكەن. جاي كەزدە قايناعاسى بوكەنبايدىڭ وڭ تىزەسىنە وتىرىپ الىپ، باس يزەۋدەن باسقانى بىلمەيتىن كونتەرى جىگىت قولىنا نايزا ۇستاپ، اتقا ءمىنىپ العاندا تىم شىتىرلاق اشۋشاڭ بوپ كەتەدى. تەمىر دالاسىنداعى شايقاستا قازاق قولىنىڭ وڭ قولىندا سول ءجۇردى دە، سول قولىندا كوكىنىڭ تۇڭعىشى اتاقتى قاراباس باتىر شايقاستى. جاۋدىڭ ەسەت جاق قاناتى اپ-ساتتە سەلدىرەپ قالدى. قاراباس جاق قاناتى ءبىرازعا دەيىن كيىزدەي ۇيىسىپ تۇرىپ الدى. سوندا جاۋدىڭ بىرەسە وڭ جاعىنان، بىرەسە بۇل جاعىنان شىعىپ، بۇلاعايدى سالىپ جۇرگەن ەسەت اۋىق-اۋىق اعاسى جاق قاناتقا كوز تاستاپ، شاڭق-شاڭق ەتەدى:
— قارا باسقىر قاراباس، قارا باستى ما، نە بولدى؟
ەسەتتىڭ تۋعان اعاسىنا «قارا باسقىر قاراباس» دەپ ۇرىسقان سول شىدامسىزدىعى ەل اراسىنا ماتەل بوپ تاراپ كەتكەن-دى. ىنىسىندەي ەمەس، ەكى يىعىنا ەكى جىگىت مىنگەندەي دەنەلى، ىلعي باسىن ءبىر جاعىنا قاراي قيسايتىپ كۇلىپ جۇرەتىن قولباڭ قاراباستى ءقازىر قۇرداستارى قيت ەتسە: «قارا باسقىر قاراباس، قارا باستى ما، بولسايشى»، — دەپ مازاقتاپ جۇرگىزبەيدى. وعان قىڭاتىن قاراباس جوق، شاقشاسىنىڭ تىعىنىن تاڭق ەتكىزىپ اشىپ، قارا بۇيرا ناسىبايىن تاناۋىنا اپارىپ تاڭق ەتكىزىپ ءبىر تۇشكىرەدى دە: «سول ەنەڭدى ۇرايىننىڭ ءسوزىن قويشى»، — دەپ ءىنىسىن ءبىر بوقتاپ، كەڭك-كەڭك كۇلەدى.
تەمىر جاعاسىنداعى شايقاس قازاقتاردىڭ جىعىلعان جاعاسىن قايتا تىكتەگەندەي بولدى. ءابىلقايىر دا بۇرىنعى تىز ەتپە اشۋىن تاستاپ تىنىش ۇيىقتايتىندى شىعاردى. قالماق ۇلىستارىنا باياعىداعىسىنداي مازا بەرمەي تۇر. ءوزىنىڭ بالدىزى ەسەنقۇلدىڭ ەسەتى باستاعان اداي قولى جەم مەن ساعىزدىڭ بويىنداعى اۋىلدارىن كۇنارا قيقۋلاتتى دا تۇردى. قاراقالپاقتاردىڭ قۇلاعىنا ۇشكىرىپ-تۇشكىرىپ: «قاپ تاۋىنا وتەمىز. وتكەل بەر!» — دەگىزىپ جايىق كازاكتارىنىڭ قۇلاعىن سارسىتتى. تەك جۇيكەلەرىنە عانا ءتيىپ قويماي باقشالارىن تاپاپ كەتىپ، وقشاۋ جۇرگەن اڭشى، بالىقشى بولسا، ات كوتىنە وڭگەرىپ اكەتەدى. وندا دا ءبىر ءىش ەسەبى بار-دى. جوڭعاردان بوسىپ كەلە جاتقان قاڭعىما قازاققا اق پاتشا ءقازىر نازار اۋدارا قويمايدى. جالىنىپ-جالپايىپ قانشا ەلشى جىبەرسەڭ دە، كەكىرەيىپ ءجون سويلەسپەيدى. پاتشا اكىمدەرىنىڭ نازارىن اۋدارۋدىڭ جاڭعىز جولى — قالماقتاردىڭ قۇلاعىن قيقۋدان، جايىق كازاكتارىنىڭ ىرگەسىن دۇسىردەن ايىرماۋ. سوندا ولار بارىپ اق پاتشاعا شاعىنباعاندا، الاقانىن جايىپ اللاعا دا سيىنار دەيسىڭ بە؟ ءبىر كۇنى سەلت ەتپەس، ەكى كۇن سەلت ەتپەس... قاشانعى شىدار دەيسىڭ. ءبىر كۇنى قاۋعا ساقال ەلشى «زدىراستە» دەپ جەتىپ كەلەر. «زدىراستەسىنە زدىراستە». بۇعان دا كەرەگى وسى «زدىراستە...»
جايىق بويىنا جورتۋىل تەمىر شاپقىنشىلىعىنان كەيىن ءتىپتى جيىلەپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە تورعاۋىت قالماقتارىنىڭ دا جاعدايى قاشا باستادى. ەنتەلەپ كەلىپ قالعان قازاقتار مەن قاراقالپاقتاردان ءبىر قورقىپ، ولاردىڭ كوك جەلكەلەرىندە كەلە جاتقان كوك سۇڭگىلى ءوز قانداستارىنان ەكى قورقىپ، كۇنى كەشە جاعاسى جايلاۋ جايباراقات وتىرعان تايشىلار قارالاي ورىسكە تالاسىپ قىرقىسىپ بەرمەسى بار ما! ءابىلقايىردىڭ جەر قايىسقان جيىرما مىڭ اسكەرىنىڭ قاراسىن كورمەي جاتىپ قالماق حانىنىڭ ءۋاليى شىرىندوندىك، دوندىك-ومبى تايشى مەن دارمابالا حانشا «جايىق بويىنىڭ ءورىسى ازىپ كەتتى» دەپ سارىتاۋعا قاراي جوڭكىلە كوشتى. دوسان تايشى استراحاننىڭ تۇبىنە، ەدىل بويىنا جىلجىپ قوندى. جايىق بويىنداعى تەكە قالاسىنىڭ ماڭىندا وتىرعان نازاردىڭ دورجىسى مەن ونىڭ بالاسى لوبجى استارحانداعى ورىس اكىمىنە: «دوسان مەنىڭ جەرىمدى الىپ قويدى»، — دەپ بايبالام سالدى. سونىڭ ءبارىن ءوز ۇلىسىندا جاتىپ ەستىپ جاتقان ءابىلقايىر: «مەنسىز دە قىرىلىسىپ جاتقان تايشىلار ودان سايىن قىزىل شيقان بولا ءتۇسسىن»، — دەپ بۇلار اقتابان شۇبىرىندىدا جۇرگەندە باشقۇرتتار كەپ قونىپ العان ەلەك، ور، قارعالى، قارابۇتاق، ىرعىز بويلارىن قايتادان قول استىنا قاراتىپ، تەرىستىككە قاراي شالقايدى.
جايىق بويىنىڭ تىنىشى كەتكەنى پاتشا اكىمدەرىنىڭ دە قابىرعاسىنا باتايىن دەسە كەرەك، ول كەزدە كىشى ءجۇز بەن قاراقالپاققا ورتاق بيلەۋشى بولىپ العان ءابىلقايىرعا سوناۋ ماسكەۋدەن اياعى سالاقتاپ ەلشى كەلدى. ءابىلقايىر ونى قاراقالپاق اراسىنا بارىپ قابىلدادى.
باسىنان سالدەسىن، اۋزىنان «اللاسىن»، قولىنان كىتابىن تاستامايتىن جۇندەس، جىپسىك كوز، شيكىل سارى تاتار مولداسى ماقسۇت ءجۇنىسۇعلى ار جاعىنداعىنى ايتقىزباي ءبىلىپ وتىرعان كورىپكەل كىسى ەكەن: «ي، ي، ءبۇيتىپ جۇرە بەرسەڭدەر، پىشىراپ كەتەسىز ءالى. ونان دا ءازىر كەش قالماي تۇرعاندا، پاتشا اعزامنىڭ بودانىندا بولىپ، شاپاعاتىنا ورتاقتاسقان لازىم. انە، وزدەرىڭدەي كوشىپ-قونىپ جۇرگەن باشقۇرتتار مەن قالماقتاردى كورمەيسىڭدەر مە! ولارعا كىم ءتيىپ جاتىر»، — دەپ سايراپ قويا بەرگەنى. بۇل ءابىلقايىردىڭ كوپتەن بەرگى ويى ەدى. كىم كورىنگەنگە كوز تۇرتكى بولىپ جۇرگەن كوشپەندى جۇرتپەن ورمانداعان ورىس وداقتاس بوپ، جوڭعارعا قارسى جورىققا قول قوسادى دەپ جۇرگەندە قازاق، مىنە، العيدىڭ الا شولىندە قاڭعىرىپ قالدى. ەندىگى جالعىز امالى ورىسقا وداقتاس بول دەپ باسىن قاتىرماي، «قول استىڭا ال، جاۋعا شاپ دەسەڭ، جاۋعا شابايىن، قاراپ وتىر دەسەڭ، قاراپ وتىرايىن، ايتەۋىر مىناۋ باشقۇرتتار مەن قالماقتار قۇساتىپ، ىرگەمدى ەشكىمگە شۇقىتپاي بەيبىت وتىرعىزساڭ بولعانى» دەۋ.
ءابىلقايىر ءارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ، وسىعان بەل بۋدى. بۇل جولى باياعىداي كۇللى الاشتىڭ بيلەرى تۇگىلى كىشى ءجۇزدىڭ بيلەرىنە دە اقىل قوسقان جوق. ولار ەستىپ قالسا، قانداي بايبالام سالاتىندارىن كىم ءبىلىپتى دەپ، پاتشانىڭ ەلشىسىمەن ادەيى ءوز ۇلىسىندا ەمەس، قاراقالپاق اراسىندا كەزدەستى. جانى اشىسا دا، اشۋلانسا دا، رەنجىسە دە الدەنەدەن كوڭىلىنە دىك الىپ جيىركەنىپ وتىرعان كىسىدەي باسىن وق جىلانداي تىكتەپ الىپ: «ي، ي...» دەپ ىشقىنا ىڭىرانىپ بارىپ ءتىل قاتاتىن تۇلكىدەي سىعىراڭداپ، مىسىقتاي سىلانىپ-سيپانعان كىراپ ءدىنداردىڭ قاسىنا قويباعار كوبەك ۇلىن ەرتىپ جىبەردى.
تۇرىمتاي تۇسىنا، بالاپان باسىنا بوپ، ءار قايسىسى ءار قىردىڭ استىنا بارىپ تىعىلعان قازاق ۇلىستارى ەلەڭدەپ جان-جاعىنا قۇلاق ءتۇرىپ وتىرعان-دى. ولار ءابىلقايىردىڭ ءار ادىمىن اڭدىپ، ءار ءىسىن ءبىلىپ جاتتى. جاس سۇلتاننىڭ مىناۋ قيىن جىلداردا باسقا تورەلەردەي بۇعىپ قالماي قايرات قىلعانى، ەدىل بويى تورعاۋىتتارىنىڭ ىرگەسىن ءتۇرىپ، قارا قالماق پەن قۇبا قالماقتىڭ مايلى قاسىقتاي ارالاسقان تاتۋلىعىنىڭ تاس تالقانىن شىعارعانى، كوپتەن بەرى قازاقتاردى كوزىنە ىلمەي كەتكەن پاتشا اكىمدەرىن قايتا ءيىلتىپ، الدىنا ەلشى اكەلدىرگەنى كىم-كىمنىڭ دە ىشىندەگى قاتقان توڭدى ءۇت ايىنىڭ تالما ءتۇسىنىڭ شۋاعىنداي، ءسال دە بولسا جىبىتەيىن دەيدى. ءابىلقايىر جان-جاعىنداعى جۇرتتىڭ جوڭعاردان باسقاسىنىڭ بارىمەن ارالاسا باستادى. قايسىمەن قاتىناسسا دا، قۇر الاقان قالعان جوق. باشقۇرتتاردى ەلەك پەن ىرعىز بويىنان قۋىپ وتىرىپ، ولاردىڭ اراسىنان دا وداقتاس تابا الدى. قاراقالپاقتىڭ ءبىر جاعى جولاپ كەتكەن قازاقتىڭ اتىن ساباپ اۋلاق قۋىپ جاتسا، ءبىر جاعى ءابىلقايىردىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي تىڭداپ، جايىق بويىن دۇرلىكتىرىپ باقتى. سول ءبىر الا توپالاڭ ءالىمقايىم زاماننىڭ وزىندە ءابىلقايىردىڭ ايتۋىمەن پاتشاعا قازاق پەن قاراقالپاق اتىنان ەكى رەت ەلشىلىك اتتاندى. تورعاۋىت تايشىلارىنىڭ دا سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان بىرلىگىن بۇزىپ، ءوزارا قىرقىستىرىپ قويدى. ول جىلدارى ءابىلقايىر كورشى جۇرتتاردىڭ الا ءجىبىن اتتاسا، اتتاعان شىعار، ءبىراق قازاققا «ءاي، كاپىر» دەگىزەتىندەي ەشتەڭە ىستەمەۋگە تىرىستى. ىرعىز بويىنا قايتا بارىپ العاسىن ءوزى بۇعىپ جاتىپ اپ، باسقانىڭ قولىمەن كوسەۋ كوسەيتىن ەسكى ادەتىنە باسىپ، باياعىدا قاراقۇمداعى جيىندا قازاق قولىنىڭ قولباسشىسى بولعان تابىن بوكەنبايعا ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتقىزدى. جامانشىڭنىڭ كۇن باتىس بەتىندەگى تالدى سايداعى جالعىز شوقى قولى دا ءيسى الاشتىڭ ماڭدايعا ۇستار نىساناسىنا اينالدى. سول ءبىر نىسانالى شوقىعا تاعى ءۇش جۇزدەن قول اعىلدى. تاعى دا دابىل قاعىلىپ، تاعى دا كەرنەي شالىندى. ءۇش ارىستىڭ بالاسى جان-جاعىن قومداعان اتان تۇيەدەي ساڭكيگەن-ساڭكيگەن قارا جالدار قورشاعان باياعى شۇقىر ويدا باس ساناسىپ، جالاۋ تۇگەندەستى. بۇل جولى، وبالى نە كەرەك، انشەيىندە الىپ قاشپاسى، ءايتتى-بۇيتتىسى كوپ بوپساشىل قازاق ەلدىك جاسادى. نايزاعا تالاسپاسا، تۋعا تالاسقان ەشكىم بولمادى. ءۇش الاشتىڭ تۋىن تاعى دا ازۋى التى قارىس ءۇيسىن تۇرىپ، ارعىن تۇرىپ، الشىن تۇرىپ كۇنى كەشەگى كىرمە تابىنداردىڭ كوسەمى قارا ۇلى بوكەنباي ۇستادى. ورتاعا شىعىپ، قولىنا قۇران ۇستاپ: «اعايىننىڭ اماناتىن جەرگە قالدىرسام، تۇقىم-تەبەرىممەن، اۋلەت-زاۋزاتىممەن قۇرىپ كەتەيىن. ارىم — الاشقا، قانىم — قازاققا!» — دەپ انت-سۋ ءىشتى. ودان سوڭ ورتاعا ۇلى ءجۇز قولىنىڭ باس ساردارى وشاقتى ساۋرىق، ورتا ءجۇز قولىنىڭ باس ساردارى تاعى دا كىرمە كەرەيىت تايلان باتىر شىعىپ قۇران ۇستاپ انت بەرىستى.
وبالى نە كەرەك، قازاق باسىنا ب ا ق قونعاندا ەمەس، باسىنا ءىس تۇسكەندە كورەتىن حالىق قوي، شىركىن! ءۇش ارىستىڭ ۇشەۋىندە دە ارىستانداي اقىرعان تالاي باتىر تۇرسا دا، ورتاعا شىققان ءتورت باتىرعا ەشقايسىسى تەبەگەن اتتاي تەرىس اينالىپ قىرجىڭداعان جوق. ءبارى دە كوك اسپاندى كۇل تالقان قىپ شىتىناتا سىندىرىپ جەرگە تۇسىرەردەي قىپ ساڭق-ساڭق ەتىپ: «دۇرىس، دۇرىس! ءاپ بارەكەلدە!» — دەستى.
ول جولعى جيىندا ورتاعا دا، قول باسىنا دا سۇلتاندار ەمەس، باتىرلار شىقتى. ءابىلقايىر دا، بولات تا، سامەكە دە، ابىلمامبەت تە، باراق تا، كۇشىك تە، باتىر دا تۋدى مەن ۇستايمىن، قولدى مەن باستايمىن دەپ كەۋدەلەگەن جوق. ويتسە، مىناۋ قايماعى ەندى-ەندى تۋىرىلا باستاعان جۇرتتىڭ اۋىزبىرلىگىن قايتا شاشىپ الاتىندارىن ءبارى دە ءتۇسىندى.
سودان سول ءبىر جۇدىرىقتاي جۇمىلعان قازاق قولى ۇلىتاۋدىڭ قۇبىلا جاق بەتىندەگى ەن دالادا بۇلانتى مەن بالەنتى وزەندەرى قيىلىسقان قارا سيىر دەگەن جەردە قاراتاۋدى مىسە تۇتپاي سارىارقاعا قاراي ەڭكىلدەپ كەلە جاتقان جوڭعار اسكەرىمەن ۇستاسا كەتتى. كۇنى كەشە عانا قۇلازىپ تۇرعان ەلسىز القاپتا ءار بۇتانىڭ تۇبىندە ءبىر-بىر ويراتتىڭ باسى قالدى. ەندى بۇل ارادان وتكەن ادام تۇگىلى اڭ ەكەش اڭ ويراتتىڭ باسىنا ساريتىن بولدى! ءۇش جىلدان بەرى ەڭسەلەرى ءتۇسىپ كەتكەن قازاق سول شايقاستان توبەلەرى كوككە جەتىپ جەلپىنىپ قايتتى.
جەلپىنىپ كەتكەندەرى سونشا ءدال سول جىلى جاز اياعىندا قازاقتار ات باسىن ەدىل بويىنداعى تورعاۋىت قالماقتارعا تۇزەدى. ويتكەنى، جايىق بويىنا كوشىن بارعان قازاق اۋىلدارىنا نازاردىڭ دورجىسىنىڭ بالاسى لوجبى ساۋرىك ايعىرداي قوقاڭداپ كۇن بەرمەيتىن كورىنەدى. ونداي ساۋرىكتى ات قىلىپ جىبەرۋدىڭ ءساتى قازاقتارعا ەندى ءتۇسىپ تۇر ەدى. اۋەلى قازاقتاردىڭ قۇدايى بەرۋدەي-اق بەرگەن-دى. باتىرسىنىپ جۇرگەن لوبجىنىڭ اۋىلدارىن جەر تۇبىنەن ات سابىلتىپ كەلگەن قازاقتار اپ-ساتتە-اق قاڭباقتاي سىلكىپ تاستادى. دۇنيە، مال، كۇڭ مەن قۇلدان ەشتەڭە تاستاماي ىرعالىپ-جىرعالىپ جايىقتان ەندى وتە بەرگەندەرىندە، ارتتارىنان اسپان استىن تۇگەل توزاڭعا بوكتىرىپ اۋىر قول كورىندى. قازاقتاردىڭ ءادىسى قاپيادا ءتيىسىپ، قىران-توپان قىلىپ، امان-ەسەندەرىندە اياق اسىرىپ الۋ ەدى. قارسى جاقتىڭ ءادىسى — سالت كەلگەندە شاپشاڭ دا ءتاسىلقوي، قامشىمەن ۇرىپ-اق قىرىپ كەتە جازدايتىن قازاقتارعا بەتپە-بەت كەلمەي، الدارىنا مال ءتۇسىپ قول-اياقتارى اۋىرلاپ، جۇرىستەرى شابانداعاندا، ارتتارىنان قۋىپ جەتىپ ۇرىس سالۋ ەدى. بۇل جولى دا سول ادىستەرىنە باسىپتى. ونىڭ ۇستىنە الدارىندا وتكەل بەرمەي كەمەرىن ساباپ اق جايىق جاتىر. قازاقتارعا اتتارىنان تۇسە قاپ، مالدارىن تاساعا قاماپ، وزدەرىنە ور قازىپ، ارقالارىن جايىققا بەرىپ بەكىنۋدەن باسقا جول قالمايدى.
«بەكىندى-اق، قازاقتاردىڭ ارۋاعى قاشادى» — دەپ ويلاعان جاۋ ءۇش تاراپتان قاتپاعايلاپ شاۋىپ، شابۋىلدى ۇدەتسىن كەپ. ءبىراق وتىز مىڭ قازاقتى ءتورت كۇن بويى وق جاۋدىرىپ الا المادى. امالسىز اق جالاۋ كوتەرىپ ەلشى سالۋعا ءماجبۇر بولدى. وعان ەكى جاق تا قۋانا كەلىستى. قالماقتار كوشىرىپ اكەپ سامساتىپ اق ءۇي تىكتى. سول ارادا ەكى جاقتان سول كۇنى تۋعان بالا ات جالىنان تارتىپ ءمىنىپ، قولىنا ساداق الىپ، جاۋعا شابۋعا جاراعانشا بىر-بىرىنە سوعىس اشپاۋعا ءپاتۋا بايلاستى.
اق جايىقتىڭ جاعاسىندا ۋىزداي اپپاق ورە كيىزدىڭ ۇستىندە قالماق جاعىنان جەر تىزەرلەپ شىرىندوندىك، نازاردىڭ دورجىسى، دوندىك-ومى، قالدان جانە ءدورجىن تۇردى، قازاق جاعىنان جەر تىزەرلەپ ءابىلقايىر، سامەكە، ەسىم مەن باراق تۇردى. ارالارىندا ءبىر ءتىنى اق، ءبىر ءتىنى قارا جىپتەن بىلەكتەي قىپ ورگەن قىل ارقان جاتتى. ونىڭ ءبىر ۇشىن قازاق باتىرى، ءبىر ۇشىن قالماق باتىرى شىرەنتە تارتىپ تۇردى. ۇستىنە سارى الا، قوڭىر الا الەمىش جامىلعان قالماق لاماسى مەن اق سالدەلى قازاق مولداسى ورتالارىنا دۇنيەگە بۇگىن كەلگەن ءبىر شەكەسى تورسىقتاي جاس نارەستەنى قۇنداقتاي كوتەرىپ ءبىر قالماق باتىرىن الىپ شىقتى. مولدا مەن لاما ءوز باتالارىن ايتقاسىن جاس نارەستەنىڭ اكەسى وڭ قولىنداعى اق سەمسەردى ءبىر سىلتەپ، ورتادا جاتقان بىلەكتەي الا ارقاندى قيىپ ءتۇستى.
ەكى جاقتىڭ يگى جاقسىلارى ءبىتىم بولعانىنا قۋانىسىپ، ءتوس ءتۇيىستىرىپ قۇشاقتاستى.
اي دالاعا تىگىلگەن قالماق اۋىلى كورشى وتىرعان ەكى جۇرتتىڭ اراسىندا تىنىشتىق ورناعانىنا توي جاسادى.
قالماق جاعى ىشتەرىندە بوكەنباي مەن ەسەت بار الپىس كىسىنى التى ايعا اماناتقا الىپ قالدى.
الدارىندا مال، ارتتارىندا كۇڭ بولماعانمەن بۇل جورىقتان دا قازاقتار كوڭىلدى قايتتى. جاۋ جاعادان العاندا يت ەتەكتەننىڭ كەرىن كەلتىرە مە دەپ جۇرگەن تورعاۋىتتارمەن ەكى ورتادا تىنىشتىق ورنادى. ول — قازاقتار ءۇشىن از تابىس ەمەس-تۇعىن. ەندى بار كۇشتى، بار قولدى جوڭعارعا قارسى جۇمساۋعا جاعداي تۋدى. ول از دەسەڭ، بۇل ءبىتىم قازاق پەن تورعاۋىتتىڭ اراسىنداعى الا ارقاندى ۇزگەنمەن، تورعاۋىت پەن جوڭعاردىڭ اراسىنا الاۋىزدىقتىڭ سونداي ءبىر الا ارقانىن شىرەنتە كەرگەنى داۋسىز ەدى. بۇل ءبىتىم دە ءابىلقايىردىڭ ابىرويىن اسىرماسا، تۇسىرگەن جوق. ويتكەنى، ول جىلدارداعى قازاقتاردىڭ قالماقتارعا قارسى قاي جورىعىن دا ءابىلقايىر باستاپ بارعان-دى. جايىق بويىنداعى تورعاۋىتتى توقتاتقان ءابىلقايىردىڭ تاعى دا كوڭىلى قۇرتقا شاپتى. بۇل ەكى ورتادا كىشى ءجۇز قىزىلقۇمداعى، سىرداريا بويىنداعى قونىستارىنان ايىرىلعانمەن ەلەك پەن تورعاي اراسىنداعى سار دالانى تۇگەل وزىنە قاراتىپ، ەتەك قىمتاپ قالعان-دى. ورتا ءجۇزدىڭ قوڭىراتىنان باسقاسى ارقادان قونىس تەۋىپ، تىرسەك بەكىتىپ الدى. ۇلى ءجۇز ءالى جوڭعاردىڭ بودانىندا، قاراتاۋ مەن قازاقتىڭ ەتەگىن جاۋىپ وتىرعان جيىرما شاھار ءالى جوڭعاردىڭ بودانىندا.
سىعاناق پەن تۇركىستانعا دەيىن جاپىرا كەلگەن جوڭعار سەلى ءسال سايابىرسىعانداي. وسىنشا ۇدەرە شاۋىپ، ءۇرت قيمىلداعان جوڭعاردىڭ اياعىنا جەم تۇسكەندەي وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن العان جەرىنەن ءبىر ادىم ىلگەرى اتتاپ باسپاي، بادالىپ جاتىپ العانى نەسى؟ كۇنى كەشە جايىق بويىندا تورعاۋىتتاردىڭ ون مىڭ قازاقتى وتىز مىڭ اسكەرمەن قاماپ اپ، ارتىن سۋعا، الدىن جاۋعا بەرىپ، جان القىمعا كەلىپ تۇرعان جەرىنەن جانشىپ تاستاماي، الا ارقان قيىسىپ، اق بىتىمگە كەلگەنى نەسى؟ ويلانسا ويلانعانداي-اق نارسە عوي.
وعان باسىن قاتىرىپ جۇرگەن جالعىز ءابىلقايىر ەمەس ەكەن. سارىارقانى ەن جايلاپ، كورشىلەس جاتقان ەكى ۇلىستىڭ اراسىندا تاعى دا ەرسىلى-قارسىلى ات جۇگىرتۋ كوبەيدى. جوڭعار بودانىندا وتىرعان ۇلى جۇزدەن ءتۇن جامىلىپ شابارماندار كەلىپ كەتەدى. «كۇركىرەپ جۇرگەن سىبان راپتاننىڭ دا كۇنى ءوتىپتى»، — دەيدى. «قىتايلارمەن بولعان ۋاقىتشا ءبىتىمنىڭ دە عۇمىرىنىڭ ۇزاق بولا قويار ءتۇرى كورىنبەيدى»، — دەيدى. «جوڭعاردىڭ ءقازىر قازاقتارعا قارسى وتىز مىڭنان استام اسكەر جۇمساي الار قاۋقارى جوق»، — دەيدى. پىش-پىش بىرتە-بىرتە كۇشەيە ءتۇستى. ءبىر كۇنى «قىتايلار جوڭعارمەن بولعان ءبىتىمدى بۇزىپتى. قالدان سەرەننىڭ تاققا وتىرعانىنا جىل تولماي جاتىپ، ەسكى شايقاستارىن قايتا باستاپتى» دەگەن حابار دۇڭك ەتە قالدى.
ۇلۋ جىلعىداي ەمەس بۋىنىن بەكىتىپ العان قازاقتىڭ جوڭعارعا قارسى قيمىلدايمىن دەسە قيمىلدايتىن تۇسى، شىنىندا دا، وسى ەدى. جوڭعاردىڭ قولىن جۇڭگو بايلاپ، تورعاۋىتتىڭ قولىن كەشەگى جايىق بويىنداعى ءبىتىم بايلاپ تۇرعان كەزدە اتقا توقىم سالماسا، كەيىنگىنىڭ ءبارى كەش بولىپ قالۋى مۇمكىن عوي...
وز-وزىنەن دۇرلىگىسىپ، وز-وزىنەن دۋىلداسىپ جۇرگەن قازاق ۇلىستارىنىڭ اڭگىمەسىنىڭ اقىرى كەپ ات بايلايتىن جەرى ءابىلقايىر ورداسى. جەردى جوڭعار العالى سۇلتانداردىڭ ىشىندە قايتا-قايتا قايرات كورسەتىپ جۇرگەنى جالعىز سول. قازاقتىڭ كوك نايزاسى وعان بارماعاندا كىمگە بارادى، وعان ەرمەگەندە، كىمگە ەرەدى! ەندى تاۋەكەلدىڭ تۇلپارىنا ەردى بىرەۋ سالسا، سول سالادى... جۇرتىنىڭ بۇل ىڭعايى ءابىلقايىردىڭ قۇلاعىنا جەتىپ جاتتى. بۇل جولعى ەل اراسىنداعى الگى اڭگىمەنى سۇلتاندار باستاعان جوق. سۇلتان باستايتىنداي اعا تاقتى يەمدەنىپ وتىرعاندا تال تۇستە ەلىن جاۋعا الدىرعان بولاتتىڭ حالىققا قارار بەتى بار ما! ابىلمامبەت پەن سامەكەگە جول تيمەيدى. جۇرت ىڭعايلايتىن ءابىلقايىر اعا تاقتىڭ يەسىن، باسقا ارىستىڭ سۇلتاندارىن باسا كوكتەپ كەتە المايدى. ونىڭ ۇستىنە جۇرتتىڭ كوڭىلى وزىنە اۋناپ ءجۇر. مۇنداي جاعدايدا ىسسىلاي سۇعىنباي بۇعا تۇرعانى دۇرىس. اڭىسىن اڭدىپ، ساق سويلەپ، ساق قيمىلدايدى. بۇل جولعى اڭگىمەدە بيلەر دە بۇرىنعىداي الشايىپ وتىرىپ اقتارىلا سويلەسە المادى. تولە بي جولبارىسپەن بىرگە ۇلى ءجۇزدى بيلەپ شاشتا وتىر. قازىبەك ۇلىتاۋدا كوشىپ ءجۇر. ايتەكە قايتىس بولعان، سۇيەگى سايرامدا قالدى. ەدىگە، انەت، ءماتى بيلەر بۇل دۇنيەدەن وتكەن. القالى جيىن شاقىرىپ، ورتاعا قامشى تاستاپ، جۇگىنىسىپ جاتارعا جەر تار. بۇل جولعى ءماسليحاتتىڭ قازانىن قايناتىپ جۇرگەن باتىرلار. باتىرلاردىڭ قازىرگى بەدەلى بيىڭنەن دە، سۇلتانىڭنان دا جوعارى. ەل باسىنا كۇن تۋىپ تۇرعاندا ولاردىڭ الدارىن كەس-كەستەۋگە جاعداي قايدا؟
قايتا، قازىرگىدەي قىستالاڭ كەزدە بيلەر قامشىسىن تاستاپ نايزا ۇستاپ، حاندار تاعىن تاستاپ اتقا ءمىنىپ، باتىرلىقتىڭ جولىن قۋماسا ەل ساۋىرىنان دومالاپ ءتۇسىپ قالۋى دا ابدەن مۇمكىن. سونى بىلگەن ءابىلقايىر باياعىدا، زاماننىڭ بەيبىت كەزىنىڭ وزىندە دە، جورتۋىلدا كوپ جۇرەتىن، «اقتابان شۇبىرىندىدان» بەرى ات ۇستىنەن ءبىر كۇن تۇسكەن ەمەس. باتىرلاردىڭ دا كوڭىلىنەن شىعىپ جۇرگەنى، بالكىم، سودان شىعار.
ءبىراق، بۇل جولى ول باتىرلار «قول باستا!» دەپ كەلسە، باسىن دا الىپ قاشپاۋعا، «ال كەتتىك، الدىمىزعا ءتۇس!» — دەگەنگە قولق ەتە دە قالماۋعا بەل بۋعان-دى. كەشەگى ەكى قىرعىنعا قاتىسقان باتىرلاردىڭ قاي-قايسىسى كەلسە دە وڭاشا سۇحبات ۇستىندە بۇل جولى بۇكىل حالىق بوپ قيمىلداۋ كەرەك ەكەندىگىن، بۇكىل حالىق بوپ اتقا قونعاسىن بۇكىل حالىقتىڭ تىزگىنىن ۇستار باس ساردار سايلاماي بولمايتىنىن، ونىڭ مىنانداي شەشۋشى ساعاتتا اعا حاننان كەم بەدەلى بولماۋعا ءتيىستى ەكەنىن ەسكەرتىپ، بۇكىل حالىقتىڭ القالى جيىن شاقىرىپ، سوندا ارۋاق شاقىرىپ، اق كيىزگە كوتەرىپ ساردار سايلاۋ كەرەك ەكەندىگىن قۇلاقتارىنا قۇيىپ باقتى.
ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتقان قازاق باتىرلارى حالىقتى القالى جيىنعا شاقىردى. جيىن قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتىندەگى وقشاۋ بيىك ورداباسىندا وتەتىن بولدى.
بۇل جولعى جيىن باياعىسىنداعى مارتوبەدەگى، كۇلتوبەدەگى ءداستۇرلى جيىن ەمەس-تى. بۇل جولعى جيىنعا اق جۇمىرتقا اق وتاۋلار تىگىلگەن جوق، بۇلاڭداعان بويجەتكەن، سىلاڭداعان كەرىم كەلىنشەكتەر كەلگەن جوق. شەشەندەر تاقىلداپ تاڭداي سىناسقان جوق. پالۋاندار ورتاعا ءتۇسىپ كۇرەسكەن جوق. تالاي ونەرپازداردىڭ سۇڭقىلداعان ۇكىلى دومبىرالارى اۋىلدارىندا، كەرەگەلەرىنىڭ باستارىندا قالدى. بۇل جولى دىر-دۋمان قۇرىپ، سالتانات جارىستىرىپ جاتۋعا ۋاقىت تىعىز، جەر تار ەدى. ونىڭ ۇستىنە، جارتىسى جاۋدا قالىپ، جىلاپ-سىقتاپ وتىرعان ەلدە نە دۋمان، نە سالتانات بولۋشى ەدى؟!
بۇل جولعى جيىنعا قازاقتىڭ ەكى ارىسىنىڭ ات جالىنان تارتىپ مىنەر ەركەك كىندىگى تۇگەل كەلدى. ۇلى ءجۇزدىڭ دە جوڭعار بودانىنا باعىنا قويماعان ءبىراز رۋلارى كەلدى. بۇل جولعى جيىنعا جۇرت تەك بۇرىنعىداي بەس قارۋىن اسىنىپ كەلىپ قانا قويماي، ءارقايسىسى ءۇش-تورت جورىق اتتارىن جەتەلەپ، قوستارىن ارتىپ كەلدى. ول جىلى ورداباسىنىڭ ماڭىنىڭ قۇلپىرىپ تۇرعان شاعى ەدى. الدىندا ۇلۋ، جىلان، جىلقى قاتار كەلىپ قارا جەردىڭ قىرىندىسىنا دەيىن قىرىپ اكەتسە دە، جايماشۋاق كەتكەن مەشىن مەن جايماشۋاق كەلگەن تاۋىق كەنەزەسى كەۋىپ قالعان ساحارانىڭ تاندىر ەمشەگىنە ءنار جۇگىرتىپ كەتكەندەي ەدى. بىلتىر عانا تەرى سۇيرەتكەندەي قۋارىپ جاتقان قۋ توپىراق بيىل قىرمىزىداي قۇلپىرىپ تۇر. بىلەم-بىلەم كوك جالداردىڭ باسىنا بىرەۋ كوك ماساتى توسەپ كەتكەندەي. بوزقىلشىقتانىپ جاتاتىن وي مەن قىردى قىزعالداق، سارعالداق جاۋىپ كەتكەن. جۇلگە-جۇلگەنىڭ ءبارى سىلدىراپ اققان بۇلاق. ساي-سايدىڭ ءبارى سارقىراپ اققان وزەن.
قاراتاۋدىڭ قاشىپ شىعىپ ايقاي جازىققا وڭاشا بىتكەن جالعىز وركەش قارا نارداي وقشاۋ تاۋدىڭ تۇلا بويى سىلدىراعان سۋدىڭ ۇنىنە، تامىلجىتا شىرقالعان قۇس ۇنىنە، تەگىس گۇلدەپ، تەگىس بۇرلەپ تۇرعان جاس وسكىننىڭ جۇپار يىسىنە بوگىپ تۇر. تەرىستىككە كەمەرىن جاپىرىپ اسىپ-تاسىپ ارىس پەن بوگەن جاتىر. كۇن شىعىستا كوز ۇشىندا كوكجيەكتىڭ ۇستىمەن بىرەۋ ءبىر مەس قاتىق سۇيرەتىپ وتكەندەي الا جاعالدانىپ الىس-الىس الاتاۋ شالىنادى. «اۋ، باۋرايىنداعى قوسىن كىم، باسىنداعى جيىن نە؟» — دەپ سۇراعانداي قازىقۇرت مويىن سوزادى. كۇنگەيدەگى قىزەمشەك كىشكەنە بۇيراتتار بارىپ-بارىپ داليعان دالالارعا ۇلاسادى. ارقادان قاراتاۋ مۇنارىتادى. جان-جاعىنداعى سول كوك جالقىندانىپ ساعىم شالىپ جاتقان كەڭىستىكتىڭ ءبارى قالماقتىكى. قازاقتىڭ ەكى ارىسى سول جاۋدا قالعان ەسكى ۇيانىڭ قاق ورتاسىندا قاراتاۋدى اينالىپ بارىپ كىرىپ وتىر. سوندىقتان دا ورداباسىنداعى بۇل باس قوسۋ، شىنىندا، جيىن ەمەس جورىق-تۇعىن. جورىققا قاي قازاق قاتىن-بالاسىن شۇبىرتىپ جۇرگەن. ورداباسىنا دا تەك وتاۋ جەتەلەگەن بەيبىت اۋىلدار ەمەس، تۋ كوتەرىپ قولدار كەلدى.
جەلەكتەرىن جەلكىلدەتىپ جان-جاقتان شۇبىرعان اۋىر قول الىستان مەن مۇندالاعان ايقاي بيىكتى شىرق اينالدىرىپ قوسىن تىكتى. قوسىندار الىس-ۇلىسىنا، رۋ-رۋىنا ءبولىنىپ بولەك قوندى. ەل تۇگەل جيىلىپ، بىرەر كۇن ەرۋ بولىپ ەستەرىن جيناعان سوڭ سارسەنبىنىڭ ساتىنە جيىن باستالدى. جۇرت تايلى-تاياعى قالماي تۇگەل اتقا ءمىنىپ تاۋعا شۇبىردى. بىرەسە قىزىل بورپىلداق بوس توپىراققا توبىعىنان باتىپ، بىرەسە شىقىلداعان قارا تاسقا شاشاسىن قاقتىرىپ، جۇلگە-جۇلگەنى بويلاپ القىنىپ، ازەر شىققان كوپ اتتى ءبىر بەتىن شىعىسقا، ءبىر بەتىن باتىسقا بەرىپ، كولدەنەڭ سۇلاعان دوڭبەك تاۋدىڭ ءدال توبەسىندەگى ءسۇپ-سۇيىر جالعىز وركەشتى شىرق اينالا قورشاي توقتادى. ءبىر جاعى جانداتپا، ءبىر جاعى تىك ءسۇيىر شوقىنىڭ ۇشار باسىنا ونسىز دا ازىناعان جەلى تىماعىڭدى الىپ قاشىپ ۇستاتپاي تۇرعان زاڭعار بيىك از بولعانداي، ەكى كىسى بويىنداي وبا ءۇيىلىپتى. سول وبانىڭ توبەسىنە قازاقتىڭ تۋى قادالدى. تۋدان تومەنگى جاعالاي كەمەر بيىككە ورتاعا بولاتتى، ءابىلقايىر، ابىلمامبەت، سامەكەنى الىپ قازاقتىڭ بارشا يگى جاقسىلارى ورنالاستى. ودان ءبىر ساتى تومەن كەمەر بيىككە رۋ باسىلار، باتىرلار جايعاستى. ودان تومەنگى ۇلان باۋىردا بەس قارۋى بەلىندەگى قارا ءنوپىر قالىڭ اسكەر قاپتاي شوعىرلاستى. ءبارى دە وڭ قارىنا، قايسىسى قاي رۋدىڭ ساربازى ەكەنىن بىلدىرەتىن قىزىل جولاق، سار جولاق، كوك جولاق، اق جولاق شۇبەرەك بايلاپ اپتى. مىناۋ ساڭكيگەن سويقان بيىكتىڭ باۋىرىنا مىناۋ تۇمانداي تۇتاسقان قالىڭ قول، كۇنگە شاعىلىسقان كوك نايزانى بىرەۋ اكەپ جيماعانداي، اۋەلدەن بىرگە ءبىتىپ، بىرگە جاراتىلعانداي. كۇن كوزىمەن ءسۇيىسىپ قىلپىپ تۇرعان كوك سۇڭگى ءوز ۇڭعىسىنا قايتىپ قادالا قالعان بولسا، سول كوك نايزا ءدال وزىندەي سۇستى، ءدال وزىندەي تۇنەرىڭكى ساربازدىڭ قولىمەن قول بوپ تاس ءتۇيىن جىمداسا قاپتى. قارشىعاداي قاسقيا قاراعان ءتاستۇيىن سارباز استىنداعى قىدىرا جال قىل قۇيرىقتىڭ ارقاسىنا جەلىمدەي جابىسىپ قالسا، باسىن كەكشيە كوتەرىپ، ءتورت اياعىن تۇگەل قاداپ قازديا قىدىرا جال، قىل قۇيرىق استىنداعى قارا شوقىنىڭ ءوز تانىنەن ءوسىپ شىققانداي. ال تال بويىنا بۇكىل ءبىر جۇرتتىڭ بويىندا بار قايراتتى، اقىلدى، پاراساتتى، ايباتتى تۇگەل جيىپ العان سۇستى تاۋ وسىناۋ داليىپ جاتقان دالانىڭ ءوز كوكىرەگىنەن جارىپ شىققان. سول داليعان دالا وسى ءبىر جيىنعا بار نازار، بار پەيىلىن توگىپ ەلىتىپ جاتقانداي.
ءابىلقايىر مىناۋ بىرىنەن-بىرى تۋىپ، بىرىنەن-بىرى ءوربىپ جاتقان جۇمىر تۇتاستىقتى، ناعىز بىرلىكتى، جاراستىقتى كورگەندە كومەيى قۇرعاپ، كوزىنىڭ الدى جىبىرلاي بەردى. ورداباسىن تۇگەل تولتىرىپ، ساقاداي ساي تۇرعان مىناۋ سۇستى جيىنعا ءدال ءقازىر ەشبىر جاۋىڭ باتىپ كىرە الماستاي. ءدال مىنانداي ءتاستۇيىن جۇرتقا ەشكىم ءداتى بارىپ تيىسە الماستاي.
وعان كوڭىلى تولقىپ وتىرعان جاڭعىز ءابىلقايىر ەمەس سياقتى. قازاقتىڭ باياعى ءۇش ارىستى تۇگەل توعىستىرعان القالى جيىندارىندا ءتور ۇستاعان ءۇش بيدەن بۇگىنگى ءماسليحاتقا قاتىسىپ وتىرعان جالعىز كوز — قازىبەك ءماسليحات باستار ءسوزىن كوپكە دەيىن قايتا-قايتا تاماعىن كەنەپ، ۇستى-ۇستىنە ءمۇدىرىپ، ادەتتەگىسىنشە بىردەن كوسىلتە سىلتەپ كەتە المادى.
جۇرتتىڭ بار نازارى مىناۋ ۇشار بيىكتىڭ باسىنا قونىپ العان قىران بۇركىتتىڭ قانات قاققانىنداي تەپسىنە جەلبىرەپ تۇرعان قازاقتىڭ تۋىندا.
جۇرتتىڭ قۇلاعى تىلىمەن تاس جارعان اقىل يەسى اتاقتى شەشەنىندە.
ول بۇگىن الدىندا انتالاپ تۇرعان اعايىنىنىڭ كوڭىلىن بوساتپاي بەكىتە سويلەدى. ۇلانىنىڭ قاتار ەمىنىپ، ۇرانىنىڭ قاتار ەستىلىپ تۇرعان بۇگىنگى جاراستىعىنا «ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن» ايتتى. ەرتەڭ باستالار ۇلى شەرۋگە ءسات تىلەدى. القاپ تولى الامان: «ءيا، ءسات! ءيا، ءسات!» — دەپ كۇركىرەدى.
قاز داۋىستى قازىبەك مىناۋ القالى جيىنعا جيىلعان ءار رۋ، ءار ارىس، ءار تايپانىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، تىلەگىن دىتتەپ جۇرگەن يگى جاقسىلاردىڭ تۇگەل باس قوسىپ، ەل مەن جەردىڭ تاعدىرى شەشىلەر ەرتەڭگى جورىققا ءۇش الاشتىڭ ءۇش تىزگىنىن ءبىر قولدا ۇستاپ بارار باس ساردار سايلاۋعا ءپاتۋالاسقانىن ايتتى.
قارا ورمانداي قالىڭ وسكەن كوك نايزالار: «دۇرىس! دۇرىس!» — دەپ دۇركىرەي كوككە كوتەرىلدى.
ءابىلقايىردىڭ قاراپتان-قاراپ القىمى ءىسىپ، تاماعى قۇرعاپ، تىنىسى تارىلىپ، ەكى شىقشىتى شىڭىلداپ بارا جاتتى.
قازىبەكتىڭ بۇدان بىلايعى ءسوزىن ەستي المادى. ەكى قۇلاعى ءبىتىپ قالدى. كوزىنىڭ استىن توپان كومىپ بارا جاتقانداي بۇلدىراپ بارادى. ايتەۋىر الگى باۋراي-باۋرايدى تۇگەل تولتىرىپ تۇرعان ءنوپىر الاماننىڭ الدەنەنى ايتىپ كۇركىرەگەنىن ءبىلىپ وتىر، الگىندە عانا الدىندا سۇلق سالبىراپ تۇرعان قىل شاشاقتاردىڭ تۇنىق اسپاندى سابالاپ جەلك-جەلك جەلپىنىپ جاتقانىن كورىپ وتىر. سول ءبىر قاھارلى ايقاي تىنار ەمەس، سول ءبىر دۇرلىگىس باسىلار ەمەس. ءبىر ۋاقىتتا قولدارىنا كول-داريا ورە كيىز ۇستاپ، ىشتەرىندە قانجىعالى بوگەنباي، قارا كەرەي قابانباي، تاما ەسەت، ءالىم باقتىباي، وشاقتى ساڭرىق، كەرەيىت تايلان، شومەكەي كيىكباي، ءۇيسىن اقتامبەردى، قالدىباي، كەرەي سىرىمبەت، تىلەۋ ورىس، اداي شوتان، اتىعاي قۇلسارى، قىپشاق شاقا، سارى جەتىم بۇدانباي بار، قاراقۇرىم قول الدىنا كەلىپ، تىستەرى اقسيىپ بىردەڭە دەدى. قاپەلىمدە ورنىنان تۇرا الماي قالعان ءابىلقايىردىڭ ءبىر قولتىعىنان ارعىن جانىبەك، ءبىر قولتىعىنان تابىن بوكەنباي دەمەپ ورە كيىزگە الىپ كەلدى.
سول-اق ەكەن ءبىر الىپ اق سامۇرىق قۇس ونى اسپانعا كوتەرىپ اكەتتى. بىرەسە شىرقىراتىپ شىڭعا شىعارىپ اكەتەدى، بىرەسە قۇلديلاتىپ الگى قارا ءنوپىردىڭ ۇستىنەن تۇسىرەدى. جۇرت اۋىز جاپپاي الدەنە ايتىپ جاتىر.
جاپا-تارماعاي ۇمسىنىسىپ، كولدەي اق ورە كيىزدى قاقپاقىلداپ جاتقان قالىڭ جيىن ءبىر ءسات كەيىن سەرپىلىسىپ، ءابىلقايىردى جەرگە ءتۇسىردى. باس سارداردى قاقپاقىل قىلعان ورە كيىزدى جۇرت پىشاق ۇستىنەن ۇلەستىرىپ اكەتتى.
الگىندە عانا مىناۋ قارا جاقپاردى قاقىراتىپ سوگىپ، كۇل قىلىپ اسپانعا ۇشىرىپ جىبەرە جازداعان قۋاتتى دا سۇستى سوزدەر قۇلاعىندا ءالى جاڭعىرىپ تۇر.
— ءابىلقايىر مۇحامبەت قازى ءباھادۇر حان!
— ءابىلقايىر مۇحامبەت قازى ءباھادۇر حان!
مىناۋ ورداسىنىڭ تاۋ-تاسى تۇگەل وسىنى ايتىپ قاقىلداپ، قاقساپ تۇرعانداي.
سودان بۇل جارتى جىلعا دەيىن بۇلت اراسىندا جۇرگەندەي كوڭىلى الىپ ۇشتى دا تۇردى.
سول ءبىر كۇندەر كوز الدىنا كەلگەندە وسى كەزگە دەيىن كوڭىلىن بەسىننىڭ ءبىر بەيساۋبات قۇيىنى كەپ الاي-دۇلەي سوعىپ وتكەندەي، استان-كەستەن قىپ كەتەدى.
شىركىن، سول ءبىر جىلدار-اي دەسەيشى! قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتىن، الاتاۋدىڭ تەرىسكەيىن تۋىرىلا جايلاپ جاتقان قالىڭ قالماقتى ءبورى تيگەندەي بورلىكتىرىپ ەدى-اۋ! كۇن باتىستان جاۋار بۇلتتاي بولىپ قاراۋىتىپ قۇلاعان قالىڭ قولدىڭ جولىندا تۇرا الماعان جوڭعارلار جوڭكىلە-جوڭكىلە كەپ بالقاشقا تابان تىرەگەن-دى. قاراتاۋ بويىنان قاشىپ كەلە جاتقان جوڭعار قولىمەن ىلە بويىنداعى، بالقاش سىرتىنداعى، ەرتىس القابىنداعى جوڭعار ۇلىستارىنان اسكەر كەپ قوسىلدى. كۇنى كەشە بوسقان بوكەندەي تىراعايلاپ بارا جاتقان جوڭعارلار قايتادان جاباعىداي ۇيىسىپ مولايا باستادى.
جوڭعارلاردىڭ قاشقاندى قويىپ، قارسى شابۋىلعا شىقپاق ويىن ءبىلىپ، قازاقتار بالقاشتىڭ الاكول دەپ اتالاتىن شىعاناعى مەن حان تاۋىنىڭ اراسىنا كەپ بەكىندى. ونداعى ويلارى زەڭبىرەگىن سۇيرەتكەن جوڭعاردى تاۋعا جولاتپاي اشىق دالادا قارسى الۋ ەدى. سىرت كوزگە بەكىنىپ جاتقان سياقتى بوپ كورىنگەن قازاق اسكەرى قارسى كەلە جاتقان جوڭعار اسكەرىنە قاپيادان باس سالۋعا ازىرلەنىپ جاتقان-دى. جارتى اسكەرمەن تاۋ مەن كول اراسىنداعى تار قولاتقا تىعىلىپ الىپ ايقاس سالىپ، ءبىرازدان سوڭ شەگىنگەن بوپ، الگى تار قاماشاۋعا كىرگىزە ءتۇسىپ، ەكىنشى جارتىسىمەن جاۋ قولىنىڭ جەلكە تۇسىنان تاپ بەرۋ ەدى.
كوكتەمنىڭ ماي توڭعىسىز كۇنى. يزەن مەن بۇيرىعىن شىققان تاقتايداي تەگىس، تاقتايداي قاتتى داڭعىل دالا. مىناۋ ۇلان بايتاق دالاعا توگىلىپ كەتەردەي بوپ تاباعا قۇيعان سىناپتاي قالقىپ بالقاش جاتىر. كۇيگەن باۋىرداي قاراقوشقىل جەكە تاۋدىڭ جۇلگە-جۇلگەسىنە ءسىڭىپ العان قازاق قولى كوز ۇشىنان مۇنارتىپ قارا ءنوپىر بوپ شۇبىرىپ كەلە جاتقان جوڭعار قولىنىڭ ءار قيمىلىن جەر تۇبىنەن اڭدىپ باعىپ وتىر.
ءبىر جاعى — كول ءيىنى، ءبىر جاعى — جەكە تاۋ. قالعان جەردىڭ ءبارى كول-كوسىر توگىلگەن ۇشان دالا. قاشقان جوڭعارلار بۇل دالاعا ادەيى باستاپ اكەلگەن-دى. وسى بەتتەرىمەن ىلەگە جاقىن جەردەگى قالىڭ بىتقىلعا اپارىپ، زەڭبىرەكتىڭ تومپەشىنە الماقشى. جاۋ سىڭايىن بايقاعان قازاق قولى مىناۋ جىلماعاي جازىقتا الدەبىر كەرۋەننىڭ اۋىپ قالعان جۇگىندەي بوپ ۇزىك-ۇزىك جايعاسقان قىزىل قوڭىر تاۋلاردىڭ تۇسىنا ادەيى بوگەلىپ قالدى.
جوڭعار قولى ەندى بۇرىنعى ويلارىنان كۇدەرلەرىن ءۇزىپ، مىناۋ جەكە تاۋلاردى قازاقتاردان تارتىپ اپ، دۇركىرەپ كەيىن شەگىنگەن اسكەرگە شويىن دوپتان جاڭبىر جاۋدىرۋدى كوزدەپ، الدارىنا تۇيەگە ارتقان زەڭبىرەكتەرىن سالىپ كول مەن تاۋدىڭ اراسىنداعى تار القاپقا قاراي ەنتەلەي ۇمتىلدى. تۇسكەن جەرىنىڭ شاڭىن اسپانعا اتىپ بۇرشاقتاي جاۋىپ كەتكەن زەڭبىرەك دوبىنا قازاق قولى شىننان دا بەتتەي المادى. ءبىراق، قاپتالداعى قوڭىر تاۋدىڭ تاساسىندا تۇرعان قالىڭ اسكەر جوڭعار قولى تار قاماشاۋعا كىرە تۇسكەن سايىن بۇقپاقتاپ شەگىنە بەردى. تاۋدىڭ كول جاق بەتىنە، تەرىستىك جاق بەتىنە جايعاسقان جاۋكەم قول قاشا ۇرىس سالىپ جۇرگەندە، باتىس جاق بەت تاساعا ورنالاسقان اۋىر قول اۋەلى مىسىقتابانداپ كۇنگەيگە اۋنادى، سوسىن بىرتە-بىرتە شىعىسقا قاراي جىلىسىپ، زەڭبىرەك دوبىنان تىم-تىراعاي بەزىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ سوڭىنان تۇرا قۋۋعا اسىعىپ، ۇدەرە جوڭكىلىپ بارا جاتقان جاۋ قولىنىڭ تۋ سىرتىنان كەپ ءتيىستى. ءبىر جاعى كولگە، ءبىر جاعى تاۋعا تىرەلگەن اۋىر اسكەر بۇلتارا الماي تۇرا قاپ سوعىسۋعا امالسىز كوندى. تۇيەگە ارتقان زەڭبىرەكتەر ىلگەرى كەتكەن. كەيىندەگى زەڭبىرەكتەر ورتادان كيلىگىپ ۇرىس سالعان قازاق قولىنا دوپ جاۋدىرايىن دەسە، الگىندە عانا ەڭكىلدەي ىلگەرى تارتىپ بارا جاتقان ءوز اسكەرى قاپتالدان تيگەن قازاق اسكەرىمەن ميداي ارالاسىپ كەتتى. جاۋدى قىرام دەپ ءجۇرىپ، وزدەرىن قىرىپ الۋى مۇمكىن.
سارتىلداعان شايقاس باستالدى دا كەتتى. شەرۋدىڭ الدىڭعى جاعىنداعى وت قاقىراپ، قىرىپ-جويىپ بارا جاتقان تۇيەگە تەڭدەگەن زەڭبىرەكتەردىڭ دە دوبى تاۋسىلسا كەرەك، ءبىرازدان كەيىن ۇندەرى وشەيىن دەدى.
كەيىندە كەلە جاتقان اۋىر زەڭبىرەكتەر قاپيادا تاپ بەرگەن قازاقتاردىڭ قورشاۋىندا قالدى.
قۇدايدىڭ كەڭ دالاسى جەتپەگەندەي الاقانداي تار القاپتا شايقاسقان اۋىر قولدار كۇن باتقانشا شايقاس سالدى. كۇن باتىپ قاس قارايعاسىن قازاق اسكەرى تاعى دا تاۋعا شەگىندى. قازاقتاردىڭ زارەسىن الىپ جۇرگەن ءۇش-تورت زەڭبىرەك سوعىس باستالماي جاتىپ قولعا ءتۇستى. سويتسە، جوڭعارلار الگى سارى ساقال سيقىرشىلارىنا جاساتقان تاجال اۋىزدارىن نەگىزىنەن قىتايمەن سوعىسىپ جاتقان اسكەرىنە بەرەدى ەكەن دە، باتىس جاقتاعى اسكەرىنە قازاقتاردى كۇندەي كۇركىرەپ اۋىق-اۋىق زارەسىن الىپ قورقىتىپ قويۋ ءۇشىن ازىن-اۋلاق قانا زەڭبىرەك جەتەكتەتەدى ەكەن. سونى بىلگەن قازاقتار ەندى مىناۋ تار قاماشاۋدان سىتىلىپ شىعىپ، سوڭىنداعى سۇمەڭدەگەن جاۋدى ايقاي دالاعا الىپ كەتۋگە ارەكەت جاسادى. ءتۇن قاراڭعىسىن پايدالانىپ، تاڭ اتقانشا جىلىسىپ-جىلىسىپ ميداي جازىققا شوعىرلانىپ الدى.
ەرتەڭىنە كۇن ايقۇلاقتانىپ شىقتى. جەر دە قىزىل، كوك تە قىزىل. ايدالاداعى جەكە تاۋدىڭ اينالاسى تولا جىعىلعان ات، سۇلاعان ەلىك، توگىلگەن قان.
كۇنباتىستاعى ميداي جازىقتىققا توقتاعان قازاق اسكەرى تاۋ جۇلگەلەرىنە كىرىپ العان قالماق قولىن جەتەلەي شىقپاق بوپ، جان-جاعىنان ات ويناتىپ، قاشا سوعىسىپ جۇرگەن ساربازدارىنا الىستان كوز تاستاپ تۇر. جوڭعارلار دا قازاقتاردىڭ ايلاسىنا ءتۇسىنىپ قالسا كەرەك. الگىندەي ءتيىپ-قاشپا ۇرىسقا كەپ ونشا ەلىگە قويمادى. ءسويتىپ، بىرەۋى تاۋعا تىعىلىپ، بىرەۋى جازىققا شىعىپ اپ اڭىس اڭدىسقان ەكى اسكەر كۇن باتقانشا تابان سەرىپپەي جاتتى دا قويدى. كەشقۇرىم ءابىلقايىردىڭ شاتىرىندا باس قوسقان باتىرلار ەرتەڭىنە دە وسى ارادا وسىلاي تاپجىلماي جاتىپ الۋعا بەل بايلادى. «جاۋ قاشانعى شىدار دەيسىڭ... ءيا، ايقاسقا شىعار، ءيا، ەلشى سالار. زەڭبىرەگىنەن ايىرىلدى، قازاقتاردى بوستانعا شىعارىپ، وزدەرى تىعىرىققا قالدى...»
ەرتەڭىنە جاقىنداپ قالعان شىلدەنىڭ قايراتى ما، جوق بۇگىن دە كورەتىنى قىزىل قىرعىن بولاتىنىن بىلگەسىن بە، كۇن شاعىرماقتانىپ شاتىناپ شىقتى. شاتىناپ شىققان شادىر كۇن جەر مەن كوكتى جالىن شاشىراعان قىزىل تىلىمەن سۇقتانا جالاپ، قۋىرىپ كۇيدىرە باستادى. اڭىلجىعان اشىق دالادا قالعان قازاقتاردان جاي كەتەيىن دەدى. اتتار مەن ساربازدار قاتالاپ بارادى. ماڭايدا قۇدىق قازارداي قۇماق جوق. تىربيعان جاپاق پەن بۇيرىعىن ەسكەن قىزىل سازداق. ەڭىرەپ جاتقان مىناۋ قاتقىلدى قاز مەيلىڭ، قازبا مەيلىڭ ء-بارىبىر تۇششى سۋ شىقپايدى.
جوڭعارلار دا قازاقتاردان جاي كەتە باستاعانىن سەزىپ تىرپ ەتپەي جاتىپ الدى.
— جوڭعاردى جىن قۋىپ پا! جاتقان جەرى سىز جۇلگە، كولەڭكە. ار جاعىندا تۇششى سۋ. تابان تىرەپ سوعىسار جەردە بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا بۇلتارعان تۇلكى بۇلتاقتى كىم تاپقان! قۋلىقتىڭ ءتۇبى ءبىر-اق تۇتام دەگەن وسى! ەندى، مىنە، اقىرىندا اقسيعان اي تاقىردا ءبىزدى جاۋ ەمەس ءشول قىراتىن بولدى.
اسكەر اراسىنداعى قاڭقۋدى ەستىپ جاقسىلار مەن جايساڭدار ءابىلقايىر شاتىرىنا جيىلدى. كوبىنىڭ ءجۇزى كەشەگىدەي جايدارى ەمەس قاتۋ. اسىرەسە، الدىڭعى كۇنى سۇعىنعان جاۋعا كوك جەلكەدەن كەپ ءتيىسىپ ويناق سالىپ، كوپ قايرات قىلعان ابىلمامبەت قاباعىنان قار جاۋىپ كەتىپتى.
— سول يتتەرىڭ ءبىر كۇن تۇندە بالالاپ، كوبەيىپ شىعا كەلەتىن قارا شىبىن بولىپ كەتپەسە، ءبىرازى كەشە قىرىلعان سياقتى ەدى عوي. الگى وق شاشقان ۇلەكتەرىنىڭ دە ۇندەرى وشكەن جوق پا؟ ءبۇيتىپ تىعىلماق ويناپ جاتقانشا، نەگە تاپ بەرمەيمىز؟ — دەدى.
اڭگىمەنىڭ ءزارى كىمگە قادالىپ وتىرعانىن بىردەن اڭعارسا دا، ءابىلقايىر ۇندەگەن جوق. «كانى، تاعى نە ايتاتىندارىڭ بار؟» — دەگەندەي توڭىرەگىنە قارادى. ەكى سۇلتاننىڭ ارباسا باستاعانىن سەزگەن جۇرت اڭىس اڭدىپ ۇندەمەي قالىپتى. اسىرەسە، باراقتىڭ دۋدىراعان قارا ساقال، قارا مۇرتى بىرەۋ مايلاپ كەتكەندەي جىلت-جىلت ەتەدى. كۇلىمدەگەن ءجۇزىن كورسەتكىسى كەلمەگەندەي، اۋىزىنا ءبىر شەڭگەل ناسىبايدى ىتقىتا ساپ، ەكى ۇرتىن بۇلتىلداتىپ، قايتا-قايتا ەسىك جاققا بۇرىلىپ، ۇستى-ۇستىنە تۇكىرىنىپ باقتى. بىلايعىلارىنان ەشكىم ەشتەڭە دەمەگەسىن اڭگىمەگە قىستىرىلدى.
— اۋ، سوندا تاۋعا تىعىلىپ، تارس بەكىنىپ جاتقان قالىڭ جاۋعا قارسى باس تا جوق، كوز دە جوق، اتاناقتاپ قارسى شابا بەرەمىز دەپ بوسقا قىرىلامىز عوي!
ءابىلقايىر سول كەكجيگەن قالپى. مۇزبەن قاپتاپ قويعانداي سۇپ-سۋىق ءجۇزى ءبىر بۇلك ەتپەي:
— قىرىلىپ قالساق، بۇگىن كەپ مىنا شاتىردا كىم قىزىل كەڭىردەك بوپ داۋلاسىپ جاتار ەدى. قىرىلماعاسىن دا، مىنە، ماۋىزداي-ماۋىزداي بوپ وتىرعان جوقپىز با؟! — دەدى.
مۇندايدا جەرمەن-جەكسەن بولا كەتۋگە شەبەر ءالجۋاز كوپ بۇعا تۇسكەن دە، ايبىندى-ايبىندىلارى ءار جەر، ءار جەردە باستارىن جىقپاي، «مىناۋ نە دەيدى-اي!» — دەگەندەي ەدىرەيە قالعان. اسىرەسە، باراقتىڭ جۇندەس قاباعىنىڭ استىنا بىرەۋ كەپ اپ-ساتتە شاقشاقايدىڭ جۇمىرتقاسىن قىستىرىپ كەتكەندەي، انشەيىندە كىلگىرە قارايتىن قىسىڭقى كوز اياق استىنان الايىپ شىعا كەلدى.
ول مىنەز شىعارا ما دەپ قورىقتى ما، جوق «شوق-شوق» دەگەنى مە، مانادان بەرى ەڭسەسىن تىكتەمەي سۇلق وتىرعان بولات باراققا ءجۇزىن بۇرىپ:
— سوندا قايتپەك كەرەك دەيسىڭ؟ — دەپ سۇرادى.
— قايتپەك كەرەك ەكەنىن مەن قايدان بىلەيىن. اۋەلدەن مىناۋ ەل كورمەگەن توسىن ءتاسىل قولدانىپ شايقاسپاق بولعان باس سارداردىڭ ءوزى بىلمەسە...
باراقتىڭ قيتىقتانىپ قالعانى بەلگىلى بولدى. كومەيىنە تاس تىعىلعانداي داۋىسى تۇنشىعىپ شىقتى.
وسى ءبىر سۇلتان نە ىستەپ، نە قويسا دا، نازار اۋدارماي قالمايتىن باتىر ورىنىنان ءبىر قوزعالىپ قويدى. ءابىلقايىردىڭ مىنا قىزىل كوزدى شالقاسىنان قايىرعانىنا ايىزى قانىپ وتىر. «ءوزى ءبىر ارالاسىپ قالماسا، دۇنيە كۇيىپ كەتەتىندەي، كەز كەلگەن جەرگە تۇمسىعىن تىقپاي جۇرە المايتىن ەدى. ساۋاپ بولعانىن قاراشى...»
جۇرتتا ءۇن جوق. ءبارىنىڭ كوزى باس سارداردا. باس ساردار ءتۇرۋلى ىرگەدەن كوك جەلكەلەرىندە بەزەرىپ جاتىپ العان قىرسىق تاۋعا تەسىلە قاپتى. اۋىزىنا اڭتارىلىپ وتىرعان جۇرتقا قارار بەتى جوقتاي تەرىس اينالىپ كەتكەن. سوڭعى كۇندەرى ءوزى مويىنى قىلقيىپ تىپتەن جۇدەپ كەتىپتى. باتىر سۇلتان مىناۋ وڭشەڭ قىزىل كوزدىڭ سۇعىندا جۇرگەن قايىن اعاسىن ءبىر ءتۇرلى اياپ وتىر. قالاي دەگەنمەن دە ءوزىنىڭ جانى ءسىرى. الاكوز اعايىننىڭ قاي شانشۋ سوزىنە دە ايىلىن جيماي، الگىندەي ۇرىمتال ءساتتى قاپى جىبەرمەي، جاعالاسقان قارسىلاسىنىڭ جاندى جەرىنەن قاۋىپ الا قويادى. سىڭار ەزۋ باراقتى سيراقتان شالۋ ءۇشىن دە ءبىراز ازۋ كەرەك-اۋ... دەگەنمەن، مىنا جۇرتتى وسىنشا قاڭتارماي ايتارىن تەزىرەك ايتپاي ما! الدە الگىنىڭ سوزىنە قىستىعىپ قالىپ وتىر ما ەكەن. وندايدا مىنا سىلەكەي سىلىمتىرلەرگە تالاتا بەرمەي جول-جونەكەي ءسوز قىستىرىپ جىبەرگەنى دۇرىس شىعار. ول ويلانىپ العانشا، جۇرت بۇنىمەن بولا تۇرسىن! قانشا دەگەنمەن ءوزىنىڭ كوكىرەگى دە اياق قاپتاي. اسىرەسە، انەۋ كۇنگى ورداباسىنداعى جيىننان بەرى بۇرىنعى ەزۋ باعىپ ەسەپپەن سويلەيتىن اسىرە ساق مىنەزىن ۇمىتىپ، كىم-كىمنىڭ دە بەت جۇزىنە قاراماي جارماسا كەتەتىندى شىعارىپتى.
ايلاپات شاتىر لىقا تولى، ىعى-جىعى جۇرت ءالى ءۇنسىز. ءبارى دە، الگى شالكەم-شالىس اڭگىمە نەمەن تىنار ەكەن دەگەندەي دىمدارىن شىعارماي سىلتىدەي تىنا قالىپتى. باتىر تاماعىن كەنەدى.
— ماعان سالسا، جوڭعارعا كەشەگى وزدەرى كەلگەن جاقتان تاپ بەرىپ، جارىپ ءوتىپ، اناۋ سۋى تۇششى الاكول جاعىنا شىعىپ الار ەم. سوسىن جوڭعار الگى تاۋدىڭ باۋىرىنا قىستاسا دا مەيلى!
بىرەۋ مىرس ەتە ءتۇستى. نامىسقوي سۇلتان ءجۇزىن سۋىتىپ جان-جاعىنا قارادى. جۇرتتىڭ ءبارى جىم-جىرت. كەنەت قارسى الدىنداعى حاننىڭ ارقاسىنا كوزى ءتۇسىپ كەتكەنى. ءابىلقايىردىڭ ەكى جاۋىرىنى سەلكىلدەپ تۇر. باتىردىڭ ادىرايا قاراعان كوزى كەنەت كىلگىرىپ، الگىندە عانا دەلديىپ تۇرعان كەڭ تاناۋى قۋسىرىلا بەردى. «قاپ، نەگە مىرس ەتتىم... بۇلار ءبىر ءسال نارسەدەن سەكەم الاتىن كىدى تۇقىم ەدى. ەندى مىنا سۇلتان دا ماعان ءتىسىن قايراپ باعار»، — دەپ ويلادى ءابىلقايىر. ءبىراق، كەۋدەسىنە سىيماي بارا جاتقان ىزانى كۇشپەن تەجەپ، جايباراقات ءتىل قاتتى.
— كەشەگى جوڭعاردىڭ كيگەن كەبىن ەندى ءبىز كيەيىك دەيسىڭ عوي!
باتىردىڭ ادەتتە تىرسيىپ جۇرەتىن جىلتىراق ءجۇزى قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي بوپ قاراۋىتىپ الىپتى. الگى وقىس مىرس ەتكەنى كۇيەۋ بالاسىنىڭ جۇرەگىنىڭ باسىنا كىرش ەتىپ قادالا قالعانىن حان سودان بايقادى.
— ءيا، جاۋ قامالعان تىعىرىققا ەندى ءوزىمىز بارىپ قامالىپ، بىزگە سونشا نە كورىنىپتى، — دەدى سامەكە ءبىر ىرعالىپ قويىپ.
— نەگە؟ — دەدى باراق اۋىزىنداعى كوك قويمالجىڭدى ىرگەدەن تىسقا ىتقىتىپ.
— ءبىز سان جاعىنان جاۋدان الدەقايدا كوپپىز. ءبىرقاتارىمىز الگىندە باتىر ايتقانداي ارعى ەكپە تۇستان الاكولگە وتەمىز. قالعانىمىز بەرگى تەرىس بەتىنەن قاپتاعايلايمىز. كۇشى ەكىگە بولىنگەن جاۋ قاشانعا شىدار دەيسىڭ. اقىرى ءبىر بەرىلەر. الارمىز.
جۇرت: «وسىنىڭ دا سوزىندە ءپاتۋا بار-اۋ!» — دەگەندەي بىر-بىرىنە قاراستى. كوك جەلكەسىندە كوزى بارداي مانادان بەرى ىرگەگە قاراپ ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعان ءابىلقايىر تاپ وسى ارادا تاعى دا كۇڭك ەتتى.
— الۋىن الارسىڭ-اۋ، ءبىراق ءوزىڭنىڭ دە قان-سورپاڭ شىعار!
— اۋ، ەندى سوعىس بولعاسىن قان توگىلمەي تۇرا ما؟!
ءابىلقايىر جالت بۇرىلدى. «ايتارلارىڭدى ايتىپ بولدىڭدار عوي، ەندى مەنى تىڭداڭدار!» — دەگەندەي سازارىپ الىپتى.
— ءويتىپ قانسوقتىعا سالار بولساڭ، بۇل شايقاس ەندىگى ءبىر جاعىنا شىقپاس پا ەدى. ءبىراق، وزدەرىڭ ويلاڭدارشى. جوڭعار الىپ قويعان جەردىڭ ءالى كىندىك ورتاسىنا دا كەلگەن جوقپىز. ءوزىمىز دە ويرانىمىزدى شىعارىپ، جاۋ توقتاتقاندا نە ءپاتۋا تابامىز؟ قازاقتىڭ ات جالىنان تارتىپ مىنەر ازاماتىنىڭ ءبارى وسىندا. ولاردىڭ كوبىن وسى ارادا قىرامىز ەكەن، ار جاعىندا ءقايتىپ سوعىسامىز؟
— ال، سوندا نە دەيسىڭ؟ — دەدى باراق وعان ءسوزىن اياقتاتپاي، تاعى دا اۋزىنا ناسىباي سالىپ، تاعى دا تەرىس قاراپ تۇكىرىپ.
بۇل جولى ابىلمامبەتتىڭ كوزى شىراداي جانا باستادى.
ءابىلقايىر ءبىر ساتكە ءمۇدىرىپ وتىرىپ قالدى. جارق ەتە ءتۇسىپ، دەرەۋ سونە قالعان كوز اڭعارىنا قاراعاندا ورەكپىگەن باراققا وڭمەنىنەن وتكىزىپ ايتار ءبىر ءسوز ءتىلىنىڭ ۇشىندا تۇرسا دا «قۇرىسىنشى، ۇيتقى بۇزار ءوزىم بوپ قايتەم» — دەپ ىركىلىپ قالعان ءتۇرى بار.
قالعان جۇرت باس سارداردىڭ اۋزىنا قاراپ ەمىنە قاپتى.
ءابىلقايىر تاعى دا تەرىستىكتەگى قۇج-قۇج قياڭقى تاۋعا قاراپ ءبىر كۇرسىنىپ قويدى.
«كەشە عانا ەكى جۇلگەمە ەكى ورداڭدى قوندىرىپ، ىزعىنداي ەل بولىپ ءسان-سالتانات ورناتىپ ەڭ. جىن قۋعانداي اياق استىنان تۇرىلە كوشكەن ءوزىڭ عوي. ەندى ماعان نە دەيسىڭ؟»، — دەگەندەي قىزىلقوڭىر جەكە تاۋ جەلكەسىن بەرىپ كۇدىرەيىپ تۇر.
— تاۋ باسىنا ورنىققان دۇشپاننىڭ ءارقايسىسى كىسى باسىنا تورت-بەس جاستىق الىپ بارىپ وققا ۇشادى. سوندا سەن جاۋدان بەس ەسە كوپپىن دەپ ويلايسىڭ با؟ ونىڭ ۇستىنە قازىرگى جوڭعار قولى باياعى ءبىز كورگەندەي ەمەس، ءتاسىلقوي.
اسىرەسە، بەكىنىپ سوعىسۋعا جەتىلگەن. ويتكەنى، ار جاعىنان قۇمىرسقاداي قاپتاپ كەلە جاتقان قارا قىتايدى قاپتاعايلاپ شاۋىپ قۇرتا المايدى. قاشان ويرات ات ويناتىپ كەلىپ نايزاعا شانشىپ اكەتەر ەكەن دەپ، ءشۇرشىت تە نان ءپىسىرىپ وتىرمايدى. قونتايشىنىڭ ءوز اقىلى جەتپەيتىندەي، قاسىنا قايداعى ءبىر جيرەن ساقالداردى جيىپ جۇرگەنى دە تەگىننەن تەگىن ەمەس. زەڭبىرەك تە سول بەكىنىپ سوعىسۋعا كەرەك. جوڭعار جەكپە-جەك سوعىسىنىڭ بارىندە ارقاسىن تاۋعا تىرەپ سوعىسۋعا، جىرا-جىقپىلى، تاساسى كوپ جەرلەردى پانالاي سوعىسۋعا ءۇيىر. تاۋدا تۋىپ، تاستا وسكەن ولار ونداي بۇقپانتاي ۇرىسقا بىزدەن گورى شەبەرىرەك. قاراپ وتىرساڭدار، جوڭعاردى جەڭە العان شايقاستارىمىزدىڭ ءبارى جازىقتا بولعان.
بۇل جولى باراق بۇرىنعىسىنداي مىرس ەتە قالماي دۇڭك ەتە قالدى.
— ەندەشە، سونداي جىرا-جىقپىلدى، قۋىس-تىرىستى وعان ءوز قولىڭنان اپارىپ بەرىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟
— بەردىم. ادەيى بەردىم.
— ادەيى بەرسەڭ، نەسىنە سالعىلاسامىز. الگى كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي قورعايمىن دەپ وتىرعان قازاقتىڭ قىرشىن بوزداقتارىن تاۋعا تاعىلعان جوڭعار مەرگەنىنە جەم ەتەسىڭ بە، جوق كۇنگە قاقتاتىپ ولتىرەسىڭ بە؟ ەركىڭ وزىڭدە. وندا وبال-ساۋابىمىز ساعان. باسىمىزدى اۋىرتپا.
ءابىلقايىردىڭ كوزى تاعى لەزدە جالت ەتىپ، لەزدە ءسوندى. «قالعاندارىڭ نە دەيسىڭدەر؟» — دەگەندەي وشارىلا توقتادى. باراقتىڭ مىنا سوزىنە مۇدىرگەندەي ۇزاق بوگەلدى. وتىرعانداردىڭ اراسىندا جىبىر-جىبىر اڭگىمە كوبەيىپتى. ابىلمامبەتتىڭ كوزى ماي اڭدىعان تىشقانداي جىلت-جىلت سىعالاپ تىنىم تابار ەمەس، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ بەت-اۋىزىن تىنتكىلەپ باقتى. باراق يىعىن قومداي كوتەرىلىپ، سىرتقا بارىپ تاڭق ەتكىزىپ، ءبىر ءسىڭبىرىنىپ قايتىپ كەلدى. انشەيىندە ءسانقوي، سىپايى، كەربەز باراق بىرەۋگە رەنجىسە بولدى، ءوستىپ اۋزى-مۇرنىمەن جاعالاسىپ كەتەدى.
ونىڭ ءبۇيتىپ شالا بۇلىنگەنى كوڭىلىنە مايداي جاقتى ما، ءابىلقايىر ۇيقىسىراپ وتىرعان كىسىنىڭ اڭگىمەسىندەي قىپ تىپتەن باسەڭ سويلەدى.
— مەن بىردەڭە بىلەتىن بولسام، قازاقتىڭ جوڭعار بىلمەيتىن سىرى جوق تا، جوڭعاردىڭ قازاق بىلمەيتىن سىرى كوپ. ۇيرەنشىكتى ۇردىسىمىزگە باسىپ، باس-كوزگە قاراماي اتاناقتاپ شابا بەرسەك، قالماق سىرالعى جاۋ، الماي قويمايدى. ەڭ بولماسا، ولاردى سول «قازاقتىڭ ءبىز بىلمەيتىن نە سىرى بار ەدى، ءتايىرى» دەگەن استام ويىنان جاڭىلدىرايىق. كەشە قۇدايدىڭ كەڭ جەرى قۇرىعانداي تاۋعا ادەيى تىعىلدىق. ونداعىمىز، قالماق: «قازاق بەكىندى-اق، بەرەكەسى كەتەدى»، — دەپ وڭمەڭدەي ۇمتىلىپ، تىعىرىققا ءتۇسسىن دەدىك، ءتۇستى. ءوزىمىز تاۋدا، ولار ويدا تۇرعاسىن، زەڭبىرەكتەرىن دە دۇرىستاپ پايدالانا المادى. دوپتارىن قۇر بەكەرگە ءراسۋا قىلدى. ولاردى ءبىز قامالار تىعىرىعىنا قاماپ، قول-اياعىمىزعا قايتادان بوستاندىق الىپ جازىققا شىقتىق. ەندى ولار تاعى دا ءماز بولىپ وتىر. ويتكەنى، قازاقتاردىڭ بەكىنگەن جاۋعا شاۋىپ تا بەرەكە شىعارا المايتىنىن بىلەدى. بۇل قاپيادا ءتيىسىپ قاڭقاقساتىپ كەتەتىن بارىمتانىڭ سوعىسى ەمەس. ءقازىر قازاقتار جان-جاقتان انتالاي ۇمتىلعاندا جەبەنىڭ وعىمەن-اق جايراتىپ سالامىز دەپ وتىر.
— ونىسى ەندى راس قوي، — دەدى بۇل جولى سامەكە شىداي الماي.
— راس ەكەنى راس. ءبىراق، بىزگە بۇل تاۋدىڭ قاجەتى قانشا؟
— اۋ، سوندا ەندى، — دەپ باتىرلار قوزعالاقتادى.
— سوندا... ءبىز ولاردى اي جازىققا الىپ شىعامىز.
— تاۋعا بەكىنىپ الىپ وتىرعان قول، كۇش اسىرىپ، قۋىپ شىقپاساڭ، «ءاي، كەت بىلايىڭا» بولا قويار دەيسىڭ بە؟
ءابىلقايىر تاعى دا ءىشىن اشپاي، سىزدانا سويلەدى.
— كۇش اسىرماساق، ايلا اسىرارمىز.
جۇرت جىم بولدى. الا شاتىردىڭ ىشىندە ۇشقان شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلگەنشە، ءابىلقايىر ءتىل قاتپاي قويدى. وسىنشا جۇرتتى ءوز ويىنىڭ جەتەگىنە مۇرىندىقتاپ ەرتىپ العانىنا كوزى ابدەن جەتكەسىن بارىپ، جايباراقات سويلەپ كەتتى.
— ءبىز بۇگىن وسى ارادان تىرپ ەتپەيمىز. ۇركەر اۋا ورنىمىزدان كوتەرىلەمىز.
ءابىلقايىر جۇرت نە دەر ەكەن دەپ ءمۇدىرىپ ەدى، ەشكىم ءتىل قاتپادى. ءبارىنىڭ كوزى بۇنىڭ اۋزىندا.
— تاڭەرتەڭ تۇرعاندا ولار ءبىزدىڭ بوس جاتقان جۇرتىمىزدى كورەتىن بولسىن، سوسىن كوز ۇشىندا قۇلت-قۇلت جوڭكىلىپ بارا جاتقان ءبىزدىڭ اسكەرىمىزدىڭ سوڭىنىڭ اق بۇرقىلداق شاڭىن كورەتىن بولسىن.
«مىناۋ نە دەيدى-اي!» دەگەندەي جۇرت وقىس باستارىن كوتەرىپ الدى.
— ال، سوندا؟
— سوندا، ويرات ايدالاداعى جالعىز تاۋدا اتاسىنىڭ باسىن كۇزەتىپ جاتا ما، ولار دا ورىندارىنان كوتەرىلىپ جولعا تۇسەدى.
باراقتىڭ كوزى جانىپ كەتتى. ابىلمامبەتتىڭ كوزى جىلت ەتە قالدى. مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— قازاقتىڭ ارتىنا ءبىر ۋىس توپىراق دەيدى دە جونىنە كەتەدى. ءبىز قولىمىزدى مۇرنىمىزعا تىعىپ ەلگە قايتامىز.
— قولىڭدى مۇرنىڭا تىعاتىن جاستان كەتكەن شىعارسىڭ؟ — دەدى ءابىلقايىر بۇل جولى ءوزى ءتيىسىپ.
— ءوزى شەگىنىپ بارا جاتقان قازاقتىڭ سوڭىنان جاۋ قۋا جونەلىپ ولە الماي ءجۇر مە؟ ەلدەرىنە قايتادى. سوندا ءبىز جۇرتقا نە بىتىردىك دەپ بارامىز!
— جاۋدى قىردىق دەپ بارامىز.
— ال، الگىندە عانا بۇل ارادان وسى تۇندە وكشەمىزدى كوتەرەمىز دەپ ءوزىڭ ايتپاپ پا ەڭ؟ — دەدى سامەكە.
ءابىلقايىر تاعى ءمۇدىردى. ونى كەكەتىپ وتىرعاندارى، جوق سامەكەنى كەكەتىپ وتىرعاندارى بەلگىسىز، ابىلمامبەت تە، باراقتا جىمسيا قالىپتى.
— وكشەمىزدى كوتەرسەك جەڭىلۋ ءۇشىن ەمەس، جەڭۋ ءۇشىن كوتەرەمىز. قاشساق، قىرىلۋ ءۇشىن ەمەس، قىرۋ ءۇشىن قاشامىز. ءبىراق، ءبىز الداعى تۇندە قاشپايمىز، اتا جاۋىمىزدى قۋا جاڭا جورىققا شىعامىز.
— ال، سوندا مىناۋ جەكە تاۋعا تىعىلىپ وتىرعان جاۋدى قايتەمىز؟
— قايتەتىن ەدىك، قالا بەرسىن. تال تۇستە كوزدەرى كورىپ وتىرىپ، ىلە بويىنداعى ەلىن جاۋعا شاپتىرعىلارى كەلسە، وسى ارادا تىرپ ەتپەي وتىرا بەرسىن. بىزگە دە كەرەگى سول.
جۇرت گۋ ەتە قالدى.
— نەگە قالسىن! سوڭدارىمىزدان سۇمەڭدەپ وزدەرى قۋىپ بەرەدى عوي.
— قۋسا قۋسىن. قايتادان تاۋعا قاشىپ تىعىلا المايتىن ايقاس جازىققا شىعارىپ الامىز دا، توقتاي قاپ، تابان تىرەپ شايقاس سالامىز.
— جەلكەلەپ سابايدى دەگەندى ءبىلۋشى ەك. ەندى جەتەكتەپ سابايدى دەگەندى دە كورەتىن بولدىق. ەستىمەگەن ەلدە كوپ دەگەن وسى ەكەن-اۋ! — دەپ گۇر ەتە قالدى بوكەنباي.
جۇرت دۋ كۇلدى. الا شاتىرداعىلار سىرتقا الابۇرتىپ شىقتى. تەك تورت-بەس سۇلتاننىڭ عانا قاباعىنا قاياۋ ورناپتى. «جاۋمەن جاعالاسىمىز دا از بولماس، ءوزارا جاعالاسىمىزدىڭ دا كوبەيىپ كەتەر ءتۇرى بار ەكەن!» — دەپ كەتتى جۇرت. شاتىر الدىندا قاراپ تۇرعان ءابىلقايىر الگىندە عانا الدىنان تاراعانداردىڭ اياق استىنان قاراپ تۇرىپ، وزىنە سىرتتاي كۇدىرەيگەن قانداستارىنان يىعىنىڭ قانشالىقتى شىعىڭقى ەكەنىن ءۇش ارىستىڭ ەسى بارلارىنا سەزدىرۋدەي-اق سەزدىرە بىلگەنىن بايقاپ تۇر.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ جوڭعارلار، شىنىندا دا، كۇنى كەشە جەرگە سىيماي شىرەپ تۇرعان قالىڭ قولدىڭ بوس قالعان جۇرتىن كوردى. اڭ-تاڭ ويرات جالتاقتاپ جان-جاعىنا، الاقتاپ ارتىنا قارادى. كوز جەتەر جەردە جاۋ كورىنبەيدى. ماڭايداعى شوقى-شوقىنىڭ باسىنا شولعىنشىلار شاپتىرادى. ەشقايسىسىنىڭ كوزىنە ەشتەڭە تۇسپەيدى. قازاقتارعا نە كورىنگەن؟ ءبىر كۇن تۇندە ۇدەرە كوشىپ كەتكەندەرى قالاي؟ الدە، ەلدەرىنە ويلاماعان جەردەن بىردەڭە تاپ بولدى ما ەكەن؟ ءبىراق، ءقازىر قازاققا جوڭعاردان باسقا جاۋ بار ما؟ كوزدەرىن ساتىپ ءارى قارايدى، بەرى قارايدى. تۇنىپ تۇرعان كوك ءنىل اۋادان باسقا ەشتەڭە كورە المايدى. سويتسە، ولار تاڭ اتقالى كەشە اسكەر جاتقان كۇن باتىس جاق كوكجيەكتى، تۇستىك پەن تەرىستىكتى تىنتكىلەپ باعىپتى.
— ويباي، اندا قاراڭدار! — دەيدى ءبىر شولعىنشى كۇن شىعىس جاققا كوزى ءتۇسىپ.
جارقىلداي كوتەرىلگەن كۇننىڭ استى اسپانعا اينالعان الا شاڭ. قازاق ايلاسىن اسىرىپ كەتىپتى. بۇلاردى مىناۋ ايدالاداعى جەكە تاۋعا ەكى كۇن بوسقا قاماپ، ەندى كەپ ءتۇن قاراڭعىسىن پايدالانىپ قارا ءۇزىپ كەتىپ، ىلە بويىنداعى ەلدى تالاماق. ۇلۋ جىلى ۇلىپ قالعاندارىنىڭ ءوشىن سولاي قايتارماق. ەركەك كىندىگىنىڭ ءبارى مىندا قالعان جوڭعار ۇلىستارى ولارعا نە قايرات قىلا الادى؟ باۋداي تۇسىرەتىن شىعار.
ۇستى-ۇستىنە دابىل قاعىلدى. كۇركىرەتىپ كەرنەي تارتىلدى. جەكە تاۋدىڭ جۇلگە-جۇلگەسىنە ءسىڭىپ كەتكەن قول اتىپ-اتىپ شىقتى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا اتقا ءمىنىپ العان اۋىر اسكەر كۇن استىندا بۋداقتاپ بارا جاتقان قويۋ شاڭنىڭ سوڭىنان سالدى.
جەكە تاۋدىڭ باۋرايىندا نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن ءابىلقايىر كورمەي ءبىلىپ كەلەدى. بۇگىن ول ءۇردىس بويىنشا ۇدەرە جورتقان اۋىر قولدىڭ الدىنا تۇسپەي سوڭىندا قالىپتى. ويتكەنى، ءقازىر كوكجيەكتەن شاڭ كورىنە-اق، سۋىت جورتقان ءجۇرىستى باياۋلاتىپ، جاۋ جاقىنداي بەرە كەرى بۇرىلادى. سوندا مىناۋ جوڭكىلىپ بارا جاتقان قارا ءنوپىر قولدىڭ ارتى قىزۋ شايقاستىڭ الدىڭعى شەبىنە اينالىپ شىعا كەلەدى. سۇلتاندارمەن ەكى اراداعى كەشەگى تاجىكە بويىنا تىڭ قۋات بىتىرگەندەي، بۇگىنگى شايقاستىڭ قاق ورتاسىندا ءجۇرىپ قولما-قول ارالاسپاق. ايتپەسە، كەشە ەل الدىندا ەڭسەلەرىن جىعىپ العان نامىسقوي كەرگىمەلەردىڭ قانداي شي شىعارىپ جۇرەتىندەرىن كىم ءبىلىپتى! شاڭ كورىنبەي مە ەكەن دەپ، ارت جاقتارىنا اۋىق-اۋىق مويىنىن سوزىپ قاراپ قويادى. ءازىر ونداي ەشتەڭە جوق. ءابىلقايىر كوكىرەگىندەگى كوركەم ويدىڭ نە بوپ بىتەرىنە كوزى جەتپەي ابىرجىپ كەلە جاتقان ءتۇرى بار. اق توزاڭدى اسپانعا اتىپ ارشىنداپ باسقان اۋىر قولدىڭ بىرەسە ول جاق قاپتالىنا، بىرەسە بۇل جاق قاپتالىنا شىعىپ شانشىلا شولىپ تۇرادى. جۇرتتىڭ جۇرىستەرى شيراق. جۇزدەرى جارقىن. كەشەگى ءشولدى ۇمىتقان. بارىنە دە جاۋ كەرەككەندەي جالاڭ-جالاڭ ەتەدى.
— ۋھ، كورىندى-اۋ اقىرى! — دەپ ايقاي سالدى ارت جاقتاعى شولعىنشىلاردىڭ ءبىرى.
دەرەۋ كەرنەي تارتىلدى. سۋىت ءجۇرىپ كەلە جاتقان اۋىر اسكەر اياڭعا كوشتى. ماڭايدا باس قالقالار بىردە-بىر بۇتا جوق تىقىر ويعا كەلگەندە كىلت كىدىرىپ، جۇزدەرىن كەرى بۇردى. سوڭدارىنان ەڭمەڭدەي جوڭكىگەن ويرات سول ەت قىزۋىمەن ورتالارىنا كەپ ءتۇسسىن دەگەندەي ءۇش تاراپقا ءبولىنىپ ءيىرىلىپ تۇردى. قازاق اسكەرىنىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىن بايقاتپاۋ ءۇشىن باتىر باستاعان ۇشقىر قول قۋعىنشىلاردىڭ الدىنان قارسى شىعىپ شايقاس سالادى. ولار شايقاسىپ جاتقاندا بىلايعى اسكەر اق شاڭىتتى جامىلىپ بارىپ جان-جاقتارىنان قاماپ الاتىن بولىپ كەلىسىلدى.
— ءيا، ءسات! — دەدى ءابىلقايىر.
— ءيا، ءسات! — دەپ كۇركىرەدى الامان ءۇش تاراپقا ءبولىنىپ بارا جاتىپ. ۇدەرە شاۋىپ كەلە جاتقان جوڭعار قولى قارسى شاۋىپ كەپ دۇرسە قويا بەرگەن قازاق قولىمەن ساتىر-سۇتىر شايقاسا كەتتى. نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن ءبىلىپ بولماس الا شاڭ اسپانعا كوتەرىلدى.
ايتەۋىر شاقىر-شۇقىر نايزالاسقان تەمىرلەردىڭ سالدىرى، جىلقى شۇرقىرى، ءبىرىن-بىرى الىسا الماي جۇرگەن سايىپقىرانداردىڭ وجەڭدەي وكىرە ءتىل قاتىسقان دورەكى داۋىستارى ەستىلىپ قويادى. سول ءبىر اجەپتارقى داۋىستار كوبەيگەن سايىن الگى كوز كورسەتپەس الا شاڭىت تا جاباعىداي ۇيىسىپ قويۋلانا ءتۇستى. ماناعى جارقىراپ كوكتە تۇرعان كۇن كوزىنىڭ دە قايدا باتىپ قۇرىعانى بەلگىسىز. جەرگە قاراساڭ دا، كورەتىنىڭ — تۋىرىلعان قويۋ شاڭ، كوككە قاراساڭ دا، كورەتىنىڭ — تۋىرىلعان قويۋ شاڭ.
ۇستىندەگى ادامىنان ايىرىلىپ، قۇيرىعىن تەۋىپ شىققان تۇل اتتار الا شاڭنىڭ اراسىنان سىتىلا قاشىپ، قۇيرىق-جالدارى قان-قان بولىپ بەت الدى قۇلا تۇزگە بەزىپ بارادى. بىر-بىرىنە ۇزىندا ءوشى، قىسقادا كەگى قالعانداي، وڭمەڭدەي، وزەۋرەي ۇمتىلىپ، تەمىر ۇزەڭگىنى قابىرعالارىنا كەنەدەي قادالتىپ، مويىن ومىرتقالارى بىرت-بىرت ۇزىلگەنشە تۇقىرىپ، تىرسەكتەرى مايىسىپ، جىلىنشىكتەرى كۇل-تالقان بوپ ۇگىلىپ تۇسكەنشە جەر تابانداتىپ تۇرعىزىپ قويىپ، قىزىل كەڭىردەك بوپ جۇلقىلاسقان وپىر-توپىردان قۇتىلدىق پا، قۇتىلمادىق پا، كورمەگەنىمىز ەندى ەكى اياقتىلاردىڭ تاقىمى بولسىن دەگەندەي الدى-ارتىنا قاراماي زىتىپ بەرەدى.
ەكى اياقتىلاردىڭ، ءبىراق، ولارمەن ەش شارۋالارى جوق، جاندارىمەن قايعى بوپ ءجۇر. سول باياعىلارىنشا الامان-اسىردى سالىپ جاتىر. گۇرس-گۇرس قۇلاپ جاتقاندار قانشاما، ات جالىنان ايىرىلماي وكىرىپ-باقىرىپ جان داۋىسى شىعىپ شىڭعىرىپ جاتقاندار قانشاما، اياق الىپ جۇرگىزبەستەي بوپ جايراپ جاتقان كوپ ولىككە ءسۇرىنىپ مۇرتتاي ۇشىپ، مەرت بوپ جاتقاندار قانشاما، جەرگە تۇسكەن بويدا ات تۇياعىنىڭ استىندا قاپ، تىرىلەي تاپتالىپ جاتقاندار قانشاما... كوپ جىلقىنىڭ ساۋىرىن قىزىل بارقىت جابۋ جاپقانداي قان جۋىپ كەتىپتى.
الگىندە عانا قولمەن قويعانداي قىپ كوز الدىنا ەلەستەتكەن كەرەمەت شايقاسىنىڭ نەگە اينالىپ كەتكەنىنە ءوزى دە جوندەپ تۇسىنبەگەن ءابىلقايىر مىناۋ يۋ-قيۋ دۇربەلەڭگە ەشقانداي قاتىسى جوقتاي قايران قالىپ قاراپ تۇر. كىمدى-كىم شاۋىپ ءتۇسىرىپ جاتىر، كىمدى-كىم كەڭىردەكتەن الىپ قىلعىندىرىپ ءتۇسىرىپ جاتىر، كىمدى-كىم ەر ۇستىنەن الىپ ۇرىپ جەرگە اتىپ جاتىر، كىم قىلىش تا تيمەي، نايزا دا تيمەي جويقىن ءدۇبىردىڭ ەكپىنىنە شىداي الماي اتتان دومالاپ ءتۇسىپ جاتىر — ايىرىپ بولار ەمەس. كىم باتىرلىق جاسادى، كىم قورقاقتىق جاسادى، كىم ولەرمەندىككە باستى، كىم قانداي ءتاسىل قولداندى — و دا بەلگىسىز.
مۇنشالىقتى الاساپىراندى، مۇنشالىقتى قىم-قۋىتتى بەلگىلى ءبىر ارناعا، بەلگىلى ءبىر جۇيەگە سالۋ ەش مۇمكىن ەمەس سياقتى. سويتسە، سوعىس دەگەن دە توپالاڭنىڭ ءبىر ءتۇرى ەكەن عوي. ءبىر باستالۋى مۇڭ ەكەن، باستالعاسىن قاۋ شوپكە تيگەن ورتتەي قاۋلاپ جۇرە بەرەدى ەكەن.
قانشاما سۇڭعىلا قول باسشى، قانشاما ەرجۇرەك باتىر بولساڭ دا، جۇيەسىزدەن جۇيە تابۋ، ماعىناسىزدىقتان ماعىنا تابۋ قولدان كەلمەيتىن شارۋا ەكەن. اعىل-تەگىل قان توگىلگەن جەردە اقىلعا تىزگىن تيە قويا ما! جۇرت ابدەن ەلىرىپ العان. ولگەندەرىنە قارار ەمەس. مىناۋ ورتا جولدا ءبىر ايلاپات وقپانعا تاپ بوپ، قۇردىمعا جوڭكىگەن جويقىن داريانىڭ تاۋ-تاۋ تاسقىنىنداي الاپات سۇراپىل ەشتەڭەنى شاشاۋ شىعارتپاي، ءبارىن دە وپىر-توپىر ءوز كومەيىنە تىعىپ، وبىرلانا قىلعىتىپ باقتى.
ءابىلقايىر ءالى قايران. ماناعى تىپ-تىڭعىلىقتى، تۇپ-تۇسىنىكتى جوسپارى قايدا؟ جەلگە ۇشقانى ما؟ مىناۋ ۇلى سۇرگىن ايقاي توپالاڭدا دۋىلداپ شەكەڭە شاپشىعان ىستىق قاننان، كوز الدىڭدى تۇتاسا كومىپ العان سوقىر ىزادان، قىلىشتىڭ سىڭعىرى، ۇزەڭگىنىڭ سارتىلى، كىرش-كىرش كىرگەن كوك سۇڭگى ءۇنى كۇشەيگەن سايىن ەلىرە، لەپىرە تۇسكەن الدەبىر ءازازىل جەلىكتەن باسقا نە بار؟ بۇل ارادان اقىل نە الادى، سانا نە قارق بولادى! ەندەشە مىنانداي جويقىن قيمىل، قىم-قۋىتتىڭ ۇستىندە ادام اڭعا اينالادى. شىنىندا دا، مىناۋ ۇمار-جۇمار الىسىپ جۇرگەندەر ادام ەمەس، اڭدار. قازاقتار دا، ويراتتار دا ەمەس، تەمىر تور، تار قاماۋدان بوسانىپ شىققان قابىلاندار، قوتانعا تيگەن اش ارلاندار. ولارعا مىناداي جەلىك ۇستىندە ەشتەڭە دەۋگە، بىلاي ءجۇر، بىلاي تۇر دەۋگە ءتىپتى دە بولمايدى.
قولباسشىنىڭ بار دانىشپاندىعى قول استىنداعى ەكى اياقتى پەندەلەردى قاي ۋاقىتتا، قانداي جەردە، قالاي اڭعا اينالدىرا بىلۋىندە عانا ەكەن. ودان ءارى ول بولىپ جاتقان وپىر-توپىر وقيعاعا تىرناقتاي دا اسەر ەتە المايدى.
الىس-جۇلىسقا ءبىر ءتۇسىپ كەتكەن ەكى اياقتىلاردان سوسىن قايتىپ ەشقانداي اقىل، ەشقانداي ءپاتۋا ىزدەمە...
ءابىلقايىر، مىنە، كەشەگى تاۋەكەلىنىڭ دۇرىس بولعانىن الدە تەرىس بولعانىن بىلە الماي قارالاي پۇشايمان بولىپ تۇر. ويتكەنى مىناۋ قىرقىستىڭ نەمەن تىنىپ، نەمەن اياقتالارى ءالى بەلگىسىز.
سول ءبىر الەم-تاپىرىق، الامان-اسىر ءتۇس اۋعانشا سوزىلدى. ءتۇس اۋعاسىن ماناعى كوز كورسەتپەس قويۋ شاڭ سەيىلەيىن دەدى. ول ەكى جاقتىڭ دا قاتارىنىڭ سەلدىرەگەنى. شايقاستى بۇل باعىتتارىمەن سوزا بەرسە، جەڭگەن قۇرلى دا قانسىراپ جەتەر سىڭايلارى بار. جوڭعارلار ابدەن قاندارىنا قارايىپتى. ولىسپەي بەرىسە قويار تۇرلەرى كورىنبەيدى. شاڭ سەيىلگەن سايىن ورتاعا ويىسىپ، تاس ءتۇيىن بوپ توپتانىپ، قاتارلارىن جيىلەتىپ، ارالارىنا ات سىڭىرتپەي، جان-جاقتان جاپا-تارماعاي تاپ بەرگەندەردى قاقشىپ سالىپ قاراپ تۇر. بۇيتە بەرسە، بۇل ارادان قازاقتاردىڭ امان قايتاتىندارى از بولار. نە ىستەمەك كەرەك؟ مىناۋ جۇمىلعان جۇدىرىقتاي بولىپ تۇتاسىپ العان جوڭعار قولىن قايتكەندە ىدىراتا الادى؟ شىركىن، وسىندايدا زەڭبىرەك بولار ما ەدى! اناۋ تاس ءتۇيىننىڭ توبەسىنەن تومپ ەتكىزىپ ءبىر دوپتى تاستاپ جىبەرسەڭ، كۇلدەرى كوككە ۇشار ەدى-اۋ! ءبىراق، ونداي سۇمدىقتى ويلاپ تاباتىن جيرەن ساقالدى قازاققا قاي قۇداي بەرىپتى! باسە، انە قاراشى. قازاقتاردىڭ مىناۋ اجالعا باستارىن تىگىپ، ابدەن قاندارىنا قارايىپ قاسقيىپ تۇرىپ العان قاھارلى شوعىردان جۇرەكتەرى شايلىعايىن دەپتى. سەمسەر سىلتەستەرى تىم سۇيىلايىن دەپتى. سوندا دا، ولەرمەندىككە باسىپ ىلگەرى ۇمتىلادى. قۇددى ءبىر وتقا جۇگىرگەن كوبەلەكتەي ءبىرىن-بىرى باسا كوكتەپ وڭمەڭدەي تۇسەدى. الگى ءبىر ءتاستۇيىن شوعىر نايزا دارىتار ەمەس. ەلىرە شاۋىپ جاناي شايقاسقاندار قاناتى كۇيگەن كوبەلەكتەي جالپ-جالپ قۇلاپ جاتىر. اقكوز جاۋعا قايتادان جەلىك ءبىتىپتى. ارشىنداي قيمىلدايدى. قازاق قولى ءبارىبىر جانتالاسا شاۋىپ، سول تۇسقا بارىپ ۇيلىعىسىپ جاتىر. مانادان بەرى ورگە شاپشىعان تەنتەك كوڭىلى كەنەت جۇرەگىنىڭ باسىن اش توبەتتىڭ ازۋ تىسىندەي قوماعايلانا قارپىپ كەمىرە باستادى. اپىراي، بۇل جولى دا توبەسى قىلتيعان جەڭىس زىپ بەرىپ قايتا جوعالار ما ەكەن؟ ەندەشە بۇنىڭ ءبىر جولا كۇيرەگەنى. ءابىلقايىر بۇل شايقاستان كەزەكتى ءبىر ەڭسە تىكتەۋدى ەمەس، اقكوز جاۋدى تۇقىم-تۇياعىمەن تيپىلداپ تۇگەل قۇرتىپ جىبەرەتىن ايتۋلى جەڭىستى دامەتىپ ەدى. وندا ار جاعىنداعى قاپتاعان قالىڭ قىتايلارمەن ايقاسىپ جاندارى مۇرىندارىنىڭ ۇشىندا جۇرگەن جوڭعارلاردىڭ باياعىدا اياكوزدە سۇراماعان ساۋعاسىن وسى جولى سۇراۋى مۇمكىن ەدى. وندا قازاقتىڭ جوڭعارداعى ءوشىن الىپ بەرگەن ءابىلقايىردىڭ الدىنا كىم شىعا الادى؟! كىم ءبىلىپتى، كەشەگى ورداباسىنداعى اق كيىز بۇعان تەك قازاقتىڭ قىل شاشاقتى تۋىن عانا ەمەس، ورتاق التىن تاعى مەن التىن ءتاجىن دە الىپ بەرەر. كوردىڭ بە، سويتكەن جەڭىس تە، مىنە، قاق ورتادا قالىپ، قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنە تىرىدەي تاپ بولعان پۇشايمان توپتىڭ ىزالى سەمسەرىنەن كوزاپارا كۇيرەپ بارادى. «اپىر-اي، ءبىر امالدارىن تاپپاعانى ما؟» حان كوزى قانتالاپ الگى الامان-اسىر جاققا قايتا كوز تاستادى. سول باياعى قانجوسا...
ءابىلقايىردىڭ كوز الدى بۇلدىراپ قويا بەردى. ماناعىدان بەرى دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن قوڭىر توقتى سويعانداي ۇشالاپ-مۇشەلەپ تۇرعان قاساپشى قارا اقىلى كەنەت پىشاعى وتپەي قالعانداي ءمۇدىرىپ، جىگەرى قۇم بولىپ، ميى زەڭىپ بارادى. جۇرەگىنىڭ باسىن ۇرەي ەمەس، ۋداي كەرمەك ىزا تۇتىپ الىپتى. قوس شەكەسى شىتىناپ، قۇلاعىنىڭ ءتۇبى شىڭعىرىپ سالا بەرگەنى نەسى؟! كوزىن تارس جۇمىپ الدى. ميىن زىڭىلداتقان اجەپتارقى ۇندەر ءوشتى. اپىراي، ەش ايلالارى قالماعانى ما؟.. جان ۇشىرعان ساناسى، قاپەلىمدە، وي تابا الار، پىكىر تۇيە الار ەمەس. كوز الدىندا شىر كوبەلەك اينالىپ جۇرگەن قىزىل جولاق، كوك جولاق، سارى جولاق ساۋلەلەر ۇيىسا-ۇيىسا ءبىر قيىر-شيىر كومەسكى ەلەستى ءتىرىلتتى. تۇلكى... يت... جوق... تۇلكى... باياعىدا ءماتى ءبيدىڭ اۋىلىنا بارا جاتقاندا كوزىنە شالىنعان، سوسىن قايتىپ كوپ ەلەستەي قويماعان سول ءبىر جۇمباق حايۋان، مىنە، ەندى اياعىن جالاپ قىزىل تازى بوپ قىڭسىلاپ، توڭىرەگىنەن شىرق ءۇيىرىلىپ شىقپاي ءجۇر. قۇيرىعىن جىمىپ العان با قالاي... باياعىدا جىمسيىپ كۇلگەن ادامداي ىرسيا قارايتىن سياقتى ەدى. بۇل جولى ويتپەدى عوي. تەڭگەشىك كوزى لايىتىپ، بىرتە-بىرتە بوكسەسىن كوتەرە الماي، قيرالاڭداپ قۇلاپ بارا جاتقانداي... اۋ، بۇعان نە كورىنگەن! قۇلاعىنا ءبىر جەر قايىستىرا كۇركىرەگەن ءۇن كەلەدى عوي... بىرەۋلەر ايدالا ايتاقىرعا قۇلان قۋىپ كەلە جاتقانداي... يت... قۇلان... اڭ... اران... ا!
— ابىلاي! ابىلاي!
— مانادان بەرى بۇنىڭ تۋ سىرتىندا شايقاس سالىپ جۇرگەن ءابىلمانسۇر قولى دا الگى قىزىل قۋىرداق بولىپ جاتقان جاققا قاراي ويىسىپتى. ول ماڭاي — سول باياعى الامان-اسىر. كوز الدىنا باياعى سول قان قاساپ كەلدى. شىنىندا دا، مىناۋ باياعى اران عوي... وندا دا ەلىرگەن ءتۇز تاعىسى ولگەنىنە قاراماي وسىلاي وڭمەڭدەپ باعۋشى ەدى عوي. ءبىرىن-بىرى كيمەلەي ىلگەرى ۇمتىلعان قازاق قولىنىڭ سول ولەرمەن قۇلانداردان نەسى وزگە؟ مىنا تۇرلەرىمەن ءقازىر-اق جۋاداي جۋساپ قالادى ەمەس پە؟ اپىر-اۋ، مىناۋ جۇرتقا نە كورىنگەن؟ مىناۋ باياعى اران ەكەنىن كورمەي تۇر ما؟ باياعى تالاي اڭ اۋلاعاندارى، تالاي ءتورت اياقتىنى تاپ وسىلاي تالاپايعا جىققاندارى ەستەرىنە تۇسپەي مە! ەندەشە، نەگە وڭمەڭدەيدى؟ تاۋلارى شاعىلعانسىپ كەرى لىقسىپ قاشپاس پا؟ سوندا مىناۋ قاپيادا جاندارمەن ايلا تاۋىپ ايدىندارى اسا باستاعان اقكوز جاۋ سوڭدارىنان تۇرا كەلىپ قۋماس پا! قۋدى-اق، اناۋ جۇمىلعان جۇدىرىقتاي تاس ءتۇيىن ىدىراماس پا! تاعى دا بۇل وزىنەن باسقا ەشكىمنىڭ ەسىنە كەلمەدى؟ تاعى دا امالدى ءوزى تاپتى. ەندى، مۇنى ولارعا تەزىرەك جەتكىزۋى كەرەك. سوندا كىمگە ايتقانى ءجون؟ باراققا ايتىپ ونسىز دا بۇتقا تولىپ جۇرەتىن نەمەنى ەرتەڭ شالقاقتاتىپ شاڭىراعىنا تۇكىرتكىزىپ قايتەدى! باتىرعا ايتسا، كەشەگى ءماسليحاتتاعى استام ءسوزىنىڭ ۋىن قايتارعىسى كەلگەنى عوي دەپ ۇعار... سامەكە مەن ابىلمامبەت تە ءبىر. باراق تا ءبىر... سوندا ايتسا... ءيا... سول دۇرىس... كەشەگى ءماسليحاتتا بوساعادان اتتاماي ۇرىن كەلگەن كۇيەۋدەي سىزىلىپ وتىرعان سىپايى سۇلتان ءابىلمانسۇر كەلدى كوز الدىنا. جۇرت قىزىلشەكە بوپ ايتىسىپ جاتقاندا ول ءۇن قاتقان جوق. نە «سەنىكى دۇرىس!» — دەپ ەشقايسىسىنىڭ سوزىنە باس يزەگەن جوق. ءۇنسىز كىرىپ، ءۇنسىز شىعىپ كەتتى. بار بولعانى ون توعىزداعى جىگىتكە وسىنشا سابىر قايدان بىتكەن؟.. ونى ويلاعاندا ءبىر كەزدەگى ءوزى ەسىنە ءتۇستى. ءوزى دە وسىلاي بويىن جاسىرىپ باعىپ ەدى عوي. ءابىلمانسۇر ول دا، مىنە، ۇندەمەي كەلىپ، بۇلانتى قىرعىنىندا ءبىر-اق كوزگە تۇسپەدى مە! سابالاق-سابالاق سارى ات ءمىنىپ قالىڭ جاۋعا: «ابىلايلاپ!» جالعىز ءتيىپ، باۋداي سۇلاتقان ءابىلمانسۇر سۇلتان سول شايقاستان سابالاق باتىر اتانىپ قايتقان-دى. ول بۇل جولى قول باستاپ كەلدى. ەكى جاعىنا قىلىش جانىعانداي قاراسۇر توماعا كوز سۇلتاننىڭ ءون بويىندا ءبىر وق جىلانداي ىسقىرىنعان سۋىق ىزعار بار. سونىسىنان با، ءابىلقايىر دا ودان بوي تارتىپ، ءالى ءىشىن اشپاي كەلەدى. ءبىراق، ونداي بولعالى تۇرعان سۇلەيدىڭ وسى كەزدەن ىق جاعىن الا بەرگەن كىم-كىمگە دە زيان ەمەس. ءتۇبى جىلى قاباق اڭداتار بولساڭ، قاپى قالماس تۇسىڭ وسى! الگى ويىڭدى سوعان ايت! الدە كەشەلى بەرى كوزدەرىن الارتىپ، كومەيلەرىندە تۇتىندەپ جاتقان بىقسىق شالانى بايقاتپايىن دەپ ەزۋلەرىن جىمقىرا تىستەنىپ العان جادىك اۋلەتى ونىڭ دا قۇلاعىنا جارماسىپ بىردەڭە دەپ ۇلگەردى مە ەكەن؟ ءبىراق، مۇنداي-مۇنداي كەرگىگە العاش ءتۇسىپ وتىرعان بالا سۇلتان باس سۇلتاننىڭ بۇل ىقىلاسىن ءبارىبىر ۇمىتا قويماس. ەندەشە، بۇل تۇرىسى نە تۇرىس؟
— ءاي، مىرزاتاي!
حان تۋىنىڭ استىنان شىقپايتىن كاۋكىمە نەمە قايدا جوعالىپ كەتكەن. انە، ءبىر ايدالاعا قولىن بۇلعالاپ تۇرعان سول ەمەس پە؟
— الديار تاقسىر! الديار تاقسىر!
كولدەنەڭدەگەن مىنا بىرەۋى كىم ەدى! جالى تىزەسىنە تۇسكەن قارا اتتى. باراقتىڭ قولىنان عوي. بۇل نە عىپ ءجۇر؟ «مىنانداي قيامەت تۇسىندا ايتار قانداي پارمەنى بار ەكەن؟ ءبىلىپ كەل!» — دەپ باراق قوي جىبەرىپ وتىرعان. وعان تىرىدە ايتسىن با! ونى كورسە دە كورمەگەن بوپ تەرىس اينالا بەردى.
— ءاي، مىرزاتاي قايدا قۇرىدىڭ؟
— الديار تاقسىر، مەن مۇندامىن!
جولبارىستاي شۇبالعان ۇزىن ايعىردىڭ ۇستىندەگى حاننىڭ ار جاعىنان قۇلا جيرەندى مىرزاتاي قاپتالداسا بەردى. سويتسە، حان قاسىنا قول باسىلاردىڭ بارىنەن دە ءبىر-بىر شابارمان كەلىپ جيىلىپ قالعان ەكەن. الگىندە عانا ابدىراپ تۇرعان حان دەرەۋ بويىن جيىپ الا قويدى.
— مىنا قازاققا نە كورىنگەن، — دەدى ول ساڭقىلداي سويلەپ. — ارانعا جۇگىرگەن قۇلانداي ءبارى ءبىر جەرگە توپتالىپ نە كورىنگەن؟ وزدەرىندە مي بار ما، تۇگە! بار، ءابىلمانسۇرعا ايت، اناۋ توبىردىڭ وكپە تۇسىنان كەۋدەلەپ ءبىر كىرسىن دە، قالماقتىڭ قالىڭ نايزاسىنان قايمىققان بوپ، جالت بەرىپ كەرى قاشسىن. سوندا جاۋ ەت قىزۋىمەن قۋىپ بەرمەس پە ەكەن؟ توپ ءبىر ىدىراسا، ار جاعىن وزدەرى بىلەدى عوي.
— قۇپ تاقسىر. ۇقتىم! — دەپ مىرزاتاي اتىنا قامشى باستى.
— اي، اقىلىڭنان اينالايىن، حان-يەم-اي! تاۋىپ كەتتىڭىز-اۋ. مىنا تىعىرىقتان باسقاشا قۇتىلۋدىڭ جولى جوق ەكەن عوي!
جان-جاعىنان انتالاي توقتاعان كوپ شابارمان جامىراي جونەلدى.
ءابىلقايىر كوزى جالت ەتە قاپ، شۇبار ايعىردى ءبىر شاپشىتىپ توپتان شىعىپ، اناداي جەردەگى ويماقتاي اشىق الاڭعا بارىپ، تالتايىپ تۇرا قالىپ ەدى، مانادان بەرى اتتىڭ ءبۇيىرىن تەمىر قۇرساۋداي قىسىپ تۇرعان ەكى اياعىن ۇزەڭگىگە شىرەي تەبىنىپ قالعاندا الدەنە كۇتىر ەتە قالدى.
— ويباي، حان-يەم، تارالعىڭىز ءۇزىلىپ كەتتى عوي!
الدەكىم اتىنان دومالاپ ءتۇسىپ تارالعىسىنا جارماستى. اياعىن جالاعانداي بوپ، قايىس تارالعىنىڭ ءبىر ۇزىگىن اۋزىمەن تىستەپ، قايتا جالعاي باستادى. اناداي جەردە قاڭتارۋلى تۇرعان قارا اتقا كوزى ءتۇسىپ، الگى جارەۋكەنىڭ كىم ەكەنىن بىلە قويدى. باراقتىڭ شابارمانى ەكەن. وعان ءجۇزىن دە بۇرماي، مايدان جاققا ماساتتانا كوز تاستادى.
ماناعى ات سىڭىرمەي، نايزا باتىرماي تۇرعان ءتاستۇيىن ويراتتىڭ ورتاسى ويىلىپتى. جان-جاققا تارتىنشاقتاپ شەگىنگەن قازاق اسكەرىنىڭ قاناتتارىن تىقسىرا قۋامىز دەپ ءجۇرىپ بىتىراپ كەتىپتى. جاۋ تۋى ورتادا وقشاۋ قاپتى.
ماناعى ماناعى ما! قاندى شايقاس ەندى قىزعان. انا جاقتا دا وكىرىپ قۇلاپ جاتقان جوڭعار! مىنا جاقتا دا وكىرىپ قۇلاپ جاتقان جوڭعار! قازاقتار قايتادان ەلىرىپ العان! ءار رۋدىڭ كەڭىردەكتەرىن جىرتا سالعان ۇراندارى قۇلاعىنا مايداي جاعىپ بارادى. بۇل ەسىل-دەرتى شايقاستا بولىپ، الدىنا كەلىپ، قولىن كوكىرەگىنە اپارىپ تاعزىم ەتىپ تۇرعان بولاتتىڭ تولەڭگىتىن دە كورمەپتى عوي..
— الديار تاقسىر! الديار تاقسىر!
قۇلاعىنا ەشتەڭە كىرمەيدى. مايدان دالاسىنا قاراپ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ ىرجيا كۇلىپ تۇر. تولەڭگىتتىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتكەن. تاڭدانسىن، تاڭدانسىن! تاڭدانباعاندا ءقايتسىن! ءابىلقايىردىڭ ىرجالاقتاپ كۇلگەنىن كىم كورگەن. ونى كورۋ دە ءبىر، تەمىردىڭ گۇل شاشىپ، كىرپىدەن ءتۇبىت قىرىققاندى كورۋ دە ءبىر! تاڭىرقا... تاڭىرقا... ءابىلقايىر بۇگىن كۇلمەگەندە قايدا كۇلەدى. جەتەسىز نەمە-اۋ، بۇنىڭ بەتىنەن ماي شىعىپ كەلە مە ەكەن! ودان دا اناۋ شايقاس سالىپ جۇرگەن سايىپقىراندارعا قاراسايشى! شىركىن، دۇنيە ءوز ءامىرىڭدى بۇلجىتپاي ىسكە اسىرىپ جاتقان قاراقۇرىم جۇرتقا وسىلاي سىرتتارىنان ماساتتانىپ قاراپ تۇرۋدان اسقان باقىت بار دەيسىڭ بە! سەنىڭ كوكىرەگىڭنەن شىققان ساناۋلى ءسوز جۇرتتىڭ كوكىرەگىنەن اعىل-تەگىل قان بولىپ اقتارىلىپ جاتىر. سەنىڭ تالاي ءتۇن باسىڭدى قاتىرعان ويلارعا قارايعان جۇرتتىڭ الشا مويىنى تالشا بوپ قيىلىپ ءتۇسىپ جاتىر. سەنىڭ كوكىرەگىڭدەگى كوكەيتەستى نيەت بىرەۋدىڭ باعىنا، بىرەۋدىڭ اجالىنا، تالايدىڭ قاشىپ قۇتىلا الماس تاعدىرىنا اينالىپ جاتىر. بۇنداي ءتىل العىش جۇرتپەن اق تاۋدى ايىرىپ، قارا تاۋدى قايىرماسسىڭ با! بۇنداي ءتىل العىش جۇرتپەن قانداي باسقىنشىنى دا قاق ماڭدايدان قاقىراتا سوعىپ قۋىپ شىعۋعا بولادى عوي. اتتەڭ تەك ول بارلىق ۋاقىتتا ءوز قول استىندا بولسا عوي! دۇنيەدە ەشكىم بەتىڭە كەلمەيتىن، ەشكىم ايتقانىڭدى ەكى ەتپەيتىن وكتەم بيلىكتەن اسقان قۇدىرەت، ودان اسقان سيقىر بار دەيسىڭ بە؟ بۇنىڭ، مىنە، ەسىن كىرەسىلى-شىعاسىلى قىپ قارالاي ماس قىلىپ تۇرعان دا سول سيقىر عوي. شىنىندا دا، مىناۋ نە ءوزى؟ ءوڭى مە، ءتۇسى مە ەكەن؟ ءوڭى دەيىن دەسە، ءقايتىپ ءبارى وپ-وڭاي وڭعا باسىپ كەتە قويدى؟! ءتۇسى دەيىن دەسە... تاعى كەلمەيدى. اياعىن قيمىلداتسا قيمىلدايدى. قولىن قيمىلداتسا قيمىلدايدى. كوزىن ءبىر جۇمىپ ءبىر اشادى. كۇركىرەگەن ءدۇبىر مەن ءدۇسىردى ەستىپ تۇر. ادامنىڭ تاپ بۇلاي ۇيقىعا شومۋى مۇمكىن بە؟ قيالى دەيىن دەسە... تاپ بۇنشا ەسىن جيا الماستاي قيالعا باتىپ بۇل بالا بوپ كەتىپ پە! جوق، شىندىق... شىندىق... شىندىق ەكەنىنە سەنگىسى كەلگەندەي كوزىن بادىرايتىڭقىراپ، توڭىرەگىنە كوز سالىپ ەدى... ءار جەر، ءار جەرگە بىتىراپ-بىتىراپ شايقاس سالىپ جۇرگەن شوق-شوق ويرات قۇرىپ بىتۋگە اينالىپتى. قۇلاعىنا كەلىپ تۇرعان مىناۋ نە سارىن؟ ءوزى ءبىر تانىس سارىن عوي. اۋ، مىناۋ، شىنىندا دا، نە قىلعان ىزى-قيقى. توقتا، توقتا. تىپتەن تانىس... كۇنى كەشە، جوق باياعىدا تاپ وسىنداي جاعدايعا تاپ بولعان سياقتى ەدى عوي.
راسىندا دا وسى ۇيىقتاپ تۇرعاننان ساۋ ما؟! اناۋ جىلدارى قاراتاۋدان ەل بوسقاندا دا جەر مەن كوكتى وسىنداي ءبىر اجەپتارقى ءۇن جايلاپ كەتكەن-دى. دۇنيەدە ۇننەن قورقىنىشتى ەشتەڭە جوعىن بۇل سوندا بايقاعان. قاراتاۋدىڭ قولات-قولاتىنان شىعىپ جاتقان قالاي بولسا سولاي قومدالىپ، قالاي بولسا سولاي تەڭدەلگەن جالبا-جۇلبا شۇبىرىندى كوشتەر ءدال قازىرگىدەي دۇنيەنى باسىنا كوتەرىپ زارلاپ كەلە جاتار-دى. جەتىم بوتانىڭ بوزداعانى، جەتىم ىنگەننىڭ اڭىراعانى، جەتىم بۇزاۋدىڭ موڭىرەگەنى، جەتىم قوشاقاننىڭ جاق جاپپاي ماڭىراعانى، جەتىم قۇلىننىڭ قوڭىراۋى سىڭعىرلاپ قولدى-اياققا تۇرماي كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەگەنى، تۇل قاتىننىڭ بەتىن تىرناپ جىرتىنا داۋىس ەتكەنى، اعادان، اكەدەن ايىرىلعان قارالى قارىنداستىڭ شاشىن جۇلىپ ەڭىرەگەنى، مىنا دۇنيەدە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىنا تۇك تۇسىنبەي زارەسى ۇشقان جاس نارەستەلەردىڭ كەبەجەلەرىنەن باستارىن قىلتيتىپ، يەكتەرىن كەمسەڭدەتىپ جىلاعاندارى، اتتارىنىڭ ەكى جاق قاپتالىنا كەزەك جىعىلىپ، جالدارىن قۇشاقتاپ اپ، ەڭسەلەرىن كوتەرە الماي بارا جاتقان ەرلەردىڭ ەكى يىقتارى بۇلكىلدەپ سولق-سولق وكسىگەندەرى، قاراجۇرت، قارا قونىسىنان اۋىپ بارا جاتقان بەيباق اۋىلداردىڭ انشەيىندەگى قۇيرىعى قايقاق سىرتتاندارىنىڭ ىشتەرىن ورتەپ بارا جاتقان ىزالارىن سىرتقا شىعارعىلارى كەلگەندەي توقتاي قاپ جەر تىرنالاپ، مويىندارىن كوككە سوزىپ، قويماي كەپ ۇلىعاندارى يۋ-قيۋ قوسىلعاندا قانداي تاس جۇرەك، تەمىر جۇلىن، ءسىڭىر جۇيكە كىسىنىڭ دە توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتىپ، ەت-باۋىرىن ەزگىلەپ قويا بەرەدى ەكەن. ءابىلقايىر ءۇشىن زاماناقىردىڭ ءوزى سول باياعى اقتابان شۇبىرىندىنىڭ الاساپىرانى بولىپ ەلەستەيدى.
مىناۋ ىزى-قيقى، قىم-قۋىت، اجەپتارقى داۋىستار دا سول ءبىر قيلى زاماندى ەسكە سالعانداي ەكەن. ءبىراق، بۇل جولى نەگە قۇيقاسى شىمىرلامايدى، نەگە جۇرەگى تىزىلداپ بەبەۋ قاقتىرمايدى. قايتا وز-وزىنەن ورەكپىپ قارالاي لەپىرىپ تۇر عوي. نەگە ويتەدى؟ مىناۋ دا ىزى-قيقى جىلاۋ عوي! مىناۋ دا جەر-جاھاندى باستارىنا كوتەرگەن جاپپاي اڭىراۋ عوي... اپىراۋ، مىناۋ ماۋىزداي-ماۋىزداي ەركەكتەردىڭ ءبۇيتىپ ءوز باستارىن وزدەرى تومپەشتەپ داۋىس ەتكەندەرى نەسى؟ نەسىنە جىلايدى؟ بەس قارۋى بەلىندە، مۇزداي تەمىر قۇرسانعان، تەپسە تەمىر ۇزەتىن ەركەكتەر اساي-مۇسايىن اسىنعان بويدا-اق قۋىس وزەكتى پەندەلىكتەن ايىرىلىپ نايزانىڭ ۇشىن سىنار، قىلىشتىڭ ءجۇزىن سىنار، دۇشپاننىڭ اشۋىن سىنار، مەرگەننىڭ دوپتىگىن سىنار جانسىز، ارسىز، بەت-بەينەسىز ءولى نىساناعا اينالماي ما؟ ونى ادام دەپ كىم اياۋشى ەدى! ءتايىرى، مىنا ويراتتار سونى بىلمەي مە؟ تۇپ-تۇگەل يت بولىپ ۇلىپ كەتكەندەرى نەسى؟ ۇلىعان يت پەن جىلاعان جاۋدى كىم مۇسىركەسىن! وزدەرى شەتىنەن شەكە-تامىرلارى بادىرايىپ ىزاقور بوپ كەلەدى دەيتىن. شاقار ادامداردىڭ ابدەن امالى تاۋسىلعاندا قاتىنشا دولىرىپ، ءوز شاشتارىن وزدەرى جۇلىپ وكىرىپ قويا بەرەتىن ادەتتەرى ەمەس پە! مىنالار دا جاندارىنان ءتۇڭىلدى بىلەم. و توبا، بۇنى دا كورەتىن كۇن بار ەكەن عوي. شىركىن، وسىنى باياعى الا-توپالاڭدا ارىستارىنان ايىرىلعان بەيباق جەسىرلەر كورەر مە ەدى! شىركىن، مىنانى باياعى الاپاتتا بوزداقتارىنان ايىرىلعان جىرتىق وكپە انالار ەستىر مە ەدى! شىركىن، باياعىدا جەدەلدەس اعا-ىنىلەرىنەن ايىرىلىپ، ءتۇن بالاسى وكسىك اتىپ جاتا الماس اي ءجۇزدى ارۋ قارىنداستار بولار ما ەدى! ولار مىناۋ قىزىل قىرعىن شايقاستان شىققان قازاق ساربازدارىنىڭ وزدەرى تۇگىلى استارىنداعى اق تەر، كوك تەر اتتارىنىڭ تولارساقتان قان كەشكەن ساتپاق-ساتپاق شاشاسىن ايقارا قۇشاقتاپ اپ سۇيگەن بولار ەدى! قۋانعاندارىنان اعىل-تەگىل جىلاعان بولار ەدى. قۋان، قازاق! قازاق، قۋان! سەنىڭ دە ەسەڭ قايتىپ، ءوشىڭ قانار كۇن بولادى ەكەن. شىركىن، مىناۋ جوسىلىپ جاتقان قارا قاندى، شاشىلىپ جاتقان كوپ ولىكتى، ماڭدايلارىن ەردىڭ قاسىنا سوعىپ ەڭىرەپ بارا جاتقان اتا دۇشپاندارىنا قاپيادا وپات تاۋىپ ارماندا كەتكەن اسىل ازاماتتار، ءبىر ساتكە بولسا دا، قارا جەردىڭ استىنان باستارىن كوتەرىپ، كوز قيىقتارىن ءبىر سالار ما ەدى! وي، دۇنيە-اي، بۇعان دا جەتەر، بۇنى دا كورەر كۇن بار ەكەن عوي. ءولى ارۋاق، ءتىرى حالايىق ريزا بولسا، بۇگىن ريزا بولار. بۇنداي كۇندى كورگىزگەن كىم، بۇنداي باقىتقا جەتكىزگەن كىم؟ ول اپىراۋ، مىناۋ مىنا ءابىلقايىر... بوساعا باققان وسەكە تۇقىمىنىڭ قارادان شىققان قاتىنىنان تۋعان كەم ابىروي، كەم ءناسىل ءتولى! وسى ءبىر شويىن ەزۋ، سىز قاباق سۇرشا جىگىتتىڭ ەڭ بولماسا ەزۋىن جيىرار كۇنى بولار ما ەكەن دەۋشى ەدىڭدەر عوي! ال، ماڭدايلارىڭا ءمۇيىز شىقسا، كورىپ الىڭدار! جىميماق تۇگىلى ەكى ەزۋىن جيناي الماي ساقىلداپ كۇلىپ تۇرعان جوق پا؟! ال، ەندى نە دەيسىڭ، جۇرتىم؟! بۇدان كەيىن دە مەنىڭ بەتىمە ايتار ايىپتارىڭ مەن سىرتىمنان ايتار عايباتتارىڭ بولار ما ەكەن؟! كورىڭدەر، كورىپ الىڭدار! ەندى مۇنداي جويقىن جەڭىستى ماڭدايلارىمىزعا جازا ما، جوق پا؟! ۇلىعان يتتەي شۋلاپ بارا جاتقان اتا دۇشپاندارىڭنىڭ اڭىراعان داۋىستارىنا قۇلاقتارىڭدى ابدەن قاندىرىپ الىڭدار! بۇنداي ب ا ق تاعى باسىڭا قونا ما، جوق پا؟! قاپى قالما، حالقىم، قۋان، قىزىقتا! بۇل ءبىر سەنىڭ مەرەيىڭنىڭ ارتقان كۇنى! تۋ، تۋ، مىنا دۇنيە نە بولىپ بارادى ءوزى؟! جەر مەن كوكتىڭ شىر كوبەلەك اينالىپ كەتكەنى نەسى؟! تاقتايداي تەگىس جالپاق جازىقتاعى سانسىز ولىك توپان سۋدىڭ بەتىندەگى سالىندىداي قالقىپ بارادى عوي، تۇگە! اۋ، مىناۋ ءوزىن شىر اينالا اتاناقتاپ شاۋىپ جۇرگەن نە بولدى؟ باياعى قىزىل تۇلكى مە؟ جوق... جوق... الگىندە عانا كوزىنە ەلەستەپ كەتەتىن قىزىل تازى ەمەس پە؟! مانا بۇل قيرالاڭداپ بەلىن كوتەرە الماي جاتقان سياقتى ەدى عوي. ەندى قولدى-اياققا تۇرماي تىزاقتاپ شاۋىپ كەتكەن بە! ءوزى بۇعان بىرتە-بىرتە جاقىنداپ كەلە مە، قالاي؟ شالعايىنا وراتىلا ما، قالاي!! اياعىن جالاي ما، قالاي؟! ە، كوپتەن بەرى كوڭىلىن قىزىلقۇرت بوپ جەپ جاتقان الگى ءبىر باقىت دەگەننىڭ ءوزى وسى بولعانى دا! كەيبىرەۋلەر ونى اسپانداعى جۇلدىز دەيتىن... ەندى بىرەۋلەر زەڭگىر كوكتە ۇشىپ جۇرەتىن سيقىر قۇس دەيتىن... قايداعى جۇلدىز... قايداعى قۇس... سويتسە، وسىنداي ءبىر جارەۋكە كۇشىك ەكەن عوي! باقىت دەگەن ەشقاشان ماڭدايىڭا قونبايدى. باقىت دەگەن ءارقاشان وسىلاي شالعايىڭا وراتىلا جۇرەدى، اياعىڭدى جالايدى. سوسىن دا سەن ونى بايقاي بەرمەيسىڭ. ءما، ءما، جالاي عوي، كۇشىگىم، جالاي عوي! شاپقىلاپ قال، كۇشىگىم! وسىلاي توڭىرەگىمنەن شىرق اينالىپ شىقپا، كۇشىگىم! وسىنىڭ ءوزى اقىلىنان الجاسپاسا جارار ەدى... ماڭايىنان مىناۋ جارەۋكە كۇشىكتەن باسقا ەشتەڭە كورمەگەنى قالاي؟ الگى ءبىر قىم-قۋىت جىلاۋ قايدا؟ الگى ءبىر قىزىل-قىرعىن شايقاس قايدا؟ مىنا بىرەۋ جالباڭداپ شاۋجايىنا نەگە وراتىلادى؟ كىم ءوزى؟ قامشىسىن كوتەرە بەرىپ ەدى... ە، الگى تولەڭگىت ءالى كەتپەگەن ەكەن عوي! بولاتتىڭ جىلماڭ ءتوسى مۇندا نە قىپ ءجۇر؟ ءتىسى اقسيىپ نە دەيدى ءوزى؟ قۇلاعىنا اۋىزىن توسەپ نەگە وكىرەڭدەيدى. نە دەيدى، تۇگە؟ «حان ءولدى!» دەي مە؟.. قايداعى حان... تاۋكە باياعىدا ولگەن جوق پا ەدى... «وق ءتيدى!» — دەي مە؟ بۇگىن كىمگە وق تيمەي جاتىر؟! وق تيگەن كىسىنى، ءتىپتى وپات بولعان كىسىنى ساناپ تاۋىسا الارمىسىڭ؟ ءبىراق، جەڭدىك قوي، ايتەۋىر! اتا جاۋدى تۇقىم-تۇياعىن قالدىرماي قىردىق قوي، ايتەۋىر؟! جوق، وسى الگى جىلاپ جۇرگەندەر قايدا كەتكەن؟ قاشىپ كەتكەن جوق پا؟ قاشقاندا قايدا قۇتىلا الار دەيسىڭ؟ ءقازىر ءبارىن قۋىپ بارىپ كوزدەرىنە كوك شىبىندى ۇيمەلەتەدى عوي!
— نەمەنە؟
— الديار تاقسىر، بولات حانعا وق ءتيدى.
ءابىلقايىر سول ەكى ەزۋىنە يە بولا الماي ىرجالاقتاعان قالپى. ونىڭ مىنا تۇرىسىنا تۇسىنە الماي دال بوپ تۇرعان تولەڭگىتكە ەندى قايتىپ سۇراق تا قويعان جوق، جاۋاپ تا بەرگەن جوق. باسى شىركوبەلەك اينالىپ بارادى. شاپقىلاعان قىزىل تازى ءالى شىر اينالىپ شىقپاي ءجۇر. وسىنىڭ ءوزى ەسەڭگىرەپ قالعاننان ساۋ ما؟! مەيلى، ەسەڭگىرەسىن... ەسەڭگىرەتپەگەن، ەستەن تاندىرماعان باقىت باقىت بوپ پا! مەيلى، مەيلى... الگى تولەڭگىت نە دەدى وسى؟ قايدا ءوزى؟
جان-جاعىنا قاراسا، الگىندە عانا شاۋجايىنا وراتىلىپ جۇرگەن تولەڭگىت تە، شىرق اينالىپ شاپقىلاپ جۇرگەن قىزىل تازى دا جوق. ايدالادا اڭىراپ جالعىز ءوزى تۇر. جايراپ جاتقان ولىك. اعىپ جاتقان قىزىل قان. ماناعى ءبىر اڭىراعان داۋىس الىستاپ كەتكەن. ولاردى قۋىپ جەتىپ قۇرتپاي مىنالار نەگە وشارىلا قالعان. ءايدا، كەتتىك! اتىنا قامشى باستى. الدەقاشان قىر اسىپ، كوز ۇشىندا شاڭى قىلتىلداپ بارا جاتقان جوڭعارلاردىڭ سوڭىنان سالىپ كەلەدى. تەك بوكەنباي ەردى، ەسەت ەردى. بىلايعىلارى تىرپ ەتپەيدى. نەگە بۇيتەدى؟ ەمىنە شاۋىپ كەلەدى. ءبىراز شاپتى. ويراتتار الدى-ارتتارىنا قارار ەمەس، اعىزىپ بارادى. ءبىر ۋاقىتتا بوكەنباي قاتارلاستى.
— الديار، ارتىمىزدا قول سەلدىر! الدىمىز — جوڭعاردىڭ ۇلىسى. قولايسىز بىردەڭەگە ۇشىراپ قاپ جۇرەرمىز. قايتايىق. ونىڭ ۇستىنە بولات حانعا وق ءتيىپتى. ءال ۇستىندە جاتىر دەيدى. الگىلەر سوعان قارايلاپ قالعان شىعار. قايتايىق، الديار.
قاپ، جوڭعارلاردىڭ تۋىن امان جىبەرىپ قويعانىمىزدى قاراشى! ەشكىمىن قالدىرماي تۇگەل قىرىپ تاستاۋىمىز كەرەك ەدى. بۇل جەڭىسىمىز دە جارتىكەش جەڭىس بولدى-اۋ. اسكەرىن وسى ارادا تۇگەل جايراتىپ، ىلە بويىنداعى ۇلىستارىن دا شاۋىپ اپ قايتقاندا قاتىپ كەتەتىن ەدى. باياعى اقتابان شۇبىرىندىنىڭ ەسەسى سوندا قايتاتىن ەدى.
ولار قايتا ورالىپ كەلگەندە ءال ۇستىندەگى بولاتتى ابىلمامبەت تۇركىستانعا اكەتىپتى. باراق پەن كۇشىك شالا-شارپى قوشتاسىپ ءوز ۇلىستارىنا تارتتى. جانىبەك، بوكەنباي، قابانبايلار باس ساردارمەن قوشتاسىپ، ەسەندىك ايتىسىپ، بۇدان بىلاي ابىلاي اتانار ءابىلمانسۇر سۇلتاندى ورتاعا اپ وقشاۋ كەتتى.
ءابىلقايىر قاسىندا قالعان كىشى ءجۇز قولى جىعىلعان ات پەن جايراعان ولىكتەن كوز تۇناتىن ۇشان جازىققا قاراپ ءبىراز تۇردى دا، اتتارىنا قامشى باستى.
— الگىلەردىڭ اڭىراعان داۋىستارى قۇلاعىمدا ءالى تۇر! — دەيدى باتىر.
— ە، بۇل جولى ءبىر سۇراپىل شايقاس بولدى. ويراتتاردىڭ اڭىراعان داۋىسىن كۇللى قازاق تۇگەل ەستىگەن شىعار. ەندى مىنا جازىق اڭىراقاي اتانادى عوي، — دەدى بوكەنباي.
جەر دە قىپ-قىزىل، كوك تە قىپ-قىزىل. كۇن ەندى باتا بەرگەندە جاڭا عانا اڭىراقاي اتانعان ۇلان-عايىر دالا قۇلازىپ بوس قالدى.
سودان ءابىلقايىر ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ۇيقىسىراعان كىسىدەي دەل-سال ءجۇردى. اناداعى شايقاس ەسىنەن شىقپايدى. جىلميعان جازىق، جايراعان ولىك، ەڭىرەگەندە ەتەكتەرى تولىپ بەزىپ بارا جاتقان جوڭعارلار... ءبىراق، ول ەلەستەر باياعى مايدان دالاسىندا تۇرعانداعىسىنداي كوڭىلىن بىرلەپ، راقاتقا باتىرمايدى. سۋ بەتىندە ءجۇزىپ جۇرگەندەي ءبىر جانسىز سۇلدەلەر... ابىر-جۇبىر قيمىل-قىبىرلار... ەڭكىلدەي قاشقان جوڭعاردىڭ ەڭىرەگەن داۋىستارى دا قۇلاعىنا كەلمەيدى. ارادا سونشا كوپ ۋاقىت وتە قويعانى ما؟! نەگە سونشا تەز ۇمىت بوپ قالعان؟ بۇگىندە ەكى قازاقتىڭ باسى قوسىلسا، اڭىراقايدى ايتادى. سول ءبىر جەلپىنگەن اڭگىمە مۇنىڭ ميىنا كىرىپ تە شىقپايدى. وعان ەشقانداي قاتىناسى جوقتاي... ماڭىنان جۇرمەگەندەي. ءتىپتى سول ەل ايتىپ جۇرگەن شايقاس اتىمەن بولماعانداي. ورداباسى جيىنى دەگەن جيىن دا وتپەگەندەي. مىناۋ دۇنيەدە ەشقانداي اڭىراقاي، ەشقانداي ورداباسى جوقتاي. سونىڭ ءبارى سان تاراپقا ساندالىپ ابدەن دالباسا بولعان سانانىڭ شىم-شىتىرىق سەزىمدەر سەرگەلدەڭىنەن مەزى بوپ، جۇندەي ءتۇتىلىپ كەتە جازداپ جۇرگەن جۇيكەنى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن ادەيى ويلاپ تاۋىپ جۇرگەن ايلا-شارعىسىنداي. ايتپەسە، ونداي ۇلاناسىر شايقاس بولسا، ونىڭ اياعى وسىلاي قيىرمان-شيىرمان بوپ بىتە مە؟ ورداباسىنداعى جيىنداي ءپاتۋالى ءماسليحات بولسا، ونىڭ اقىرى وسىلاي اياعى قۇردىم بوپ كەتە مە!..
سەرگەلدەڭ كوڭىل كۇنىنە قىرىق قايتارا ويلانىپ، قىرىق قايتارا تولعانسا دا، وسى ءبىر ەكى ءازازىل سۇراقتىڭ ىندىنىن قاندىرار تۇرلاۋ، توقتام تابا المايدى. ەكى ۇداي سانا بىردە: «بۇنىڭ ءبارى دە انشەيىن لاقاپ. ارمانشىل كوڭىلدىڭ قايداعىنى قايدان تاۋىپ اپ جۇرگەنى. سەنبە، سەنبە!» — دەپ ازعىرسا، بىردە: «ءبارى دە راس اڭگىمە. ەسىڭنەن قالاي شىعىپ كەتە قويدى. شايقاس تا، جيىن دا تاپ بيىل، بيىل بولعاندا دا وسى ءۇش-تورت ايلىقتا بولعان وقيعا. بولمادى دەسەڭ، دوستارىڭدى قويىپ، اتارعا وعى جوق قاستارىڭنان بارىپ سۇراشى! نە دەر ەكەن؟ تۇركىستانداعى ابىلمامبەت بازارعا بارعان كەز كەلگەن مايتىماق ءبيدى ۇستاپ اپ: «ءابىلقايىر التىن تاقتىڭ يەسى، ءاز تاۋكەنىڭ بالاسى بولات حان ءولىپ جاتقانىمەن شارۋاسى جوق، ءبىر بەس ءجۇز جوڭعار امان كەتتى ەكەن دەپ تالاعى تارس ايىرىلادى»، — دەپ قۇستانالاپ جاتپاسا، قىدىرا جالدى قارا اتتى تايپالتا جورعالاتىپ، جال-جالدىڭ باسىنداعى ءار اۋىلدان باعىلان جەپ جۇرگەن باراق: «ەل بولىپ قايرات قىلىپ جەتكەن جەڭىسىمىزدى ءابىلقايىر تاعى دا ءبىر ءوزى يەمدەنىپ كەتپەكشى... باياعى جايىق بويىنداعى قالماقتارمەن بولعان شايقاستارداعى ازعانتاي ابىرويدىڭ ءبارىن ءوز قانجىعاسىنا وڭگەرىپ كەتىپ داندەگەن. بۇل جولى قىسىلتاياڭ جەردە ابىلاي ايلا تاپپاعاندا ۇرىستىڭ ارتىنىڭ «قوي بولدى» بوپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى»، — دەپ كاۋكىپ وتىرماسا، ماعان كەل! ال، ابىلاي ەشكىمگە ول جايىندا ەشتەڭە دەپ ءلام-ميم ءتىل قاتپايدى. وتىرىك تە، راس تا دەمەيدى. ءبىراق، سول سوعىستا كوزگە تۇسكەن جانىبەك، قابانباي، بوگەنباي، بايان، سىرىمبەتتەردى شاتىرىنا كۇندە شاقىرىپ الىپ ءماجىلىس اشادى دا جاتادى. جوڭعارلاردان اڭىراقايداعىدان دا اسىرىپ ءوش الۋدىڭ قامى بولماسا، قاتىن ۇستىنە قاتىن الۋدىڭ جايىن اقىلداسادى عوي دەيسىڭ بە؟ اڭىراقايدا قىزىل قىرعىن شايقاس بولماسا، بالقاش بويىندا امان بارعان بولات قاعىندى ءتيىپ قايتىس بولدى عوي دەيسىڭ بە؟ بولدى! بولعاندا قانداي! ول سوعىستا جۇرت نە دەسە، و دەسىن، تەك سەنىڭ اقىلىڭنىڭ ارقاسىندا عانا جەڭدىك. ودان دا زور ابىروي تاباتىن ەك، «ارقار» ۇرانداستارىڭ اقىرى اياقتان شالىپ تىندى»، — دەپ قاقىلدايدى.
قانشا ايتساڭ دا، ميىنا كىرمەيتىن كەر قۇلاق سانا تاعى كۇمىلجيدى. «اۋ، سوندا قازاق ولگەندە كورگەن ايتۋلى جەڭىسىن اراعا ايلار تۇسەر-تۇسپەستە وسىلاي اياق استى قىلا سالعانى ما؟» — دەپ كەرگيدى. كۇمىلجىپ سويلەپ كۇڭىرسىتىپ باعاتىن كۇدىك كولگىرگە شىبىن-شىركەي بوپ شىقشىتى شىتىناي قالاتىن شىندىق پاقىر تاعى دا كۇيىپ-پىسەدى. «مۇمكىنبەسى نەسى-اي! اعايىندارىڭدى بۇگىن كورىپ وتىر ما ەدىڭ! ورداباسىنا دەيىن ەڭسەلەرىن جىقتىرىپ بارعان باياعى اقتابان شۇبىرىندىنىڭ تۇسىنداعى ابىرويسىزدىقتارى عوي. كەشەگى اڭىراقايدا دىتتەگەن جەردەن شىعا الماعاندا بار ۇياتقا سەن قالاتىن ەدىڭ. ولار: «ءابىلقايىر ويتپەگەندە، بۇيتپەگەندە بىلاي بولاتىن ەدىك»، — دەپ كەۋ-كەۋلەسەر ەدى. قۇداي ساقتاعاندا، شايقاستىڭ الدىندا اۋىزىڭنان نە شىقسا، شايقاستىڭ تۇسىندا سونىڭ ءبارى اۋماي-توكپەي كەلدى دە قويدى. ساعان ونداي ابىرويدى «الاش» ۇراندىلار قيعانمەن، «ارقار» ۇراندىلار تىرىدە قيار ما! ىزدەگەنگە سۇراعان دەگەندەي قايداعى ءبىر قاڭعىما وق ات ۇستىندە قاۋقيىپ تۇرعان بولاتقا تيەر مە! سەنى دەگەنىڭە جەتكىزبەۋگە تاماشا سىلتاۋ تابىلدى. «حان ءولىپ جاتقاندا شايقاستى قايدان جالعاستىرامىز. ونسىز دا جەڭدىك قوي!» دەستى. بولات ءولىپ، اعا حاننىڭ تاعى بوساعالى تۇرعاندا ولار ولسە دە، ساعان ەرەر مە! ەرتەڭ تاعى دا تاق تالاسقا تۇسكەندە ويراتتىڭ اسكەرىن دە، ۇلىسىن دا تيپىلداپ شاۋىپ قايتقان باس ساردار تۇرعاندا قالعان سۇلتاندار قالاي ب ا ق سىناي الادى؟! ونداي باس سىباعانى ساعان نەگە بۇيىرتىپ قويسىن! ويدا جوق ءولىمدى پايدالانىپ، سەنىڭ ويىڭدى اقىرىنا دەيىن ورىنداتقىزىپ شىعارتپادى. ول ءۇشىن اۋەلى ابىلمامبەت ايلا جاسادى. اجال اۋىزىندا جاتقان اكەسىنە جانى اشىعان بوپ، جۇرتقا قاراماي تۇركىستان اسىپ كەتتى. ونىڭ ءبۇيتىپ بۇيرەكتەن سيراق شىعارعانى سامەكە، باراق، كۇشىككە جاقسى بولدى. ولار دا جالما-جان ءوز ۇلىستارىنا تايىپ تۇردى. بىلاي قاراساڭ، كورەر كوزگە قيانات جاساعان ەشكىم جوق. ابىلمامبەتكە ايتقىزساڭ: «التىن تاقتاعى اعا حان ءولىپ جاتقاندا قانعا قۇنىعىپ ءقايتىپ سوعىسا بەرەمىز؟» قالعاندارىنا ايتقىزساڭ: «ءبىر جاعىنان حان ءولىپ، ءبىر جاعىنان ابىلمامبەت قارا جامىلىپ جاتقاندا ءبىز ءقايتىپ قالايىق. جەڭەر جوڭعاردى جەڭدىك، ودان ارعىسى ولەرمەندىك بولار ەدى». تەك سەنىڭ عانا جۇرەگىڭ قان قاقسايدى. ولارعا دا كەرەگى سول، سەنىڭ دەگەنىڭە جەتە الماعانىڭ. جەڭىستىڭ اياقسىز قالعانى. سەنىڭ ۇپايىڭنىڭ تۇگەلدەنبەگەنى. ەندى، مىنە، بولات ولگەلى قانشا ۋاقىت ءوتتى؟! انشەيىندە تاق مىنگەن مارقۇمنىڭ قىرقى وتەر-وتپەستە، اق ورە كيىزدى قۇراعىتا باستايتىن تورە تۇقىم بۇل جولى نەعىپ تىنا قالدى! «ءقازىر قازاققا اعا حان سايلاۋدىڭ كەرەگى جوق، ويتكەنى ءۇش ءجۇزدىڭ باسى تۇگەل ەمەس»، — دەپ سىلتاۋراتادى. ال، شىنىنا كەلگەندە، قازاققا اعا حان ءقازىر كەرەك بولماعاندا قاشان كەرەك بولادى؟ ەلدىڭ جارتىسى جاۋدىڭ بودانىندا، جەردىڭ جارتىسى جاۋدىڭ تابانىندا جاتقاندا اۋىز بىرىكتىرىپ، ارۋاق قوزدىرار تىزگىن ۇستاۋ نەگە كەرەك بولماسىن! ونداي اتاققا «ارقار» ۇراندىنىڭ قايسىسىنىڭ جەمساۋى جىبىرلاماي ءجۇر دەيسىڭ. ءبىراق ءبارى سەنەن سەسكەنەدى. مىنانداي قيىن كۇندەردە ءبىرتالاي ابىرويعا قولى جەتكەن سوڭ، باس تاق تا سوعان بۇيىرىپ كەتە مە دەپ قورقادى. سول سەبەپتى دە دۇنيەدە قازاقتىڭ اعا حانى، باس تاعى بۇرىن-سوڭدى بولماعانداي، ول تۋرالى ءقازىر جۇمعان اۋىزدارىن اشپاي وتىر. ءارقايسىمىزدىڭ قول استىمىزدا، قۇدايعا شۇكىر، ءبىر-بىر ۇلىس بار عوي، سونى شۇكىرشىلىك ەتەيىك دەيدى. ال، جەكە-جەكە قالعاندا، قاي-قايسىسى دا ەسىكتەگى قويشىنىڭ «ماعان بۇيىرمايتىن كوتەن بوعىمەن ءپىسسىن» — دەگەنىنىڭ كەرىن كەلتىرىپ، «بىزگە بۇيىرمايتىن باقىت ەشكىمگە دە بۇيىرماي-اق قويسا ەكەن» — دەپ تىلەيدى. بار گاپ، مىنە، وسىندا!
ءبىر جاعىنان كۇدىك كۇڭسىتىپ، ءبىر جاعىنان شىندىق شىجبالاڭداپ ءار-سارى بولعان ءابىلقايىر ءالى ءبىر توقتامعا كەلە الماي ءجۇر. بۇگىندە ونىڭ جاتسا، تۇرسا ويلايتىنى سول. قانداي شەشىمگە بەل بۋعانى ءجون؟
ورىس شەبىنە جاقىن تورعاي وزەنىنىڭ نۇرا تاراۋلارىن وراعىتىپ وتەر مۇيىسىندەگى قاراتۇبەككە كەپ قونعاننان بەرى بار ەرمەگى — تارىداي شاشىراعان تارتىمسىز ويلاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋ.
ءبىر تۇستان شالقار نۇرا ءۇستىرتىنىڭ كەمەر شىڭدارى قالقالاپ، ەكىنشى تۇسىنان تورعايدىڭ كەڭ ارناسى كومكەرىپ، ءۇشىنشى جاعىنان بىر-بىرىنە جەڭ ۇشىنان جالعاسقان ءۇش كول - سوركول، كولجارما، بورانشى، ءتورتىنشى جاعىنان ايدىن تاقىرعا ۇلاسىپ قىسى-جازى شالقىپ جاتار ءشومىش كول قورشاپ جاتاتىن سيىردىڭ تىلىندەي ءسۇپ-سۇيىر قاراتۇبەك، شامالىدا، قاي جاۋىڭ دا جاقىنداپ كەلە الماستاي الدىرماس قامالى. ءابىلقايىر بيىل سول تۇبەككە كۇز باسىندا قونىپ، قىستاپ شىقپاق. تەرىستىگىندەگى تاعاداي وراعىتىپ جاتاتىن ايىر كولگە ىرەپ كىرىپ جاتاتىن تۋ تۇبەككە مالىن ايداپ سالسا، ىعى دا جەتكىلىكتى، ءشوبى دە جەتكىلىكتى. قانشاما قانجاۋدى قىسىندا دا وندا قىستاعان مال بوتەكەسى بىتەۋ سەمىز شىعادى. ال كۇنگەيىندە شالقار نۇرانىڭ ءۇستىرتىن جيەكتەي جارىسىپ جاتقان اي تاقىردىڭ ءبىر پۇشپاعىنا مالدىڭ تالاعىنداي بوپ جالپايا جابىسقان جايداق كول — بايتاق كول. ودان ۇشقان قۇس، جورتقان اڭنىڭ ءتۇر-تۇرىن تاباسىڭ.
ءابىلقايىر تاڭ اتسا بولدى، قاسىنا مىرزاتاي مەن بىرەر مەرگەندەردى ەرتىپ سول تار تۇبەككە اتتانادى. قاسىنداعىلار اڭ مەن قۇستى قانشا اتسا دا، قۇمارلارىنان شىقپايدى. ال، ءابىلقايىردىڭ قۋالاعان اڭى تار تۇبەكتە ەمەس، ءوز كوكىرەگىندە. وعان اتقان وعىڭ، جۇگىرتكەن تازىڭ، سالعان قۇسىڭ ءبارىبىر جەتپەيدى. قاسىنداعىلار مارە-سارە بوپ، قانجىعالارىن قالاي مايلاعانىن ەسەپتەپ جاتقاندا، ول باسى كوكىرەگىنە كەتىپ دەل-سال وتىرادى. ءبىراق، ءوز ويىنىڭ ۇشتىعىنا ءبارىبىر جەتە المايدى. بۇل قازاققا قانشا ەڭبەك ءسىڭىرىپ، قاي جىرتىسىن جىرتىسسا، ابىروي تابا الماسىن ءبىلىپ بولدى. مىنا حالىق كوز الدىندا ىستەگەن قاي ەرلىگىڭدى دە، قاي ەڭبەگىڭدى دە كوزاپارا ەسەپكە الماي كەتە بارادى. ونى مويىنداتقىزۋ ءۇشىن قازاقتىڭ ءوز باسى جەتپەس، ءوز اقىلى تاپپاس باسقا ءبىر سىرتقارى ىقپالدىڭ ايىرىقشا شاپاعاتى كەرەك. ونداي ىقپال تەك قۇدايدىڭ عانا قولىندا شىعار. قۇدايدىڭ بەرگەن ونەرى، قايراتى، اقىلى، ايلاسى مىناۋ قاۋقىلداعان مايتىماقتار ءۇشىن ءبارىبىر ەشتەڭە ەمەس. ودان ايتەۋىر، ەلدەن ەرەك بىردەڭە تالاپ ەتەدى. ول ەلدەن ەرەك نارسەنىڭ نە ەكەنىن وزدەرى دە بىلمەيدى. بۇل تەگىن بۇلداپ كورەيىن دەسە — كىشى ۇلدىڭ قارادان العان قاتىنىنىڭ بالاسى. كۇندىك بايلانىستارىن بۇلداپ كورەيىن دەسە — ودان دا شىعىپ جاتقان ءپاتۋا جوق. قارانىڭ دا، تورەنىڭ دە تالاي شونشارلارىمەن ىلىك-شاتىس بوپ ءبىتتى. ءبىراق، سودان كوگەرىپ جاتقان كوسەگەسى قايسى! وزىنە سالسا، مىنا كەرىك نەمەلەرگە ءوزىنىڭ جەردە جاتقان اياق استى كىسى ەمەس ەكەنىن سەزدىرۋدىڭ ءبىر-اق جولى قالعان سياقتى. ول — قازاقتان تىسقارى ءبىر پارمەندىرەك پاتشانىڭ شاپاعاتىنا يە بولۋ. قازاقتىڭ ماڭىندا ونداي پاتشالىق تا تولىپ تۇرعان جوق. ءبىرى — ورىس تا، ءبىرى — جوڭعار. جوڭعارمەن امپەيى بوپ نە ابىروي تابارسىڭ! ال، ورىس پاتشاسىنا قازاقتىڭ جۇگىرتكەن قانشا اتى، جۇمساعان قانشا ەلشىسى بوسقا ارام تەر بولدى. پاتشامەن امپەيى بولام دەپ تاۋكە ەشتەڭە شىعارا الماعاندا، قايىپ ەشتەڭە شىعارا الماعاندا بۇل نە شىعارىپ كوكتەتەر دەيسىڭ! تاعى دا شاپتىرعان ەلشىنى باياعى قويباعار قۇساتىپ قايتارىپ جىبەرسە، نە ىستەيسىڭ؟! ونسىز دا توبەڭدە ويناپ وتىرعان جۇرت ودان سايىن تومپەشتىڭ استىنا الماي ما؟! ءبىراق، بۇل جولى: «قول استىڭا بودان بولىپ كىرەمىن، سەن — باسشى دا، مەن — قوسشى»، — دەپ باسىن اشىپ ايتسا، قايتەدى... سوندا دا ارقاڭنان ءبىر قاعىپ شىعارىپ سالار ما ەكەن؟! قويباعاردىڭ ءجونى بولەك قوي. ول تۇستا كىسىنىڭ تابانىندا جاتقان ەز جۇرتتىڭ اڭگىمەسىنە كىم قۇلاق اسسىن، ال ءقازىر قازاقتىڭ ويراتتىڭ تەپكىسىنە وڭاي كونە سالاتىن وسال جۇرت ەمەسىن ورىستار دا كورىپ، ءبىلىپ جاتقان شىعار. ونداي ابىرويدى كىم الىپ بەرىپ وتىرعانىن اناۋ ومبى، مىناۋ ۋفا، سوناۋ استراحان ەستىمەي، شەتتەرىنەن كورقۇلاق بولىپ قالا قويدى دەيسىز بە؟! ەندەشە، ءۇش جۇزگە ورتاق تاقتىڭ يەسى اعا حان، ءسىرا، جوق. ءقازىر قازاق سۇلتاندارىنىڭ اراسىندا ءۇش ارىستىڭ ۇشەۋىنىڭ ورتاق اسكەرىنىڭ باس ساردارى بولىپ سايلانعان بۇدان جولى ۇلكەن، بۇدان دارەجەسى ۇلكەن كىم بار؟! ەندەشە، ول تەك ءوز ۇلىسىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى قازاقتىڭ اتىنان نەگە ءسوز سالمايدى؟! سوندا، پاتشا بۇنىمەن ءقايتىپ شەكەسىنەن سويلەسە قويار ەكەن. جوڭعاردىڭ دا كۇنى ەرتەڭ نە بوپ كەتەرى بەلگىسىز. ار جاعىندا قاۋلاپ جۇڭگو تۇر. مۇندايدا اق پاتشا، اقىلى بولسا، تاپ قازاقتىڭ ۇسىنعان قولىن قاعا قويماس. قايتا مىنا حابارعا قۋانىپ قالار. ونىڭ ۇستىنە، بۇرىنعى پەتر پاتشا ءولىپ، ورىنىنا ءبىر ايەل پاتشا بولىپتى دەيدى. جانا پاتشانىڭ اتى جاڭا پاتشا. بۇرىنعى پاتشا نە دەسە، بۇل دا سونى تاپ سول قالپىندا قايتالاي قويمايتىن شىعار. ەگەر مۇنى اق پاتشا كۇللى قازاقتىڭ اعا حانى دەپ تانىپ جاتسا، وندا قازاق كۇنى كەشەگى ءبىرى قالماي سوڭىنا ەرگەن باس ساردارىنان ءقايتىپ باس تارتا الادى؟!
ءابىلقايىر مىناۋ ويدا جوق اقىلىنا ءوزى كۇماندانىپ، وزىمەن-وزى داۋلاسا باستايدى. جارايدى، پاتشا الگى ۇسىنىسىن قابىل الا-اق قويسىن. ءبىراق، وعان قازاق كونە مە؟ وداقتاس دەسە ءبىر ءجون، بودان بولامىز دەگەنىنە شالقالارىنان تۇسپەس پە ەكەن؟ «جوڭعارعا بودان بولمايمىز دەپ قىزىل قانعا باتىسىپ جاتقاندا ورىسقا ءوز اياعىمىزدان بارىپ بودان بولامىز دەپ ءبىزدى قانداي جىن ۇردى؟» — دەيتىن شىعار. ءجا... جوڭعارعا بودان بولساڭ، ار جاعىندا جالانىپ قىتايى تۇر. «اقىرزامان بولاردا قارا جۇڭگو قاپتايدى»، — دەپ كىتاپتا جازىلعان عوي. سول اقىرزاماندى كوزاپارا ءوز باسىنا ءوزى تىلەپ اپ قازاقتىڭ باسىنا ات تەۋىپ پە! ال، جوڭعاردى ۇيرەنىسكەن جاۋ عوي دەپ، ءبىر كۇنى ولار، ءبىر كۇنى بۇلار جىعىپ يتجىعىسپەن جۇرە تۇرسىن دەلىك. سوندا مىناۋ كۇنارا قىم-قۋىت، كۇنارا ويبايمەن وتىرعان جۇرتتىڭ كوسەگەسى ءقايتىپ كوگەرەدى. ال، ورىس شە... ورىسقا سەنىڭ مالىڭنىڭ قاجەتى شامالى، ءورىسىڭنىڭ قاجەتى شامالى. شەكتەس جاتقان سۋلارىڭنىڭ بويىنا ەگىن سالار. ءوزىڭ تۇگىلى ءيتىڭ جەمەيتىن سۋداعى بالىعىڭدى سۇزەر. ال، سوسىن نەڭدى الادى؟ كەلىپ قولىڭداعى قۇرىعىڭا تالاسپايدى، استىڭداعى تاعىڭا تالاسپايدى... قۇلا ءتۇز، قۇبا شالىڭدە شارۋاسى جوق. ايتەۋىر، «الىستان «مەن سەندىكپىن» دەپ باسىڭدى يزەپ قويساڭ بولعانى. جوڭعار قولىنا تۇسسەڭ نە ىستەيتىنىن باياعى اقتابان شۇبىرىندىنىڭ تۇسىندا كورسەتتى. ونىڭ ار جاعىنداعى قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايانعا تالاسىپ، قىرىلىسىپ بارا جاتقان ىزعىنداي ءشۇرشىت جوڭعاردان اسىپ تۇسپەسە، كەم تۇسەر دەيسىڭ بە؟ توبەسىندە وتىرعان قۇبىلاي تۇقىمىن ءوز دىنىنە، ءوز قانىنا ءسىڭىرىپ، ءوز ءتىلىن، ءوز ءۇردىسىن ۇمىتتىرىپ جىبەرىپ وتىرعان جۇڭگو تابانىندا جاتقان قازاققا: «سەنىڭ دە شاشىڭ قارا، مەنىڭ دە شاشىم قارا، سەنىڭ دە كوزىڭ قىسىق، مەنىڭ دە كوزىم قىسىق، كەل ءبىر جۇرت بولايىق»، — دەمەس دەپ وتىرسىڭ با؟! ەندەشە، قاي كۇنى قاي اجداھا كەلىپ جەپ كەتەر ەكەن دەپ قالتىراپ-دىرىلدەپ وتىرا بەرەمىز بە؟ مىناۋ ءالسىزدى كۇشتى يەمدەنىپ، ازدى كوپ يەمدەنىپ جاتقان زاماندا ءبارىبىر باسقاعا تەلىنۋدەن باسقا كۇن كورىسىڭ جوق ەكەن. ونان دا ءوز تاعدىرىمىزدى ءوزىمىز تابايىق. باسىڭا نوقتا ءبارىبىر تۇسەتىن بولسا، دىنىڭە قول سۇقپايتىن، تىلىڭە قول سۇقپايتىن، كۇن كورىسىڭە قول سۇقپايتىن ىرگەلى پاتشالىقتى كورىپ وتىرىپ، جەتەگىڭە ال دەپ نەگە جارماسپايسىڭ! ءدال وزىڭدەي كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قالماق ورىس پاتشاسىنىڭ ارقاسىندا كورشىلەرىنىڭ قۇقاي-سۇقايىنان قۇتىلىپ وتىر. اناۋ باشقۇرتتار دا سولاي. سوندا قازاق قاشانعى شورە-شورە بولماق.
وسىنى ايتسا، قازاق نەعىپ تۇسىنبەيدى؟ ءبىراق، وڭشەڭ كەر اۋىزعا تۇسىنبەۋ دەگەن ءسوز بوپ پا! ءبىر ەكى كوبىك ەزۋ ءدىلمار شىعىپ كەتكەنشەكتەپ تۇرىپ السا، قالعاندارى دا الدى سۋدان وتپەگەسىن، باسىن الىپ قاشا بەرەتىن جاسقانشاق تۇيەلەردەي تارتىنشاقتاپ تۇرىپ الاتىن شىعار. ول ول ما؟ ارتىق قىلام دەپ ءجۇرىپ، تىرتىق قىلىپ، باسىڭا قاتەر تىلەپ الۋىڭ دا مۇمكىن. سوندا نە ىستەگەنى ءجون. قاڭعىما وي تاعى دا كەپ ءبىر تىعىرىققا تىرەلىپ تۇرىپ الدى.
وسى قازاق اراسىندا اۋىزى دۋالى دەگەندەردەن ەپتەپ سىر تارتىپ كورسە قايتەر ەدى؟ ولار نە دەر ەكەن؟ اۋەلى كىمنەن باستاعانى ءجون. ارينە، بوكەنبايدان... ەكەۋى ءارى ناعاشىلى-جيەندى. ول قىزدان، بۇل ۇلدان تۋعان. اكەسى ابدوللا سۇلتان قارا نايزا قارا باتىرعا قارىنداسى قۇتتىبيكەنى بەرىپ قولىن ۇزارتسا، بۇل ودان تۋعان بوكەنبايعا ناعاشىلىعىن بۇلداپ قولىن ۇزارتىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە جاۋ تيىسسە: «ال قايتەمىز؟» — دەپ تاعى دا سوعان ەلدەن بۇرىن حابار جىبەرەدى. ەندى مىنانداي كەلەلى كەڭەس كەرەك جەردە ونىڭ ءقايتىپ الدىن كەسىپ وتە الادى! بوكەنبايدىڭ ءوزىن قويعاندا، ونىڭ ىقپالىندا سەن شاپ، مەن اتايىن دەپ ىزعىنداي جەتى رۋ وتىر. جەتى رۋدى بىلاي قويعاندا تاما ەسەتتىڭ: «اپامنان تۋعان ارىستانىم» دەپ استى-ۇستىنە تۇسەتىن كەتەلەر دە سونى جاقتايدى. بوكەنبايدىڭ اۋزىن الدىم دەگەن ءسوز ەسەتتىڭ اۋزىن الدىم دەگەن ءسوز. ول ەكەۋىن بەرى قاراتتىم دەگەن ءسوز ارقامدى تامعا تىرەدىم دەگەن ءسوز. تالاي جەردە ءۇش ارىسقا ساۋىن ايتىپ قول باستاعان دا سولار. تالاي جىلدار كوز تۇرتكى كورىپ كەلگەن جەتىسۋعا ءاز تاۋكەنىڭ الدىندا جەڭىستى الىپ بەرگەن دە سولار. ولاردىڭ اۋزى قيسايسا، ءبىراز جۇرتتىڭ اۋزى قياسادى. ءبارىن بىلاي قويعاندا ءقازىر ورىس شەبىنە ەڭ جاقىن وتىرعان دا بوكەنباي. ۋفا ساۋداگەرلەرىنە ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، وتار-وتار مال كەرەك كەزدە سالىپ ۇرىپ سوعان جەتىپ كەلەدى. بازارمەن دە بايلانىسى مىقتى. باشقۇرتتىڭ ەل ۇستارلارىمەن دە تامىر-تانىستىعى مول. بوكەنبايدى كورىپ، قالعان تابىندار دا ەلەك، قارعالى، قايىڭدى ىرعىزدىڭ جىنىستارىنان قابان اتىپ، سۋ بويىنداعى ورىستارعا اپارىپ اق استىققا ايىرباستايدى دەيدى. سوندا بۇنىڭ كوكىرەگىن كوپتەن مۇجىپ كەلە جاتقان الگى ويدى ورىستىڭ نانىن الدىمەن جەگەن بوكەنباي قوستاماعاندا كىم قوستايدى؟ ەندەشە ونىمەن تەزىرەك سويلەسۋ كەرەك. ول اۋىلدان ءبىرازدان بەرى حابار دا الماپتى. بالكىم، بوپايلار قۇلاعدار شىعار...
— بوكەنبايدىڭ اۋىلىنان ەشكىم سوققان جوق پا؟
— جوق... رەنجىپ جاتپاسىن...
— نەگە رەنجيدى؟
— قۇدايدان سۇراپ العان تىلەنشىسىنىڭ قىرقىنان شىعىپ، قۇيرىق باسقانىنا دا، قاز باسقانىنا دا قۇر تاستاماي بارىپ ءجۇرىپ، بيىل تىيىلىپ قالدىق قوي؟
— بيىل ول نەمە نەشەگە شىعاتىن ەدى؟
— تورتكە شىعادى عوي.
— ەندەشە، ول بالاسىنا توقىم سالار توي وتكىزەدى ەكەن عوي!
— ارينە.
ەرتەڭىنە ءابىلقايىر بوپايدى الىپ، مىرزاتاي مەن بايبەك باستاعان ءبىر توپ نوكەر ەرتىپ، كىلەم جاۋىپ، ارعىماق تاي جەتەلەپ جولعا شىقتى.
كۇز سىڭايى ايقىندالا قۇمعا جاقىنداپ، ىرعىز بويىن تاستاپ جابىسايعا كەپ قوناتىن بوكەنباي ءابىلقايىردى الدىنان شىعىپ، كىلەم جايىپ، اياعىن جەرگە تيگىزبەي ات ۇستىنەن كوتەرىپ الدى. انادايدان اۋىلعا جالپىلداپ قاعىتا سويلەپ، بۇنى كورسە، توبەسى كوككە ءبىر جەتىپ قالاتىن قارا اتانداي تالتاڭ دا تارپاڭ جەزدەسى قارا باتىردىڭ دۇنيە سالىپ، ءبىر ايعىر توبەنىڭ باسىن بولەك يەمدەنىپ جاتىپ العانىنا ءبىراز بولعان.
كۇيەۋى ولگەلى قۇتتىبيكە اپاسى دا موجاڭقىراپ قالىپتى. ادەتتەگى پاڭدىعىن ۇمىتىپ، ەسىكتەن ەمپەڭدەي شىعىپ، قارۋلى جىگىتتەردىڭ قولىندا كەلە جاتقان ءىنىسىنىڭ ماڭدايىنا جابىستى.
حان قوناققا كەلىپ، تابىنداردىڭ اۋىلى مارە-سارە بولدى دا قالدى. ەسەت پەن قۇداينازارعا، جەتىرۋدىڭ بارشا يگى جاقسىسىنا ات كەتتى.
ءوز توڭىرەگىندە جۇرەتىن بيلەر مەن باتىرلاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ ۇيىندە دە ءابىلقايىردىڭ ءبىر-بىر كىندىك بالاسى بولاتىن. ونداي بالالاردى بۇكىل رۋلى ەل بوپ بەتىنەن قاقپاي وسىرەتىن. تىلەنشى دە ابدەن ەركە ەكەن. «كىندىك اكەڭ كەلدى، قولىڭدى بەر!» — دەگەندە سىرتتا اسىق ويناپ جاتقان جەرىنەن شاڭ-شاڭ بوپ كىرىپ كەلگەن قارا شۇناق بالا توردە وتىرعان حاننىڭ مويىنىنا ءبىر-اق ىرعىپ ءمىنىپ الدى.
— مىنا دوڭىز قايتەدى-اي، ءتۇس شاپشاڭ، — دەپ بوكەنباي اقىردى.
— قامشىسىن بەرمەسە تۇسپەيمىن، — دەپ تىلەنشى تەپسىندى.
— اپىراي، قازاق پەن قالماقتا ەشكىمدى يىعىما شىعارماسپىن دەپ جۇرگەندە مىنا قارا سيراق تابىننىڭ قىلعانىن قاراشى، — دەپ ءابىلقايىر كۇلدى. — جارايدى، جارايدى. بولسىن. اۋ، مىناۋىڭ تۇبىندە اكەسىنەن دە اسقان باتىر بولار، — دەپ قويادى ءابىلقايىر.
— جوق، باتىر بولمايمىن، قاساپشى بولامىن، — دەيدى تىلەنشى.
— و، نەگە؟ — دەپ كۇلدى كىندىك اكەسى.
— قاساپشى بولسام كۇندە بوتەكە جەيمىن، — دەيدى تەنتەك بالا.
ءۇيدىڭ ءىشى ءماز-مايرام.
— اۋليەدەن-اۋليە قويماي تىلەپ العاندا، قاساپشى بولساڭ، قاتىرادى ەكەنسىڭ، — دەيدى قۇتتىبيكە اجەسى كۇلەم دەپ شاشالا سويلەپ.
تەنتەك بالا حاننىڭ سارى الا بۋناق قامشىسىن ۇستاپ اۋىل-ۇيدەن بايعازى جيناۋعا شاپقىلاي جونەلدى.
بوكەنباي ۇرپاقتان كەمدىك كورگەن كىسى ەدى. ايەل ۇستىنە ايەل اپ، تالاي پەرزەنت كورسە دە، بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ ءشايىت بوپ كەتە بەردى. تۇراقتاعانى وسى — تىلەنشى. تىلەنشىگە ەكىقابات جىلى شەشەسى شامەكەيدەگى توركىنىنە بارىپ بوسانام دەپ، نەكەلى بوساعاسىن تاستاپ، وتاۋىمەن كوشىپ كەتكەن. سودان بوكەنباي بىردە جورىقتان قايتىپ كەلە جاتسا، قاراقۇمعا ەندى ىلىگە بەرگەندە، تاۋ-تاۋ شاعىلدىڭ اراسىنان البا-جۇلبا بىرەۋ شىعا كەلدى كەپ:
— بوكەنباي باتىر، جاۋدان الىپ كەلە جاتقان ولجاڭدى مويىنىمداعى مىنا دورباما ايىرباستايسىڭ با؟ — دەپ الدىن كەس-كەستەپ تۇرىپ الادى.
تىزگىنىنە جارماسقان مىنا مۇسكىندى كىم دەپ تۇسىنەرىن بىلمەي اڭتارىلىپ قالعان باتىردىڭ قاسىنا ەسەت كەلەدى. ونىڭ قايناعاسىنىڭ قاسىنان شىقپايتىنىندا دا ءمان بار-تىن. بىرەۋ-مىرەۋ بوكەنبايعا: «قاسىڭا قارا ەرمەگەن»، — دەپ ءتىل تيگىزبەسىن دەيتىن. ەن تامانىڭ تاۋەكەلىن ۇستاپ تۇرعان اتاقتى ۇلكەن باتىر ۇلكەن باسىن كىشىك قىپ، وزىندەي كىسىنىڭ قول بالاسىنداي سولاڭداپ سوڭىنان قالمايتىن.
سول ەسەت مىناۋ جول بويىنان شىعا كەپ توبىلعىنىڭ سابىنداي قىزىل تارامىس قولىن بوكەنبايدىڭ اق تاناۋ تۇلپارىنىڭ جالىنا سوزىپ، جابىسىپ ايىرىلماي قالعان، يت جۇلعان تورعايداي قارا سيراق بىرەۋدى كورگەندە جۇرەگى الدەنەگە شىم ەتە قالدى. بۇل دا ءبىر جاقسىلىقتىڭ نىشانى شىعار دەپ ويلادى. ايتپەسە، داڭقى جەر جارعان بوكەنباي باتىردىڭ تىزگىنىنە تەگىن كىسى جارماسا الا ما!
— بوكە، قايدا قالماي جاتقان دۇنيە. جاۋعا كەتكەنشە مىنا پاقىرعا كەتسىن. ءپاتيحاسى تيەر. اۋىزىنا قۇداي سالىپ تۇرعان شىعار، — دەدى.
— ال، پاقىر، الا عوي. ولجا سەنىكى! — دەدى بوكەنباي. ارت جاقتاعى جىگىتتەرگە:
— اناۋ ايداپ كەلە جاتقان قىل قۇيرىقتارىڭنىڭ ماعان تيەسىلىن مىنا كىسىنىڭ الدىنا سالىڭدار، — دەپ جەلە جورتىپ جۇرە بەرمەكشى ەدى، قايىرشى الدىن تاعى كەس-كەستەدى.
— اۋ، باتىر، مەن سەنەن ساداقا سۇراپ تۇرعان جوقپىن، ساۋدالاسىپ تۇرمىن. الدىما جىلقى سالساڭ، استىما ات مىنگىز. قانجىعاما قورجىن ءىل. قولىما قارۋ بەر. ايتپەسە، ول جىلقىڭدى جال اسقاسىن ءبىر قاراقشى قۋىپ كەتسە قايتەم؟! ات مىنگىزگەندە دە، استىڭداعى اق تاناۋدى ءتۇسىپ بەرەسىڭ، قورجىن ىلگەندە دە مىناۋ قانجىعاڭداعى قورجىندى ىلەسىڭ. قارۋ بەرگەندە دە بەلىڭدەگى بەس قارۋدى تۇگەل سىپىرىپ بەرەسىڭ.
باتىر اتىنان تۇسۋگە ءماجبۇر بولدى. سوندا قايىرشى اتقا قارعىپ ءمىنىپ:
— قايىرشىنىڭ بۇل دۇنيەدەگى جاڭعىز داۋلەتى — مويىنىنداعى دورباسى. سودان باسقا نەسىن ايىرباس قىلسىن. قاۋىس-قاۋىس ەكەن دەپ قومسىنبا! سەن كوپ داۋلەتىڭنىڭ شەتىنەن ءبولىپ بەرىپ تۇرسىڭ، مەن بار داۋلەتىمدى ءبۇتىن بەرىپ تۇرمىن. وسى قاۋىس-قاۋىس دوربا مىنا كەشەگى جەڭىسىڭنەن بەتەر جەلپىنتپەسە، توبەڭدى كوككە جەتكىزبەسە، ماعان كەل. ابايلاپ ۇستا، قولىڭنان ءتۇسىرىپ الما، قاتتى نارسەگە تيگىزبە، ينە-تىكەن كىرگىزبە! اناۋ كوز ۇشىنداعى ايقاي شاعىلدان اسقانشا اۋىزىن اشىپ قاراما! ايقاي شاعىلدان اسقاسىن اۋىزىن اشىپ قاراعاسىن، ەرتەڭ ەلگە جەتكەن بويدا ۇلان-اسىر توي جاساعىڭ كەپ كەتەر. سول تويىڭا بايعازىم بولسىن، الگى ماعان بەرگەن جىلقىڭدى وزىڭە قايتىپ بەردىم. قاۋىس دوربالى قايىرشى ەدىم، ەندى، مىنە استىما ات مىنگىزىپ، قولىما نايزا ۇستاتىپ، قاندىبالاق قاراقشى ەتتىڭ. ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا دەگەن عوي. ءوز مالىمدى ءوزىم تاۋىپ الارمىن، — دەپ اتىن ءبىر تارتىپ، شاۋىپ الا قايقايدى.
اڭ-تاڭ قول تۇرىپ قالادى. باتىر الدىنداعى ايقاي شاعىلدىڭ باسىنا شىققانشا اسىعادى. ايقاي شاعىلدىڭ باسىنا شىعىپ قاراسا... مۇرىنى پىس-پىس ەتىپ قىزىل شاقا ۇل بالا جاتىر. جۇرەگى جارىلا قۋانعان بوكەنباي مەن ەسەت سول ارادا سوڭدارىنداعى جەتىرۋ قولىنا: «ەرتەڭ ەلگە بارعان بويدا ۇلان-اسىر توي بولادى!» — دەپ جار شاشادى.
بوكەنباي جۇرەگى جارىلىپ ەلىنە جەتسە، ءۇيى قاڭىراپ بوس تۇر. توركىنىنە كەتكەن ايەلى ءالى كەلمەگەن. باتىر قايىن جۇرتىنا ات شاپتىرادى. بارسا — ايەلى بەتىن تىرناپ جىلاپ وتىر دەيدى. «باتىرعا كورىنەر بەتىم جوق. جورىقتان قايتقاندا الدىنان الىپ شىعىپ قۋانتام با دەگەن شەكەسى تورسىقتاي ءسابيىم دۇنيەگە كەلگەسىن ءبىر اپتادان سوڭ شەتىنەپ كەتتى»، — دەپ زارلايدى دەيدى.
سونداعى قايىرشىنىڭ قاۋىس-قاۋىس دورباسىندا حان ورداسىنىڭ تورىندە جاتقانداي راحاتتانا ۇيقى سوققان باتىر وسى تىلەنشى ەدى. اتىن دا قايىرشى بەرىپ كەتكەن بالا دەپ تىلەنشى قويعان.
ودان بەرى ءتورت جىل ءوتتى. تىلەنشىنىڭ تەگىن ەشكىم بىلمەيدى. پىشىنىنە قاراساڭ — اۋماعان اكەسى. بىرەۋلەر: «بوكەنباي تەگىن كىسى ەمەس قوي، باياعىدا قايىرشى بوپ الدىنان شىعىپ جۇرگەن قىزىر ەكەن»، — دەسەدى. بىرەۋلەر: «بوكەنبايدىڭ ايەلى بالالارىم كوز ءتيىپ تۇرماي ءجۇر دەپ، جەر تۇبىندەگى توركىنىنە بارىپ بوسانىپتى. سول ارادا ءبىر ءپىراداردىڭ ايتۋىمەن جاس نارەستەنى ءبىر ەل كەزىپ جۇرگەن تەنتىرەندىگە بەرىپ جىبەرىپتى. «قىزىردىڭ بەرگەنىنە ءتىل وتپەيدى، قايىرشىنىڭ ۇستاعانىنا كوز تيمەيدى. ءبىراق، بۇل سىرىڭدى ەشكىمگە ايتپا. ءتىپتى، توسەكتەس كۇيەۋىڭە دە ايتپا»، — دەپتى دەيدى الگى كيەلى كىسى. سوسىن دا بوكەنبايدىڭ ايەلى تىلەنشىنى اينالىپ سۇيمەيدى ەكەن. «بۇل مەنىڭ بالام ەمەس، مەنىڭ بالام ناعاشىلارىنىڭ قورىمىنىڭ شەتىندە قالدى»، — دەيدى ەكەن دەپ سوعادى.
نە دە بولسا، بوكەنباي تىلەنشى دەگەندە وتقا ءتۇسىپ كەتە جازدايدى. ونى كورىپ بوكەنبايدى سىيلايتىندار دا تىلەنشىنىڭ استى-ۇستىنە تۇسەدى. مىنە، بۇگىن، سول تىلەنشى تورتكە تولىپ، توقىم سالدىرار توي جاساتپاق. تايعا ءمىنىپ، تاقىم باسپاق. مىنەر تايىن ءابىلقايىر حاننىڭ ءوزى اكەلىپ وتىر.
ناعاشىسى مەن جيەنى ءبىرىن-بىرى قاعىتىپ قويادى.
— ءاپىراي-ا، تورەنىڭ دە قولىنان مال شىعادى ەكەن-اۋ!
— تۇياعىنىڭ تۇياق ەرتىپ ورالاتىنىن ءبىلىپ وتىرسا، تورەنىڭ قولىنان نەگە مال شىقپاسىن!
ءابىلقايىر بوكەنبايدىڭ قولىندا ەكى كۇن جاتتى. تويعا كەلگەن جەتى رۋدىڭ جاقسىلارىمەن ءماسليحاتتاستى. ولار «حاننىڭ بۇل ءجۇرىسى تەگىن ءجۇرىس ەمەس شىعار. ەندى قاي جاققا جورىققا اتتانباق ەكەن؟» — دەپ كەلسە كەرەك. ءابىلقايىر جۇرەكتەرىن ورىنىنا ءتۇسىردى. ەكى كۇننىڭ ىشىندە جورىق جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز بولعان جوق. ەكى كۇن اسىپ، ءۇشىنشى كۇنى بوكەنباي مەن ەسەت حاندى ورداسىنا شىعارىپ سالدى. نوكەر بوپايدىڭ قاسىندا قالدى دا، ءۇش سالت اتتى ىلگەرى كەتىپ وڭاشا شەر تارقاتىستى.
ءابىلقايىر اڭگىمەسىن ارىدەن باستاپ، ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ قورعالاقتاي سويلەپ ەدى، بوكەنباي بىردەن ءتۇسىنىپ:
— ءيا، بىزگە، شىنىندا دا، تاۋدىڭ ىعىنا تىعىلساق تا، پانا ىزدەمەي بولمايدى! — دەدى.
وعان ەسەت تە باسىن يزەدى. حان ەندى ويىنداعىسىن تۇگەل اقتارا باستادى. بۇل گاپتى القاعا سالماسا، ارتى داۋلى بولارىن، ال القاعا سالسا، ورىسقا بودان بولامىز دەگەن اڭگىمەدەن جۇرت ۇركىپ كەتە مە دەپ قورقىنىش ايتتى. بۇل جولى ەكى باتىر اڭتارىلىپ قالدى.
— ءبىز بودان بولامىز دەمەسەك، وداقتاس بولايىق دەگەنىڭە اق پاتشا سويلەسپەيدى دە.
بوكەنباي باتىر ويلانىپ قالدى.
— ال، وسى مىنا وتىرعان قالماقتار مەن باشقۇرتتار وزدەرىن ورىس پاتشاسىنىڭ بودانىمىز دەي مە، وداقتاسىمىز دەي مە!
— بودانىمىز دەيدى.
— ەندەشە، سول قالماق پەن باشقۇرت ءولىپ جاتىر ما؟
ءتيىپ كەتسەڭ، ار جاعىنان «ءتايت» دەپ پاتشا شىعا كەلەدى.
— الگى ايۋكە ەلىنە بارىمتاشى شاپسا دا «ويباي، اسكەر بەرە كور» دەپ پاتشانىڭ اكىمىنە جۇگىرەدى دەيدى عوي. ءابىلقايىر ەكى باتىردىڭ بودان بولۋدان دا قاشا قويماس ءتۇرىن بايقاپ:
— ال وسىعان باسقالاردىڭ كوزىن جەتكىزە الامىز با؟ — دەپ ەدى.
— ءاي، قايدام، — دەپ ەكى باتىر باستارىن شايقادى.
— ەندەشە، اقساقالداردىڭ جيىنىنا ورىسقا وداق بول دەپ ەلشى اتتاندىرايىق دەپ رۇقسات اپ، ەلشىگە بودان بولامىز دەپ ايتقىزساك، قايتەدى.
ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز وتىرىسقان ۇشەۋ بۇدان باسقا امالدارى جوق ەكەنىن ۇقتى.
سودان بوكەنباي باشقۇرتتارعا بارىپ، رۋ باسىلارىمەن سويلەسىپ كوردى. ولار قازاقتاردىڭ كوڭىلىنە نە قاشىپ جۇرگەنىن ۋفا اكىمدەرىنىڭ قۇلاعىنا سالدى.
كەلەسى جىل كوكتەمدە ءابىلقايىردىڭ ورداسىنا ءيىسى كىشى ءجۇزدىڭ، كىشى جۇزگە جاقىن وتىرعان ۋاق، كەرەي، قىپشاق، ارعىننىڭ كەيبىر رۋلارىنىڭ تىزگىن ۇستارلارى باس قوستى. ءبارى دە: «قازاقتىڭ وزىنە سالساق، جوڭعارلارمەن جاعالاس ۇزاققا سوزىلىپ كەتەر ءتۇرى بار. ورىستان كومەك سۇراماسقا امال قالمادى»، — دەگەن اڭگىمەگە كەلىستى. ولار حان ورداسىنان ءبىر-بىر باعىلان جەپ: «پاتشاعا ءبىزدىڭ اتىمىزدان ەلشى اتتاندىرۋىڭا كەلىسەمىز»، — دەپ تاراستى. كوكتەم باسىندا باشقۇرت الدارباي كەلىپ قازاق ەلشىلىگىن ۋفاعا الىپ كەتتى.
ەندى، مىنە، سول ەلشىلىك سوڭىنا اق پاتشانىڭ ەلشىلىگىن ەرتىپ ۋفادان بەرى شىققانىنا دا ءبىراز كۇننىڭ ءجۇزى بولدى. باياعى سىردى تەك بوكەنباي، ەسەت ۇشەۋى عانا بىلەدى. باسقا جان بالاسىنا ءالى كۇنگە اۋىزدارىنان شىققان ەمەس. ەرتەڭ ەلشىلىك كەلگەسىن نە دە بولسا، كورىپ الماق. ءقازىر ءابىلقايىردى ءبىر جاعىنان بىتەۋ جاراداي ىشتە بۇعىپ جاتقان سول ءبىر قۇپيا قيناسا، ەكىنشى جاعىنان رۋ باسىلارىنىڭ كەيىنگى كەزدە بىر-بىرىنە ەرسىلى-قارسىلى شۇبىرىسىپ جاسىرىن ءماسليحاتتاسقانى جانىنا باتىپ ءجۇر. ادەيى ۋادەلەسىپ قويعانداي اق پاتشانىڭ ەلشىلىگىن قابىلدايمىن دەپ اق وتاۋ تىگىپ ابىگەرلەنىپ جاتقان حان ورداسىنا ەشقايسىسى جولامايدى.
جەر تۇبىنەن «قول استىمداعى ۇلىسىممەن بودانىڭا كىرەم» دەپ ەلشى شاقىرتىپ، ول كەلگەندە سوقيعان قارا باسىنان باسقا جان شىقپاسا تىرىدەي جەرگە كىرگەنى دە.
كەيىنگى كەزدە ۋفا جاق كوكجيەككە ۇرەيلەنە قارايتىندى شىعاردى. ءازىر ايتەۋىر بۇلدىراعان كوك ساعىمنان باسقا ەشتەڭە كورىنە قويعان جوق. قاشانعى سولاي تۇرا بەرەر دەيسىڭ. نۇرالىنىڭ كەتكەنىنىڭ وزىنە سەگىز كۇننىڭ ءجۇزى بولىپ بارادى. ەندى كوپ ۇزاماس، ءبىر حابارى شىعىپ قالار.
ءابىلقايىردىڭ قاراي-قاراي كوزى تالدى.
ءۇشىنشى ءبولىم
ارباسۋ
ب ا ق قاراعان جىگىتتىڭ
باسىندا بولار ايلاسى.«قوبىلاندى باتىر» جىرىنان.
كوسەنىڭ يەگىندەي كوك سۇرلانىپ جاتقان جىلماعاي تەگىستىك بىرەسە كۇمىس قىلشىقتانىپ تۇراتىن بوز سەلەۋلى دالاعا، بىرەسە تىربيىپ سوراڭ، جاپاق وسكەن سورتاڭىت جازىقتارعا كەزەك ۇرىنىپ، جەر رەڭى وزگەرەيىن دەدى. كوز ۇشىندا كوگەرىپ تۇرىپ الىپ، ماڭىنا جۋىتپاي جىگەرىڭدى قۇم قىلاتىن مۇنار تاۋلار ەندى جولدىڭ ەكى بەتىنەن كەزەك ۇشىراسىپ، زورىققان نار قوسپاقتاي سۇلاي جىعىلىپ قالىپ جاتىر. الىستان اسپانمەن تايتالاسىپ ايبىندى كورىنگەنمەن، قاسىنا كەلسەڭ — بىر-بىرىمەن جالعاسپاي ءار جەر-ار جەرگە ساڭكيىپ-ساڭكيىپ وقشاۋ بىتكەن كەرتىك-كەرتىك كەمەر بيىكتەر ەكەن. ەشقايسىسىنىڭ باۋىرىنان ءوسىپ تۇرعان كوگەرىس، جورىتقان اڭ، جايىلعان مال، قىبىرلاپ-قيمىلداپ جۇرگەن تىرشىلىك بەلگىسى بىلىنبەيدى. كەيبىرەۋ وسىناۋ الاتاعاناق تەگىستىككە دىرىلدەپ-دىرىلدەپ قاتا قالعان باۋىزداۋ قانداي قاراقوشقىلدانىپ قاتپارلانىپ قالىپتى، ال ەكىنشى بىرەۋلەرى باياعى ەرتەگى دۇنيەنىڭ تاۋسوعار الىپتارىنىڭ ءبىرى ۇشان دالانىڭ پۇشپاق-پۇشپاعىندا وتىرعان اۋىلداردىڭ بارلىق كۇلىن جيىپ اكەپ ءبىر جەرگە ءۇيىپ كەتكەندەي كۇپ-كۇلگىن. شىنىندا دا، مىناۋ بەلۋاردان شالعىن كەشىپ، كوككە بويلاعان قارا ورماننىڭ اراسىندا وسكەن بەيتانىس جولاۋشىلار ءۇشىن توڭىرەگىندەگى كول-كوسىر كەڭىستىك ءبىر عالامات ءورتتىڭ ورنىندا قالعان ايلاپات ورتەڭدەي ەدى. قايدا قاراسا دا، كورەتىندەرى — سول قارا قوشقىل قاتپار-قاتپار توبەشىكتەر مەن كۇل شاشىپ تاستاعانداي سۇپ-سۇر القاپ.
«تاڭ اتقالى كوزدەرىڭ قاجىعان شىعار. ءبىر اۋىق ماعان قاراي قويىڭدارشى!» — دەگەندەي كەيدە جىلانداي يرەلەڭدەپ ىرعىز ارناسى جارق ەتە قالادى دا، ارتىنشا-اق قايقاڭداپ قايتا قاشا جونەلەدى. وزەن جارق ەتە قالعاندا شولپ ەتىپ بالىق سەكىرەدى، قالىڭ قۇراقتى سىتىر ەتكىزىپ قۇس ۇشادى. مانادان بەرى قالعىپ كەلە جاتقان سۇلەسوق كەرۋەنگە دە جان بىتەدى. گۇرس-گۇرس مىلتىق اتىلىپ، كەۋ-كەۋ اڭگىمە، كەڭك-كەڭك كۇلكى ەستىلەدى.
ىرعىزدىڭ تاعى دا سونداي ءبىر جەر تۇبىنەن وراعىتىپ كەلەر ۇلكەن يىنىنە ەندى جاقىنداي بەرگەندە الدا كەتىپ بارا جاتقان سارى الا كۇيمەنىڭ قاسىنداعى نوكەردىڭ ءبىرى شاۋىپ كەپ:
— مىلتىق اتىلماسىن. ەندى كوپ ۇزاماي وتكەل بولادى. وتكەل اۋزىندا ءبىزدى كۇتىپ حانزادا تۇر، — دەدى.
جۇرت مىلتىقتارىن جالما-جان قاپتارىنا سالدى. الدارىنان تاعى دا ءبىر قايقاڭ ءدوڭ كەزىكتى. قايقاڭ ءدوڭنىڭ باسىنا كوتەرىلىپ ەدى، ىرعىز يرەلەڭدەپ تاعى دا الدارىنان شىقتى.
سارى الا شاتىردىڭ ىشىندە سالتانات كيىمىن كيىپ، بۇگىنگى كەزدەسۋدىڭ ءجون-جوسىعىن ويلاپ وتىرعان تيەۆكەليەۆ ءبىر ءسات باسىن كوتەرىپ ىلگەرى قارادى. سۇيىندىك باتىر ايتىپ كەلگەن مىڭ اتتى قارا شوعىر كوزىنە تۇسە قويمادى. سوسىن تاعى دا باسىن باۋىرىنا الىپ سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ نۇسقاۋىندا ايتىلعان رەسمي ءسوزدى اۋەلى تاتارشالادى. ورىسشا جازىلعاندا ەتىكشىنىڭ قاققان شەگەسىندەي ءوز ورىنىندا قادالىپ تۇرعان مىعىم سوزدەر تاتارشالاعاندا ءسال سولقىلداقتاۋ شىعا ما قالاي؟ ال ءوزى شالا-پۇلا بىلەتىن قازاقشاعا اۋدارىپ كورىپ ەدى، بەت-بەتىنە قاشىپ پىشىرادى دا كەتتى. ءبىراق، امالى قايسى، كەلىسسە دە، كەلىسپەسە دە ايتادى عوي.
ەلشى تاعى دا باسىن كوتەرىپ العا قارادى. كەرۋەن وتكەلگە كەلىپتى. وتكەلدەن الدىمەن سارى الا كۇيمە ءوتتى. حانزادا قاي جاقتان شىعار ەكەن دەپ توڭىرەگىنە كوز سالىپ ەدى، ءدال قارسى الدارىنداعى قىراڭنىڭ باسىندا قاقشيىپ تۇرعان تورت-بەس اتتى قيمىلدايىن دەدى. «بار بولعاندارى وسى-اق پا؟» — دەپ ويلاپ ەدى، قىراڭنىڭ ار جاعىنان قىلتيعان-قىلتيعان شوشاق بورىكتەر سامساپ قويا بەردى. قايدان مىڭ بولسىن، اينالاسى ەكى ءجۇز-ۇش جۇزدەن اسار-اسپاس. تيەۆكەليەۆتىڭ كوڭىلى ءبىر ءتۇرلى ورتايىپ سالا بەردى. پالەن كۇننەن بەرگى جول سوقتى ءجۇرىس ەندى بىلىنەيىن دەدى. كەنەت بەلى كىلت ەتە قالىپ، ەكى قولىمەن ءبۇيىرىن تايانىپ، مىقشيىپ ءبىراز وتىردى. قارسى الدىنان قاپتاي قىبىرلاپ كەلە جاتقان قارا شوعىرعا ءتىسى اۋىرعانداي تىرجيا قارايدى. ءبىراق ەسىنە تاعى دا نۇسقاۋ قاعاز ءتۇستى. «كەلىسسوز كەزىندە ءوزىڭدى ۇلى يمپەراتور اعزامنىڭ اتاعىنا لايىق ەڭسەڭدى جىقپاي كەربەز ۇستاۋىڭ كەرەك، قانداي قيىن جاعدايدا ادەپتەن اتتاماي سىپايى بولا بىلۋگە مىندەتتىسىڭ».
اتتارىن اياڭداتىپ جاقىنداپ كەلە جاتقان ايعىر توپتىڭ قاق الدىنداعى مىنا ءبىر قۇندىز بورىك، ءداۋ دە بولسا، حانزادا شىعار. جەر تۇبىنەن ءتىسى اقسيىپ كۇلىپ كەلەدى. قالعاندارى حانزادادان ءبىر ات بويى كەيىن كەلەدى. شەتتەرىنەن پاڭ. حانزادادان باسقا ەزۋ جيىرعان ەشقايسىسى جوق.
حانزادا سارى الا كۇيمەگە جيىرما ادىمداي قالعاندا اتىنان ءتۇستى. ونى كورىپ قاسىنداعىلار دا جاپا-تارماعاي اتتارىنان تۇسە باستادى. بۇلارىنا دا شۇكىر. ەلشىلىكتەگىلەر مۇنى سىرتىنان سىناپ-مىنەپ كەلەدى عوي. «پاتشا اپايىمىزدىڭ جەر تۇبىنەن ەلشى جىبەرىپ وتىرعان ەلى قانداي ەكەن، كانى، كورەيىكشى!» — دەپ سىپسىڭداسىپ كەلە جاتقان شىعار-اۋ. مىناۋ بەيتانىس ەلدىڭ حانزاداسى جول ۇستىندە حابار سۇراي جولىققان جولاۋشىداي قاسىنا تاسىراڭداپ شاۋىپ جەتىپ كەلسە، قايتەر ەدى... قايتا وزدەرىنىڭ ءجون-جورالعىدان حابارلارى جوق ەمەس ەكەن...
اتتارىن جەتەلەپ جاياۋ كەلە جاتقان قازاقتاردى كورىپ، بۇنىڭ دا كۇيمەسىنەن تۇسە سالعانى دۇرىس بولماس. قانشا دەگەنمەن، ول ەرتەڭ بودانىڭ بولامىن دەپ وتىرعان كوشپەندى جۇرتتىڭ حانزاداسى دا، بۇل اتاعى جەر تىتىرەتكەن ىرگەلى يمپەريانىڭ ەلشىسى عوي. ولار ءالى دە جاقىنىراق كەلسىن. ەكى ارادا بەس قادامداي جەر قالعاندا بارىپ كۇيمەسىن توقتاتتى. بالا سۇلتانمەن قۇشاقتاسپاي دا، قول الىسپاي دا، يىعىنان قاعىپ امانداستى.
— كۇللى قىرعىز-قايساق ورداسىنىڭ باس حانى ءابىلقايىر عازى ءباھادۇر حان، ونىڭ قول استىنداعى كۇللى قىرعىز-قايساق جۇرتى مەن كۇللى قىرعىز-قايساق عاسكەرى، قادىرمەن رۋ باسى بيلەر مەن باتىرلار تەگىس ساۋ-سالامات پا؟! — دەدى داۋسىن سوزىپ، حانزادانىڭ قاسىنداعى نوكەرلەرى دە تەگىس ەستىسىن دەگەن ويمەن.
— راقمەت. شۇكىر، الديار حانىمىز دا، كۇللى قازاق جۇرتى دا تەگىس امانشىلىقتا. ۇلى مارتەبەلى ءھام شاراپاتتى، ءھام ەرجۇرەك، ءھام كەمەڭگەر رەسەي ەلىنىڭ الديار پاتشاسى اننا ھيۋان قىزى اعزامنىڭ قادىرمەندى ەلشىسى قۇتلۇق مامبەت مىرزا، ءبىزدىڭ ەلىمىزگە قوش كەلىپسىز! — دەدى نۇرالى بالا بولسا دا ورنىقتى سويلەپ.
— قۇدايعا شۇكىر، — دەدى تيەۆكەليەۆ.
— «قانشا دەگەنمەن جول ۇزاق، شارشاعان شىعار. بەيتانىس جەردىڭ وي-شۇقىرى كوپ، الدىنان بارىپ ءوزىڭ باستاپ اكەل!» — دەپ الديار حان جىبەرىپ ەدى، — دەدى نۇرالى.
— كوپ-كوپ راقمەت! وردا بۇل ارادان الىس پا؟
— ءبىز شىققالى ءتورت كۇن بولدى.
تيەۆكەليەۆ حانزادانى كۇيمەسىنە شاقىردى. حانزادا قيپاقتاپ توڭىرەگىنە قارادى. ەلشىنىڭ نۇرالىعا تاياۋ تۇرعان وتىز شاقتى رۋ باسىلارىنا سوندا بارىپ كوزى ءتۇستى. حانزادانىڭ وڭ جاق يىعىندا قۇلاعالى تۇرعان قارا شوقىداي تۇنجىراپ ءبىر دوڭگەلەك ءجۇز ەتجەڭدى قارا سۇر كىسى تۇردى. شويىننان قۇيعانداي شومبال كىسى. قاس-قاباعىنان ءسال بولسا دا، جىلى شىراي، ىقىلاس تابى كورىنسەيشى، ءسىرا. بەت-اۋىزىنا بەس باتپان ءزىل جيىپ العانداي. تىرىسقان ماڭدايىنىڭ ءاجىم ەكەش ءاجىمى دە بىلەم-بىلەم. تۇكسيگەن جۇندەس قاباعى، ەكى تاناۋى دەلديگەن ەتتى مۇرىنى، تومسىرايعان قاپ-قالىڭ ەرىندەرى ءوز سالماقتارىن وزدەرى كوتەرە الماي تۇرعانداي سالبىراپ-سالبىراپ كەتكەن. سول ءبىر شەتىنەن سالبىراپ، شەتىنەن تۇنجىراپ تۇرعان ءزىل-باتپان بەت-الپەتتىڭ بار سالماعى سوعان ءتۇسىپ ابدەن بولدىرتقانداي كىرجيگەن الا كوز كىسىگە تۇسپەي، ايدالاعا كىلگىرە قارايدى. ودان ءبىر ادىم كەيىن قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان سۋسار بورىكتىلەر تىلدەرىنە تەرىسكەن شىققانداي تومسارا-تومسارا قاپتى. ەلشى باسىن ءيىپ سالەم مەزىرەت جاسادى. رۋ باسىلارى وعان، قاپەلىمدە، قانداي جاۋاپ بەرەرلەرىن بىلمەي ساسقالاقتاپ قالعانداي بىر-بىرىنە قاراستى. تيەۆكەليەۆ كۇيمەسىنە بەتتەدى. رۋ باسىلار ەكى ءبولىنىپ، كۇيمەنىڭ ەكى جاق قاپتالىنا شىقتى. قالعان نوكەرلەر دە ولاردىڭ ىستەگەنىن ىستەپ، ارتتارى كەرۋەننىڭ ەكى جاق قاپتالىن الا ءجۇردى.
بىر-بىرىنە سىناي قاراسقان سىپايى ەكى قارا شوعىر سول ءۇن-تۇنسىز قالىپتارى ىرعىزدى جاعالاپ ىلگەرى تارتتى.
نۇرالى سۇلتاننىڭ سوڭىنا ەرگەسىن دە ءۇشىنشى كۇنى ءتۇس اۋا جولبارىس جوندانىپ جاتقان قۇماق جالدىڭ قىر ارقاسىنا شىققان جالعىز وركەشتەي وقشاۋ بىتكەن ماڭتوبەنىڭ قاراسى كورىندى. وقشاۋ توبەنى شىر اينالا قورشاپ اق جۇمىرتقا ۇيلەر تىگىلىپتى. كولەڭكە بىتكەن ىعى-جىعى ادام. ءبارىنىڭ دە كوزى مىناۋ كەربەز اياڭداپ كەلە جاتقان وزگەشە كەرۋەندە.
اۋىلعا ەكى شاقىرىمداي جەر قالعاندا وڭكەي اق بوز ات مىنگەن ەلۋ شاقتى ەگدە كىسىلەر الدارىنان شىعىپ، دومالاق توبەنىڭ كۇنگەي بەتىنە قاراي باستاپ ءجۇردى. الدارىنان بىلايعى اۋىلدىڭ بارىنەن بولەكتەپ تىگىلگەن تورت-بەس ءۇي شىقتى. سول الا-بوتەن تورت-بەس ءۇيدىڭ جەلكەسىنە قولدارىنا شيراتىلا ورالعان بىردەڭەلەردى ۇستاپ سىپتاي-سىپتاي سىمباتتى جىگىتتەر تىزىلە قالىپتى. كۇيمە سولاردىڭ تۇسىنا جەتە بەرىپ توقتادى. جىگىتتەر قولدارىنداعى وراۋلى نارسەنى جايىپ جىبەرىپ ەدى — قىزىلدى-جاسىلدى قالى كىلەمدەر جارق ەتە قالدى. بىر-بىرىنە جالعاستىرىلا جايىلعان قالى كىلەمدەردىڭ ءبىر شەتى ورتاداعى اق جۇمىرتقا ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنا تىرەلىپ، ەكىنشى جاق شەتى كۇيمەنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا جەتتى.
كۇيمەدەگى ەلشىنى سويداۋىلداي-سويداۋىلداي ەكى جىگىت ەكى جاق شىنتاعىنان كەپ كوتەرىپ الدى.
ەڭگەزەردەي ەكى جىگىتتىڭ يىعىندا كەتىپ بارا جاتقان ەلشىگە ءوز نوكەرى اۋىزدارىن اشىپ قاراپ قالىپتى. ءۇي-ۇيدىڭ كولەڭكەسىندە دە جابىر-جۇبىر اڭگىمە. ماڭتوبەنىڭ كۇنگەي تۇسىندا مونشاقتاي ءتىزىلىپ جاتقان ويماق كولدەردىڭ ورتاسىنا ورنالاسقان ءساندى اۋىلدىڭ جەلكەسىندەگى ۇستەرىنە وقا، قامقا جامىلىپ، كۇنگە شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتىپ تۇرعان وقشاۋ توپ بۇلار جاققا يەكتەرىن سىلتەسىپ بىردەڭە دەپ قويادى.
ەلشى وزىنە ارناپ تىگىلگەن كۇمبىرەگەن اق وردانىڭ قاق تورىنە كەپ جايعاستى. بوساعادان تورگە دەيىن تۇپ-تۇتاس قالى كىلەم توسەلىپتى. جوعارى قاراساڭ — شاڭىراقتىڭ قارىنان، قاز-قاتار ۋىقتاردان ۇزىندى-قىسقالى، قىزىلدى-جاسىلدى كۇلتەلەر توگىلىپ ءتۇر. جان-جاعىنىڭ ءبارى بىرىنەن-بىرى وتكەن تۇكتى كىلەم.
تيەۆكەليەۆكە مىناۋ وتاۋ ۇناپ وتىر. «قالماقتاردان گورى مىنالار ۇيلەرىن الەكەي-كۇلەكەيلەۋگە كوبىرەك ءمان بەرەدى ەكەن-اۋ»، — دەپ قويدى ىشىنەن.
ۇيگە حانزادا مەن ءبىر توپ نوكەر جىگىت كىردى. جىگىتتەردىڭ ءبىرى سول قول جاقتاعى ارنايى اسپاعا ىلىنگەن كوش قۇلاش قارا سابانى پىسپەكتەي باستادى. ءۇي ءىشىن مۇرنىڭدى قىتىقتار كۇمىلجى قىشقىل ءيىس جايلاپ بارادى.
سابا ءپىسىپ تۇرعان جىگىت شۇپىلدەتە تولتىرىپ بەرگەن سارى قىمىزدى حانزادا الاقانىنا سالىپ اكەپ ەلشىگە ۇسىندى.
— سۋساپ كەلگەن شىعارسىز، سۋسىن الىڭىز.
تيەۆكەليەۆ زەرەننىڭ بەتىندە شۇپىرلەپ جۇرگەن قوزىنىڭ قۇمالاعىنداي قاپ-قارا مايلاقى دومالاقتاردان تىكسىنىپ، ەرنىنە ازەر اپاردى. ءبىراق، ءدام تاتىپ كورىپ ەدى. مەيىلى تارتىپ بارادى. ماڭدايىنا سۋىق تەردىڭ قالاي شىپ ەتكەنىن بىلمەي قالدى. «قىمىزدارى دا قالماقتاردىكىنەن وزگەشەلەۋ»، — دەپ ويلادى كورگەن-بىلگەنىنىڭ ءبارىن ىشتەي جىپكە تىزە باستاعان ەلشى.
— ال، ەندى، ەلشى مىرزا، مىناۋ وزىڭىزگە ارناپ تىگىلگەن ءۇي. دەمالا بەرىڭىز. حابار وزىمىزدەن بولار، — دەپ نۇرالى ورنىنان تۇردى.
اباجاداي اق وتاۋ قۇلازىپ بوس قالدى. تيەۆكەليەۆ ىرگە جاعىنداعى قۇس جاستىققا شالقالاي جىعىلىپ، اشىق قالعان سىقىرلاۋىق ەسىكتىڭ اراسىنان قىلاڭىتىپ تۇرعان كۇنگەي بەتتەگى اۋىلعا كوز تاستادى. الگىندە عانا بۇدان شىققان حانزادا ماناعى تۇكسيگەن-تۇكسيگەن وتىز شاقتى رۋ باسشىلارىنىڭ قورشاۋىندا كول ورتاسىنداعى اۋىلعا قاراي بەتتەپ بارادى. كول جاقتاعى اۋىلدىڭ قاق ورتاسىنداعى كۇمبىرەگەن اق ءۇي حان ورداسى بولسا كەرەك. جەلكەسىندە سىپتيعان-سىپتيعان سىپتىعىر جىگىتتەر قازداي ءتىزىلىپ تۇر. الگى سارى الا توپتىڭ انادايدان الدارىنان شىعىپ، قولتىقتارىنان دەمەپ ءتۇسىرىپ الىپ، اتتارىن الدەقايدا جەتەلەپ الا جونەلىستى. دۋاداقتاي-دۋاداقتاي سەمىز بيلەر ومىراۋلارى جارقىلداپ اق وردانىڭ كۇنگەي بەتىنە اينالىپ كەتتى.
ءجۇرىس سوقتى تيەۆكەليەۆ حان وردا جاققا قاراپ جاتىپ، كوزىنىڭ قالاي ءىلىنىپ كەتكەنىن دە بىلمەي قاپتى. ءبىر ۋاقىتتا الدەكىمنىڭ قاسىنا كەپ ۇستى-ۇستىنە تاماق كەنەگەنىنەن ويانىپ كەتتى. قاسىنا كەلىپ تۇرعان باشقۇرت تايماس ەكەن.
— ەلشى مىرزا، حان مالدارىن ۇرى-قارى الىپ كەتىپ جۇرەر، ءبىزدىڭ باقتاشىلارعا قوسىپ قويسىن دەپتى.
تيەۆكەليەۆ ونشا ويلانعان جوق. باسىن يزەي سالدى. ءبىراق، سوسىن قايتىپ كوزى ىلىنە قويمادى. ءۇي ماڭىندا جاپىر-جۇپىر داۋىستار كوبەيدى. شاماسى، ەلشىلىك ادامدارىنىڭ بۇدان باسقاسى تۇگەل سىرتتا جۇرسە كەرەك. سولداتتارعا شاتىر تىگىپ جاتىر ما، ارباداعى زاتتاردى ۇيلەرگە كىرگىزىپ جاتىر ما — ايتەۋىر ابىر-سابىر.
ول كۇنى حان وردا جاقتان كەشقۇرىم اۋزى-مۇرنىنان شىعارىپ ۇيمە تاباقتار كوتەرىپ اكەلگەن داياشى جىگىتتەردەن باسقا ەشكىم اياق ءىزىن سالمادى.
ەلشى تاماقتانىپ العاسىن سالقىندايىن دەپ سىرتقا شىعىپ ەدى. ءتۇن ورناپ قالعان ەكەن. شارشىسىنا ابدەن تولعان جارىق اي جەر مەن كوكتىڭ اراسىن ماناعى شارا تولى سارى قىمىزداي جۇپ-جۇمساق نۇرعا مالىپتى. اينالا تۇگەل اپپاق. كۇندىز جارىقتا قارا شاعىر مەن قارا جۋسان مول ءوسىپ قاراۋىتىپ كورىنگەن ماڭتوبە ءقازىر سىلتىدەن شىققان سۇيەكتەي بوزارىتىپ كەتىپتى. ونىڭ قاق توبەسىندەگى كوك نايزالى ساقشى دا اق ءمارماردان قاشاپ شىعارعان تاس مۇسىندەي. ساقشىدان اناداي جەرگە بارىپ، جان-جاعىنا كوز سالىپ ەدى، توڭىرەگى شۇپىرلەگەن وت. ءۇيدى-ۇيدىڭ الدىندا لىپىلداپ جانىپ جاتقان جالپىلداق وتتىڭ قاسىندا ەرەڭ-سەرەڭ قيمىلداپ قاتىن-قالاش، بالا-شاعالار ءجۇر. بار ماڭايعا جارقىلداتىپ جاقۇت مونشاق ءتىزىپ تاستاعانداي. كوز ۇشىندا بالقىعان قورعاسىنداي مولتەڭدەپ ويدىق-ويدىق كولدەر كولكيدى. سۋ ورتاسىنان الدەنەلەر جارق ەتىپ كوككە قارعىپ شىعادى دا، قايتادان شولپ ەتىپ كولگە كۇمپ بەرەدى. اسپانداعى اي شاتىناي سىنىپ جەرگە تۇسكەندەي اينالاعا جارق-جۇرق وت شاشىرايدى. ول مىناۋ ساۋمال كول، ايلى ءتۇن، ماۋجىراعان تىنىشتىققا راقاتتانىپ شورشىپ ويناپ جۇرگەن بالىقتار ەدى. سۋ ەركەسىنىڭ الگى قىلىعىنا ءماز بولعانداي كول جاعاسىنداعى قاراۋىتقان قالىڭ قۇراقتىڭ اراسىنان باقا شۋلايدى، شىلدەلىك شىرىلدايدى. الدەبىر ماقۇلىق ساق-ساق ءتىس قايرايدى. جەلسىز تۇندە جىم-جىرت مۇلگىپ تۇرعان كوك قۇراق كەنەت بىرەۋلەر ۇمار-جۇمار الىسقانداي وز-وزىنەن بۇلقىنىپ قويا بەرەدى. سول ساۋمال كولدەردەگى ءتۇن ىشىندە تىنىم تاپپاي جاتقان مىگىرسىز تىرشىلىك ۇنىنە ەلىككەندەي جايىلىپ جۇرگەن جىلقىلار ۇستى-ۇستىنە پىسقىرادى. جەلى باسىنان قۇلىن كىسىنەپ، ءۇي سىرتىنان بوتا ىڭىرسيدى. جەر تۇبىنەن: «بالام، ابىرجىما، مەن مۇندامىن» دەگەندەي ەنەسى اندەتە بوزدايدى.
تيەۆكەليەۆ مىناۋ ايدىن كولدەردى جاعالاي قونعان ايلى تۇنگى اۋىلدى نەگە تەڭەرىن بىلە الماي تۇر. ايتەۋىر بۇل ءتۇپ تۇيسىگىمەن تۇگەل ءتۇسىنىپ، تاۋسىلا ەلىگىپ تۇرعان ادەمى كورىنىس. باسقالار ءقايتىپ تۇر ەكەن دەپ، قاسىنداعى سەرىكتەرىنە قاراپ ەدى، ولاردىڭ دا اۋىزدارى اشىلىپ قاپتى. وسىناۋ ايلى تۇنگى جايباراقات تىرشىلىك، مىناۋ ۇلان-اسىر دۇنيە تەك دەلسال راقاتقا، كوڭىلىنە قاناعات پەن راقىمنىڭ نۇرىن دارىتقان ماۋجىر تىنىشتىققا جاراتىلعان، ونىڭ ۇستىندەگى بىر-بىرىنە سۇقتانعان نايزا، بىر-بىرىنە شىتىنعان قاباق، ءبىرىن-بىرى اياقتان شالماق ايلا-شارعى، قۇلتا-بوپسا — ءبارى-بارى كۇپىرلىك، تەك جۇمىر باستى پەندەلەردىڭ وزدەرىنە عانا ەمەس، جاساعان يە جاپپار حاقتىڭ ءوزى اسا زور شابىتپەن، ماحابباتپەن، مەيىرىممەن جاراتقان مۇنشالىقتى ءمىنسىز، مۇنشالىقتى كوركەم عاجايىپ دۇنيەگە دە كەسىرى تيەتىن كەشىرىمسىز قيانات دەپ تۇرعانداي.
سۋداعى، قۇرلىقتاعى بارشا ماقۇلىق وزىنە بىتكەن تىل-تۇيسىكپەن مىنانداي بەيبىت تۇنگە راقاتتانا العىس ايتىپ، بىر-بىرىمەن ءتىل قاتىسىپ جاتقان ماۋجىر تۇندە تەك ادامداردىڭ عانا نە ويلاپ، نە ىستەپ جۇرگەندەرى بەلگىسىز. مىنانداي تىمىق كەشكە كورىك قوسقان كوپ ءۇننىڭ ىشىندە تەك سولاردىڭ عانا ءۇنى ەستىلمەيدى.
شىنىندا دا، مىناۋ جىپىرلاي قونعان كوپ اۋىلدىڭ ادامدارى نەگە تىپ-تىنىش؟ ءبارى دە الدەبىرەۋلەردى كوز جازباي باقىلاپ، الدەنەگە قۇلاقتارىن ءتۇرىپ تىڭ تىڭداپ جاتقانداي. بالكىم ولاردىڭ اڭدىعانى بۇلار شىعار، مىناۋ جەر بەتىنەن سامساپ جەتىپ كەلگەن جات ءوڭ، جات ءتىل بەيتانىس جاندار نە ىستەپ، نە قويار ەكەن دەپ باعىپ وتىرعان بولار. ۇلان-اسىر تابيعاتتىڭ قالعان بولىگىنىڭ بىر-بىرىمەن ءۇعىسىپ-تۇسىنىسىپ، ءبىر تۇتاس جاراستىقتى الەمگە اينالىپ كەتە قويۋى قانشالىقتى وڭاي بولسا، مىناۋ ءتۇرى الۋان، ءتۇسى الۋان، ءتىلى الۋان، مۇددەسى الۋان ەكى اياقتى پەندەلەردىڭ تانىسا، تابىسا، تۇسىنىسە كەتۋى سونشالىقتى قيىن شىعار. سوندىقتان دا كۇندە ءوز قىزىعى وزىندە ءماز-مايرام ابىر-سابىر بولىپ جاتاتىن مىناۋ قازاق اۋىلى دا بۇگىن بوتەن كوزدەن سىر ساقتاپ، ءبۇيتىپ جىم-جىرت بۇيىعا قالعان شىعار.
تيەۆكەليەۆ قاراۋىل توبەدەن ءتۇسىپ باۋرايداعى وزىنە تىگىلگەن ۇيگە بەتتەدى.
پالەن ۋاقىتتان بەرگى سەلكىل ءجۇرىس پە، الدە الدىندا تۇرعان ءالى بەيمالىم، ءالى ءدۇدامال ەرتەڭگى كۇن بە، جوق مىناۋ بارشا جان يەسىنىڭ ءبارىنىڭ بويىنا الدەبىر ەلەگىزۋ مەن ەلىگۋدىڭ سيقىرىن شىم-شىم دارىتىپ تۇرعان ايلى ءتۇن بە — ەلشى ول كۇنى تاڭ اتقانشا توڭبەكشىپ ۇيىقتاي الماي شىقتى.
ەرتەڭىنە تاڭ جارقىراپ اتتى. كۇن شىقپاي جاتىپ ۇي-ۇيدەن ءبىر-بىر كەلىن تۇردى. جەلەكتەرىن جەلكىلدەتىپ بارىپ سەرپىپ تۇندىك اشتى. بىلەكتەرىن جارقىراتا ءجۇرىپ جۋىندى. سوسىن ۇيگە كىرىپ، قولدارىنا كونەك ۇستاپ بارىپ تۇيە ساۋدى. ءۇي الدىنداعى جەر وشاقتان يرەلەڭدەپ تاعى دا ءتۇتىن ۇشتى. سول ءبىر مامىر ايىنىڭ كوبەلەگىندەي وشاق باسى مەن ءۇي اراسىندا كولبەڭدەپ جۇرگەن جاس ايەلدەردىڭ قاي قيمىلى دا بيپاز، پاڭ، ادەمى.
ەندى ءبىر ۋاقىتتا ۇيدى-ۇيدەن قولدارىنا ءبىر-بىر جەز قۇمان ۇستاعان كاريالار شىعىپ، اۋىل سىرتىنا قاراي ماڭ-ماڭ باسىپ ۇزاپ بارادى. بارىپ-بارىپ جالپ ەتىپ وتىرا كەتەدى. ارقالارىنا جامىلعان مول شاپاندارىنىڭ استىندا ەكى يىقتارى بۇلكىلدەپ ءبىراز وتىرادى دا، قايتا تۇرەگەلەدى. ماڭ-ماڭ باسىپ ۇيلەرىنە بەتتەيدى. ولاردىڭ قيمىلى الگىندەگى كەلىنشەكتەردەن دە كەربەز، پاڭ. اسىعىس قيمىلداپ، اپتىعىپ جۇرگەن ەشكىم جوق. وسىنشا بويكۇيەز تىرشىلىكتە داۋ بولۋى، دالابا بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس سياقتى. مىناۋ ماڭ-ماڭ باسقان ماڭعاز ادامدار بىرەۋگە قانجار الا جۇگىرەدى، بىرەۋدىڭ جاعاسىنان جارماسىپ، اياعىنان شالادى دەگەنگە سەنىپ بولماستاي. «دۇنيەدە قويدان قوڭىر مومىن حالىق بولسا، وسىلار شىعار دەپ ويلاپ قالاتىنداي ەكەنسىڭ»، — دەدى تيەۆكەليەۆ ىشىنەن، تاڭعى سامالعا ءتوسىن توسىپ توبەنىڭ باسىندا تۇرىپ.
كۇن شىعا باستالعان ميمىرت قيمىل ءالى سول قىبىر-قىبىر قالپى. ماندىمايدى دا، توقتامايدى دا. انە ءبىر ەركەك ءبىر جاققا جول جۇرگەلى جينالسا كەرەك، ۇيىنە قىرىق كىرىپ، قىرىق شىقتى. سوندا دا بىردەڭەسىن ۇمىتىپتى. اناداي جەرگە ۇزاپ شىعا بەرىپ قايتىپ كەلدى. ءۇيىنىڭ كوك جەلكەسىنە توقتاپ، اتىنان تۇسپەي، داۋىستاپ ايەلىن شاقىردى. ۇيدەن ۇستىنە مالىنتىپ شۇبالاڭ كويلەك كيىپ، باسىنا مالىنتىپ شۇبالاڭ ورامال تارتقان ايەل سوزالاڭداپ شىعىپ، قالقي باسىپ، ات ۇستىندەگى كۇيەۋىنە بىردەڭە اپارىپ بەردى. سويتسە — شاقشاسى ەكەن. جىگىت شاقشاسىن ەرىنىڭ قاسىنا تىقىلداتىپ، شەتىنەن الاقانىنا ناسىباي توگىپ، اۋزىنا اپارىپ، ءتىلىنىڭ استىنا باستى دا، اياڭ بۇلكەكپەن كەتە باردى.
تيەۆكەليەۆ مىناۋ جايباراقات ەلدىڭ ءىش پىستىرار تىرشىلىگىنەن جالىعىپ كەتكەندەي، جالت بۇرىلىپ ۇيىنە بەتتەدى.
ۇيدە دە باستان اسىپ جاتقان شارۋاسى شامالى ەدى. قاق توردە قۇس جاستىققا شالقالاپ ءبىراز جاتتى. ودان جاستىقتى شىنتاعىنا باسىپ ءبىراز جامباستاپ كوردى. ودان اشىق تۇرعان ەسىكتەن حان ورداعا قاراپ ءبىراز تۇرەگەلىپ وتىردى. بۇلاي قاراي اياق باسقان ەشكىم كورىنبەدى. بۇگىن كەشەگىدەي ەمەس، حان وردانىڭ قاسى قاڭىراپ بوس تۇر. كەرمەدەگى اتتار سيرەگەن.
تيەۆكەليەۆ ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا اكەلىپ قويعان تەمىر ساندىعىنا باردى. قالتاسىنان كىلت شىعارىپ، قۇلپىن قوڭىراۋلاتا سىڭعىراتىپ ءتورت بۇراپ اشتى. ىشىنەن سىرتىن بىلعارىمەن تىستاعان ەكى تۇتىكشە سۋىردى. سوسىن ولاردان گورى اشەكەيى از قارا بىلعارى تۇتىكشەنى الىپ، ىشىنەن شيىرشىقتاپ ورالعان سارى قاعازدى سۋىرىپ، كوزىنە كوزىلدىرىگىن كيىپ، باجايلاپ وقي باستادى. ول — سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ وعان مىنا جابايى ولكەدە قىرعىز-قايساقتارمەن قالاي كەلىسسوز جۇرگىزۋ كەرەكتىگى جايىندا بەرگەن نۇسقاۋلارى ەدى. اياعىنا كانسلەر گراف گولوۆكين سويداقتاتىپ، ۆيسە-كانسلەر اندرەي وستەرمان ۇساق شيىرىپ قول قويعان وسىناۋ شيراتىلعان جىڭىشكە قاعازداردا وعان جات ولكەدە قالاي تۇشكىرىپ، قالاي تۇكىرۋدەن باسقانىڭ ءبارى تاپتىشتەلىپ كورسەتىلگەن ەكەن. ەڭ الدىمەن، بۇل وزىمەن بىرگە كەلە جاتقان قازاق ەلشىلەرىنەن ءابىلقايىردىڭ بۇنداي شەشىمگە نەگە تاۋەكەل ەتكەنىن، وعان وزگە قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ قالاي قارايتىنىن سۇراستىرىپ ابدەن باجايلاپ ءبىلىپ الۋعا ءتيىستى. ول نەمەلەر ماسكەۋدە نە ايتسا، جولدا دا سونى ايتتى.
«ءابىلقايىر قازاقتاردىڭ ەڭ باستى حانى. ول بۇل جاعدايدى بارشا قازاق رۋ باسشىلارىمەن اقىلداسىپ شەشتى». ەندى ول، نۇسقاۋ بويىنشا، قازاق ورداسىنا جەتكەن بويىندا، بوگدە ەشكىمدى قاتىستىرماي حاننىڭ وزىمەن كەزدەسىپ، پاتشاعا حاتتا جازعان، ەلشىلەرىنەن اۋىز ەكى ايتىپ جىبەرگەن ۇسىنىستارىن قايتا ءبىر پىسىقتاپ شىعۋى كەرەك. سوسىن جۇرت كوزىنشە حان ورداعا بارىپ، ءابىلقايىرعا جانە باسقا دا سۇلتاندار مەن رۋ باسشىلارىنا پاتشا الدياردىڭ قۇتتىمبەت قوشتايەۆ جانە سەيىتقۇل قۇدايقۇلوۆتان بەرىپ جىبەرگەن حاتتارىن ءوز قولىنا الىپ وقىپ، ايتىپ جىبەرگەن سالەمدەرىن ءوز قۇلاعىنان ەستىگەنىن، ءابىلقايىردى ءوز قارۋىنداعى ۇلىسى مەن ۇلى ورىس يمپەرياسىنىڭ قول استىنا الۋعا كەلىسىم بىلدىرگەنىن، وسىعان بايلانىستى ءابىلقايىر حانعا، باسقا دا سۇلتاندار مەن رۋ باسىلارىنا، كۇللى قازاق عاسكەرىنە ارنايى حات جولداپ، مىنا ءوزىن، سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ شىعىس ەلدەرى جونىندەگى ءتىلماشى الەكسەي يۆانوۆيچ تيەۆكەليەۆ مىرزانى ەلشىلىككە جىبەرگەنىن مالىمدەيدى. حانعا جانە جينالعان جۇرتقا ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزامنىڭ جاڭا بودانى — قازاق حانىنا، قازاق سۇلتاندارى مەن رۋ باسىلارىنا، كۇللى قازاق عاسكەرىنە ءوزىنىڭ نۇر سيپاتتى الديارلىق شاپاعاتىن ەشقاشان ايامايتىنىن، ءبىراق تەك ءوز سوزدەرىندە تۇرىپ، سەنىمدى دە ادال قىزمەت اتقارۋلارىن تالاپ ەتەتىنىن ايتادى. سول ءۇشىن دە ول، ەلشى تيەۆكەليەۆ مىرزا، قازاق حانىنان، سۇلتاندار مەن رۋ باسىلارىنان ورىس پاتشاسىنىڭ قول استىنا ءوز ەركىمىزبەن كىرەمىز، ونىڭ الدىندا بوداندىق پارىزىمىزدى ادال اتقارامىز دەپ، قولدارىنا قۇران ۇستاتىپ، انت الۋعا كەلگەنىن بايان ەتەدى. روسسيانىڭ قول استىنداعى ايۋكە حان دا، وزگە قالماق تايشىلارى دا، باشقۇرت رۋ باسىلارى دا وسىلاي ەتكەنىن اق پاتشا ءوز مارتەبەسىنە باعىشتالعان بۇنداي ىقىلاستى ءاردايىم اياق استى قالدىرماعانىن جانە قالدىرمايتىنىن، انت بەرگەن ادامدارعا ۇلى مارتەبەلى اعزامنىڭ بەرىپ جىبەرگەن سالەم-ساۋقاتى تاراتىلاتىنىن ەستەرىنە سالادى. تيەۆكەليەۆ حان ورداعا جينالعاندارعا قولدارىنا قۇران ۇستاپ، انت قاعازىنا مورلەرىن باسقاسىن، ءارقايسىسىنا ەل الدىنداعى قىزمەتى، ابىروي-اتاعىنا لايىق تارتۋ-تارالعى تاراتادى. سوسىن بارىپ ەلشى انت بەرگەندەرگە مانادان بەرگى ىشىندە تۇرعان جانە ءبىر شارتتى — قازاقتاردىڭ دا روسسيانىڭ قول استىنا قاراعان باشقۇرتتار سەكىلدى سالىق تولەيتىنىن جانە تەكتى تۇقىم وكىلدەرىنەن امانات بەرىپ تۇراتىندارىن ەستەرىنە سالادى. ەگەر حان مەن رۋ باسىلارى بۇل ايتقانعا كەلىسىم بەرسە، انت قاعازىنىڭ الگى شارت جازىلعان تۇسىنا ارنايى قول قويدىرىپ الادى. ال ەگەر ولار بۇل شارتقا ونشا قۇلىق كورسەتە قويماي جاتسا، قايتالاپ ايتىپ جاتىپ اۋىزىن اۋىرتپايدى. ءابىلقايىردىڭ انادا ءوز ەلشىلەرىنەن ايتىپ جىبەرۋگە ۇلگەرمەگەن، جادىنا كەيىن تۇسكەن جاڭا تالاپ، جاڭا شارتتار بولسا، ونى تيەۆكەليەۆ كەلىسىم شارتقا ءوزى كىرگىزىپ، قازاق حانىنا ارنايى قولحات بەرەدى. حان كەلىسىم شارتقا قول قويعاسىن ورىس ەلشىسى وعان پاتشا سارايىنا وزىمەن بىرگە جاڭا ەلشىلىك جونەلتۋ كەرەك ەكەندىگىن، ولارعا موسكۆادا بارلىق جاعداي جاسالاتىنىن ايتۋى كەرەك. ءابىلقايىر اق پاتشانىڭ قول استىنا ءوز ەركىمەن باعىنعانىن ايعاقتايتىن ەلشىلىگىن جىبەرگەسىن ەكى جاق تا قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردى ەلدەرىنە قايتارادى.
تيەۆكەليەۆ قازاق ەلىنە بارا جاتىپ تا، كەلە جاتىپ تا قويىن داپتەرىن جان قالتاسىنان تاستاماۋعا مىندەتتى. وعان بىلايعى كىسىلەرگە كورسەتپەي كورگەن-بىلگەندەرىن تۇگەل جازىپ وتىرادى. اسىرەسە، قازاق ەلىنىڭ جەر-سۋىنا، وندا قانداي تابيعي جانە قازبا بايلىقتارى بار ەكەنىنە، قاي ۇلىستىڭ قايدا ورنالاسقانىنا، جاۋدان قورعاناتىن قالالارى مەن قامالدارىنىڭ قانداي ەكەنىنە، وزەندەرى مەن وتكەلدەرىنە، حان مەن رۋ باسىلارىنىڭ قايسىسىندا قانشا مال، قانشا ءورىس بار ەكەنىنە، ولاردىڭ ءابىلقايىرعا قايسىسىنىڭ باعىنىپ، قايسىسىنىڭ باعىنبايتىنىنا، حاننىڭ سايلانىپ قويىلاتىنىنا، الدە مۇراگەرلىك جولمەن تاعايىندالاتىنىنا، ءوز باعىنىشتارىنان قانداي الىم-سالىق جيناپ تۇراتىندىعىنا، دىندەرىنىڭ قانداي ەكەنىنە، ساۋدا-ساتتىققا قالاي قارايتىندارىنا، قانداي كاسىپپەن شۇعىلداناتىندارىنا، قارۋ-جاراقتى قالاي تاباتىندارىنا، زەڭبىرەك، مىلتىق، ءوق-دارىنى وزدەرى جاسايتىنىنا جوق بىرەۋلەردەن ساتىپ الاتىنىنا، ەگەر ساتىپ السا، قانداي نارسەگە ايىرباستايتىندارىنا، قانداي ەلدەرمەن شەكتەسەتىندىكتەرىنە، ولارمەن ءقازىر ارا-قاتىناستارىنىڭ قانداي ەكەندىگىنە، روسسيانىڭ قاي قالاسىنا قانداي توتە جول بارا الاتىندىعىنا، باسپانالارىنىڭ جاعدايىنا، ادەت-عۇرىپ، تۇرمىس-سالتتارىنا ايىرىقشا نازار اۋدارۋ وتە-موتە تاپسىرىلدى. مۇمكىندىگىنشە، كورگەن نارسەلەرىن سۋرەتكە سالعىزىپ، كارتاعا ءتۇسىرىپ باعۋعا، ول ءۇشىن ەكى گەودەزيستى الا كەتۋگە ءامىر ەتىلدى. ءبىراق، بارلاۋ جۇمىستارى بۇراتانالاردىڭ وزدەرى بايقاي المايتىنداي قۇپيا جۇرگىزىلۋى كەرەك. ەگەر حان امانات بەرىپ جاتسا، ولاردى ۋفاعا اكەلىپ ۇستاي تۇرادى. قازاقتاردان بوساتىلعان تۇتقىنداردى ۋفا ۆويەۆوداسىنا اكەپ تاپسىرادى. ونداي جاعدايدا ورىس قولىنداعى تۇتقىنداردى بوساتىپ ۇلىس-ۇلىستارىنا جىبەرەدى. وسىنىڭ ءبارىن ويداعىداي ورىنداپ شىققاسىن موسكۆاعا ورالىپ، سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا نە ىستەپ، نە قويعاندىعى جونىندە جازباشا ەسەپ بەرىپ، ءوزى الىپ كەتكەن قاراجات پەن مۇلىكتى قايدا جۇمساعانى، كىمگە بەرگەنى تۋرالى الۋشىلاردىڭ قولدارى قويىلعان ۆەدوموست تاپسىرۋى قاجەت.
ءبارى دە مىڭ قايتارا ايتىلىپ، مىڭ قايتارا وقىلعان ۇيرەنشىكتى سوزدەر. ءبىراق بۇگىنگىدەي جاۋاپتى شارۋانىڭ الدىندا ءار ارپىنە دەيىن قاعىس قالدىرماي، قايتالاپ وقىماي بولمايدى. وعان نە تاپسىرىلعانىن وسى قوسىندا وزىنەن باسقا بىرەۋدىڭ دە ءبىلىپ، مىناۋ شالا ورىس، شالا مۇسىلماننىڭ قايسىسىن قالاي ورىندايتىنىن كوز جازباي باقىلاپ وتىرۋى دا عاجاپ ەمەس قوي. ونىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ قويعان دا تەرىس بولماس ەدى. ءجا، ونى ۋاقىتىندا كورە جاتار...
ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت — مىنا حان وردانىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن تىم-تىرىس جاتىپ العانىن ايت. بۇگىن كەشەگىدەي پىسكەن تاماق اكەلمەي، ەلشىگە قوناقاسىعا سوعىم مال ايداتىپ، سابا كوتەرىپ جىبەرىپتى. ال، شىعىس جۇرتتارى مەن شىعىس تىلدەرىنىڭ كۇللى روسسياداعى الدىنا جان سالمايتىن بىلگىرى قۇتلۇق مامەت ماماشيەۆ مىرزا، تۇسىنگىش بولساڭ، قازاق حانىنىڭ ءدال وسى قىلىعىنا ءتۇسىنىپ كورشى! ۋىزداي اپپاق ءتورت وتاۋ، جان-جاعىڭ جالتىلداعان قالى كىلەم، قۇس مامىق توسەك، جيىرما قوي، ءتورت ۇيگە كۇنىنە ءتورت سابا قىمىز جانە نە ىستەپ، نە قويام دەسەڭ دە ەشكىم قولىڭنان قاقپايتىن ەركىندىك پەن جىم-جىرت تىنىشتىق — قازاق جۇرتىنىڭ باس بيلەۋشىسى ءابىلقايىر حاننىڭ ازىرگە كورسەتىپ وتىرعان قۇرمەتى وسى عانا! ەڭ بولماسا، كەشەگى ءجىلماڭتوس حانزادانىڭ كوزىنە ءبىر كورىنبەي قويعانىن قاراشى! الدە بۇلار جىبەرگەن ەلشىلەرى موسكۆادان قايتىپ ورالعانشا رايلارىنان اينىپ قالدى ما ەكەن؟! جوق، ونىڭ دا قيسىنى جوق. وسى جۋىردا عانا ۋفادا جاتقان بۇعان حان قايىن اتاسى سۇيىندىك باتىردان حات جىبەرىپ ەدى عوي. وندا تاققا وتىرعان اننا يۆانوۆنا پاتشاعا قۇتتى بولسىن ايتىپ، ورىس يمپەرياسىنىڭ قول استىنا تەك ءوزى عانا باعىنىپ قويماي، باسقالاردى دا باعىندىرۋعا جان سالا ارەكەت جاساپ جاتقانىن ايتقان-دى. «بۇحار حانى ابىلپەيىز، حيۋا حانى ءوز باۋىرىم جولبارىس، حوجا-شەنەت وزەنىنىڭ بويىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن اقباتىر بەك مەنىڭ ايتقانىما قۇلاق استى، قاراۋىندا ءتورت مىڭ ادام جانە تاشكەنت، سايرام، تۇركىستان قالالارى بار باراق حان ءبىزدىڭ جاعىمىزعا شىقتى» دەگەن-دى. سول حاتىندا حان اق پاتشانىڭ كەرۋەندەرى كەلسە، قۇشاق جايا قارسى الامىز دەپ كورسەتكەن-دى. ەندەشە، بۇلاردىڭ قۇشاق جايا قارسى العانى وسىلاي تىم-تىرىس جاتىپ الۋ بولعانى عوي...
قانشا تەلمىرىپ قاراسا دا، حان وردانىڭ اق ۇزىگى بۇلك ەتپەي قويدى. بۇگىن ءتىپتى كەشەگى ءۇي-ۇيدىڭ كولەڭكەسىنە شىعىپ اپ، بۇلار جاققا شۇپىرلەپ قاراپ وتىراتىن قىزىقتاۋشىلار دا كورىنبەيدى. الدە ءبارى بۇلاردى ىرگەدەن تىم-تىرىس باعىپ جاتىر ما ەكەن؟
تيەۆكەليەۆ حان وردا جاققا قاراي-قاراي كوزى تالىپ كەتكەن سوڭ، تاعى دا ساندىق اقتارا باستادى. بۇل جولى قولىنا مۇقيات ورالعان ەڭ قۇندى، ەكى قۇپيا دوكۋمەنت ىلىكتى. ەلشى كوزىلدىرىگىن كيىپ، يمپەراتريسا اعزامنىڭ بىرەۋى كوك جاسىل، بىرەۋى نارت قىزىل سافيان تۇتىكشە قوراپقا سالىنعان شيىرشىقتاۋلى گراموتالارىنىڭ بەلىندەگى اتلاس لەنتالارىن شەشىپ، وراۋىن جازىپ وقي باستادى.
ەكەۋى دە ءبىر كۇنى — ۇستىمىزدەگى 1731 جىلدىڭ 19 فيەۆرالى كۇنى جازىلىپتى. ەكەۋى دە كۇللى قىرعىز-قايساق جۇرتىنىڭ باس حانى ءابىلقايىرعا باعىشتالىپتى. ەكەۋىنە دە الديار تاقسىر اننا يوان قىزى اعزام قول قويىپتى. ءبىراق ەكەۋىندەگى جازۋ بىردەي ەمەس. بىرەۋى ۇزاق، بىرەۋى قىسقا. كوك-جاسىل سافيان تۇتىكشەدەگى گراموتادا پاتشا ءابىلقايىرعا ەلشىلەرى قۇتتىمبەت قوشتايەۆ، سەيىتقۇل قۇدايقۇلوۆ ارقىلى جىبەرگەن ءوتىنىشىن شىن جۇرەكتەن قابىل الىپ، بۇدان بىلاي ونىڭ ءوزىن، قول استىنداعى كۇللى قىرعىز-قايساق جۇرتى مەن قىرعىز-قايساق عاسكەرىن ءوز بودانىم دەپ تانيتىنىن، سونىڭ كۋاسى رەتىندە ءوز ەلشىسىن، ءتىلماش مامەت تيەۆكەليەۆ مىرزانى جىبەرىپ وتىرعانىن، ونىڭ ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزامنىڭ الديارلىق اتىنان ايتاتىن تاپسىرمالارىنىڭ قاي-قايسىسىن دا ەكى ەتپەي ورىنداپ، ءوزىن امان-ەسەن ەلگە قايتارۋعا پارمەن ەتەتىنىن، حانعا ۇلى مارتەبەلى يمپەراتريسا اعزامنىڭ الديارلىق مارحاباتىنىڭ بەلگىسى بولسىن دەپ وقالاتقان شاپان، بورىك، قىلىش، اسىل شۇعا جانە جەكە تىزبە قاعازدا اتاپ كورسەتىلگەن باسقا دا بۇيىمداردان تۇراتىن تارتۋ-تارالعى جىبەرىلىپ وتىرعانىن جازىپتى. ال نارت قىزىل سافيانمەن تىستالعان تۇتىكشەدەگى گراموتانىڭ ۇلى جوباسى كوكجاسىل تۇتىكشەدەگى گراموتاعا كەلگەنمەن وندا الگى «ەكى ەتپەي ورىندالۋعا ءتيىستى» «ءتىلماش تيەۆكەليەۆتىڭ ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزامنىڭ الديارلىق اتىنان ايتاتىن تاپسىرمالارىنىڭ» قانداي تاپسىرمالار ەكەندىگى ەگجەي-تەگجەيلى اتاپ كورسەتىلىپتى. ول تاپسىرمالاردىڭ تورتەۋى ءابىلقايىر حاننىڭ قۇتتىمبەت پەن سەيىتقۇلدان ايتىپ جىبەرگەن اۋىز ەكى شارتتارىنان تۋىندايدى ەكەن. بىرىنشىدەن — قازاقتار اق پاتشاعا ادال قىزمەت كورسەتىپ، باشقۇرت سياقتى ۋاقتىلى جاساق (سالىق) تولەپ تۇرادى؛ ەكىنشىدەن — ورىس مەملەكەتىنە باعىناتىن وزگە جۇرتتار تاراپىنان ءجابىر-جاپا شەكپەيدى جانە وزدەرى دە ولارعا ءجابىر-جاپا كورسەتپەيدى؛ ۇشىنشىدەن — روسسياعا باعىنىشتى جۇرت بولعاندىقتان دا، بوگدە مەملەكەتتەر مەن جۇرتتار تاراپىنان قىسىمشىلىق كورە قالعان كۇندە قازاقتار ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزامنىڭ وزىنەن عانا قورعانىس ىزدەيدى؛ تورتىنشىدەن — قازاقتار روسسياعا بودانىنداعى باشقۇرت جانە باسقا جۇرتتاردان تۇسكەن تۇتقىندارىن وزدەرىنە قايتارىپ بەرىپ، ولاردىڭ قولىنداعى ءوز تۇتقىندارىن قايتارىپ الا الادى. پاتشا اعزام قازاق حانى ايتىپ جىبەرگەن بۇل ءتورت شارتتىڭ تورتەۋىن دە قابىل الا وتىرىپ، ولاردىڭ سىرتىندا ءوز شارتتارىن دا ايتادى. ول قازاق جۇرتى مەن قازاق عاسكەرىنەن پاتشا اعزام مەن ونىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا، قالماق، باشقۇرت، باسقا دا باعىنىشتى جۇرتتاردىڭ عاسكەرلەرى سياقتى كەرەك جاعدايدا ۇلى روسسيا يمپەرياسىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قان توگۋگە تۋرا كەلەتىن شايقاستارعا ساقاداي ساي تۇرۋدى، پاتشا اعزامنىڭ قول استىنداعى ەلدەردىڭ ەشقايسىسىنا ەشقانداي قيانات كەلتىرمەۋدى، ورىس كوپەستەرى مەن ساۋدا كەرۋەندەرىن ءوز جەرىندە ەشبىر قاۋىپ-قاتەرگە ۇشىراتپاۋدى تالاپ ەتەدى.
قازاق رۋ باسىلارىنىڭ جيىنىندا بۇل ەكى گراموتانىڭ قايسىسىن وقۋ كەرەك ەكەندىگىن جاعدايعا قاراپ تيەۆكەليەۆ ءوزى شەشەدى. ەگەر اق پاتشاعا بودان بولۋدى بارشا بيلەر مەن سۇلتاندار تۇگەل جاقتايتىن بولسا، وندا الگى نارت قىزىل سافيان تۇتىكشەدەگى سوڭعى گراموتا جاريالانادى، ال ولاي بولماعان كۇندە ەلشى اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق دەپ كوكجاسىل سافيان تۇتىكشەدەگى الدىڭعى گراموتانى وقيدى. ول ماسەلەنىڭ باسى تۇپكىلىكتى تەك حانمەن الدىن الا اقىلداسىپ، قازاق ورداسىنىڭ بۇگىن تاڭداعى ىشكى جاعدايىنا تولىق قانىعىپ العاسىن عانا اشىلماقشى.
ءبىراق مىناۋ كۇللى ءبىر حالىقتىڭ تۇپ-تۇگەل ءتىلى كەسىلىپ قالعانداي جىم-جىرت تىنىشتىقتان تالاي ەلدىڭ ءدامىن تاتىپ، تالاي كەلىسسوزدەردىڭ شىرعالاڭدارىن باستان كەشىرگەن تيەۆكەليەۆتىڭ كوڭىلىنە ءبىر ءتۇرلى تۇسىنىكسىز سەكەم قاشتى. تۇسكە دەيىن حان وردادان بىرەۋ بولماسا، بىرەۋ اياق ءىزىن سالاتىن شىعار دەپ كوپ دامەتىپ ەدى، ءتۇس قايتا ول كۇدەرىن ۇزە باستادى. قازاق ۇلىستارىنىڭ حال-جاعدايى مىناۋ حان ورداسىنىڭ ماڭىنداعى قاتىقتاي ۇيىپ تۇرعان جىم-جىرت جايباراقات تىرشىلىككە ۇقساي قويمايتىنىن بەيتانىس مەيمان ەندى-ەندى سەزەيىن دەدى. سويتسە، مىناۋ دومالاق توبەنى شىر اينالا قونعان مونتانى اۋىلداردا ايقاي-ۇيقاي ۇلى سۇرگىن بولماعانمەن، قىبىر-جىبىر جۇرىستەر جەتكىلىكتى ەكەن. اسىرەسە، جەلكە تۇستاعى ۇلى شوعىردا توپتانباي، قارۋ اسىنباي، قالاي بولسا سولاي كيىنگەن ءبىر جۇدەۋباس جۇرگىنشىلەر كوبەيىپ كەتىپتى. ولار شەت جاقتاعى ۇيلەرگە كەپ توپ ەتىپ تۇسە قالادى دا، كوپ كىدىرىپ وتىرمايدى. كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى اتتان تۇسپەيدى، سىرتتا تۇرىپ اماندىق-ساۋلىق سۇراسادى دا، ءىلبىپ باسىپ قايتا تايىپ تۇرادى. كوكجيەككە بارىپ جىم-جىلاس ءسىڭىپ جاتقان سول ءبىر بەيساۋبات جۇرگىنشىلەردىڭ نەگە كەلگەنى، نەگە كەتكەنىنىڭ ءبارى جۇمباق. حان وردا جاق قىبىرسىز. ول ماڭايدان كەلىپ جاتقان دا، كەتىپ جاتقان دا ەشكىم كورىنبەيدى. سوعان قاراعاندا، سوناۋ كوز ۇشىنداعى جولبارىس جوندانىپ، دوڭكيىپ-دوڭكيىپ تۇرعان سارعىش جالداردىڭ ار جاعىندا نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن بىلسە، ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى عانا بىلەتىن شىعار.
تيەۆكەليەۆ توڭىرەكتى ىرگەدەن باعىپ، تىڭ تىڭداپ ءتۇس اۋعانشا جاتتى. قاسىنداعى باشقۇرت بيلەرى ولاي وتكەن، بىلاي وتكەن جۇرگىنشى قازاقتاردان، توبە باسىنداعى ساقشىلاردان ەشتەڭە ءبىلىپ جارىمادى.
بۇلاردىڭ كەلگەنىنە دە، مىنە، ءبىر تاۋلىك بولىپ بارادى. ءبىراق سول ەكى ورتادا سەلت ەتكىزەردەي ەشتەڭە بولعان جوق. سول باياعى جىم-جىرت جاتىس. تيەۆكەليەۆ وڭاشا ءۇيدىڭ قاق تورىندە كۇندەلىك داپتەرىن قولىنا الىپ كوپ ويلاندى. قانشا ويلانسا دا، جادىنا ماردىمدى ەشتەڭە تۇسە قويمادى.
«بەسىنشى وكتيابر كۇنى ىرعىز وزەنىنىڭ بويىندا ماڭتوبە دەگەن جەرگە كەلىپ جەتتىك. سول كۇنى ءتىلماش تيەۆكەليەۆتىڭ ءابىلقايىر حاننىڭ ورداسىنا جاقىنداپ كەلىپ قالعانىن كورىپ، ءابىلقايىر حان ونى، تيەۆكەليەۆتى ەكى شاقىرىمداي جەردەن الدىنان شىعىپ قارسى الۋعا تاپسىرما بەرىپتى... وعان ازىرلەنگەن كيىز ءۇي حاننىڭ كيىز ۇيىنەن ونشا الىستا ەمەس ەكەن. ءابىلقايىر حان تيەۆكەليەۆتىڭ اتتارى مەن تۇيەلەرىن، اتاپ ايتقاندا 200 ات پەن 12 تۇيەنى، ءوز باقتاشىلارىنىڭ قاراۋىنا الىپ باعىپ-قاعۋعا بۇيىردى».
«تاعى دا نە جازسام ەكەن؟» — دەپ ءبىراز ويلاندى. تالاي جەردە بايقاپ ءجۇر، ورىسشا جازعانى ويلاعانىنداي جاتىق شىقپايدى. ونىسىن بۇرىن تەگىندە ءبىر شىپا بارلىعىنان كورەتىن. سويتسە، سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ ءىس قاعازدارىن اقتارىپ وتىرىپ بايقادى: باسقالاردىڭ دا جازعاندارى ويقى-شويقى شىعادى ەكەن. ونىڭ سىرى اكىمشىلىك ۇردىستە كىمنىڭ، قاشان، كىمگە نە ىستەپ، نە قويعانىن ابدەن باجايلاپ، قىرىق قايتالاپ ەجىكتەي جازۋدى تالاپ ەتەتىندىگىندە بولار. ماسەلەن، مىنا كۇندەلىگىنە: «تيەۆكەليەۆتىڭ ءوز ورداسىنا جاقىنداپ قالعانىن كورىپ، ءابىلقايىر حان ەكى شاقىرىمداي جەردەن الدىنان شىعىپ قارسى الۋعا تاپسىرما بەرىپتى»، — دەپ جازسا، قانداي جاتىق، قانداي تۇسىنىكتى. ءبىراق، ءبىراز باسىن قاتىرىڭقىراپ تۇسىنبەسە، ەشتەڭەنى وڭاي ۇققىسى كەلمەيتىن پاتشا اكىمشىلىگى «كىم-كىمنىڭ ورداسىنا جاقىنداپ قالعانىن كورىپ، كىم ەكى شاقىرىمداي جەردەن كىمدى الدىنان شىعىپ قارسى الۋعا تاپسىرما بەرگەنىن» ەگجەي-تەگجەيلى جازۋدى تالاپ ەتەدى. ءسويتىپ، ەگجەي-تەگجەيلەيمىن دەپ وتىرعاندا ءار ءسوزى ءار جاققا بىتىراعان الگىندەي اجەپتارقى سويلەم شىعادى.
قولى اراپشا جازۋعا دا، ورىسشا جازۋعا دا بىردەي داعدىلانعاندىقتان با، ارىپتەرى سونشالىقتى ۇساق ءتۇستى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قاي ارپىنە قاراسا دا، شەتتەرىنەن تازى ءيتتىڭ قۇيرىعىنداي شيىرشىق اتىپ تۇرادى ەكەن. ول ءوز جازۋىن بۇگىن كورىپ وتىرعانداي كوز الماي قاراپ كوپ وتىردى. سوسىن بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قالماسىن دەگەندەي قالىڭ داپتەردى تارس جاۋىپ تەمىر ساندىقتىڭ ىشىنە ىتقىتىپ جىبەردى. كۇن باتقانشا شالقاسىنان ءتۇسىپ اپ، توبەسىنەن كۇلتەلەنىپ توگىلىپ تۇرعان قىزىلدى-جاسىل ۋىق باۋلار مەن جەل باۋلاردىڭ شاشاعىن ساناپ جاتتى دا قويدى.
ءتۇن ورتاسىندا ەسىكتى مىسىق قۇساپ ۇرلانىپ اشىپ ءبىر قارا كىسى كىرىپ كەلدى. ەشكىم ەستىپ قالماسىن دەگەندەي سىبىرلاي سويلەيدى.
— ەلشى، مىرزا، — دەدى ول. — مەنى سىزگە حان جىبەردى. نە ءوزى ماعان كەلسىن، نە مەن بارايىن دەيدى. ەكەۋمىزگە بۇگىن تۇندە كەزدەسپەي بولمايدى دەيدى. رۋ باسىلارى قاشان پاتشادان كەلگەن جارلىقتى جۇرت الدىندا جاريا قىلعانشا ەكەۋمىز وڭاشا جولىقپاسىن دەپ سىرتىمىزدان اڭدۋشىلار قويدى دەيدى. ءبىز سولارعا بايقاتپاي جاسىرىن كەزدەسۋىمىز كەرەك دەيدى.
تيەۆكەليەۆ ونىڭ قاسىنا تايماس دەگەن باشقۇرت پەن يۋماش دەگەن باشقۇرت تا ەمەس، تاتار دا ەمەس، ورىس تا ەمەس، ءبىراق ۇشەۋىنىڭ ءتىلىن بىلەتىن اسىرەڭكى بىرەۋدى ەرتىپ جىبەردى. ءبىر ۋاقىتتا ەكى يىنىنەن دەم الىپ يۋماش قايتىپ كەلدى.
— ەلشى مىرزا، ماعان ءسىزدى جارلى-جاقىباي قازاقتاردىڭ ءبىرى قىپ كيىندىرىپ ەرتىپ اكەل دەدى. حان ءوزى ءبىزدى اۋىلىنىڭ سىرتىنداعى قالىڭ جىڭعىلدىڭ اراسىندا كۇتىپ تۇرماقشى.
تيەۆكەليەۆ يۋماش قولتىعىنا قىسىپ اكەلگەن جىرتىق شەكپەن مەن جىرتىق تىماقتى كيىپ سىرتقا شىقتى. اي سۇتتەي جارىق. ەكەۋى ەندى قاستارىنداعى اۋىلعا حابار سۇراي بارا جاتقان بوپ كۇن شىعىسقا قاراي ءجۇردى. شي اراسىنا كىرگەسىن جىپ بەرىپ باسقا جاققا بۇلتاردى. بۇقپاقتاي-بۇقپاقتاي قالىڭ جىڭعىلدىڭ دا اراسىنا جەتتى. الدەبىر كۇمىلجى قىشقىل ءيىس مۇڭكىپ قويا بەردى. الدەقايدان شىلدەلىك شىرىلدادى. يۋماش سولاي قاراي باستادى. سويتسە — شىلدەلىك بوپ شىرىلداپ تۇرعان تايماس ەكەن. جىڭعىلدىڭ قالىڭ وسكەن ءبىر تۇسىندا ايدىڭ جارىعىمەن ارۋاقتاي اعاراڭداپ، ۇستىنە قۇپ-قۋ تۇيە ءجۇن شەكپەن كيگەن حان تۇر. مىناداي بوزالاڭ تۇندە ونىڭ ادام ەكەنىن دە، بۇتا ەكەنىن دە، قاپەلىمدە، اڭعارا قويمايتىندايسىڭ. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ كورىستى. سوسىن اناداي جەرگە توسەپ قويعان بوزعىل بوستەكتىڭ ۇستىنە بارىپ وتىردى. تايماس پەن يۋماش قالىڭ جىڭعىلدىڭ اراسىنا ءسىڭىپ جوعالدى.
ەكەۋى وڭاشا قالعاسىن حان ءسوز باستادى.
— ال امان-ەسەن جەتتىڭىز بە؟ جول-جونەكەي قيىندىق كورگەن جوقسىز با؟
— شۇكىر. ءوز جاعدايىڭىز قالاي؟ ەسەندىك پە؟
— قالاي بولارى ءالى بەلگىسىز. ەرتەڭ رۋ باسىلارىنىڭ جيىنىنا شاقىرماس بۇرىن وزىڭىزبەن وڭاشا سويلەسىپ العىم كەلدى. ولار سەيىتقۇل مەن قۇتتىمبەت ورىس پاتشاسىنان جوڭعارعا قارسى بىرگە سوعىساتىن اسكەر سۇراي كەتتى دەپ ويلاپ ءجۇر ەدى. ەلشىلىك كەلە جاتىر دەگەن حاباردى ەستىپ، كوڭىلدەرىنە ءبىر سەكەم قاشىپ، مەنىڭ ءار ادىمىمدى اڭدي باستادى. كەشە ءسىزدىڭ قاسىڭىزدا عاسكەر ادامدارى بارىن ءوز كوزدەرىمەن كورىپ كەلگەن بيلەر ماعان كەلىپ، سىزبەن وڭاشا كەزدەسۋگە تىيىم سالىپ، تەك بىزدەردىڭ كوزىمىزشە عانا سويلەسەسىڭ دەپ شارت قويىپ كەتتى. سودان بەرى ەشقايسىسى قارالارىن كورسەتكەن جوق.
ءوزارا نە دەپ ءپاتۋا بايلاسىپ جاتقانىن ءبىر اللا بىلەدى. ءبىراق، ولارعا بودان بولۋ جايىنداعى اڭگىمەنى ابايلاپ ايتپاي بولمايتىنى بەلگىلى بولادى.
تيەۆكەليەۆ مىنانى ەستىگەندە تاماعىنا تاس تىعىلعانداي قىلعىنىپ قالدى. قاپەلىمدە نە ايتارىن دا بىلمەدى. سونىمەن ماناعى ويلاعان كۇمانىنىڭ راس بولىپ ششىققانى عوي. اسقار تاۋداي بوپ كەلگەن كوڭىلى اياق استىنان جەر بولىپ جەمىرىلىپ جۇرە بەردى. اي استىندا بورداي بوپ قۋارىپ تومسىرايىپ وتىرعان بەيتانىس حاننىڭ سۇپ-سۇر جۇزىنە تەسىلە قاراپ قاتىپتى دا قالىپتى.
ەلشىنىڭ ويىن ايتپاي تۇسىنگەن ءابىلقايىر:
— ءسىز ءبۇيتىپ ابىرجىماڭىز. ءالى دە ءۇمىت بار، — دەدى.
— رۋ باسىلارىنىڭ قولدامايتىنىن بىلە تۇرىپ، اق پاتشاعا ەلشى سالعانىڭىز قالاي؟
حان جايباراقات جىميىپ قويدى. تيەۆكەليەۆ ودان سايىن اڭ-تاڭ.
— مامبەت مىرزا، — دەدى. — ەندى ەكەۋمىز، نە دە بولسا، ءبىر قامىتقا جەگىلدىك. ءبىر-بىرىمىزدى قۇستانالاعاننان ەكەۋمىزگە دە پايدا شامالى. ودان دا مىنا جاعدايدا نە ىستەپ، نە قويعانىمىز دۇرىس بولاتىنىن اقىلداسايىق. جارايدى، سۇراپ قالعان ەكەنسىز، ايتايىن. مەنىڭ بۇدان باسقا ەشقانداي امالىم جوق ەدى. ءبىر كەزدە اتا-بابامىز سوناۋ قاراتاۋ بويىن جايلاپتى. تاشكەنت، سايرام، تۇركىستان شاھارلارىن بيلەپتى. ەندى، مىنە، ول ولكە تۇپ-تۇگەلىمەن قونتايشىنىڭ قولىندا. جاۋ العان جەردە مەنىڭ ايەلىم مەن وگەي شەشەم قالدى. ماعان مىناۋ جاپان تۇزگە قونىس اۋدارۋعا تۋرا كەلدى. اتامەكەنىنەن كوتەرىلە كوشكەن جۇرتتىڭ قوڭسىلارىنا تىنىشسىز كەلەتىن ادەتى عوي. مەن دە، مىنە، بۇحارالىقتارمەن، باشقۇرتتارمەن، قالماقتارمەن ءجۇز شايىسىپ وتىرمىن. ءقازىر بۇقار مەن حيۋانى بىردەڭە ەتىپ يلىكتىرگەن سياقتىمىز. ال ورالداعى باشقۇرتتار مەن ەدىلدەگى قالماقتاردىڭ سول باياعى قىربايى قالىپتارى. قالماق تايشىلارى اۋەلدەن دە بايانسىز جۇرت. بۇگىن ءتىل تابىسسا، ەرتەڭ تاعى اتىسىپ-شابىسىپ شىعا كەلەدى. ال باشقۇرتتار الديار پاتشانىڭ ءوزى ايتپاسا، كەلىسىمگە كەلمەيمىز دەپ كەرگيدى. سوسىن مەن اق پاتشانىڭ قول استىنا وتسەم، قالماق پەن باشقۇرتتان ىرگەم تىنىشتالىپ، قونتايشىمەن ارمانسىز الىسۋعا جاعداي تۋا ما دەپ ويلاپ ەدىم. ونىڭ ۇستىنە، كوزىمىز كورىپ وتىر، قالماقتار مەن باشقۇرتتارعا بىرەۋ-مىرەۋ جولاپ كەتسە بولدى، اق پاتشانىڭ عاسكەرى دىكەڭدەپ جەتىپ كەلەدى. بودانىندا بولساڭ، كىم ءبىلىپتى بىزگە دە سويتەتىن شىعار.
ءابىلقايىر: «بۇل ايتىپ وتىرعانىم دۇرىس پا؟» — دەگەندەي ءسوزىن ءۇزىپ، تيەۆكەليەۆكە كوز تاستادى.
— جارايدى، بۇنىڭىز تۇسىنىكتى. ءبىراق، وعان قول استىڭىزداعى رۋ باسىلارى قارسى بولىپ وتىرسا، ول ويىڭىزدى ءقايتىپ جۇزەگە اسىرماقشىسىز. ءابىلقايىر مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— عافۋ ەتىڭىز، ەلشى مىرزا. ءسىز ءالى ءبىزدىڭ جۇرتىمىزبەن سىرالعى بولا قويعان جوقسىز. اتىنىڭ سىرى يەسىنە ءمالىم دەيدى عوي. ەگەر ءسىز بوپ، ءبىز بوپ بىرىگىپ قايرات قىلاتىن بولساق، الگى ايتقانىم تىم ونشا ءۇمىت ۇزە قويارلىق قيىن شارۋا ەمەس.
— سوندا قالاي؟
— ەلشى مىرزا، ءبىزدىڭ جۇرتىمىزدىڭ اردا ەكەنىن ەستۋىڭىز بار شىعار.
تيەۆكەليەۆ تاماعىن كەنەدى.
— ەندەشە اردا مالدىڭ اساۋ كەلەتىنىن بىلەسىز عوي. اساۋدى كۇشپەن ەمەس ايلامەن الادى. كۇش كورسەتسەڭىز، كۇشىگەندى دە يلىكتىرە المايسىز، ال ايلامەن ارىستاندى دا نوقتالاۋعا بولادى ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ حالقىمىز ءقازىر ارىستان سياقتى. السىزگە تاپ كەلسە، مەرت قىلادى. الدىگە تاپ كەلسە، ءوزى مەرت بولادى. ەكى جاقتان دا قايراتى اسقان اۋلەتتىلەر قاماپ تۇرعاندا مەن ونى كوزاپارا ءقايتىپ مەرت قىپ قويماقپىن. ءارى ويلادىم، بەرى ويلادىم، ەكى مىقتىنىڭ اۋپىرىمىمەن ارپالىسىپ مەرت بولعانشا، سابىرلىسىمەن ارباسىپ ءتىرى جۇرگەندى ءجون كوردىم. ءوزىڭىز ايتىڭىزشى، مەندە بۇدان باسقا امال بار ما ەدى؟ جۇرت بۇل قىلىعىمدى نە دەپ ويلاسا، و دەپ ويلاسىن، ال ءوزىم تەك ءبىر باسىمنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ەلدىڭ مۇددەسىن ويلاعاندا تاپقان جالعىز امالىم دەپ بىلەم. سوندىقتان مەنى جۇرتتى جەر تۇبىنەن بوسقا سابىلتىپ جۇرگەن ءجاي انشەيىن سۋايت قوي دەپ ويلاپ قالماڭىز.
تيەۆكەليەۆ تاعى دا تاماعىن كەنەدى.
— و نە دەگەنىڭىز؟ بەلگىلى ءبىر قورىتىندىعا كەلۋگە ءالى ەرتە عوي.
— دۇرىس ايتاسىز. ءالى ەرتە. سوندىقتان دا، ەلشى مىرزا، ءبىز بۇگىن سول جەتەگىمىزگە ەرمەي، باسىن الىپ قاشىپ وتىرعان اساۋ جۇرتقا قانداي ايلا جاسايتىنىمىزدى اقىلداسايىق. بۇرىن ولارمەن جاپادان-جاڭعىز الىسۋ ماعان وتە-موتە قيىنعا ءتۇسىپ جۇرگەن. ەندى، مىنە، ءسىز كەلدىڭىز. ەكەۋلەپ الىسساق، ينشاللا، بىردەڭە شىعاراتىنىمىزعا سەنىمىم كامىل.
تيەۆكەليەۆ ۇندەگەن جوق. حان ءسوزىن قايتا جالعاستىردى.
— ءبىزدىڭ جۇرتىمىزدىڭ «جىلى-جىلى سويلەسەڭ، جىلان ىنىنەن شىعادى» دەگەن ماقالى بار. ول ونىڭ ءىقىلاس-ىلتيپاتتى بارىنەن جوعارى سانايتىنىن كورسەتەدى. ءسىز دە ولارعا بىردەن «انت بەرىڭىز» دەمەڭىز. وندا ۇركىتىپ الاسىز. اۋەلى ءارقايسىسىنا ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، سىي-سياپات ۇسىنىپ اۋىزدارىن الىڭىز.
تيەۆكەليەۆتىڭ ويىنا مانا ءوزى وقىپ شىققان نۇسقاۋ قاعاز ءتۇستى. وندا «اۋەلى انت ال، سىي-سياپاتتى ءارقايسىسى انت قاعازعا قولدارىن قويعاسىن ءتىزىم بويىنشا ۇلەستىر جانە ول ءتىزىمدى كەيىن سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا تاپسىر»، — دەپ جازىلعان-دى. ال مىنا حان «انت جاعىن اۋىزعا الما، اۋەلى ءارقايسىسىنا الاپا ۇلەستىر»، — دەيدى.
— يگى جاقسىلارىنىڭ اۋىزىن الىپ الساڭىز، قازاق دەگەن قىڭق ەتپەيدى. ايتقانىڭىزعا ءجۇرىپ، ايداعانىڭىزعا كونەدى. سوندىقتان بار گاپ رۋ باسى بيلەردە. سونداعى جانىنا جاعاتىن قوشامەتتىڭ ءتۇرى «وزدەرىڭىز بىلەسىز»، «بۇعان نە دەيسىز»، «وسى دۇرىس شىعار» سەكىلدى ىزەت مەزىرەت تە، سىي-سياپاتىنىڭ ءتۇرى — ەرتەڭ ايتەۋىر جۇرتتىڭ الدىندا ءبىر ماقتانىپ قالۋعا جارايتىن جىلتىراق كيىم، تاڭسىق بىردەڭە.
تيەۆكەليەۆ جيىرىلىڭقىراپ وتىر. «مىنانىڭ اۋزىنان ايلادان، سىي-سياپاتتان باسقا ءسوز شىقپايدى ەكەن. وسىنىڭ ءوزى مەنەن بىردەڭە دامەتىپ وتىرعاننان ساۋ ما!» — دەگەندەي كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قاراپ قويدى. حاننىڭ سول سۇپ-سۇر قالپى. ەلشىنىڭ قوزعالاقتاپ قالعانىن بايقاپ ءسوزىن تيا قويدى.
تيەۆكەليەۆ رەنىشتى داۋىسپەن:
— ءسىزدىڭ ەلشىلەرىڭىز ماسكەۋدە دە، جولدا ۋفادا توقتاعانىمىزدا دا قايتالاپ سۇراعانىمىزدا بۇل ابدەن اقىلداسىپ-ماقۇلداسقان باسى اشىق ماسەلە دەپ ەدى، ارتىنىڭ بۇلاي بولىپ شىققانىن قاراشى، — دەدى.
حاندى ابىرجىتام با دەپ ايتىپ ەدى، ول مۇنى مۇسىركەپ تۇرعانداي مۇرتىنان كۇلىپ:
— ونىڭ جاي-جاپسارىن جاسىرعام جوق، جاڭا عانا ايتىپ بەردىم. ەگەر «بودان بولامىز» دەپ ايتسام، بيلەر ماعان اق پاتشاعا ەلشىلىك جىبەرۋگە رۇقسات بەرمەس ەدى، ال «بودان بولامىز» دەپ ايتپاسام، اق پاتشا دا ماعان ەلشى جىبەرمەس ەدى. ەلشىلىك كەلمەسە، مەن مىنا جۇرتتى ءوز دەگەنىمە كوندىرە الماس ەدىم. ەندى، مىنە، ءسىز كەلدىڭىز. مەنىڭ ءوز دەگەنىمە جەتۋگە از دا بولسا، جاعداي تۋىپ وتىر. ءسىز ەكەۋمىز ەلدى اق پاتشانىڭ بودانى بولۋعا ۇگىتتەپ كورەمىز. ول ويىمىزدان شىقساق، اق پاتشا مەنىڭ ەڭبەگىمدى ەسكەرۋسىز قالدىرمايدى دەپ بىلەم. مىنانداي ءارپىل-تارپىل جاعدايدا ءارقايسىسى ءار جاققا قاشىپ تۇرعان ءوز جۇرتىمنىڭ باس نوقتاسىن ءبىر ءوزىمنىڭ قولىما ۇستاتىپ، باسقا حان-سۇلتانداردان ابىرويىمدى اسىرىپ بەرسە، مەن الديار تاقسىرعا دا، قازاققا دا وپىق جەگىزبەس ەدىم. ءقازىر قازاقتىڭ قامىن مەندەي ويلاي الاتىن كىسى جوق. وعان تالاي جەردە كوزىم جەتتى. ءبىراق، وڭ مەن سولىن بىردە ءبىلىپ، بىردە بىلمەي قالاتىن اڭعال جۇرت سونى ءالى تۇپتەپ تۇسىنبەي كەلەدى. قۇدايدان جاسىرماعاندا سىزدەن نەسىنە جاسىرايىن. بۇل ءىستى ءىس قىلىپ شىعارا الساق، پاتشانىڭ دا، قازاقتىڭ دا، مەنىڭ دە تابار پايدامىز شاش ەتەكتەن، — دەدى.
تيەۆكەليەۆ تاعى دا تەرگەي قارادى. «مىناۋى شىنى ما، جوق كولگىرسىگەنى مە؟» — دەسە كەرەك. «قالاي تۇسىنسەڭ، ولاي ءتۇسىن» — دەپ ءابىلقايىر دا ءمىزباقپادى.
— ال، ەلىڭىز ول ايتقانىڭىزعا ءبارىبىر كونبەي قويسا قايتەر ەدىڭىز؟
حاننىڭ قيىلعان سۇلۋ مۇرتى تاعى دا ءبىر بۇلك ەتتى. تيەۆكەليەۆ، قاپەلىمدە، ساسقالاقتاپ قالدى.
— ەگەر الگى ارەكەتىمىزدەن ەشتەڭە شىقپاسا، ولار ماعان، اق پاتشانىڭ ەلشىلىگىنە قاستاندىق ويلاپ جۇرمەي مە؟ ونداي قيىن جاعداي تاپ بولا قالسا، ءسىز قانداي قولقابىس بەرە الاسىز؟
ءابىلقايىر سول قىرىنداي قاراعان قالپى سامارقاۋ ءتىل قاتتى.
— ەگەر قازاق شونجارلارىنا كوڭىلدەرىنەن شىعاتىن سىيلىق تاۋىپ بەرە الساق، ولار ەشقانداي دا قاستاندىق جاسامايدى، اق پاتشانىڭ بودانى بولۋعا دا كونەدى. ءبارى ەندى ءسىز بەن بىزگە بايلانىستى.
حان قايتقىسى كەلگەنىن ءبىلدىرىپ قالىڭ جىڭعىلدىڭ اراسىندا قىلت-قىلت توبە كورسەتىپ تۇرعان قىزمەتشىلەرىنە قارادى.
تيەۆكەليەۆ سونى اڭعارىپ:
— ال، الديار پاتشانىڭ جىبەرگەن گراموتاسىن قاشان الماقشىسىز؟ — دەپ سۇرادى.
حان:
— حابار وزىمنەن بولادى. اۋەلى مىناۋ ءىرى-ىرى بيلەردىڭ ءبىرقاتارىنىڭ ءاۋىز-لامىن بايقاپ كورەيىن، — دەپ ورنىنان كوتەرىلدى.
بۇنىمەن قول ۇستاسىپ قوشتاستى دا، كۇلتەلەنىپ تۇرعان قالىڭ جىڭعىلدىڭ اراسىنا ءسىڭىپ جوعالدى. جولدا تايماس پەن يۋماش قارسى جولىققان ەكەن.
— سەن مەنى شىعارىپ سال، — دەپتى حان يۋماشقا. تايماس مۇنى ەرتىپ ماڭتوبەگە قاراي بەتتەدى. اي باتىپ، جۇلدىز بوزارىپ جاڭا تاڭنىڭ حابارى ءبىلىنىپ قالىپتى.
«باسە، قايدان تۇسكەن باتپان قۇيرىق دەپ ەدىم-اۋ. ناعىز شىرعالاڭ ەندى باستالاتىن شىعار»، — دەپ ويلادى تيەۆكەليەۆ قۇلانيەكتەنىپ قالعان كۇنشىعىس جاققا ءبىر قاراپ قويىپ.
ەرتەڭىنە، شىنىندا دا، تاڭ اتپاي جاتىپ شىرعالاڭ باستالدى دا كەتتى. تۇندە ءابىلقايىردى ۇيىنە شىعارىپ سالۋعا كەتكەن يۋماش سيىر ساسكەگە ورالماي قويدى. ەلشىلىكتەگى باشقۇرتتار دۇرلىگە جونەلدى. «ورىس ەلشىسىنىڭ كەلگەنىن باشقۇرتتاردان كورىپ جاتقان بولدى. الگى يۋماش امان بولسا جارار ەدى»، — دەپ تايماس ءجۇز كەلىپ، ءجۇز كەتكەن شىعار. ساسكەدەن اسا بەرە يۋماش كەلدى. سويتسە، تۇندە ءابىلقايىردى شىعارىپ سالىپ، قايتىپ كەلە جاتسا، جولدا ءبىر سويىل كوتەرگەن ادامدار تاپ بولىپ، تاڭ اتقانشا اياق-قولىن بايلاپ، ساي بويىندا ۇستاپ وتىرىپتى. تاڭ اتقاسىن ءبىر ءۇي تولى اقساقالداردىڭ الدىنا الىپ بارىپتى. ىزعار شاشا قاراپ ءيىن تىرەسىپ وتىرىپ العان قازاق بيلەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى سۇراقتى قارشا جاۋدىرىپ، يۋماشتى تەرگەپ-تەكسەرە باستاپتى.
— ءتۇن ورتاسىندا نەعىپ ءجۇرسىڭ؟
— حاننىڭ اس ۇيىنە بارىپ كەلە جاتىر ەم.
— وندا نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ؟
— ەت جەي بارعانمىن.
— نەمەنە، وزدەرىڭدە تاماق جوق پا؟
— بار. ءبىراق ەلدەن شىققالى جاس ەت جەگەم جوق ەدى، ەت جەگىم كەلىپ كەتتى.
ءىن تۇبىندەگى تىشقانداي سىعالاي قاراعان تىمىسكى كوزدەر ونىڭ بۇل سوزىنە ونشا يلانا قويماسا كەرەك، باستارىن شايقاپ بىر-بىرىنە قاراپتى.
— ءاي، ەستەك، — دەپتى ءبىر شەكە تامىرى بىلەۋلەنىپ تۇرعان قىزىل سارى ەركەك وندىرشەگىن سوزىپ وڭمەڭدەي ءتىل قاتىپ. — سەنىڭ الگى بىلشىلىڭا سەنەتىندەي بۇل ارادا ەسەكتىڭ ميىن جەگەن ەشكىم جوق. ونان دا شىنىڭدى ايتسايشى. ايتپەسە، سەن سەكىلدى قاڭعىرمانىڭ قۇنى بەس-اق تيىن ەكەنىن بىلمەيسىڭ بە؟ قول-اياعىڭدى بايلاپ انا كولدىڭ ار جاعىنداعى جۇتپاعا تاستاي سالامىز. ءتۇنى بويى ەل اداقتاپ جۇرگەن سۋ اياق ەسەكتىڭ قايدا قۇرىعانىن كىم بىلەدى؟ قۇنىڭدى داۋلاپ الگى قاتىن پاتشانىڭ ءوزى كەلسە دە، ءبىر جىلىنشىگىڭدى تابا الماي ارماندا قايتادى. كانە، ايت، تۇندە قايدا بولدىڭ؟
يۋماش الگى ايتقانىن قايتالاپ ايتىپتى. ودىراڭداعان ەكى-ۇش جىگىت بۇزاۋباس دويىرلارىن سالاقتاتىپ قاسىنا كەپ تۇرا قالىپتى. بىرەۋى قامشىسىنىڭ سابىمەن جەلكەسىنەن نۇقىپ تۇرىپ:
— سوقپا وتىرىكتى! سەن الگى شوقىنشىق ەلشىنى حانعا اپارىپ وڭاشالاپ جولىقتىرىپ قايتتىڭ عوي! — دەپ گۇر ەتە ءتۇسىپتى.
يۋماش سوندا دا ءمىزباقپاي:
— ال، الار جانىمدى الا قويىڭدار. مەن ايتارىمدى ايتتىم. تۇندە مەن ەلشىنى دە، حاندى دا كورۋدەن امانمىن. ولار بىر-بىرىمەن جولىقتى ما، جولىقپادى ما، ودان دا بەيحابارمىن. ءبىراق، يت تە بولساق مۇسىلمانبىز عوي. قاپى قالىپ جۇرمەڭدەر. ورىستار سەندەرگە بۇگىن باتۋ، ەرتەڭ تاتۋ بولىپ يتىرقىلجىڭ بوپ جۇرە بەرەتىن باشقۇرت پەن قالماق ەمەس. كىسىسىن ولتىرمەك تۇگىل، سىنىق بۇراۋىن بەلدەرىڭە قىستىرساڭدار، جەز زەڭبىرەگىن سارى ۇلەكتەي جەلكەڭە شوگەرىپ، جاتىپ الادى. سەندەرگە بودان بول دەپ زورلىق جاساعان ەشكىم جوق. بولساڭ بولاتىندارىڭدى، بولماساڭ بولمايتىندارىڭدى اشىپ ايتىڭدار. ءبىراق الىم-جەتتىك جاسايمىز دەپ، ساۋ باستارىڭا ساقينا تىلەپ الماڭدار، — دەپتى.
ءۇي تولى ەركەكتەردىڭ ءبىرسىپىراسى ونىڭ بۇل سوزىنە مۇرتتارىنان كۇلسە، ءبىر توبى كوزدەرىنىڭ استىمەن بىر-بىرىنە قاراسىپتى. ماناعى شەكە تامىرى بادىرايعان وجەڭباي قازاق ءيتىنىپ تاعى ىلگەرى شىعىپتى.
— سەن ءويتىپ كوپ بىلشىلداما! ورىستىڭ جايىنەن ءبىز دە قۇر قۇلاق ەمەسپىز. اق پاتشانىڭ ونداي مىقتىلىعى بار ەكەن، وندا باياعى داۋلەتكەرەيمەن بىرگە ولەتىن كوپ ورىسىنا نەگە قۇن سۇرامايدى؟ حيۋانى شاۋىپ الاتىن بولسا، باياعىدان بەرى قولىنا بۇيەن بايلانىپ قالىپ پا، نەعىپ وتىر؟
— سول حيۋادان اۋىزى كۇيگەسىن دە ەندى ول اياۋشىلىق جاسامايدى. ءوزىڭ ءبىر وجەڭدەگەن نەمە ەكەنسىڭ؟ كانى باتىر ەكەنىڭدى بىلەيىن، ولتىرمەك تۇگىلى تۇلا بويىمنان ءبىر قىلشىعىمدى ورىنسىز شىعىنداپ كورشى، نە بولعانىڭدى بىلەيىن! — دەپ يۋماش قارسى اقىرىپتى.
مانادان بەرى قاق توردە ءۇنسىز وتىرعان قابا ساقال قارا قولىن كوتەرىپتى.
— ءجا، جايىنە جىبەرىڭدەر. ءبىراق الگى قوجايىنىڭا ايتا بار، ءبىزدىڭ سىرتىمىزدان حانمەن جولىعىسار بولسا، ەكەۋىنە دە جاقسىلىق جاسامايمىز. اق پاتشانىڭ نە ايتىپ جىبەرگەنىن ءبارىمىز تۇگەل وتىرعان جەردە ايتاتىن بولسىن. ءبىز سەنى وسى سالەمدەمەمىزدى ەلشى مىرزاعا ايتىپ بارسىن دەپ ادەيى ۇستاپ الدىق، — دەپ قول-اياعىن شەشتىرىپتى.
تيەۆكەليەۆ كەشەگى حانمەن بولعان اڭگىمەدەن ەكى ءتۇرلى ويدا قايتىپ ەدى. وعان حاننىڭ ماسكەۋگە ەلشى شاپتىرىپ جۇرگەنى انشەيىن اق پاتشانىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، سىي-سياپات كيۋدى ويلاعان قۋلىق سياقتى كورىنگەن-دى. ءقازىر توبەسىنە قارلى قاراتاۋ قۇلاپ كەتەتىندەي سارى ۋايىمدى ساپىرىپ سويلەگەنمەن وتىرىسى، ءجۇرىس-تۇرىسى، بەت-الپەتىنە قاراعاندا تاپ ونشا الىپ-جۇلىپ بارا جاتقان ەشتەڭە جوق، انشەيىن ەلشىنى الدىن الا زارەسىن الىپ قورقىتىپ قويىپ، ەرتەڭ ءوز دەگەنىنە جۇرگىزۋ ءۇشىن ادەيى ىستەلىپ وتىرعان ايلا-شارعى سەكىلدى كورىنگەن-دى. تاڭ اتقانشا كوز ىلمەي ويلانىپ شىقسا دا، سول الدانىپ قالماۋدان باسقا، كوڭىلىنە ەشقانداي قاۋىپ-قاتەر كىرمەگەن-دى. ەندى، مىناۋ اڭگىمەگە قاراعاندا حاننىڭ كەشەگى ءسوزىنىڭ جانى بار سياقتى. حان مەن ەكى اراعا كىسى اتتاتپاۋعا قاۋقارلارى جەتكەنىنە قاراعاندا مانا يۋماشتى تەرگەيتىن ايعىر توپ بي ونشا وڭاي جاۋ بولا قويماسا كەرەك. ءبىراق بۇل قوقان-لوقىعا حاننىڭ ءوزىنىڭ ارالاسى جوق پا ەكەن؟ سول نەمە وسىنىڭ ءبارىن ارتىنىپ-تارتىنىپ كەلگەن ەلشىنىڭ بار دۇنيە-مۇلكىن تارتىپ الىپ، ءوزىن ەلىنە قۇر قول قايتارۋ ءۇشىن ادەيى ىستەپ وتىرعان جوق پا! كىم ءبىلىپتى، بۇل نەمەلەردەن ول دا شىعار. كوز الدىندا تۇندە كورگەن ءابىلقايىردىڭ بوردان قاشاعانداي قۇپ-قۋ ءجۇزى ەلەستەپ كەتتى. سازارعان ءتۇرى جامان ەكەن! قۋلىعىنا نايزا بويلامايتىن سۇم كىسىنىڭ سويى سياقتى.
ەندى ول مىناۋ توڭىرەگىنە ءۇن-تۇنسىز تورىپ وتىرعان جىم-جىرت اۋىلدىڭ ءار قيمىل-قىبىرىن كوز جازباي اڭدىپ باقتى. مانا يۋماشتىڭ تەرگەلىپ شىققان ءۇيىنىڭ تۇسىندا ات كوبەيدى. جان-جاقتان شوق-شوق جۇرگىنشى كەلىپ جاتىر. كەشەگىدەي بۇقپاقتاۋدى، جاسىرۋدى قويعان. اۋىل سىرتىنا تورتەۋ-بەسەۋدەن وڭاشالانىپ بارىپ، الگى ءۇيدىڭ قاسىنداعى بەس-التى ۇيگە توپىرلاپ كىرىپ جاتىر. مىناۋ، ءسىرا، تەگىن جيىن بولماس. حان وردا جاققا كوز سالىپ ەدى. ول جاقتا قارا-قۇراڭ از. ءبىراق، وردا ماڭىندا جۇرگەندەردىڭ بار نازارى الگى توپىرلاپ كىسى جينالىپ جاتقان شەتكەرگى اۋىلدا وتىرعانى بايقالىپ-اق تۇر.
تيەۆكەليەۆ باسى دال بولىپ ويلانىپ وتىر. سوندا حاننىڭ تۇندەگى ايتقانى شىن بولعانى ما!
ورىس ەلشىسىنىڭ نە ويلاپ تۇرعانىن سەزىپ قالعانداي الگى اۋىل شەتىندەگى ايعىر توپ اتتارىنا ءمىنىپ حان ورداعا قاراي بەتتەدى. حان وردانىڭ تۇسىنا جەتە بەرە اتتارىنان ءتۇستى. مۇندايدا اتتان كوتەرىپ ءتۇسىرىپ اپ، قاۋقىلداسىپ جاتاتىن ادەتتىڭ ەشقايسىسى ىستەلمەدى. سوستيىپ-سوستيىپ حان ورداعا كىرە باستادى. انشەيىندە قولدى-اياققا تۇرمايتىن حان قىزمەتشىلەرىنىڭ اياق الىستارى سامارقاۋ. ەلبەك قاعىپ جۇگىرمەي، تىڭ تىڭداپ وردا ماڭىنان شىقپاي جۇر.
قاسىندا تۇرعان تايماس.
— الگىلەر ءبىر پالەنى باستاماسا جارار ەدى. حان وردانىڭ توڭىرەگى سىلتىدەي تىنىپ قالدى عوي. كوزگە شىققان سۇيەلدەي بوپ بۇل ارادا تۇرىپ المايىق. ۇيلەرىمىزگە بارىپ اقىرىن كۇتەيىك، — دەدى.
بۇلار ۇيلەرىنە كىرە سالا حان وردادان تورت-بەس تولەڭگىت شىعىپ ەلشىلىككە بەتتەدى. بىرەۋى تيەۆكەليەۆ وتىرعان ۇيگە كىردى دە، قالعاندارى سىرتتا تۇرىپ قالدى.
— ەلشى مىرزا، م دەدى ۇيگە كىرگەن تولەڭگىت. — حان بيلەرگە تيەسىلى سىي-سياپاتتى تەزىرەك بەرىپ جىبەرسىن، ءقازىر تاراتىپ بەرمەسەك، ءىستىڭ ناسىرعا شابار ءتۇرى بار دەيدى.
— حان قۇران ۇستاپ انت بەرگەنشە، اق پاتشانىڭ سالەم-ساۋقاتى ەشكىمگە تارتىلمايدى، — دەدى تيەۆكەليەۆ.
تولەڭگىت يىعىن ءبىر قيقاڭداتتى دا شىعىپ كەتتى. سودان بەسىن اۋعانشا ەلشىنى ەشكىم مازالاعان جوق. حان ورداداعى جيىن دا تاراعان جوق. بەسىن اۋىپ كەتكەسىن حاننىڭ ماناعى تولەڭگىتى تاعى كەلدى. بۇل جولى ءوڭى تىپتەن قاتۋ.
— ەلشى مىرزا، — دەدى تولەڭگىت نىعارلاي سويلەپ. — حان مەنى تاعى دا جىبەردى. ەگەر وسىدان بار دۇنيە-مۇلكىن وسى ءقازىر بەرىپ جىبەرمەيتىن بولسا، مىنا بيلەردىڭ ەكەۋمىزدى دە ءتۇتىپ جەيتىن تۇرلەرى بار دەدى. ماعان تيەسىلى سىي-سياپاتتى انت العاسىن تاپسىرا جاتار، قالعاندارىن ءدال ءقازىر جىبەرسىن، باستارىمىز امان تۇرعاندا قىزىلكوز پالەلەردەن قۇتىلايىق دەدى.
— ەندەشە، — دەدى تيەۆكەليەۆ. — مەن اۋەلى سىي-سياپات ۇلەستىرەتىن جايىم جوق. سالەم-ساۋقاتتارىن ءقازىر العىلارى كەلسە، اق پاتشانىڭ جىبەرگەن گراموتا قاعازىن دا ءقازىر قابىلدايتىن بولسىن.
تولەڭگىت تاعى دا قۇر قول قايتتى. حان وردادا تاعى دا ءماجىلىس قىزسا كەرەك، ءبىرازدان كەيىن اق وردادان تاعى بىرەۋ شىقتى. بۇل، ءبىراق، جاڭاعى تولەڭگىت ەمەس، باسقا ادام بولىپ شىقتى.
— مەنى سىزگە، ەلشى مىرزا، حان ەمەس، بيلەر جىبەرىپ وتىر. وسى ءقازىر اق پاتشانىڭ حاتىن الىپ حان ورداعا كەلسىن، — دەدى.
— جارايدى، بارامىن دەپ ايتتى دە، — دەپ ونى كەرى قايتارىپ جىبەردى.
مىنە، قىزىق، بيلەر بۇدان سىي-سياپات ەمەس، اق پاتشانىڭ حاتىن تالاپ ەتىپتى. سوندا قالاي بولعانى. حان قايتا-قايتا دۇنيە سۇراعانشا، بيلەرگە نە كەرەك ەكەنىن بىردەن نەگە ايتپاعان...
تيەۆكەليەۆ ءارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ، ابدەن قاس قارايىپ، ءتۇن بولعاسىن قاسىنا ەكى گەودەزيست، جەتى باشقۇرت ءبيىن ەرتىپ، پاتشا جىبەرگەن كوك سافيان قاپتى تۇتىكشەگە سالىنعان حاتپەن ءبىراز سىي-سياپات الىپ حان ورداعا بەتتەدى. ورتا جولدا الدارىنان ءتورت جاساۋىل شىقتى. حان وردانىڭ قاسىنان ەكى بي قارسى الىپ، الدارىنا ءتۇسىپ باستاپ ءجۇردى.
ايلاپات اق وردانىڭ ءىشى الا كولەڭكە. ەكى جاق بوساعادان باستاپ ءيىن تىرەسىپ وتىرعان بيلەردىڭ ءوڭى قاراۋىتىپ كورىندى. قاق توردەگى ءابىلقايىر حان مەن قاسىنداعى ەكى بي ورىندارىنان تۇرەگەلدى. تيەۆكەليەۆ پاتشانىڭ حاتىن حاننىڭ قولىنا تاپسىردى. حان ونى ماڭدايىنا تيگىزىپ الدىنا قويدى. ەلشىگە ىسىرىلىپ سول جاعىنان ورىن بەردى. جايعاسىپ بولعاسىن تيەۆكەليەۆ ءسوز باستادى.
— سەن، ءابىلقايىر حان، كۇللى رەسەيدىڭ ۇلى مارتەبەلى يمپەراتورى، ءبىزدىڭ نۇر سيپاتتى الديار پاديشامىز اننا يوان قىزىنا ءوزىڭنىڭ ەلشىلەرىڭ قۇتتىمبەت قوشتايەۆ پەن سەيتقۇل قۇدايقۇلوۆتى جولداپ، الديار تاقسىر پاتشا اعزامنان قول استىڭداعى جۇرتىڭمەن رەسەيدىڭ قاراماعىنا الۋدى ءوتىنىپ، رەسەيدىڭ باسقا باعىنىشتىلارىمەن ءتاتۋ-تاتتى قارىم-قاتىناس ورناتقىڭ كەلەتىنىن ايتىپ حات بەرگەن ەكەنسىڭ. ۇلى مارتەبەلى يمپەراتور، نۇر سيپاتتى ءھام شاراپاتتى الديار تاقسىر پاتشامىز ءسىزدى، ءابىلقايىر حان، بيلەرىڭىز بەن كۇللى قىرعىز-قايساق عاسكەرىن مەيىرىمى ءتۇسىپ، ءوز ۇمبەتىم دەپ تانيتىنىن ءبىلدىرىپ، مەنى ارنايى حاتىمەن وسى ساپارعا اتتاندىردى جانە ءابىلقايىر حان، سىزدەن جانە كۇللى قىرعىز-قايساق عاسكەرىنەن ءاردايىم ءوزىنىڭ قامقورلىعى مەن شاپاعاتىن ايامايتىنىنا ءسوز بەرىپ، حان مەن قىرعىز-قايساق عاسكەرى ءوز ۋادەلەرىندە تۇرىپ، ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزامنىڭ الدىندا ادال قىزمەت اتقارادى دەپ سەنەتىنىن مالىمدەۋدى تاپسىردى. حاتىڭىزدا ايتىلعان شارت بويىنشا، مەن سىزدەردىڭ ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزامنىڭ مەيىرباندى قول استىنا باعىناتىندارىڭىزدى ءوز اۋىزدارىڭىزدان ەستىپ، ءوز قولدارىڭىزبەن كۋالاندىرۋعا كەلدىم.
پاتشا جولداعان ەكىنشى گراموتاداعى شارتتاردى ادەيى ايتپاي قالدى. ونسىز دا سازارىپ وتىرعان بيلەردىڭ شاپتارىنا شوق تاستاپ شورشىتىپ المايىن دەپ ويلادى.
ۇي-ىشىندەگىلەر ونىڭ ءسوزىن ءۇن-تۇنسىز تىڭدادى.
ەلشى ءسوزىن ءبىتىرىپ، جان-جاعىنا كوز تاستاپ ەدى، حاننىڭ وڭ قولىندا وتىرعان بي:
— ەلشى مىرزا، ۇيىڭىزگە بارا بەرىڭىز. كەيىن ءوزىمىز حابارلاسارمىز، — دەدى.
تيەۆكەليەۆ اۋىرلاپ باسىپ سىرتقا شىقتى. قاسىنا ەرىپ بارعان كىسىلەر ەرە شىقتى. ولاردى اۋىل سىرتىنا شىعارىپ سالعان تولەڭگىتتەرگە قاراپ ەدى، بىرەۋىنىڭ ءوڭى تانىس سياقتاندى دا تۇردى. ول قازاقشا كيىنىپ العان جانسىز باشقۇرت ەدى.
بۇلار ۇزاي بەرە اق وردادان اجەپتارقى ايقاي-ۇيقاي داۋىس شىقتى. الدەنەلەر سارت-سۇرت ەتە قالعانداي بولدى.
— جانجال ەندى باستالدى! — دەدى تايماس حان وردا جاققا قۇلاعىن ءتۇرىپ.
سويتسە، بۇلار شىققان بويدا ايقاي داۋ باستالىپتى. بۇنىڭ تاستاپ كەتكەن سىي-سياپاتىن ورتاعا ءۇيىپ، تالاسىپ-تارماسىپ بولىسە جونەلىپتى. بىر-بىرىنە قامشى سىلتەسىپتى. قىزىل كەڭىردەك توپ بۇل ەلشىنى ەلىنە امان جىبەرۋگە بولمايدى، ءوزىن ءولتىرىپ، دۇنيە-مۇلكىن تالاپ الۋ كەرەك دەپ شەشىپتى. «قايداعىنى قايدان شىعارىپ ءجۇرسىڭ؟» — دەپ حاننىڭ وزىنە تاپ-تاپ بەرىپتى.
الگى تولەڭگىت بوپ كيىنىپ ءۇي سىرتىندا قالعان باشقۇرت حان وردادا سول ءتۇنى نە بولىپ، نە قويعانىن اۋدارماي-توڭكەرمەي ايتىپ كەلدى. دولىرىپ العان بيلەر ورىس ەلشىسىنە جول باسشى بوپ كەلگەن باشقۇرت بيلەرىنىڭ دە ءبىرىن قالدىرماي تۇگەل قىرىپ تاستاۋ كەرەك دەپتى. باشقۇرت بيلەرى مۇنى ەستىپ، تيەۆكەليەۆتىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلدى. سودان تاڭ اتقانشا ءماسليحات بولدى.
— ە، باسە، قازاقتار نەعىپ ءبىر دۇرلىكپەي كونە سالادى دەپ ەدىم-اۋ! — دەدى ەلشىنىڭ وڭ تىزەسىن باسا وتىرعان الدارباي ەسەكە ۇلى.
— الديار اعا-اۋ، ونى بىلسەڭىز، باياعىدا ەلشىلەرىن ۋفاعا ەرتىپ اكەلگەن ءوزىڭىز ەدىڭىز عوي. اۋەلدەن باسىن اشىپ المادىڭىز با؟ — دەدى تايماس ءشايىم ۇلى.
— حانعا نوقتاسىن ۇستاتپاي وتىرعان قازاقتار الديار-اعاعا قايدان بولا قويسىن، — دەدى اقموللا اقىن.
نارتتاي قىزىل شيما باتىر مىنانداي قىسىلتاياڭ جاعدايدا قىزىل تىلگە دەس بەرىپ وتىرعان ءۇش سەرىگىنە جاقتىرماعانداي جالبىر قاباعىنىڭ استىنان سازارا ءبىر قاراپ قويدى.
— ودان دا نە ىستەۋىمىز كەرەك، سونى اقىلداسايىق تا، — دەدى تاپەلتەك بويلى ءتورتپاق كوسەمشە بەكقوجا ۇلى.
سۇيىق قاس قولاعاش مۇرىن بۇجىر كىسى وتجاش رازمانقۇل ۇلى قامشىسىنىڭ سابىمەن قولىن سابالاپ وتىرىپ:
— نە دە بولسا، تەزىرەك ءبىر شەشىمگە كەلمەسەك بولمايدى. تاڭ اتقانشا ولاردىڭ تاعى قانداي زوبالاڭ شىعاراتىنىن كىم ءبىلىپتى، — دەدى.
— باياعىدا وسى قازاق ۇلىستارىنا تالاي ەلشىلىككە كەلىپ ەدىڭ عوي. سەنىڭ نە ويىڭ بار، تايماس، ايتساڭشى؟ — دەدى مانادان بەرى ءۇنسىز وتىرعان جارعاق قۇلاق جارعانات بەت ورازباي ابازىن ۇلى.
تايماستىڭ ورنىنا اققۇبا تارازى جىگىت قىدرياس مولاقايەۆ سويلەدى:
— بۇل توپالاڭدى ءبىر توقتاتسا، بوكەنباي توقتاتا الادى. نەمەرە ءىنىسى قۇداينازار مىرزا، كۇيەۋى ەسەت باتىر ۇشەۋى بۇل ولكەدەگى ەڭ داۋلەتتى، ەڭ بەدەلدى ادامدار. ولارعا كوڭىلدەرىنەن شىعاتىنداي سىي-سياپات بەرىپ، ءوز جاعىمىزعا شىعارا الساق، مىناۋ ەسەر توبىرعا ءبىر قايران تابۋعا بولادى. ال، ولار كونبەسە، وندا ءۇمىتتى ۇزە بەرگەنىمىز ءجون.
— سوندا ول بوكەنبايعا قالاي حابار بەرە الامىز؟
— مىنا تايماس ەكەۋى كوپتەن سىرالعى دوستار عوي.
بوزالا تاڭدا بوز ات مىنگەن تايماس باتىر بوكەنبايدىڭ اۋىلىن ىزدەۋگە اتتاندى.
اراعا ەكى كۇن سالىپ قاسىنا بوكەنبايدى ەرتىپ تايماس باتىر قايتىپ ورالدى. قاق تورگە بوكەنباي كەپ وتىرا كەتكەندە ەلشىنىڭ قۇلازىپ تۇرعان كەڭ ءۇيى اياق استىنان تولىپ كەتكەندەي بولدى. تيەۆكەليەۆ مىناۋ ەڭگەزەردەي كىسى بۇل اڭگىمەمە قالاي قارار ەكەن دەگەندەي، جالتاق-جالتاق قاراپ قويىپ ءسوز باستادى.
— باتىر، تايماستان جول-جونەكەي ءوزىڭىز دە ەستىگەن شىعارسىز. مەن ءابىلقايىر حاننىڭ اق پاتشاعا جازعان حاتى بويىنشا انت الۋعا كەلگەنمىن. سويتسەم، مۇندا جۇرت ءىري-تىري ەكەن. ەندى، مىنە، قايدان كەلدىككە ءتۇسىپ، پۇشايمان بولىپ وتىرعانىمىز. قازاقتى ورىس پاتشاسىنىڭ قول استىنا زورلاپ كىرگىزگىسى كەلىپ وتىرعان ەشكىم جوق. اڭگىمە جوق جەردەن اڭگىمە باستاعان وزدەرى. ەندى كەپ اق پاتشانىڭ ەلشىسىنە قول كوتەرگىلەرى كەلەدى دەپ ەستيمىز. اق پاتشا وزدىگىنەن ەشكىمگە تيمەيدى، ال وزدەرى تيگەندى وڭدىرمايدى دا. ەگەر قىرعىز-قايساق جۇرتىنىڭ كوڭىلىنە ونداي قارا قاشار بولسا، شەكتەس تۇرعان ءوز عاسكەرىن، سونداي-اق وزىنە باعىنىشتى باشقۇرت، قالماق عاسكەرىن قارا قۇرتتاي قاپتاتادى دا جىبەرەدى. ورىس وكىمەتى ءوز ەلشىسىنىڭ قانىن سۇراۋسىز قالدىرمايدى. قازاقتار ودان دا پاتشانىڭ قول استىنا كىرگىمىز كەلمەيدى دەپ، اشىپ ايتسىن دا، مەنى امان-ساۋ جونىمە جىبەرسىن.
بوكەنباي ەلشىنىڭ بەتىنە بۇرىلىپ ءبىر قارادى دا، بايسالدى داۋىسپەن:
— وسى انا جولعى ورىس ەلشىسىن ولتىرگەن حيۋالىقتارعا اق پاتشا قانداي جازا قولداندى؟ — دەپ سۇرادى.
نار تۇيەدەي ماڭقيعان باتىردىڭ اڭقاۋسىپ ايتا سالعان مىنا سۇراعى تيەۆكەليەۆتىڭ شىمبايىنا باتىپ كەتتى.
— حيۋالىقتار ادام كورمەگەن حايۋاندىق ىستەدى. اقجولتاي ەلشىنى ولتىرگەندى ەشبىر ەل، ەشبىر ءدىن قولدامايدى. ونداي كىساپىرلىقتىڭ ارتى اقىرى جاقسىلىققا سوقتىرمايدى. كنياز بەكوۆيچ وپاسىزدىقپەن قازا تاپقاندا ورىس پاتشاسى تەرىستىك ەلدەرىمەن سوعىسىپ جاتقان-دى. سوندىقتان حيۋا وكىمەتىنەن ءوش قايتارىپ جاتۋعا ول كەزدە مۇرشاسى بولمادى. الگى سوعىس اياقتالعان كەزدە حيۋا حانى اق پاتشاعا «اكە-كوكەلەپ» ەلشى سالىپ، باياعى بىلمەستىكتەرىنە كەشىرىم سۇرادى. ول ەكى ورتادا حيۋانىڭ تاعىنا باسقا حان وتىرعان ەكەن. پاتشا سونى ەسكەرىپ ءبىر جولعا كەشىرىم جاسادى، ءبىراق بۇدان بىلاي ول ءوز ەلشىسىنە قول كوتەرگەن ەلگە ەشقانداي اياۋشىلىق جاساماۋعا شەشىم قابىلدادى.
بوكەنباي: «البەتتە!» — دەگەندەي باس يزەپ قويدى. مانادان بەرى ونىڭ قاسى مەن قاباعىنا قاراپ قىبىجىقتاپ وتىرعان ەلشى ءتىلىنىڭ تيەگى ەندى اعىتىلايىن دەدى.
— باتىر، ءسىزدى وسى ايماقتاعى قازاقتىڭ ەڭ بەدەلدى كىسىسى دەيدى. ءسىز قوستاماساڭىز حاننىڭ ءوزى دە اتتاپ باسا المايدى دەيدى. حالقىڭىزدىڭ الدىنداعى زور بەدەلىڭىزدى پايدالانساڭىز، ءبىر پايدالاناتىن جەرىڭىز وسى. ول جاقسىلىعىڭىزدى اق پاتشا ولە-ولگەنشە ۇمىتپايدى. ءوز باسىڭىزدى، بۇكىل جۇرتىڭىزدى ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزامنىڭ مەيىربانشىلىعىنا بولەۋدى مەن ءوز موينىما الامىن. تەك مىناۋ تار جەردە قول ۇشىڭىزدى بەرسەڭىز بولعانى. ەڭبەگىم زايا كەتەدى دەپ ويلاماڭىز. الديار پاتشانىڭ قازاق جۇرتىنىڭ سىزدەي ىزگىلىكتى ادامدارىنا تارتۋ-تارالعى قىپ تارت دەپ جىبەرگەن ازعانتاي سىي-سياپاتى دا بار.
ساۋلاپ سويلەپ وتىرعان ەلشى وسى اراعا ادەيى كىدىردى. بوكەنباي سول تۇنجىراعان قالپى قاباعىن اشپادى.
— سوندا ولار سىزدەن نە تالاپ ەتىپ ءجۇر؟ — دەپ سۇرادى.
— وزىمە ەشتەڭە دەگەن جوق. ءبىراق، مەن كەتكەسىن ورىس ەلشىسىنىڭ ءوزىن ءولتىرىپ، دۇنيە-مۇلكىن تالاپ الامىز، وعان جول باستاۋشى بولىپ كەلگەن باشقۇرتتاردى ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ تاستايمىز، — دەپتى.
بوكەنباي ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا:
— ءپاتشۋ! — دەدى. — ۋايىمداماي تۇرا تۇرىڭىز. ولارمەن ءوزىم سويلەسىپ كورەيىن. تيەۆكەليەۆ باتىرمەن جارىسا تۇرەگەلىپ:
— باتىر، قىزمەتىڭىزگە اللا ريزا بولسىن. اق پاتشانىڭ ارنايى جولداعان سالەم-ساۋقاتىن الساڭىز قايتەدى. سىزدەي جاقسىدان ەشتەڭە اياما دەگەن. ازىرگە جارتى مىڭ سومنىڭ زاتىن بەرە تۇرايىن، — دەپ ساندىققا ۇمتىلىپ ەدى.
بوكەنباي قايىرىلىپ تۇرا قالدى.
— اۋرە بولماڭىز. مەن تارتۋ-تارالعىعا بولا قىزمەت قىلادى ەكەن دەپ ويلاماڭىز!
تيەۆكەليەۆ ەسىكتى سەرپىپ اشىپ شىعىپ كەتكەن باتىردىڭ ارتىنان اڭ-تاڭ بوپ تۇرىپ قالدى. «رەنجىتىپ الدىم با؟» — دەپ ۋايىمدادى.
بوكەنباي باتىر قول ۇشىن بەرۋگە ۋادە قىلعانمەن، تيەۆكەليەۆتىڭ جانى جاي تابا المادى. ولاي-بىلاي بوپ كەتىپ جۇرسەك، ءبارىمىز تۇگەل قىرىلىپ قالمايىق دەپ بەس كىسى دۆوريان، بەس كىسى قازاق، ءجۇز باشقۇرتتى ۋفاعا اتتاندىرىپ، قولدارىنا ۆويەۆوداعا اپارىپ تاپسىر دەپ حات بەرىپ جىبەردى. ولار ۋفاعا اتتانىپ كەتكەن كۇنى كەشقۇرىم بوكەنباي كەلدى. ول ەرتەڭ بيلەر جيىنى بولاتىنىن، وعان تيەۆكەليەۆتىڭ دە شاقىرىلاتىنىن ايتتى.
— ءبىراق، توپ الدىندا قىسىلىپ-قىمتىرىلماي باتىل سويلەڭىز. ءبىزدىڭ حالقىمىز سىپايى ادامداردان گورى وجەت ادامداردىڭ سوزىنە كوبىرەك دەن قويادى. ەشقانداي قام جەمەڭىز. ورتالارىندا ءوزىم بولامىن، — دەدى.
تيەۆكەليەۆ سوندا دا سەنە قويماي:
— باتىر، وسى ايتقان سوزىڭىزگە وسى ءقازىر وڭاشا انت بەرسەڭىز قايتەدى، — دەدى.
بوكەنباي ءسال اڭىرىپ تۇرىپ:
— جارايدى! — دەدى.
تيەۆكەليەۆ جالما-جان ساندىعىن اشىپ ىشىنەن قۇران سۋىرىپ بوكەنبايعا ۇستاتتى. بوكەنباي قۇراندى الىپ:
— اق پاتشاعا جانە ەلشىسىنە بار قار-قادارىمشا ادال قىزمەتىمدى ايامايمىن، — دەپ ماڭدايىنا ءبىر تيگىزىپ، قايتارىپ بەردى.
تيەۆكەليەۆ كولدەي الا قاعازدى الدىنا توسەپ ەدى. وڭ جاق ورتان قولىنداعى جۇزىگىن الىپ ءمورىن باستى.
ەرتەڭىنە كۇندىز بيلەر شاقىرتىپ جاتىر دەگەنگە حان ورداعا بارىپ ەدى، تابالدىرىقتان ەندى اتتاي بەرگەن تيەۆكەليەۆكە جان-جاقتان الارا قاراستى. تيەۆكەليەۆ تاكاپپار باسىپ تورگە وزدى. اشۋدان جارىلىپ كەتە جازداپ وتىرعان بيلەر وعان دۇرسە قويا بەردى.
— سەنى مۇندا كىم شاقىردى؟ ءبىزدىڭ جۇرتىمىزعا نەگە كەلدىڭ؟
تيەۆكەليەۆ اسپاي-ساسپاي ءسوز باستادى.
— مەنى مۇندا وزدەرىڭ شاقىردىڭدار. اق پاتشاعا ەلشى جىبەرىڭدەر دەپ سەندەردى قىستاعان ەشكىم جوق. ورىستىڭ قول استىنا ءوز ەركىمىزبەن باعىنامىز دەگەن وزدەرىڭ. سول ۋادەلەرىڭ بويىنشا مەنى وسىندا جۇمساپ جىبەردى. قالعان حاباردى اناۋ قۇتتىمبەت پەن سەيتقۇلدان سۇراڭدار. اق پاتشاعا باعىنىشتى بولعانداردان نە تالاپ ەتىلەتىنى سولارعا ايتىلعان.
مىنانى ەستىگەن بيلەر ەندى ءابىلقايىرعا جابىلدى.
— بيلەرمەن اقىلداسپاي تۇرىپ، حان ەشقانداي شەشىم قابىلدامايدى دەگەن اتا-بابا جولى قايدا؟ ورىسقا باعىنامىز دەگەن ءسوز ءبىزدىڭ اۋىزىمىزدان قاشان شىعىپ ەدى؟ اتا ءداستۇرىن اتتاپ، قاراۋىنداعى جۇرتپەن اقىلداسپاي، باسقاعا بودان بولعىسى كەلگەن حاننىڭ قانداي جازاعا بۇيىرىلاتىنىن نەعىپ بىلمەيسىڭ؟
حاننىڭ ونسىز دا سۇپ-سۇر ءجۇزى سىلتىگە سالعان سۇيەكتەي قۋراپ كەتتى. جارتىلاي جۇمساق كوزدەرىن جارقىراتىپ اشىپ الدى. جانارىندا قىلىشتىڭ جۇزىندەي سۋىق جىلت وياندى.
— ءجا، شۋىلداماڭدار، تۇگە! — دەدى زەكىرە ءتىل قاتىپ.
— ەل باسىنا كۇن تۋسا، حانسىڭ عوي، الدىمىزعا ءتۇس دەپ جاعالاعاندا جاقسىسىڭدار. ال حان ەكەنمىن دەپ بىردەڭە ىستەي قالساڭ بولدى، ءوستىپ ءارقايسىڭ ءار شالعايىمنان تىستەلەپ شىعا كەلەسىڭدەر. سوندا مەنىڭ حان بولعانىم قايسى؟ حان ەكەنىم راس بولسا، قول استىمداعى جۇرتتىڭ قامىن ءقايتىپ ويلايمىن! كوزدەرىڭ كورمەي مە، يەسى بار جىلقىنىڭ باسى باعۋلى، جەمى سالۋلى، سۋسىنى قانۋلى، كۇن سۋىتسا ساۋىرىنا جابۋ جابىلادى، بالشىققا باتسا ءۇستى-باسى جۋىلادى. ال، يەسى جوق، تۇزدە جۇرگەن تارپاڭ شە؟ ونىڭ قاي ءجايى بولىپ جاتىر؟ ادام كورسە اتىپ العىسى كەپ تۇرادى، اڭ كورسە تارپا باس سالعىسى كەلەدى دە تۇرادى. مەنى مەن مەنىڭ قول استىمداعى حالىقتىڭ كورگەن كۇنىنىڭ سول تارپاڭنان نەسى ارتىق؟
تارپاڭمىن دەپ بەتالدى قۇلا تۇزگە تاسىرلاپ جۇرگەننەن ءبىر حالىقتىڭ اۋىزى كۇيسە، قازاقتىڭ اۋىزى كۇيەتىن بولعان شىعار دەپ ويلادىم دا، اشىقسام جەم، توڭسام جابۋ سالاتىن يە ىزدەدىم. ونداي يەنى تاپتىم. ول — اناۋ اق پاتشا. ايتقانىمدى قابىل الىپ، ەلشىسىن جىبەرىپ وتىر. مەن مىندەتىمنەن قۇتىلدىم. باسقالارداي باسىمىزعا پانا، يىنىمىزگە ىق، ارقامىزعا سۇيەۋ كەرەك دەيتىن بولساڭدار — ماعان ەرىپ، مىنا كەلىپ وتىرعان ەلشىگە انت بەرەسىڭدەر، ال سول باياعى ءوز قۇيرىعىمىزدى ءوزىمىز تەپكىلەپ جۇرگەنىمىزگە ءماز بولا بەرەمىز دەسەڭدەر، ءبىر بوربايىمىزدى ءبورى تىستەپ، ءبىر بوربايىمىزدى جاۋدىڭ تۇزاعى قارماپ، سول باياعى سۇرگەن داۋرەندەرىڭدى سۇرە بەرەسىڭدەر. ءوز باسىم ونداي تىرلىكتەن مەزى بولىپ ءبىتتىم. ولتىرسەڭدەر ولتىرىڭدەر. اڭمەن اڭ بولىپ ارپالىسىپ وتكەننەن گورى قارا جەردىڭ استىندا اياعىمدى ەركىن سوزىپ تىنىش جاتقانىم جاقسى.
حاننىڭ شامىنا تيگەندەرىنە ماسايراپ وتىرعان بيلەر تاعى دا تيەۆكەليەۆكە بۇرىلدى.
— ءبىز حانعا ورىسپەن ءتاتۋ-تاتتى تۇرايىق، وداقتاس بولايىق دەپ ەلشى جىبەر دەدىك، ءبىراق باعىنامىز، باسىبايلى بودان بولامىز دەگەن جوقپىز. ونى شىعارىپ جۇرگەن ءوزى. ەندى، مىنە، سەن كەلىپسىڭ. قازاقتاردىڭ قانداي جۇرت ەكەنىن، عاسكەرىنىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلىپ الۋعا كەلگەنىڭ بىردەن سەزىلىپ تۇر. جانسىز ەكەنىڭدى ايتپاي كورىپ وتىرىپ، ەلىڭە قايدان امان-ەسەن جىبەرە سالايىق؟!
ساعان قانداي جازا قولدانىلاتىنىن مىنا بۇگىنگى جيىن شەشەدى. ءۇي تولى جۇرتتىڭ ءبىرازى باستارىن يزەسىپ قاۋقىلداسىپ قالدى. تيەۆكەليەۆتىڭ ەكى جاۋىرىنىنىڭ اراسىنان مۇزداي تەر شىققانداي بولدى. ەكى شىقشىتى سولقىلداپ قويا بەردى. كوزى بوكەنبايعا ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، باتىردىڭ بەتى قابارىتىپ بۋىرقانىپ وتىر ەكەن.
تيەۆكەليەۆ ەندى، نە دە بولسا، تايىنباسقا بەل بۋدى.
— اعايىن، — دەدى جۇرتقا كوزىن ءبىر-بىر قىدىرتىپ. — جاڭىلماسام، سەندەردىڭ حالقىڭنىڭ «اياز ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل» دەگەن ءسوزى بار سياقتى ەدى. سول وزدەرىڭ شىعارعان ماقالدى وزدەرىڭ ۇمىتىپ قالعاندارىڭا قايران قالىپ وتىرمىن. سەندەر ورىس مەملەكەتىن كىم دەپ ويلايسىڭدار؟ قۇلمەن دە، قۇتانمەن دە وداقتاس بولىپ وعان نە كورىنىپتى؟ رەسەيدەي اي استىن تىتىرەتەردەي ايبىندى ەلگە وداقتاس بول دەۋگە اۋىزدارىڭ قالاي بارادى؟ جاپان تۇزدە اڭمەن اڭ بوپ جورتىپ جۇرگەن جابايى حالىقتى اق پاتشا وداقتاس قىپ قايتەدى؟ ونداي ەلمەن ءتاتۋ-تاتتى تۇرامىن دەپ ۋادە دە بەرە المايدى. ءويتىپ التىن باسىن قور قىلمايدى. ويتەتىندەي، قىرعىز-قايساق رەسەيگە نە ىستەي الادى دەپ قورىقسىن. ال، رەسەيگە كەلسەك، ونىڭ ءوزى تۇگىلى قول استىنداعى باعىنىشتى حالىقتاردىڭ وزدەرى-اق قىرعىز-قايساقتاردىڭ توبەلەرىنەن جاي تۇسكەندەي جايراتىپ كەتە الادى. ءبىر جاعىڭدا — قالماق، ءبىر جاعىڭدا — باشقۇرت، ءبىر جاعىڭدا — ءسىبىر قالالارى، ءبىر جاعىڭدا — جايىق كازاكتارى. قاۋقارلارىڭ كىمگە جەتەدى دەپ كەرگيسىڭدەر؟
ءوز ەرىكتەرىڭمەن باعىنعىلارىڭ كەلمەيدى ەكەن، باعىنا كور دەپ سەندەرگە جالىنىپ وتىرعان ەشكىم جوق. ال، ءبىراق سەندەرمەن وداقتاس بولامىز دەپ كەلىسىم شارتقا وتىرىپ قاسيەتتى رەسەيدىڭ اتاعىنا داق سالا-تۇعىن ءجايىم جوق. رەسەي سەندەرسىز دە وداقتاس تابا الادى، سەندەرسىز دە باعىنىشتىلار تابا الادى. سەندەر سياقتى ىسقىرسا جەلدىڭ الدىندا، قۋسا اڭنىڭ الدىندا جوڭكىلىپ جۇرگەن جابايى حالىق تۇگىلى اناۋ گرۋزيننىڭ پاتشاسى، قالماقتىڭ حانى، ماڭعۇلدىڭ ءالىقۇل حانى، قالپاقتىڭ وسمەي حانى، كابارديننىڭ، قۇمىقتىڭ، تەردىڭ، باراعۇننىڭ، اقسايدىڭ دەربەس كنيازدەرى اق پاتشانىڭ شاراپاتتى قول استىندا بولۋدى وزدەرىنە زور باقىت ساناپ وتىر. ولاردىڭ قاسىندا سەندەر كىم بولىپسىڭدار؟! رەسەيدىڭ قول استىنا كىرسەڭدەر كىرەتىندەرىڭدى ايتىڭدار، كىرمەسەڭدەر — جولىمنان قالدىرماي جايىما جىبەرىڭدەر!
ورنىنان تىزەرلەي كوتەرىلىپ سويلەگەن تيەۆكەليەۆ قايتادان باسىلىپ وتىردى. ءۇي ىشىندەگىلەر بىر-بىرىنە قاراپ دۇرلىگە باستادى. شاماسى، باياعى يۋماشتى تەرگەگەن بي بولسا كەرەك، ءبىر شەكە تامىرى بادىرايعان قىزىل قازاق:
— اۋ، مىنا شوقىنشىقتى جەر-جەبىرىمىزگە جەتكىزىپ قويامىز با؟ — دەپ ىلگەرى ءيتىنىپ شىعا بەرىپ ەدى، ءتور جاقتان بوكەنباي گۇر ەتە قالدى.
— بۇل اڭگىمەنىڭ ەندى ساۋداعا سالاتىن نەسى قالدى؟ قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن قاي اۋىرتپالىقتا دا تارتىنىپ قالعان جەرىم جوق. اعايىن، ءبىر كىسىگە ريزا بولساڭدار، ماعان ريزا بولاتىن جوندەرىڭ بار. ءالى دە تارتىساتىن جاۋمەن تارتىسۋعا، ايتىساتىن جاۋمەن ايتىسۋعا دايىنمىن. ءبىراق قىزىل تىلدە بۋىن جوق ەكەن دەپ جونگە توقتاماۋ اتا-بابانىڭ سالتىندا جوق. قازاقتىڭ قارا كوشىنىڭ قارا بۇلتتىڭ ايتقانىمەن كوشىپ، الا قيقۋدىڭ ايتقانىمەن بوسىپ جۇرە بەرمەي، ەرتەڭىن ويلاپ، بەلگىلى ءبىر تۇراق تاباتىن كەزى بولدى دەگەننىڭ تۇسىنبەيتىن نەسى بار؟ الىسقانمەن الىسىپ، جۇلىسقانمەن جۇلىسۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ ءتورت تارابىڭمەن تۇگەل تەكە كوزدەنىپ وتىرماي، ءبىر جاعىمىزدى جەلگە ۇستاساق، ءبىر جاعىمىزدى ىققا ۇستايىق، ءبىر قولىمىز بولماسا، ءبىر قولىمىزدى جاۋ جاعاسىنان بوس ۇستايىق، ويتپەسە كوك يت بولامىز دەپ ءجۇرىپ، كوپ ءيتتىڭ تالاۋىندا كەتپەيىك دەگەننىڭ تۇسىنبەيتىن نەسى بار؟ ءابىلقايىرعا جاۋ ىزدەگەندە ۇستاتقان نوقتامىز، دوس ىزدەگەندە ۇستاتپايتىن ءجايىم جوق. قول استىمداعى رۋلى ەلىممەن اق پاتشانىڭ بودانىندا بولامىن دەپ الدىمەن مىنا مەن ايتام. سول ءۇشىن اللانىڭ اتىمەن پايعامبارىم ۇستاعان كيەلى كىتاپقا ماڭدايىمدى تيگىزىپ انت بەرۋگە دايىنمىن. ال، وسىمەن قىزىلكەڭىردەك داۋدى قويايىق. انت بەرگىلەرىڭ كەلمەيتىندەرگە زورلىق جوق. انت بەرەتىندەرىڭ بەرى شىعىڭدار. ال، الديار حان، جول سىزدىكى! الدىمەن انت بەرىڭىز!
جاڭا عانا قايناعان قازانداي بۋىرقانىپ وتىرعان ءۇي ءىشى سىلتىدەي تىنا قالدى. ءابىلقايىر حان ورتاعا وزدى. اق اتلاس ورامالدىڭ ۇستىندەگى قۇراندى قولىنا الىپ:
— اق پاتشانىڭ الدىندا ايتقان ءسوزىمدى اللا الدىندا دا ايتامىن. ءسوزىم ءسوز، ۋادەم ۋادە! — دەپ ماڭدايىنا تيگىزدى.
سوسىن ءتىلماش ۇسىنعان شيىرشىق قاعازعا موينىنداعى دوڭگەلەك كۇمىس ءمورىن الىپ، ءبىر تۇكىرىپ: «ءبىسمىللا!» دەپ باسا سالدى. دوڭگەلەنىپ تۇسكەن اراپشا جازۋدىڭ قاسىنا تيەۆكەليەۆ ورىس ارپىمەن بادىرايتىپ: «ءابىلقايىر حاننىڭ ءمورى» دەپ جازدى. حاننان كەيىن قۇرانعا بوكەنباي باتىر قول اپاردى. بوكەنباي باتىردان كەيىن، ەسەت باتىر قول قويدى. ەسەتتىڭ ورنىنا قۇداينازار مىرزا بارىپ تۇردى. ولاردان كەيىن كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ كەيبىر رۋلارىنىڭ جيىرما جەتى ءبيى انت بەردى.
قالعان بيلەر انت بەرىپ جاتقاندارعا تىستەنە قاراپ ءبىراز تۇردى دا، سول توڭ-تورىس قالىپتارى اتتارىنا ءمىنىپ اتتانىپ كەتتى. ءبىر جاعىنان انت قاعازعا قول قويعىزىپ، ەكىنشى جاعىنان انت بەرگەندەرگە سىي-سياپات ۇلەستىرىپ تۇرعان تيەۆكەليەۆ ىشتەي سىنىق تيىنعا دەيىن شاشاۋ شىعارماي ساناپ تۇر. بۇگىن نەبارى 110 سوم 60 تيىنعا تارتۋ-تارالعى تاراپتى. ال بۇنى مەن حاندى، قۇران ۇستاپ انت بەرىپ جاتقان بيلەردى الا كوزدەرىمەن اتىپ اتقا قونعانداردىڭ سانى ءتىپتى كوپ. اياق استىنان ءۇن-تۇنسىز قالعاندارىنا، باسقاندارىنان جەر ويىلارداي بوپ نىعىز اتتاعاندارىنا، ەرگە قونعاندا اتتارىنىڭ ءبۇيىرى سولق ەتە قالعاندارىنا قاراعاندا ابدەن قاندارىنا قارايىپ، ىشتەرىنەن: «قاپ، بالەم، سەندەردى مە!» — دەپ ءزىل جيىپ كەتكەندەرى بەلگىلى بولىپ تۇر.
وسىنشاما كوپ اتتى شۇبىرىپ شىققان ۇلكەن اۋىل ولىك شىققان ۇيدەي بولىپ جىم-جىرت تىنىشتىقتىڭ قۇشاعىندا مۇلگىپ قالا بەردى.
يىعىنان جۇك تۇسكەندەي بولىپ قونالقى ۇيىنە كوڭىلدى كەلگەن تيەۆكەليەۆ ەسىكتى ەندى اشا بەرىپ، ارتىنا قاراپ ەدى، مويىندارىن ومىراۋىنا الىپ اسىقپاي اياڭداپ بارا جاتقاندار كوكجيەكتى تۇگەل كومىپ كەتىپتى. اراسىنا ات سىڭە الماستاي تىعىز كەتىپ بارادى ەكەن. ەلشىنىڭ جۇرەگى مۇزداپ قويا بەردى. مىنانداي كوپ، مىنانداي ايبارلى توپ ونى امان قويماسا، امان قويمايتىنى راس تا شىعار.
سودان ءبىر كۇن بويى ەشقانداي حابار شىققان جوق. ەكى كۇن بويى ەشقانداي حابار شىققان جوق. ءۇش كۇن بويى ەشقانداي حابار شىققان جوق. ءتورتىنشى كۇن دە سولاي، ال قۇلاقتان تىنىش قۇلاق ءوتتى. ال، بەسىنشى، كۇنى، وكتيابردىڭ ون بەسى كۇنى...
تاڭ اتپاي جاتىپ حان وردادان باياعى ءبىر وراق مۇرىن تولەڭگىتتىڭ جالاڭداپ تاعى جەتىپ كەلگەنى. جالماڭداپ بىرەسە ول جاعىنان، بىرەسە بۇل جاعىنان شىعادى. ءوزى وزگە قازاقتارعا ۇقسامايدى. كاۆكازدىقتارعا كەلىڭكىرەي مە قالاي؟ اتى ءجونى دە قىزىق ەكەن: بايبەك اعلۇق.
ءجىلماڭتوس نەمە ەسىكتەن اتتاي سالا سايراپ قويا بەردى.
— ويباي، ەلشى مىرزا، اناۋ كۇنگى كورمەستەي بولىپ كەتكەن قىڭىر بيلەردىڭ قاتارى كۇن سايىن كوبەيىپ كەلەدى. ولار بىرەۋدى قورقىتىپ، بىرەۋدى ۇركىتىپ ءوز جاقتارىنا شىعارىپ جاتىر. حان ايتادى، ءبىز دە قول قۋسىرىپ وتىرمايىق دەدى. ولار جۇرتتى قورقىتىپ كوندىرسە، ءبىز سىي-سياپات تارتىپ كوڭىلدەرىن اۋلاپ باعايىق دەيدى. سوسىن سىزگە الپىس ارشىن شۇعا، ەلۋ ارشىن قىرمىزى، جيىرما ءمالىن، قىرىق قۇندىز، جيىرما يلەنگەن قىزىل تەرى، بەس قۇلاش قامقا، بەس تۇلكى، ءۇش قۇلاش جۇڭگو جىبەك بەرىپ جىبەرسىن دەپ سالەم ايتتى.
تولەڭگىتتىڭ اۋزى-اۋزىنا جۇقپايدى. تيەۆكەليەۆتىڭ جىنى كەلىپ وتىر.
— حانعا سالەم ايتا بار، — دەدى. — سۇراعاندارىن بەرە المايمىن. ويتكەنى سونشالىقتى قىرۋار دۇنيە مەنىڭ وزىمدە دە جوق.
سودان تاعى دا ەكى كۇن بويى اينالادان تاس ساڭىراۋ بەيحابار بوپ جاتىپ الدى. حان وردا دا تىم-تىرىس. ەڭ بولماسا، ماتا سۇراپ تولەڭگىت تە كەلمەيدى.
ءۇشىنشى كۇنى كەشقۇرىم بوكەنباي باتىر كەلىپ ەلشىنىڭ قاسىنا قونىپ شىقتى. «وڭشەڭ شۋىلداقتاردىڭ ولتىرەمىز دەگەنىنە قورىقپا، ولار تۋلاپ-تۋلاپ ءالى-اق كونەدى»، — دەدى. تيەۆكەليەۆ وعان تار كۇندە قول ءۇشىن بەرگەنى ءۇشىن العىس ايتىپ، ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزامنىڭ الدىنداعى ادال قىزمەتى تۋرالى ءتيىستى ورىندارعا جەتكىزۋگە ۋادە بەردى.
— قازاقتاردان نەسىنە قورقايىن. ماعان جاماندىق جاساسا، ورىستاردى قويىپ، قالماقتار مەن باشقۇرتتاردىڭ وزدەرى-اق ولاردى تىگەرگە تۇياق تاستاماي قىرىپ تاستايدى، — دەپ سالدى.
بوكەنباي ۇندەگەن جوق. كۇلدى دە قويدى. ەرتەڭىنە ول ءوز ۇلىسىنا ءجۇرىپ كەتتى. بوكەنباي كەتكەسىن ەلشىلىكتىڭ ىرگەسىنەن تىنىشتىق كەتەيىن دەدى. تاپاداي تال تۇستە الدەكىمدەر ايقاي ساپ شاۋىپ كەپ جۇكتەۋلى تۇرعان اربالارىن سارت-سۇرت ساباپ كەتەدى. ءتۇن بولدى-اق تۇستارىنان دۇرسىلدەتىپ ولاي شاۋىپ ءوتىپ، بۇلاي شاۋىپ ءوتىپ ۇيقى بەرمەيدى. تاڭەرتەڭ قاراسا — بىر-ەكى جىلقىسى جوق بولىپ شىعادى.
تيەۆكەليەۆ كەشقۇرىم قوڭىراۋلاتقان تەمىر ساندىعىن اشىپ، قويىن داپتەرىن الىپ، كورگەن-بىلگەنىن جازىپ قويادى.
وكتيابردىڭ جيىرماسى كۇنى بايبەك تولەڭگىت تاعى كەلدى. حان باياعى سۇراعانىن تاعى سۇراپتى. «بىزگە قارسى بيلەر ابدەن وشىگىپ الدى. ول قىزىل كوز پالەلەردى كوزىنىڭ جاۋىن الار قىزىلدى-جاسىل دۇنيەمەن عانا توقتاتۋعا بولادى. ەگەر وسى جولى ايتقانىمدى ەكى ەتەر بولساڭدار، وندا دۇنيە-مۇلكىڭىزدى ءوزىم بارىپ شاۋىپ الامىن. ول ءۇشىن الديار پاتشا ماعان ەشقانداي ايىپ تاعا المايدى. ويتكەنى مەن جۇرتىمدى اق پاتشانىڭ قول استىنا كوندىرۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جاتىرمىن»، — دەپتى.
تيەۆكەليەۆكە حاننىڭ سۇراعان دۇنيە-مۇلكىن بەرىپ جىبەرۋدەن باسقا امال قالمادى. ءوزى الىپ بارۋعا ءارى نامىستاندى، ءارى ءاردايىم دىمى ىشىندە بولىپ، مەلشيىپ وتىراتىن ۇندەمەس حاننىڭ تاعى نە ويلاعانى بار ەكەنىن كىم ءبىلىپتى دەپ قورىقتى. بەرەتىن نارسەلەرىنىڭ ءبارىن تايماسقا ۇستاتتى. نە دە بولسا، قاس-قاباعى تۇسىنىكسىز قازاق حانىنىڭ ىق جاعىن الا بەرۋگە بەل بۋدى. ونسىز دا تاڭ اتقان سايىن تورت-بەس اتتان ايىرىلىپ، ابدەن قارا جاياۋ قالاتىن ءتۇرى بار. ەلشىنىڭ اتتارىن قۋىپ بارا جاتقان ەكى جىگىتتى ءابىلقايىر ۇستاپ الىپ، قول-اياعىنا كىسەن سالىپ بايلاتىپ تاستاپتى.
تيەۆكەليەۆتىڭ ءتۇن بالاسى اۋزىنان تۇسپەيتىنى — «ءتاۋبا!» كۇن بالاسى ويىنان كەتپەيتىنى — «ءتاۋبا!» قاسىنداعى نوكەرلەرىنىڭ دە مويىندارى ىرعايداي بوپ ابدەن ارىقتادى.
ءسۇيتىپ قارالاي جانى قارا تىرناعانىڭ ۇشىندا جۇرگەندە وكتيابردىڭ ءدال جيىرما ەكىسى كەشكى ساعات التىنىڭ شامالارىندا حان وردادان ەكى ەتەك بوپ جۇگىرىپ كەلە جاتقان بىرەۋدى كوردى. توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ قويا بەردى.
قورىقسا، قورىققانداي دا ەكەن. انەۋگۇنگى ءابىلقايىردىڭ ۇستاپ الىپ كىسەندەپ قويعان ەكى جىگىتى جاپپاس رۋىنىڭ ادامدارى بولىپ شىعىپتى. ونى ەستىگەن بايمۇرات قاھارىنا ابدەن ءمىنىپتى. الدىمىزداعى تۇندە قول جيىپ كەپ ەلشىنى دە، حاندى دا، شاۋىپ الماق كورىنەدى.
حابارشى جىگىت حابارىن ايتىپ بولعانشا حاننىڭ ءوزى دە جەتتى.
— ال، ەلشى مىرزا ەستىدىڭىز عوي. ەندى نە ىستەيمىز؟
سول ەكى ورتادا باشقۇرت بيلەرى دە جيىلىپ قالدى.
— بوكەنبايدىڭ ۇلىسى بۇل ارادان الىس پا؟
— ءۇش كۇندىك جەر.
— ويباي، سوعان حابارشى جىبەرۋ كەرەك.
— ول حابارشى بارىپ كەلگەنشە، مۇندا بولارى بولىپ، بوياۋى ءسىڭىپ قويماسا...
حان بوكەنبايعا حابارشى شاپتىردى. ءوزى حان ورداعا قايتىپ كەتىپ، ەلشىلىكتى ورداعا قاراي كوشىرە باستادى. ءبىراق ۇلگەرە المادى. قاس قارايىپ ىمىرت ۇيىرىلە كۇن شىعىس جاق تۇگەل قاۋقىلداسىپ قويا بەردى. داۋرىعا سويلەسكەن ادامداردىڭ داۋىسىنا دۇسىرلەگەن تۇياق دىبىسى قوسىلدى. بەيۋاقتاعى مىناۋ جورتۋىلدان قارا جەردىڭ ءوزى قارالاي تىتىركەنىپ جاتقانداي. جان-جاق جاپىر-جۇپىر ۇنگە تولىپ كەتتى.
كوپ ۇزاماي كۇن شىعىس جاقتاعى دوڭبەك جالداردىڭ باسىنا ورناعان ىمىرت الا بوتەن قالىڭداپ كەتكەندەي قارا تۇنەك بوپ تۇنەرىپ قويا بەردى. ول — بايمۇرات ەدى. سوڭىنا ەرتكەن قولى، شىنىندا دا، قاراقۇرىم ەكەن. الگىندە عانا ءابىلقايىر ايتىپ تۇرعانداي، توسىن قۇمىن جايلايتىن جاپپاستار تايلى-تاياعىمەن تۇگەل كەلە جاتسا كەرەك. ماڭتوبەنىڭ ماڭىنداعى اۋىل اپ-ساتتە اق شاڭىتتىڭ استىندا قالدى.
تيەۆكەليەۆ قاراۋىنداعىلاردى جيىپ الىپ:
— ال ەندى باسىمىزعا قانداي قيىندىق تۇسسە دە، ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزامنىڭ اتىن، كيەلى روسسيانىڭ ابىرويىن اياققا باستىرمايىق. ولىسپەي بەرىسپەيىك، — دەدى.
قولدارىنا مىلتىق، قىلىش نايزا ۇستاعان ورىس سولداتتارى مەن باشقۇرتتار ەلشىنىڭ مەكەن-جايىن شىر اينالا قورشاپ تۇرىپ الدى. جاپپاستار حان وردانى دا قاماپ الىپ ايقايدى سالىپ جاتىر. اق سۇر ات مىنگەن شاڭقىلداق كىسى ارلى-بەرلى شاپقىلاپ ءجۇر. بايمۇرات سول ەكەن. باياعى شەكە تامىرى بادىرايعان قىزىل سارى بي بوپ شىقتى. بىرەسە حان وردانىڭ تۇسىنا بارىپ شاڭقىلدايدى. بىرەسە ەلشىلىكتىڭ تۇسىنا كەلىپ شاڭقىلدايدى.
— كىسەندەۋلى ەكى جىگىتىمدى ات-شاپان ايىپتارمەن قايتارمايتىن بولساڭدار، مەنەن جاقسىلىق كۇتپەڭدەر. ءتۇن ورتاسى اۋعانشا مۇرسات بەرەم. سول ەكى ورتادا تالابىم ورىندالمايتىن بولسا، وبالدارىڭ وزدەرىڭە. ورداڭدى شاعىپ، وتىن ەتىپ جاعام. ەلشىڭدى موينىنا قىل تۇزاق سالىپ سۇيرەتىپ اكەتەم. جاۋابىن پاتشانىڭ الدىندا مەن ەمەس، سەن بەرەسىڭ، ءابىلقايىر!
ونىڭ مىنا اششى داۋسىنان قايمىققانداي اي دا سول كۇنى شاعىرماقتانىپ تۋدى.
ءتۇن ورتاسىنان ەندى اۋا بەرگەندە بايمۇراتتىڭ جىگىتتەرى لاقتىرعان قىل تۇزاق تيەۆكەليەۆ وتىرعان ءۇيدى بەلدەۋىنەن وراپ اپ سىتىرلاتىپ ىرعاي باستاپ ەدى، حاننىڭ ءبىر ادامى شاۋىپ كەلدى.
— توقتا باتىر، ەكى جىگىتىڭ بوساتىلدى. ءبىر جولعا اشۋىڭدى قي! — دەدى.
— پالەم، سولاي ما ەكەن! — دەپ بايمۇرات تىستەندى. سوڭىنداعى قالىڭ قول قارقىلداپ كۇلىپ، دۇسىرلەتىپ شاۋىپ الا جونەلدى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ تۇرىپ ساناسا — تاعى دا ون بەس جىلقىسى جوق بوپ شىقتى. شاماسى، بايمۇراتتىڭ انەۋگۇننەن بەرى كىسەندە جاتقان ەكى جىگىتىنە العان «ات-شاپان ايىبى» بولسا كەرەك.
جاپپاستار كەتكەن بويدا ەلشىلىك حان ورداسىنىڭ قاسىنا كوشىپ كەلدى. سول كۇنى تۇندە تيەۆكەليەۆ ۋفا كوپەسى يۆان كورمششيكوۆتى ءبىرقاتار توۆارىمەن كەرى قايتاردى. قاسىنا بىرنەشە باشقۇرت ەرە كەتتى. ونى ءتىپتى حاننىڭ ءوزى دە بىلمەي قالدى.
تاعى دا ءبىر اپتا تىم-تىرىس ءوتتى. مىناۋ بەيمەزگىل تىنىشتىقتان سەسكەنگەن تيەۆكەليەۆ كىسىلەرى سىرتقا اتتاپ شىعۋدان قالدى. كۇندىز ۇيىقتاپ، ءتۇن بالاسى تىستەرى تىستەرىنە تيمەي ءۇي اينالا كۇزەتىپ شىعادى. ءسويتىپ جۇرگەندە نويابر تۋدى. ءنويابردىڭ ءۇشى كۇنى تاعى دا ءبىر توپ ادام كەلىپ تاڭ اتقانشا قاماپ تۇرىپ الدى. قاراپ تۇرماي وق اتىپ ەلشىلىككە تىگىلگەن ۇيلەردىڭ ۇزىكتەرىنىڭ دال-دۇلىن شىعاردى. ەندى بولماعاندا ەلشىلىك قاراپتان-قاراپ جەبە وعىنا جەم بولار ءتۇرى بار. تيەۆكەليەۆ ادامدارى مىلتىق اتۋعا ءماجبۇر بولدى. سول-اق ەكەن، شىرق اينالا قورشاپ الىپ، قاۋقىلداسىپ تۇرعان قازاقتاردىڭ ءبىرى ات ۇستىنەن گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. تاڭ اتىپ قالعان كەز ەدى. وققا ۇشقان كىسىنى الدارىنا وڭگەرىپ العان قازاقتار: «ويباي، باۋىرىم» — دەپ داۋىس قىلىپ، الدەقايدا ىزى-قيقى قىم-قۋىت جونەلدى. وزدەرى ءسۇيتىپ ءجۇرىپ، ون جەتى جىلقى، ءۇش تۇيەنى الدارىنا ساپ قۋا كەتۋدى ۇمىتپاپتى.
ءنويابردىڭ بەسى كۇنى بوكەنباي باتىردىڭ ۇلىسى جاقىن جەرگە كوشىپ قوندى. كوشتەرىن قوندىرا سالا قاسىنا نەمەرە ءىنىسى قۇداينازاردى ەرتىپ تيەۆكەليەۆتىڭ قوسىنا كەلدى. ەكى ەسكى كوزتانىس قۇشاقتاسىپ كورىستى.
بوكەنباي:
— قاپا بولما. قاسىق قانىم قالعانشا ءوزىم قورعايمىن. ەندى ولار ءتيىپ كورسىن، — دەدى.
تيەۆكەليەۆ كوزىنە جاس الارداي بولىپ العىس ايتىپ، ءقادىرلى مەيماندارىنا توقسان سومنىڭ دۇنيەسىن سىيعا تارتتى.
ەندى بۇرىنعىداي ەمەس ارقاسى كەڭيىن دەدى. بۇگەجەكتەپ ۇيدەن شىقپايتىندى قويىپ، قايتادان قاراۋىل توبەنىڭ باسىنا شىعىپ جان-جاعىنا كوز سالاتىندى شىعاردى. دالا باياعىداعى بۇل كەلگەنىندەي ەمەس قۇلازيىن دەپتى. تويعان قوزىنىڭ بۇيىرىندەي تومپيعان جالداردىڭ ءبارى سارعىش تارتىپتى. كۇنى كەشە كۇنگە شاعىلىسىپ كۇلىڭ-كۇلىڭ ەتىپ جاتاتىن كۇمىس كولدەر قاراۋىتىپ كورىنەدى. كول جاعاسىنداعى قالىڭ قۇراقتىڭ دا بازارى تارايىن دەگەن بە، بۇرىنعى ىزى-قيقى ۇندەر ەستىلمەيدى. قاراشانىڭ دا اياقتالىپ قالعانىن سەزدىرەيىن دەپ تەرىستىكتەن تۇستىككە قاراي ۇشكىل-ۇشكىل شەرۋ تارتىپ قۇستار ۇشا باستاپتى. انەۋ كۇنگى اق جۇمىرتقا اۋىلدىڭ كيىزدەرى ىلعال تارتىپ قوڭىرايايىن دەپتى. كۇن اشىلسا بولدى، جۇرت ۇيلەرىن قىپ-قىزىل قىپ جالاڭاشتاپ كيىز جامايدى. ايەلدەر توپ-توپ بولىپ جيىلىپ بىلەكتەرىن سىبانىپ اپ شۋىلداسادى دا جۇرەدى. بىرەۋلەرى ۇيلەرىنىڭ ىق جاعىنا ەكى اشاعا اق باقاندى اسىپ سالىپ، ۇستىنە جىپكە تاس بايلاپ جىپىرلاتىپ ءىلىپ قويدى، وعان اناداي جەردەگى قارا ويداعى ەركەكتەردىڭ بەلىنە وراپ-وراپ كۇرت-كۇرت تارتىپ اكەلەتىن قۇشاق-قۇشاق ءشيدى ءبىر تالداپ سالىپ، الگى ءجىپ بايلاعان تاستاردىڭ بىرەۋىن ءارى، بىرەۋىن بەرى جىپ-جىپ الماستىرىپ شي توقيدى. قولدارىنا كوز ىلەسپەيدى. تۇسكە دەيىن ءبىر قۇلاش شىپتانى ءبىر-اق توقىپ تاستايدى. ەندى بىرەۋلەرى الگىندەي شي شىپتانى توسەپ تاستاپ ۇستىنە قاپ-قاپ ءجۇن اكەلىپ جۇقالاپ جايا باستايدى. ابدەن جايىپ بولعاسىن بىرنەشەۋى بىرنەشە جەردەن تۇرىپ الىپ ساپتى اياققا قۇيىپ اكەلگەن سۋدى ۇرتتاپ اپ، الدارىنداعى بۇرقىراپ جاتقان مامىق ءجۇننىڭ ۇستىنە بۇركىپ شاشا باستايدى. سوسىن الگى ءشيدى ىشىندەگى سۋ بۇرككەن جۇنمەن قوسىپ شيىرشىقتاپ وراپ ەكى-ۇش جەردەن ارقان سالىپ، ەكى جاقتان ەكى توپ بولىپ تۇرىپ الىپ، ارى-بەرى دومالاتىپ باعادى. ءبىر ۋاقىتتا دومالاتقاندارىن قويا قويىپ، وراۋلى ءشيدى قايتا جازادى. ماناعى بۇرقىراپ جاتقان ءجۇن ەندى بىر-بىرىمەن ۇستاسىپ، تالدىرعىعا اينالىپتى. ەندى ايەلدەر ونى ءبىر شەتىنەن شىمىرىپ بۇكتەپ شيىرشىقتاپ وراي باستايدى. وراعان جەرلەرىن جاپا-تارماعاي جاتا قاپ شىنتاقتارىمەن جانىشتاپ، تاعى دا ورايدى، تاعى دا وراپ، تاعى دا جانىشتايدى. ءبىر ۋاقىتتا ابدەن شانىشتالىپ سىلىكپەسى شىققان ءجۇن كيىز بوپ شىعادى. كيىزدى كۇن جاققا اپارىپ جايىپ قويادى. اۋىلدىڭ تاعى دا ءبىر جاق شەتىنە كوزىڭ تۇسسە، تاعى دا سونداي شۋىلداسىپ جاتقان كوپ ايەلدى كورەسىڭ. سويتسە، ولار كيىزىن سىپىرىپ تاستاعان اشىق كەرەگەدەن شىرەنە تارتىپ ارقان شيراتىپ جاتادى. كەمپىرلەر جاعى قولدارى شوشاڭداپ ۇرشىق يىرەدى. قىزدار جاعى الدارىنا قىزىلدى-جاسىلدى بويالعان ءجۇندى شاشىپ تاستاپ شي ورايدى.
كۇندە قاراساڭ، كۇندە كورەتىنىڭ وسى. شاماسى، مىناۋ اسپانداعى بۇلتقا اكەسىندەي تەلمىرگەن قازاقتار قىس قامىنا كىرىسسە كەرەك. جات ەلدىڭ ىزعارىنا ەندى جات جەردىڭ قىسىنىڭ ىزعارى قوسىلماق. مىناۋ بوتەن ولكەدە تاپ بولاتىن سۋىق كۇز بۇلارعا قانداي سىي-سياپات تارتپاق؟ بۇل الىپ كەلگەن انت قاعازىنا اناداعى جيىرما توعىز بيدەن كەيىن ءبىر ءتىرى پەندە قول تيگىزبەپتى. سوندا بۇل ەرتەڭ نە ىستەمەكشى؟ مىناۋ كەجەگەلەرى كەيىن تارتقان جۇرتتان ءبىرجولا كۇدەرىن ءۇزىپ، قولدا قالعان ازىن-اۋلاق كولىككە تاقىم ارتىپ ءتۇن جامىلىپ تايىپ تۇرا ما... ويتكەندە دە مىناۋ ۇلان-عايىر دالادا شۇبىرىپ جۇرگەن كوشپەندىلەر امان-ەسەن جىبەرە قويار دەيسىڭ بە؟ جال اسا بەرگەندە جالپيتا ءبىر سوعىپ اۋىزىڭدى باقاداي اشىراتىن بولار. ءتىپتى ول قاندىبالاقتاردان قۇتىلىپ شىققان كۇننىڭ وزىندە قولىن مۇرنىنا تىعىپ قۇر قول ورالعان جۇتاياق ەلشىنى كىم قۇشاق جايىپ قارسى الا قويار دەيسىڭ... مىناۋ ىزعىرىق جەل ەسكەن ىزعىنداي دالا بۇنىڭ تالاي بۇرالاڭنان وتكەن بۇرالقى تاعدىرىنىڭ جەتكەن جەرى، تاۋسىلار شەگى بولىپ جۇرمەسىن! بۇل دا سول باياعى بەكوۆيچ-چەركاسسكييدىڭ كەبىن كيەتىن شىعار. ونىڭ قايتا سوڭىندا جەر قايىسقان قالىڭ قولى بولدى عوي. ال بۇل شە؟ بۇل وعان قاراعاندا ءوز ۇيىرىنەن اداسىپ وزگە ۇيىرگە قوسىلىپ كەتكەن قوتىر تاي سياقتى ىزدەۋسىز-سۇراۋسىز ەمەس پە؟ ونداي قۇداي ايداپ كەلگەن ولجا تايدى مىناۋ جان-جاقتان جالاقتاپ وتىرعان قىرىق پىشاق جۇرت تىرىدە تەگىن قويار ما! قۋانا-قۋانا جايراتىپ تاستايتىن شىعار...
بۇل ءوزى دە ءبىر كەزدە ءدال مىنالار سياقتى قونارىن جەل، ۇشارىن ساي ءبىلىپ، بەتالدى لاعىپ جۇرگەن كوشپەندى جۇراتتان شىقسا دا، ءقازىر مىناۋ قۇلا دالادا نە ىستەپ نە قويارىن بىلمەي جاپادان-جالعىز قۇلازىپ تۇر. اناداعى ۋفاعا كەتكەندەردەن دە حابار جوق. ولار، ءبىراق، جەتە قويدى دەيسىڭ بە؟ جولدا كەتىپ بارا جاتقان شىعار. تەك ايتەۋىر ءبىر جەردە قارا سويىل بارىمتاشىلارعا قولدى كەتپەي، امان-ەسەن بارسا ەكەن. ولار امان-ەسەن جەتسە، مىنا جاقتا قانداي الا توپالاڭنىڭ بولىپ جاتقانىن ەستىسە، ورىس اكىمشىلىگى قاراپ وتىرار دەيسىڭ بە، ءبىر شاراسىن جاسار. تەك سوعان دەيىن بۇلار سايدا سانى، قىردا ءىزى تابىلماي قىرىلىپ قالىپ جۇرمەسە! قازىرگى بار ءۇمىتى الگى بوكەنبايدا. ءۇش كۇندىك جەردەن ۇلىسىن كوشىرىپ اكەلگەنىنە قاراعاندا، راسىندا دا جان ايانباي قورعاپ باعار. ءبىراق، ول نەگە بۇيتەدى؟ جەر تۇبىندەگى پاتشادان پايدا تابام دەپ، ىرگەسىندەگى اعايىن-جۇرتىنان نەگە شىعىسادى؟ بالكىم، بۇنىڭ ءبارى الگى اككى حاننىڭ ءبىر ارام ەسەبىنەن تاۋىپ جۇرگەن ايلا-شارعى عانا ەمەس، قازاقتاردىڭ ءبىرازىنىڭ ارعى پيعىلىندا بار ورتاق نيەت شىعار. ەندەشە، ولار اناۋ كۇنگىدەي اشىق تايتالاستا نەگە بوي كورسەتپەيدى؟ تاپ بۇل دالادا بىرىنەن-بىرى قورقىپ بۇگەجەكتەپ وتىرعان ەشكىم جوق سياقتى عوي. ءبارى وزىمىزدىكى دۇرىس دەپ وڭمەڭدەگەن وڭشەڭ ءبىر قىزىل كوز سياقتى عوي. كىسىنى بەلدەن اتتاتار، كىسى ءسوزىن باسىنان اسىرتار سىقپىتتارى كورىنبەيدى. ەندەشە، اق پاتشاعا باعىنۋعا كوڭىلى اۋىپ تۇراتىنداردىڭ دا بارى راس بولسا، ولاردىڭ اۋىزىنا قۇم قۇيىپ تاستايتىن قايرات كىم-كىمدە دە جوق سياقتى. انە الگى جيىرما توعىز بي ەشكىمگە جالتاقتاماي قولدارىن قويدى ەمەس پە! بىلاي قاراساڭ، باس قاتىرار تۇگى جوق، ءبارى بەلگىلى، ءبارى تۇسىنىكتى جاعداي سياقتى. ال، ءبىراق، بىلمەگەن جەردىڭ وي-شۇقىرى كوپ دەگەن. قازاقتار بۇل كورىپ جۇرگەن جۇرتتاردىڭ ەشقايسىسىنا ۇقسامايدى. شەتتەرىنەن تاكاپپار، قاراڭ تۇگىلى حانىڭنىڭ بەتىنەن تىرناپ، شابالاڭداپ جاتقانى. شىنىندا دا، بۇلاردىڭ حانىنىڭ تەك حان دەگەن اتىنان باسقا ەشتەڭەسى جوق سياقتى. ەندەشە، بۇلارعا حان نەگە كەرەك؟ حاننىڭ دا قيت ەتسە، بوكەنبايعا ەلشى شاپتىرعانىنا قاراعاندا، بۇل ەلدە ىقپالىڭدى وتكىزۋ ءۇشىن اق سۇيەك بولۋىڭ، تورە بولۋىڭ شارت بولا قويماس. داۋلەتىڭ مەن كۇشىڭ اسىپ جاتسا، حاندى دا جالتاقتاتىپ قويار ءتۇرىڭ بار سەكىلدى. سوندا، بۇلاردىڭ بوكەنباي سياقتى كىمدەرى بار ەكەن؟ «ىقپالدى بيلەردىڭ اۋىزىن الساق، قالعاندارى وزدەرى-اق ەرىپ كەتەدى»، — دەپ ءابىلقايىر زار قاقسايدى. ءبىراق، سۋدان شىققان سۋىر قۇساپ جىمپيىپ وتىرعان سول نەمەگە بۇل سەنە الماي-اق كەلەدى. اۋەلى ىڭعايىن ءبىل، تەرىس ەمەس سياقتى بولسا، سىي-سياپات تارتىپ، قۇرمەتتەپ ب ا ق دەۋدىڭ ورنىنا اۋەلى تارتۋ-تارالعى تارتىپ، اۋىزىن الىپ ال، قالاۋىڭدى سوسىن ايت دەيدى. پاتشا ۇلىقتارى سوقىر تيىنىنا دەيىن ساناپ بەرىپ، ەرتەڭ ەجىكتەپ ەسەبىن سۇرايتىن قىپ-قىزىل دۇنيەنى قىرىق پىشاق قىزىل-كوز قازاقتاردىڭ كوڭىلىن اۋلايمىن دەپ بوستان-بوسقا جەلگە شاشىپ جىبەرسە، ماسكەۋگە نە بەتىمەن بارادى؟ نە دە بولسا، بۇلارىڭ قىزىل كورسە، كەنەدەي جابىساتىن دۇنيەقور حالىق ەكەنى راس بولدى.
قاراشانىڭ قارا سۋىعىنىڭ الدىن الىپ ۇيرەنشىكتى كۇيبەڭمەن جاتقان كۇزدىكۇنگى اۋىلعا قاراپ تۇرىپ قاي-قايداعى ويلاردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ لاعىپ كەتكەن ەلشىنىڭ قاسىنا تايماس كەلىپ تاماعىن كەنەپ قويدى.
— ەلشى مىرزا، — دەدى. — ءجۇرىڭىز، قوناقتار كەلدى.
— ا! نە دەيسىڭ؟ — دەدى تيەۆكەليەۆ ۇيقىدان ويانعانداي. ۇيىنە ورالسا، قاق توردە ءابىلقايىر وتىر. وڭ قولىندا — بوكەنباي مەن قۇداينازار. سول قولىندا — بۇرىن بۇل كورە قويماعان ەڭگەزەردەي-ەڭگەزەردەي ءۇش كىسى. ءبارى دە الا كوز، ءدوڭ مۇرىن، تۇرىڭكى ەرىن. اعايىندى كىسىلەر ەكەندەرى بىردەن كورىنىپ تۇر. حانعا تامان وتىرعاندى قارا باتىر دەپ تانىستىردى. قالعان ەكەۋىنىڭ ەسىمىن ەستىگەنمەن قۇلاعىندا قالمادى. ايتەۋىر، قارا باتىردىڭ ىنىلەرى ەكەنىن ۇقتى. ولار اسىقپاي وتىرىپ تۇستىك جەدى.
ءابىلقايىر ۇندەگەن جوق. ال، بوكەنباي ىشىنەن بۇرىش قوسىپ، قانت قوسىپ پىسىرگەن كەۋدىرەك ءتاتتى ناندى قاتىرلاتا شايناپ:
— ورىسىڭنىڭ دا قولىنان كەلمەيتىن نارسە از بىلەم، — دەپ قويادى.
ال، ءوز شوعى وزىندە، بۇرقىراپ ساماۋىر كەلگەندە، حان شىداي الماي:
— مامبەت مىرزا، مىناۋىڭدى ەرتەڭ ەلىڭە قايتاردا بىزگە تاستاپ كەتەرسىڭ، كوزىڭدەي كورىپ ۇستاپ جۇرەيىك، — دەدى.
سارى ساماۋىردىڭ قويۋ شايى سىڭگەن سايىن قازاقتاردىڭ ءتىلى اعىتىلا ءتۇستى. ولاردىڭ ءتىلى اعىتىلا تۇسكەن سايىن تيەۆكەليەۆتىڭ دە ارقاسى كەڭي ءتۇستى.
مەيماندار وعان:
— ءبىزدىڭ جۇرتىمىز ءالى دە بالا مىنەزدى. قاپەلىمدە، دۇرىس پەن بۇرىستى بىردەن ۇعا الماي، ءبىراز دۇرلىگىپ بارىپ جونگە تۇسەتىن اۋەلدەن دە ادەتى. سول ادەتىنەن دە تالايلارعا ەسەسى كەتىپ ءجۇر. قۇداي ءارقايسىسىنىڭ از كۇندىك ناسىبەسى مەن از كۇندىك ءناپاقاسىن ءوز ءۇي، ءوز ىرگەسىنە ءيىرىپ قويعاسىن، بىلايعىنىڭ اقىلىنا قۇلاق اسا قويماي، ءوزى قوجا بولىپ قالعان نەمەلەر عوي. بىردەن ىعىمىزعا جىعىلا سالمايدى دەپ مۇقامايىق. اڭىسىن اڭداپ، اقىلمەن ءىس قىلايىق. بالا مىنەزدى جۇرت اقىرعاننان گورى الداعانعا وڭاي تۇسەدى. ءتاتتى ءسوز، جىلى قاباققا سالماقتى سالىڭقىرايىق. ال، ءبىز بولساق، ءارقاشان قاسىڭنان تابىلىپ، ءسوزىڭدى سويلەپ، سويىلىڭدى سوعامىز. اۋىزىمىز ءبىر، امالىمىز ورتاق بولسا، ءقازىر شىدەرىنە قول اپارتپاي شىرەنىپ تۇرعان تەنتەكتەردىڭ ەرتەڭ وزدەرى-اق يلىگەدى. سونى ايتقالى كەلدىك. ءبىزدىڭ جۇرتىمىزدان كۇدەرىن ۇزبەسىن دەپ كەلدىك، — دەدى. وعان تيەۆكەليەۆ:
— مەن وزدەرىڭنىڭ وتىنىشتەرىڭ بويىنشا كەلدىم. ءوز ەركىمەن پاتشاعا باعىنام دەپ كەلگەن كىسى بولسا، بەتىنەن قاقپايمىن. ونىڭ ىقىلاسى مەن ەڭبەگى ۇلى مارتەبەلى ءام شاراپاتتى اق پاتشانىڭ مەيىر-پەيىلىنەن قاعىس قالمايدى. ال، ەندى كونبەيمىن دە، كورمەيمىن دە دەيتىندەر بولسا، ولارعا سوڭدارىنان ەكى ەتەك بوپ جۇگىرىپ، جالىنىپ-جالپايىپ جۇرەر ءجايىم جوق، — دەدى.
از-ماز ۇنسىزدىكتەن كەيىن ءابىلقايىر ءتىل قاتتى:
— ەلشىلىكتى شاقىرعان مەن ەكەنىمدى ەشكىمنەن جاسىرعان جوقپىن. ءبىراق ەلگە شاراپاتى، شاپاعاتى تيەدى دەپ شاقىردىم. ول ءۇشىن وكىنبەيمىن. قالعان قازاقتىڭ ءبارى مەنەن تەرىس اينالىپ كەتسە دە، العان بەتىمنەن قايتپايمىن. ءقازىر كەپ، مويىنىما الا ارقان سالىپ، جانىمدى الاتىن بولسا دا، وسى ايتقانىم ايتقان.
تيەۆكەليەۆ حاننىڭ سوڭعى ءسوزىن ەستىپ ورنىنان تۇردى. سىڭعىراۋىق ساندىقتى اشىپ، ىشىنەن قۇندىز تون، قۇندىز بورىك، قىلىش سۋىردى. سوسىن ءابىلقايىردىڭ الدىنا كەپ:
— بۇنى ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزام اننا يوان قىزى ساعان ءوزىنىڭ ۇلى يمپەراتورعا لايىق شاپاعاتتى قولىنان كورسەتكەن قىزمەتىڭىز بەن ارتقان سەنىمىڭىز ءۇشىن اسا زور ريزاشىلىقپەن ۇسىنادى، — دەدى.
حان ورنىنان تۇرەگەلىپ قۇندىز توندى يىعىنا جامىلدى. قۇندىز بورىكتى باسىنا كيدى. كۇمىس قىناپ الماستى بەلىنە ءىلىپ:
— الديار تاقسىر پاتشا اعزامعا اللانىڭ نۇرى جاۋسىن! باسىم جەرگە جەتكەنشە ريزا بوپ وتەمىن، — دەدى.
سەرىكتەرى ورىندارىنان تۇرەگەلىپ حانعا قۇتتى بولسىن ايتتى. مەيماندار كوڭىلدەنە كۇلىسىپ شىعىپ كەتتى. كوپ ۇزاماي بوكەنباي قايتىپ كەلدى.
— حاننىڭ الگى ايتقاندارى دۇرىس. شالقايعاندارمەن شالقايىسا بەرمەۋ كەرەك. ولار ءقايبىر اقىلى جەتكەننەن ىستەپ ءجۇر دەيسىڭ. اقىلسىز بەن اقىلسىز بولعاننان اقىلدى ۇتىلماسا، اقىماق ۇتىلمايدى. اۋەلى جىلى سويلەپ بەتتەرىن بەرى قاراتۋعا تىرىسىپ باعايىق. بولماي بارا جاتسا، باسقا امالىن قاراستىرارمىز، — دەدى.
— ونى ەندى وزدەرىڭىز بىلەسىز عوي، — دەدى تيەۆكەليەۆ. بوكەنبايدى حان ادەيى قايتا جۇمساپ وتىرعانىن ۇقتى. الگىندە ءوزى تۇگەل ايتا الماي كەتكەن ءسوزىن باتىردىڭ اۋىزىمەن قايتالاپ پىسىقتاتىپ وتىر.
تيەۆكەليەۆ بوكەنبايدى شىعارىپ سالىپ تۇرىپ، حان وردا جاققا قاراپ باسىن شايقادى. «مىنا دالانىڭ بار جۇمباعىن شامالىدا شەشىپ تاۋىسا الماسسىڭ».
دەگەنمەن، ول كۇنى تيەۆكەليەۆ جاستىققا باسى تيگەن بويدا قور ەتىپ ۇيىقتاپ كەتتى.
ال ءابىلقايىر قىرىق توڭبەكشىپ كوزىن جۇما المادى. اق پاتشانىڭ جىبەرگەن سيىنىڭ ءبارى قاق توردە، ادال باقانعا ءىلۋلى. ءبىراق، كەلىپ، كورىپ، قىزىقتاپ جاتقان ەشكىم جوق. پالەن ۋاقىتتان بەرى بولا ما، بولماي ما دەگەن وقيعا بولىپ، كەلە مە، كەلمەي مە دەگەن قوناعى كەلىپ، دەگەنىنە جەتىپ وتىرسا دا، وسى وتكەن ايدىڭ ىشىندە كوڭىلى ءبىر سەلت ەتكەن ەمەس. مانا اق پاتشانىڭ جىبەرگەن سىي-سياپاتىن كيىپ تۇرعاندا دا، انشەيىندە ورەكپىپ، اۋىزىنا كەلىپ تىعىلاتىن جۇرەگى بۇلك ەتپەستەن جاتىپ الدى. قايتا كوڭىلىنە قاياۋ ءتۇستى. مىنا قازاق مەنىڭ قاي داۋىرلەگەنىمە دە قۋانباي، ءبارىنىڭ ارتىن قوي بولدىعا اينالدىرىپ جىبەردى دە وتىردى-اۋ دەپ ويلادى. ورداباسىنداعى جيىن كورگەن تۇستەي، ماڭگىنىڭ قيالىنداي بولىپ ول ءوشتى. اڭىراقايداعى جەڭىس ارتى توبەلەسكە اينالعان تويداي تىرىم-تىراعايلاپ بۇل ءبىتتى. ەندى، مىنە، اۋىلىما اق پاتشادان ەلشى ءتۇسىرىپ ايبىنىمدى اسىرام با دەپ ەدىم، بۇ دا جەتىم قىزدىڭ تويىنداي ءىري-تىري بوپ بارادى. بيلەر، ەڭ بولماسا، الىستان كەلە جاتقان سىي مەيماننىڭ الدىنان شىعىپ قارسى الۋعا جاراماي، اۋىل-اۋىلدارىندا بۇعىپ-بۇعىپ جاتىپ الدى. تورە تۇقىمى توبە كورسەتپەي قويدى. ونداعى ويلارى دا مىناۋ جەر تۇبىنەن كەلگەن ەلشىنىڭ الدىندا مۇنى جانسىز-جاقسىز، حالىق تاراپىنان ەشقانداي قولداۋ تاپپايتىن بەدەلسىز، اق پاتشاعا جۇرتپەن اقىلداسپاي وتىرىك ۋادە بەرىپ، ىڭعايسىز شارۋاعا ۇرىندىرىپ وتىرعان ءپاتۋاسىز سۋايت بىرەۋ قىلىپ كورسەتۋ. سونىڭ ءبارىن كورىپ وتىرىپ ول باياعى ەسكى دوسى ايلادان باسقا وداقتاس تابا المادى. جارايدى، اق پاتشانىڭ ەلشىسىن الدىنان نۇرالىنى، ەرالىنى، بوكەنبايدى، ەسەتتى جەر قايىسقان قالىڭ نوكەرمەن شىعارىپ قارسىلاپ-اق السىن دەلىك. ءبىراق، ارتىنان ول ەلشى ورداعا كەلگەسىن حاننىڭ اينالاسىنىڭ اق تاقىر ەكەنىن ءبارىبىر كورەدى عوي. ودان دا ەلشى الدىندا نە كۇتىپ تۇرعانىن ەپتەپ-سەپتەپ سەزە بەرسىن دەپ نۇرالىنى از نوكەرمەن شىعاردى. بوكەنباي مەن ەسەتتى جاقىن جەرگە كوشىرىپ الماي، ادەيى ءوز قونىستارىنا وتىرعىزىپ قويدى. ەگەر اۋەلدەن باسى بىرىگىپ جۇرەتىن بۇل جولى دا جۇبى جازىلماي وتىرعانىن كەرسە، قالعان شونجارلار يلىكپەي شالقايىپ كەتەر دەپ، ولارعا اڭىس اڭداتىپ قويدى. مۇمكىندىگىنشە باسقالاردىڭ اۋىزىمەن سويلەپ، باسقالاردىڭ قولىمەن ارەكەت قىلۋعا تىرىستى. سونداعى تاپقانى باتىر بولدى. اق پاتشادان ەلشى كەلە جاتىر دەگەلى ات ءىزىن سالماي، تىم-تىرىس جاتىپ العان كۇيەۋ بالاسىنىڭ وزىنەن حابار توسىپ ءبىراز جاتتى. ءبىراق، ونىڭ ءوز اياعىنان كەلمەسىنە ابدەن كوزى جەتكەسىن نياز سۇلتاندى جۇمسادى. قانشا دەگەنمەن قايىن اتاسى عوي، ءبىر يلىكسە، سوعان يلىگەر دەپ ويلادى. يلىككەندە دە نيازدى سىيلاعاننان ەمەس، ەرتەڭ اق پاتشانىڭ الدىندا بەدەل الىپ قالۋ كەرەك ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ يلىگەر دەپ ويلادى. «پەتر پاتشامەن حات جازىسقان قايىپ حاننىڭ بالاسىسىڭ. ورىس ۇكىمەتى سەنىڭ اكەڭدى جاقسى بىلەدى. ەرتەڭ ەلشىنىڭ الدىنان قاراۋىڭداعى بيلەرىڭدى ەرتىپ نۇرالى ەكەۋىڭنىڭ شىققاندارىڭ ءجون شىعار»، — دەپ سالەم ايتىپ جىبەردى. باتىر سۇلتان ارادا نيازعا ءتىس جارىپ ەشقانداي جاۋاپ بەرمەپتى. ءبىراق، نۇرالى ەلشىنىڭ الدىنان ەندى اتتانعالى وتىرعاندا، ونىڭ دا قاراسى كورىندى. شاماسى، اق پاتشانىڭ ەلشىسى كەلگەندە، قايناعاسىمەن يىق تىرەسىپ قاتار وتىرىپ كەلىسسوز جۇرگىزەتىن بولارمىن دەپ دامەتكەن شىعار. وعان تيەۆكەليەۆتىڭ تەك نۇرالى سۇلتانمەن عانا امانداسىپ، ونى قالعان رۋ باسىلارىمەن بىردەي ساناپ، سالعىرت باس يزەي سالعانى سەبەپشى بولعان سياقتى. ەلشىنىڭ كەرەناۋ سالەمىنەن ورناعان سالدەكەندەي ءزىل ەلگە جەتكەنشە ابدەن قاپ تاۋىنداي قاعىندى وكپەگە اينالىپتى. ول وكپەسىن، ارينە، ورىس ەلشىسىنە ەمەس، قايىن اعاسى ءابىلقايىرعا باعىشتادى. ونىڭ قاباعىنا ورناعان رەنىشتى قاسىنداعىلار دا ايتپاي ءتۇسىندى. ءارقايسىسى دەربەس ىقىلاس دامەتىپ بارعان بيلەر كۇيمە ءمىنىپ كەكىرەيگەن ۇلىقتىڭ شىبانداعان جىلقىداي ءبىر باس يزەي سالعانىنا قايدان قاناعات قىلا قويسىن! ونى ورىس ەلشىسىنىڭ بىلمەستىگى دەپ تۇسىنگەن جوق، ءابىلقايىردىڭ ادەيى ىستەپ وتىرعان استامشىلىعى دەپ ۇقتى. ۋفادا جاتقان ەلشىگە ۇستى-ۇستىنە حات جازىپ، حابارشى جونەلتكەندە قول استىنداعى ۇلىستىڭ جاقسىسى مەن جايساڭىن نەگە الدىن الا حاباردار قىپ، الدىن الا ەسكەرتىپ قويمادى. بۇنىڭ ءبارىن بىلايعىنى كەمسىتىپ، ءوزىنىڭ عانا باسىن وزدىرۋ ءۇشىن ادەيى ىستەلىپ وتىرعان ساسىق قۋلىق دەپ سانادى. بوزبالا سۇلتان سارى الا كۇيمەگە كىرىپ كەتكەسىن:
— مىنا وسەكە بالالارىنىڭ دا كوزدەرىنىڭ ەتى وسەيىن دەپتى-اۋ، — دەپ كۇبىر ەتە قالىستى.
ونسىز دا لاپىلداي الا جونەلگەلى تۇرعان قاۋ شوپكە سول ءبىر ءالسىز تامىزىقتىڭ ءوزى-اق جەتكىلىكتى ەدى. ىرعىز جاعاسىندا تۇتانعان وت ماڭتوبەگە كەلگەندە گۇر ەتە قالار ورتكە اينالعان-دى. ەلشىنى ارنايى تىگىلگەن اق وتاۋعا كىرگىزە سالا ءبارى ءدۇر كوتەرىلىپ، حان ورداعا كەلدى. ءورت سوندىرگەندەي قابىرىتىپ كىردى.
— ال، جولاۋشىلارىڭىز قالاي جەتىپتى؟ — دەپ حابار سۇراعان حانعا دا:
— جەتتى عوي! — دەپ كىرجىڭ ەتە قالىستى.
اككى حان ءارى قاراي سۇراق قويسا، ءىستى ناسىرعا شاپتىرىپ الاتىنىن بىردەن ۇقتى دا، ۇندەمەدى. سول ەكى ورتادا بيلەر:
— وزدەرى ەلشى ەمەس، ءبۇتىن ءبىر بەكساۋىتتى قول عوي. الگى نوعايى دا ماملەگەر ەلشىدەن گورى ۇيىرگە ەندى تۇسكەن ساۋىرىك ايعىرعا كوبىرەك ۇقسايدى. شىكىرەيىپ كىسىگە كوزى تۇسپەيدى. ەل بار، جۇرت بار دەگەن ويىندا دا جوق. حانزادادان باسقامىزعا پىسقىرمايدى دا. ال، حانزادانى دا ىرگەلى ەلدىڭ سۇلتانى كورىپ، تەرەزەسىن تەڭ سانامادى. قۇددى ەلشى ەمەس، اق پاتشانىڭ ءوزى قۇساپ ارقاسىنان قاقتى. اق پاتشا وندايدى باسىبايلى بودانىنا ىستەر. ال، ءبىز، قۇدايعا شۇكىر ءوز تىزگىنىمىز وزىمىزدەگى باسى ەركىن جۇرتپىز عوي، — دەپ سالدى.
حان:
ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ادەت-عۇرپىنان بەيحابارلىقتان كەتكەن اعاتتىق شىعار. سىپايىلاپ ەسىنە سالارمىز، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ دەي بەرىپ ەدى، كۇجىلدەگەن بيلەر جولىن كەسكەستەدى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جوق، وعان كىمنىڭ-كىم ەكەنىن بىلگىزۋ كەرەك. اياعىن تارتا جۇرەتىن بولسىن. تاقسىر حان، ونىمەن ءبىز جوق جەردە كەزدەسىپ، كەلىسسوز جۇرگىزۋىڭىزگە رۇقساتىمىز جوق. قانداي اڭگىمە بولسا دا ءبىزدىڭ كوزىمىزشە ايتىلۋى كەرەك. سوندىقتان ول مىرزانى قاي كۇنى قابىلدايتىنىمىزدى اقىلداسىپ-كەڭەسىپ ءوزىمىز ايتامىز.
ءابىلقايىر بيلەردەن باسقانى كۇتسە دە، تاپ بۇنى كۇتپەپ ەدى. مىنا اقىلدىڭ كىمنەن شىققانىن بىلە الماي دال بولدى. جيىرما توعىز ءبيدىڭ قامشىلارىن ورتاعا تاستاپ قويعان شارتى الگى. ءبارىن ەستىپ وتىرعان باتىر ءلام-ميم ۇندەگەن جوق.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ايتقاندارىڭ بولسىن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ دەدى ءابىلقايىر ونسىز دا قيۋى قاشقان اڭگىمەنى ودان ءارى ۇشىقتىرعىسى كەلمەي. بيلەر ءبىر شارۋا بىتىرگەندەي كوزدەرى جىلتىلداپ كوڭىلدى كەتتى. اسىرەسە، ەسىككە قاپتالىپ تۇرىپ العان باتىردىڭ جالپاق جاۋىرىنى كوز الدىندا. كۇيەۋ بالاسىنىڭ بىردەڭەگە ابدەن رازى بولعاندا نە ويىنداعىسى ورىندالىپ، كوڭىلىن بىرلەگەندە وسىلاي ەكى يىعىن قومداپ، ونسىز دا كول-كوسىر جاۋىرىنى ودان سايىن داليىپ كەتۋشى ەدى. دەمەك، ول بۇل جولى دا الدەنەگە ابدەن رازى بولىپ، بۇل جولى دا ويىنداعىسىن ورىنداپ كوڭىلىن بىرلەپ بارا جاتقانى عوي. دەمەك، الگى بيلەردى وسىنشا سۇڭقىلداتىپ وتىرعان دا سول بولعانى عوي. ءيا، ونىڭ بۇل جولى ايىزى ابدەن قانىپ بارادى. وتكەن جولى اڭىراقاي سوعىسىندا حان ونىڭ دا ءسوزىن جوققا شىعارىپ كەلەكە قىلعان. نامىسقوي سۇلتان سوعان ەرەگەسىپ ورشەلەنە سوعىسىپ كوزگە تۇسكەن. ءبىراق، باس قولباسشىنىڭ قارايعان جۇرتتىڭ كوزىنشە ەشتەڭەنى ءبىلىپ جارىتپايتىن ماۋباس بىرەۋدەي تويتارىپ تاستاعانىن ول ولسە دە كەشىرە الماقشى ەمەس. اڭىراقاي شايقاسىنان ول ءوز قولىمەن بولەك قايتتى. كەيىنگى كەزدە ورتا جۇزدەگى قانداستارىمەن كوبىرەك ارالاسىپ-قۇرالاسىپ جۇرگەنىن ەستىگەن. ءابىلقايىر كەشە ونى ەلشىنىڭ الدىنان شىعارعاندا دا باققۇمار سۇلتان اكەسى قايىپتىڭ باياعىداعى ورىستارمەن كوجە تامىرلىعى ەسىنە ءتۇسىپ، بۇل شارۋاعا ەلىگىپ، بەلسەنە كىرىسەر دەپ، ويتپەسە كەيىنگى كەزدە قايتادان اۋىز جالاسىپ جۇرگەن ءوز قانداستارىمەن ەكى ارالارىنا قايتادان سىنا قاعىلار دەپ ادەيى ىستەپ ەدى. ەلشى نوعايدىڭ نوعايلىعى ول ويىنىڭ بىت-شىتىن شىعاردى. ەندى، مىنە، ول بۇندا كوپتەن كەتىپ جۇرگەن ەسەسىن قايتارىپ ءماز بوپ بارادى. داڭعوي ماقتانشاق نەمە وسى وتىرعىزعانىنا قاناعات قىلىپ، وسىنىسىمەن توقتاسا دا شۇكىرلىك. ءاي، ءبىراق توقتاي قويار دەيسىڭ بە... قىمىزعا وكپەلەگەن قازاقتىڭ ءوزى جىل ون ەكى اي توڭتورىس جۇرمەي قاباعىن جىلىتپايدى. بۇنىڭ دا بۇل كەرگۋى ءبىرازعا سوزىلاتىن شىعار. ءبىراق سول تاسىرلاپ ءجۇرىپ، تاڭقىلداپ سويلەگەننەن باسقاعا زەردەسى جەتپەيتىن تاڭقى كوكىرەك نەمە كەرگىگەندە نە بىتىرە قويار دەيسىڭ... ءجا، ونى يت ءبىلىپ پە؟ ودان بۇگىنگى مىنا سۇمدىقتى كۇتكەن كىم بار ەدى؟ بىرەۋدىڭ قولىن كەسكەستەپ كەسىر تيگىزۋگە كوپ اقىلدىڭ قاجەتى قانشا؟ ونداي ازعىن اقىل باتىردىڭ وزىنەن دە تابىلماس. ءبىراق، باتىردىڭ بۇگىنگى ىستەپ كەتكەنىن ونداي ارزان قۋلىققا جاتقىزۋعا بولا ما؟ جەر تۇبىنەن ءولىپ-تالىپ ەندى جەتىپ وتىرعان ەلشىمەن وزىمىزدەن حابار بولماي كەزدەسپەيسىڭ دە، سويلەسپەيسىڭ دە دەگەنى تاپ ونشا اناۋ ايتقان تاڭقى قۋلىق ەمەس. جات جۇرتتىق ەلشى كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءاۋ باستان ءبىلىپ، اياعىن تارتا ءجۇرسىن دەگەن سالقىن ءسوزدىڭ بار ىزعارى، تۇپتەپ كەلگەندە، بۇعان، ءابىلقايىرعا باعىشتالعان. سەنىڭ ءبىزدىڭ ىقتيارىمىزسىز ەلشى شىعارۋعا دا، كەلىسسوز جۇرگىزۋگە دە قاقىڭ جوق دەگەنى. ەلشىنى ءبىزدىڭ ىقتيارىمىزبەن شاقىرعانسىڭ، ەندى ونىمەن كەلىسسوزدى دە ءبىز جۇرگىزەمىز دەگەندەرى. قانداي اڭگىمە بولسا دا، ءبىزدىڭ كوزىمىزشە ايتىلسىن دەگەنى — بۇنىڭ اق پاتشاعا ايتىپ جىبەرگەن سالەمىنىڭ مازمۇنىنا كۇماندانا باستاعانى. ەلشى نۇرالىمەن تەرەزەسى تەڭ ماملەگەرلىككە كەلگەن كىسىشە امانداسپاي، بولارى بولىپ، بوياۋى ءسىڭىپ قويعان بودانىنداي امانداستى دەگەنى دە، بۇنىڭ ارعى ويىن انىق تۇسىنە قويماعاندارىمەن، سەكەم الا باستاعاندارىن اڭعارتادى. بارىنەن دە ءوزى سويلەمەي، بيلەردى سويلەتكەنى ءابىلقايىردىڭ جانىنا قاتتى باتىپ بارادى. ءبىر كەزدە تاۋكە باسەكەلەستەرىنە اكەلەرى ەسىم حان مەن سالقام جاڭگىردىڭ ابىرويىمەن قوسا بيلەردىڭ ءسوزىنىڭ داۋاسىن قارۋ قىلىپ پايدالانعانى سياقتى ءابىلقايىر دا مىناۋ ەكىتالاي جىلداردا وزىنە جىلى قاباق تانىتا قويماعان ارقار ۇراندىنىڭ قىساستىعىنا الاش ۇراندىنىڭ ماقۇلداستىعىن قارسى قويىپ كەلە جاتىر ەدى. سوندىقتان دا ول الاش ۇراندىنىڭ ەتى پىسىقتارىنىڭ ابىرويىن اسىرىپ باعۋعا تىرىساتىن-دى. ءقازىر الدىنا بەس ءجۇز باس پىسقىرىپ تۇسكەن شارۋانىڭ ءبارىن باي اتاندىرىپ، بەس اۋىلدىڭ باسىن قۇراپ، ءسوزىن ۇستانعان كىسىنىڭ ءبارىن بي اتاندىرىپ، ءجۇز قارا سويىلدى سوڭىنا ەرتىپ شىعا العانداردىڭ ءبارىن باتىر اتاندىرىپ، تالاي مايتىماقتان كوزىن جەرگە تۇسپەستەي قىلىپ ەدى. ونىسىنا جادىك تۇقىمى قارالاي ىزا بوپ، «قاراشىمەن قاراشى بوپ كەتكەن حانسىماق» دەپ كەكەتەتىن. نە ىستەسە دە، بەزبەننىڭ باسىن بيلەر مەن باتىرلارعا اۋدارىپ، سولاردىڭ ءسوزىن ءسوز قىلىپ شىعا كەلەتىن. بۇل جولى دا ول ءالى كوزى كورمەي تۇرسا، ايدالاداعى اق پاتشاعا ءور ەركىمىزبەن باعىنايىق دەسەم، ماقۇلداي قويماس، ءبىراق قاقىرايتىپ ەلشىسىن جىبەرىپ، سىي-سياپاتىن بەرىپ جاتسا، كىسىلىككە قولى ەندى جەتىپ جۇرگەن نەمەلەر سونىڭ وزىنە-اق قارالاي ءماز بولىپ، دەگەنىمەن شىعا قويماس دەپ ءجۇر ەدى. مىناۋ تاڭق-تاڭق سويلەيتىن تاسىر سۇلتاننىڭ الدىن وراپ كەتىپ، سول ءوز قارۋىن وزىنە قارسى سالىپ وتىرعانى. بۇل ونىڭ كۇتپەگەن سۇمدىعى ەدى. جادىك تۇقىمى بيلەردى ءوز جاعىنا تاپ بۇلاي وڭاي شىعارىپ الا قويار دەپ ويلاماپ ەدى. مۇنداي اقىل بۇل تاسىرعا قايدان ءبىتىپ ءجۇر؟! وسىنىڭ ءبارى، شىنىندا دا، سودان شىعىپ جۇرگەن شارۋا ما؟
ءابىلقايىر وسىنى ويلاپ جەگەنى جەلىم بولدى. جارايدى، ەندى-ەندى قاتارعا ىلىككەن نەمەلەردىڭ سونشاما باققۇمار، سونشاما اتاققۇمار، سونشاما نامىسقوي، سونشاما كىدى كەلەتىن ادەتتەرى. باتىر سۇلتان ەلشىنىڭ الگىندەي بىلمەستىگىن پايدالانىپ، شامشىل نەمەلەردىڭ شابىنان ءتۇرتىپ، الگىندەي سويلەتسىن دەلىك. سوسىن نە ىستەي الادى؟ ەلشى مەن بۇل ونداي كەر اۋىز كەرگىمەلەردى اق پاتشانىڭ سارايىنان جىبەرىلگەن تارتۋ-تارالعىلار بەرىپ الگى رايلارىنان قايتارا الادى، ال باتىر سۇلتان سوندا ولاردى نەمەن الدارقاتىپ، نەمەن ۇستاپ تۇرماقشى؟ ءابىلقايىر الگى ءبىر ءوز بۋلارىنا ءوزى ءپىسىپ بارا جاتقان نەمەلەردىن ولقى جەرىن ەندى تاپقانداي ماساتتانىپ قالعان-دى. جيىرما توعىز ءبيدىڭ تيىرىمىنا قاراماي ەلشىمەن استىرتىن كەزدەسۋگە بەل بۋعان. وعان ىشىنە قۇلتا ساقتاماي اشىق سويلەسكەن. ونىسى ەلشى مىناۋ بەيتانىس ولكەنىڭ شىن جاعدايىنان مەيلىنشە تولىق حاباردار بولسا، بۇنىڭ ايتقانىنا بىردەن قۇلاق اسىپ، تىزە قوسىسىپ ارەكەت قىلار دەگەن وي ەدى. ءبىراق، شىعىس جۇرتتارىنىڭ مىنەز-قۇلقىن مەيلىنشە جاقسى بىلەدى دەيتىن ءتىلماش مىرزا ءاپ دەگەننەن سىر بەرىپ الدى. ءبىر تىزگىن، ءبىر نوقتادان قاشىپ، بەت-بەتىنە كىسىمسىپ جۇرگەن كەرگىمە حالىقتىڭ الدىندا كەكىرەيىپ سويلەپ جىندارىن كەلتىردى. قوشامەت قۇمار، سىي-سياپات دەسە اكەسىنىڭ اتىن ۇمىتىپ قالا جازدايتىن ماقتانشاق حالىقتىڭ قاق ورتاسىنا قىزىلدى-جاسىل قىرۋار دۇنيەمەن كەلىپ وتىرىپ، تيىن ساناپ ءىشتارلىق جاسادى. قازاقتىڭ سىي-سياپاتقا اۋەستىگىن ماقتانقۇمارلىق دەپ ۇقپاي مالقۇمارلىق، دۇنيەقۇمارلىق دەپ ۇقتى. دۇنيەقۇماردىڭ الارىن الىپ، دەگەنىنە جەتكەسىن دە تانىماي كەتەتىنىن جاقسى بىلەتىن ەلشى ماقتانقۇمار كىسىلەردىڭ جۇرت الدىندا باسىن وزدىرىپ، مارتەبەسىن اسىرعان ءسال قىلىعىنا بولا استىنداعى اتىن ءتۇسىپ بەرىپ، ايتقانىڭا ەكى ەتپەيتىن مارتتىگىنەن اتىمەن بەيحابار بوپ شىقتى. تيىن ساناپ قالعان ەلشىنىڭ مىناۋ ورىنسىز ساراڭدىعى كۇنى كەشە اق پاتشانىڭ ەلشىسىنەن قوشامەت كورەمىز دەپ تاماعى ءىسىپ وتىرعان يگى-جاقسىلاردىڭ وكپە-بوپساسىن بىرتە-بىرتە ناعىز وشپەندىلىككە اينالدىردى. استامسىعان ەلشىنىڭ قولىنان بەرمەگەنىن جولىنان الامىز دەگەن جاۋباسارلىق كوبەيدى. ءبىراق، ءازىر قايرات كورسەتىپ جاتقاندار تەك رۋ باسى بيلەر عانا. تورەلەر مەن سۇلتانداردان حابار جوق، تىم-تىرىس. ولاردىڭ نە ويلاعاندارى بار؟ ول اراسى بۇعان جۇمباق. ورىسقا باعىنبايمىز دەپ تۋلاسا قاراشىلار تۋلار. ءبىراق، مىناۋ ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالىپ، ءوز جۇرتىنىڭ الدىندا ابىرويدان ابدەن ايىرىلىپ بولۋعا اينالعان تورە تۇقىمىنىڭ قارسى بولۋى مۇمكىن بە؟ جوق، مۇمكىن ەمەس. ورىس پاتشاسىمەن اۋىز جالاسۋدى اۋەلدەن دە قازاقتىڭ قاراشاسىنىڭ ويلاپ شىعارعان ەشتەڭەسى جوق، تورەلەرى ويلاپ شىعارعان-دى. ولاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ىندىنىن قۇرتىپ جۇرگەن نارسەگە ءابىلقايىردىڭ قولى بۇرىن جەتىپ قويا ما دەگەن قورقىنىش قانا ولاردى مىناۋ قىڭىر بيلەردىڭ وداقتاسى قىلىپ وتىر. ورىس ەلشىسى ءابىلقايىردىڭ اۋىلىنا تۇسپەي، ولاردىڭ اۋىلىنا تۇسسە، تاستاي قاتپاعانىن كورەر ەدىڭ! ولار ءقازىر ورىس ەلشىسىن ءابىلقايىردىڭ ۇلىسىنان باسىمەن قايعى عىپ بەزدىرىپ الىپ، ارتىنان ءولىم اۋزىنان ازەر قۇتىلعان ەلشىگە جاقسىلىق جاساعان بوپ، الديار پاتشانىڭ شاراپاتىنا وزدەرى يە بولا قويعىسى كەپ قۇلقىندارى قۇرىپ جۇرگەن شىعار. ەندەشە، ول نايساپتاردىڭ بۇل ارام پيعىلدارىن قايتكەندە جۇزەگە اسىرتقىزبايدى؟
ءابىلقايىردىڭ باسىنا ەندىگى تۋىپ تۇرعان قارلى قاراتاۋ ماسەلە سول. ول ءۇشىن، ءالى دە بولسا، ءوز قۇيرىعىن ءوزى تەۋىپ تۋلاپ جۇرگەن اساۋ بيلەردى جىلى-جىلى سويلەپ رايدان قايتارىپ كورەيىك دەپ ەلشىگە بارىپ ەدى، بوكەنباي بولىپ، قارا باتىر بولىپ قانشا ايتسا دا، ول نەمەنىڭ سول باياعى كەرگىگەن قالپى. ەكى اربا قوقىر-سوقىرىن جۇمىرتقا باسقان تاۋىقتاي باۋىرىنا باسىپ الىپ: «انت بەرۋگە كەلگەن كىسى بولسا، سىي-سياپات تارتۋعا مەن دايىنمىن، ال شالقايعان كىسىگە مەن دە شالقايدىم»، — دەپ شاق-شاق ەتەدى. ماناعى ەلشىنىڭ ۇيىنەن تۇستەنىپ شىققاسىن دا بۇلار ءبىراز كەڭەسكەن. ەلشى بۇرىنعى رايىنان قايتا قويادى دەگەن دامەدەن ءابىلقايىر كۇدەرىن ءبىرجولا ءۇزىپ شىققانمەن، بوكەنباي ءالى ۇزبەپتى. تاعى دا بارىپ ايتام، الدىنان وتەم دەپ تاعى دا كەتكەن. ءبىراق، نە شىعارا قويدى دەيسىڭ. ەگەر ءبىر بەتكەي سىڭارجاق ەلشىنى دەگەنگە بۇل جولى دا يلىكتىرە المايتىن بولسا، وندا باسقا ءبىر امالدار قاراستىرۋعا تۋرا كەلەدى. ونداي وي انادا تيەۆكەليەۆپەن جىڭعىل اراسىندا كەزدەسكەندە-اق باسىنا كەلىپ ەدى. ءبىراق، اڭىسىن اڭداي تۇرايىق دەپ ويلاعان. باقتاشى جىگىتتەرى بايمۇرات ءبيدىڭ ەكى كوز باۋشى ۇرىسىن ۇستاپ اكەلگەندە بۇل جاعىنان قۋانعان. كەكىرەيگەن ەلشىنىڭ زارەسىن ءبىر السا، كەۋدەسىنەن ەشكىمدى اتتاپ وتكىزە قويمايتىن وسى اساۋ بي الار دەپ، ەكى تۇتقىننىڭ اياق-قولىنا كىسەن سالىپ، اۋىلدارىنا استىرتىن حابار بەرگىزگەن-دى. دۇلەي نەمە ورىس ەلشىسىنىڭ عانا ەمەس ءوزىنىڭ دە شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ كەتە جازدادى. سونى ەستىگەن شەكتىنىڭ قىزىل شەكە، قىزىل كوزى ءبابي ءبيدىڭ جىگىتتەرىنىڭ كيگەن كەبى اناۋ. ءبىراق بۇل جولى ورىس ەلشىلىگىنىڭ باسىنا، شىننان دا، ۇلكەن زوبالاڭ تۋدى. كيكىلجىڭگە قان ارالاسقاسىن-اق، ءىستىڭ ارتى ناسىرعا شابارى بەلگىلى ەمەس پە؟ «قانشا ءور، قانشا اساۋ بولسا دا، ءبىر يلىكسە، يلىگەر تۇسى وسى عوي»، — دەپ ءاۋىز-لامىن بايقايىن دەپ بارعانداعى كورگەندەرى ماناعى. قىر تۇرمىسىنىڭ قيىرمان-شيىرماندارىنان اتىمەن بەيحابار ەلشى بىرەۋ يەگىنىڭ استىنا تەمىر قازىق قاعىپ قويعانداي ءالى كەكىرەيىپ وتىر. اۋمەسەر توپ ات قىزۋىمەن ەلشىنىڭ باسىنا ءقاۋىپ توندىرسە دە — سازعا وتىرىپ قالاتىن ءابىلقايىر. ولاردىڭ ار جاعىندا جەل بەرىپ تۇرعان جىمىسقى توپ، ايلالارىن وزگەرتىپ، كىشى جۇزگە كىم ءتۇرتتى بولا باستاعان ورىس ەلشىسىنە قول ۇشىن بەرىپ، ءوز جاقتارىنا شىعارىپ السا دا — سازعا وتىرىپ قالاتىن ءابىلقايىر. سوندىقتاندا وعان ءىستى بۇلاي ءسوز بۇيداعا سالا بەرمەي، ءبىر نارسەگە بەلدى بەكەم بۋۋعا تۋرا كەلەدى. ونىڭ الدىندا، ءبىراق تيەۆكەليەۆكە تاعى ءبىر بارىپ جولىعىپ شىعۋى كەرەك. بۇل جولى وعان بۇرىنعى ايتىپ جۇرگەندەرىن ايتپايدى.
ول كۇنى ءابىلقايىر كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزدى. ەرتەڭىنە ءتۇس قايتا تيەۆكەليەۆكە قايتا باردى. كۇن باتقانشا ءار نارسەنى ءبىر اڭگىمە قىلىپ وتىرىپ، كەنەت:
— مامبەت مىرزا، مىناۋ قيقار جۇرت مەنىڭ ايتقانىمدى تىڭداماي، اق پاتشاعا باعىنباي قويىپ جۇرسە، وندا نۇر سيپاتتى پاديشا مەنى ءوز قامقورلىعىنا الىپ، مىناۋ بورىدەي تالاعالى تۇرعان تاعى جۇرتتان قورعاي الا ما، ولاردى سوزبەن يلىكتىرە الماسام، كۇشپەن يلىكتىرۋگە اسكەر بەرە مە؟ — دەپ سۇرادى.
تيەۆكەليەۆ شوق باسقانداي كىلت تىنىپ قالدى. ءبىراق كوپ ويلانىپ جاتپاستان:
— ارينە. اق پاتشا وزىنە سەنىم ارتقان قاي ۇمبەتىن دە تاعدىردىڭ تالكەگىنە تاستامايدى. ءوزىڭىزدى دە، ءۇرىم-بۇتاعىڭىزدى دا مەيىرباندى پاديشا ءوز قامقورلىعىنا الادى، — دەدى.
ءابىلقايىر «مىنا سىعىر الدارقاتىپ وتىرعان جوق پا» دەگەندەي ەلشىنىڭ بەتىنە تاعى دا كوز جۇگىرتىپ ەدى. تيەۆكەليەۆ ونىڭ جۇزىنە تايسالماي تۋرا قارادى.
— بۇل جايىندا ماعان اق پاتشانىڭ ارنايى ايتقان تاپسىرماسى بار. حاننىڭ ءوز تاراپىنان قويار شارتتارى بولسا، ايتسىن، قىسىلماسىن دەگەن. ول شالعاي شەتتەگى بيلەۋشىلەردىڭ قاي-قايسىسىنا دا قالاعان كەزدە اسكەري كومەك بەرە الادى.
ءابىلقايىردىڭ سۇپ-سۇر ءجۇزى مىنا ءسوزدى ەستىگەندە ءبىرتۇرلى لىپ-لىپ قان ويناپ نۇرلانىپ كەتكەندەي بولدى.
— ەندەشە، اق پاتشانىڭ جولىندا جانىم پيدا. ءوزىم نە بولسام، ول بولايىن. ايتەۋىر، ارتىمداعى ۇرپاعىم قورلىق كورمەسە بولعانى! — دەدى.
تيەۆكەليەۆ حاننىڭ مىنا ءسوزىن ەستىگەندە اۋەلى ەلپ ەتىپ قۋانا ءتۇستى دە، ارتىنشا كوگىلدىر كوزىندە جىلت ەتە قالعان وت لەزدە ءسونىپ، ورىنىنا الدەقانداي ءبىر تىمىرسىق ۋايىم تۇنىپ شىعا كەلگەندەي بولدى. شاماسى: «مىنا حاننىڭ سوندا ءوز حالقىنان كۇدەرىن ءبىرجولاتا ۇزگەنى مە، ەندەشە مەنىڭ كۇنىم نە بولماق؟» — دەپ ويلاپ وتىرعان ءتارىزدى. ويلاسا، ويلاسىن... بۇعان دا كەرەگى سول ەدى.
ەرتەڭىنە تاڭ اتار-اتپاستا اق جۇمىرتقاداي ءتىزىلىپ وتىرعان حاننىڭ اۋىلى ۇيلەرىن جىعا باستادى. ەسىك الدىندا قاز-قاتار شوگىپ جاتقان كاتەپتى قارا نارلار مەن جازىلى سارى اتاندارعا جۇك ارتىلا باستادى. ۇيقىسىنان ەندى ويانعان ەلشى بۇنى كورىپ قاتتى تاڭىرقاسا كەرەك، ءۇيىنىڭ كۇن جاعىندا بۇلاي قاراي تەلمىرە قاراپ كوپ تۇردى.
ءابىلقايىر وعان بايبەكتى جۇمسادى:
— بار، اناۋ ەلشىگە ايت. ءۇيىن جىعىپ، جۇگىن تيەسىن. بىرگە كوشەمىز، — دەدى.
سودان مىناۋ جۇزگەن مەن سەكسەۋىل وسكەن قارا بۇيرات قۇمداردى بەلۋاردان كەشىپ تۇستىككە تارتقان الا شۇبار كوش قايتقان قۇستاي ءتىزىلىپ مىگىرسىز شەرۋ تارتقالى بىرنەشە كۇن ءوتتى.
كوستەڭدەي باسىپ كوسىلە اياڭداعان ۇزىن سيراق قارا نارلاردىڭ ىزىمەن كەلە جاتقان سارى الا كۇيمەنىڭ قيقالاڭ ءجۇرىسى تيەۆكەليەۆتىڭ ابدەن يت زىقىسىن كەتىردى. بىرىنەن اسساڭ، ءبىرى قاراۋىتىپ تۇرىپ الاتىن دوڭكيگەن بۇيرات جالداردىڭ دا شامالىدا تاۋسىلا قوياتىن تۇرلەرى كورىنبەيدى.
بۇل جاقتىڭ قۇمى تيەۆكەليەۆتىڭ بۇرىنعى كورگەن قۇمدارىنا اتىمەن ۇقسامايدى ەكەن. تىر جالاڭاش ەسپە قىزىل شاعىل جوق. دوڭەسى — مايقارا جۋسان مەن قارا شاعىر قالىڭ وسكەن بۇيرات جالدار دا، ەڭىسى — نۋ جىنىس توعاي. وقتىن-وقتىن سەكسەۋىلدەن ءورىپ شەگەن سالعان قۇدىقتار كەزدەسەدى. سۋىر كوش ولارعا دا توقتاپ جارىمايدى. ءبىر استاۋ سۋ ءبىر-اق سىيىپ كەتەتىن كوپ قاۋعامەن سۋ تارتىپ، تۇيەلەردى سىرپ-سىرپ سۋارىپ الادى دا، تاعى دا ىلگەرى تارتادى.
حان قاسىنا ءبىر توپ سالت اتتى ەرتىپ اناداي جەردە وقشاۋ كەتىپ بارادى. الدارىنان جۇزگەن، سەكسەۋىل، شاعىر قالىڭ وسكەن قارا تۇلەيلەر كەزىككەندە بىرنەشە جىگىت قاتار تۇرا قاپ كونەك داڭعىرلاتادى. قارا تۇلەيدىڭ ىشىندە قاپتاپ جۇرگەن اڭ بىتكەن بەزىپ شىعادى. قولىنا قارشىعا ۇستاعان ساياتشىلاردىڭ، ساداقتارىن كەرە تارتقان مەرگەندەردىڭ قۇدايلارى بەرەدى دە قالادى. حان توڭىرەگى سوعان ءماز بە، الدە كوڭىلدەرىنىڭ باسقا دا ءبىر جەلىگى بار ما — جىرتاقتاپ كوپ كۇلە بەرەدى. تەك ءابىلقايىر عانا ءۇنسىز. ونىڭ اناۋ جانىنان قالماي تىراعايلاپ شاۋىپ بارا جاتقان جاندايشاپتارىنىڭ نەگە كوڭىلدى ەكەنىندە، سول جىرتاقتاعان كوپ جاندايشاپتىڭ ورتالارىندا قاقىرايىپ كەلە جاتقان حاننىڭ نەگە كوڭىلسىز ەكەندىگىندە ەشقانداي شارۋاسى جوق سياقتى. اركىم وزىمەن-وزى.
اسىرەسە كوش قاپتالىندا ءبىر بولەك كەلە جاتقان ورىس ەلشىسىنىڭ قاباعى قاتىڭقى. ونسىز دا اياق قولى ءبىر تۇتام تىعىنشىقتاي كىسى اباجاداي كەڭ كۇيمەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا بۇرىسە قاپتى. اينالاسىنا قاراي-قاراي ابدەن مەزى بولعانداي، بورپىلداق قۇماق جولعا مالتىعا جورعالاعان قوس تورىنىڭ اق سابىن بوپ تەرلەگەن ساۋىرىنا تەسىلە قاپتى. مىناۋ پالەن كۇنگى جايسىز جۇرىستەن ابدەن ماڭگىرىپ قالعانعا ۇقسايدى. تەك جارتىلاي جۇمىق كوزىنىڭ ءبىر قيىعىندا قاشقان تۇلكىدەي تىعىلىپ جاتقان كوكشىل جىلت قانا مىناۋ اربانىڭ جۇرىسىنە بىلق-سىلق ىرعالىپ كەلە جاتقان بولبىر دەنەنىڭ الدەبىر جەرىندە الدەبىر تىرشىلىك نىشانى بار ەكەنىن سەزدىرگەندەي. كوزىنىڭ جاۋىن قاماپ العان قوياننىڭ جىمىڭداي كوك شيىر وسىناۋ ءۇن-تۇنسىز كىسىنىڭ كوكىرەگىن تورلاپ جاتقان كوپ ۋايىمنىڭ ىزىندەي.
ۋايىمداماي دا ءقايتسىن. ار جاعىندا نە جاتقانى بەلگىسىز، قاراعان سايىن جىگەرىڭدى قۇم قىلاتىن مىنا ءبىر بىتقىلدىڭ شامالىدا تاۋسىلا قويار ءتۇرى كورىنبەيدى. ول تاۋسىلعانمەن، بۇل مۇراتىنا جەتە قويا ما؟ الدىندا قانداي كۇننىڭ كۇتىپ تۇرعانىن كىم ءبىلىپتى؟ حان: «كوش!» دەدى — كوشتى. «ەر!» دەدى — ەردى. قايدا كەلە جاتىر، نەگە كەلە جاتىر؟ تۇسىنسە بۇيىرماسىن! ونى كەلىپ ءتۇسىندىرىپ جاتقان حان جوق.
قۇيرىق جالى شۇبالعان سارى اتتىڭ ۇستىندە سازارىپ كەتىپ بارادى. تۇمشالانعان سارى كۇيمەنىڭ ىشىندە تۇنجىراپ بۇل كەلە جاتىر. قۇداي سالدى، ءبىز كوندىكپەن ءالى كەلەدى. كونبەگەندە قايتەدى. ايۋداي اقىرعان اق پاتشانىڭ اقجولتاي ەلشىسى ەكەنىڭدى كىم قۇلاعىنا قىستىرىپ جاتىر! ەندى اناۋ الدىڭدا كەتىپ بارا جاتقان سىز قاباق، سۇر كىسىنىڭ ەتەگىنەن تاس قىپ ۇستاپ الماسا، كۇنى قاراڭ... سونى بىلە مە، حان ۇندەمەيدى. مىناۋ شەتسىز-شەكسىز قۇمدى ولكەگە سۇيرەي جونەلۋگە نە سەبەپ بولعانىن دا ايتقان جوق. ال، بۇل بەتىمەن قالعان قازاقتاردان الىس كەتكەندە كەلگەن شارۋاسىنىڭ نە كۇيگە ۇشىرايتىنىن دا اقىلداسقان جوق.
نە رەنجىرىن، نە قورقارىن، نە وكپەلەرىن بىلە الماي پۇشايمان بولىپ تيەۆكەليەۆ كەلەدى. انا جاقتا، جاۋ دا بولسا، ىزعىنداي ەل-جۇرتتىڭ كوز الدىندا ەدى. بىرەۋى بولماسا، بىرەۋى حابارىن جەتكىزەر ەدى. ال، مىناۋ تاۋ-تاۋ شاعىلدىڭ اراسىندا ونىڭ نە كۇيگە ۇشىراعانىن كىم ەستىپ، كىم كورەدى؟ ۋفا بولسا، ءبىر جاقتا بۇرۋ قالدى. ودان بارعان سايىن الىستاپ بارادى. الدىندا باياعى بەكوۆيچتىڭ تۇبىنە جەتەتىن حيۋا كوپ ونشا قاشىق ەمەس دەيدى. سوندا مىناۋ ىشىندە يت ءولىپ جاتسا دا بايقاتپايتىن سىز قاباق حان ەلشى بوپ كەلگەن بۇنى وپ-وڭاي تۇتقىنعا اينالدىرىپ العاننان ساۋ ما؟ سوڭىندا قارايعان ادام بار؟ جوقتى بارداي، باردى دارداي قىلىپ اق پاتشانى الداپ، جەر تۇبىنەن ەلشى شاقىرىپ، اۋرە-سارساڭعا سالىپ جۇرگەن سۋ اياق نەمە، كىم ءبىلىپتى، ارتىنداعى ەكى اربا تولى دۇنيە-مۇلىكتى بىلاي قويعاندا، قاسىنداعى سولداتتارى مەن باشقۇرتتارىن الگى حيۋاعا اپارىپ ساتىپ جىبەرسە، نە ىستەي الاسىڭ؟ سوسىن اق پاتشاڭمەن ات قۇيرىعىن ۇزىسەدى دە، پەرسياعا ما، اۋعانعا ما، يندياعا ما بودان بولا سالادى. بۇلارعا كىمگە بودان بولعاندا نە؟ مىناۋ قۇلازىعان قۋ دالاعا كەپ، كىم بۇلاردىڭ باستارىنا نوقتا، اياقتارىنا تۇساۋ سالا الادى؟ ونداي قولىنان كەلسە تەك جوڭعاريانىڭ عانا قولىنان كەلەر ەدى. سونى ءبىلىپ تە، بۇلار ودان زىر-زىر قاشىپ ءجۇر عوي!
تيەۆكەليەۆ پالەن كۇننەن بەرى وسىنى ويلاپ ۋايىمنىڭ ۇشى-قيىرىنا جەتە الماي قويدى.
ال، ءابىلقايىردىڭ ونىمەن ەش شارۋاسى جوق. انە، مۇنىڭ جۇرەگىن زىرق ەتكىزىپ، تاعى دا ءبىر ايعىر جال قىزىل شاعىلدىڭ قۇيرىعىنا ىلىكتى.
بۇل مىناۋ تۇسىنىكسىز ساپاردىڭ تاۋسىلاتىنىنان ابدەن كۇدەرىن ءۇزىپ كوزىن تارس جۇمىپ الدى. كوز الدىنا سول بۇيرات-بۇيرات شاعىلدار، بىتقىل-بىتقىل نۋ جىنىس، كوسىلە اياڭداعان قۋ اياق تۇيەلەر، كونەك سابالاعان ساياتشى جىگىتتەر، سارى اتتىڭ ۇستىندە سازارا شانشىلعان حان مەن ەكى جەگىن تورىنىڭ تەرگە مالشىنعان سۋ-سۋ ساۋىرلارى ەلەستەدى. ول ءۇشىن دۇنيە وسى ءبىر ءوزارا ەش بايلانىسى جوق ۇزىك-ۇزىك كورىنىستەرمەن شەكتەلەتىن سياقتى. ۋفانى، ۆويەۆادا ءبۋتۋرليننىڭ ۇيىندە ەمەس توستاعانعا قۇيىپ ىشكەن ءسىبىر اراعى مەن تۇزدالعان قوزىقۇيرىقتى كوز الدىنا ەلەستەتكىسى كەلىپ ەدى، ودان ەشتەڭە شىقپادى. ءبىراۋىق استانانى كوز الدىنا ەلەستەتكىسى كەلىپ ەدى، ودان دا ەشتەڭە شىقپادى. كۇندە بارساڭ دا، قۇلازىپ تۇراتىن سەنات زالىن، كولدەي قاعازدى جايىپ سالىپ، ەكى بىلەگىن ءتۇرىنىپ سىزۋ سىزىپ جاتقان كيريللوۆتى كوز الدىنا ەلەستەتكىسى كەلىپ ەدى، ودان دا ەشتەڭە شىقپادى. قىلقان موينىنا دەيىن ءتۇبىت ورامالعا ورانىپ اپ سىعىرايا قاراپ وتىرعان اندرەي وستەرماندى كوز الدىنا ەلەستەتكىسى كەلىپ ەدى، ودان دا ەشتەڭە شىقپادى. شالشىق كەشىپ بارا جاتقان كوك قۇتانداي اننان ءبىر، مىننان ءبىر باساتىن پەتر پاتشانى كوز الدىنا ەلەستەتكىسى كەلىپ ەدى، ودان دا ەشتەڭە شىقپادى. ءومىرباقي روسسيادا بولماعانداي. روسسيانى قۇلاعى ەستىگەنمەن، كوزى كورمەگەندەي. كوز الدىنان قايداعى ءبىر سيديعان سەكسەۋىلدەر، ۇيىسقان شاعىرلار، تەڭكيگەن قۋ تومارلار، سىرپ-سىرپ سۋ سوراپتاعان جىرىق ەرىن تۇيەلەر كەتپەي قويدى.
— اناۋ كوگەرەتىن نە بولدى ەكەن؟
— تەڭىز عوي!
— وتتاپسىڭ، قۋ دالاعا بىتكەن نەعىلعان تەڭىز!
— قايداعى ءبىر سور بالشىق بىردەڭە شىعار.
جان-جاعىنداعى جابىر-جۇبىر دىبىستان كوزىن اشىپ الىپ ەدى — اناداي جەردە، شىنىندا دا، كەمەرىنە شىرپ-شىرپ سوعىپ تەڭىز جاتىر. كوزىن قايتا جۇمىپ، قايتا اشتى. ەكى قولىمەن بىردەي ۋقالاپ تاعى قارادى. تەڭىز. كۇزگى سالقىن جەلمەن قارىن جارىپ، اق جالدانىپ جاتىر. مۇرىنىنا كۇڭىرسىگەن تانىس ءيىس كەلدى. ەرىنىنە تۇزدىڭ ءدامى كەلدى. «شىننان دا بۇل تەڭىز... سەنبەسەڭدەر، مىنە، بىزگە قاراڭدار!» — دەگەندەي اق جال تولقىندارعا شۇيىلە قۇلاپ، قايتا سامعاپ شىعىپ شاعالالار شارق ۇرىپ ءجۇر.
نەگە ەكەنىن بىلمەيدى، وز-وزىنەن كوڭىلدەنىپ كەتتى. بۇرىن حان قاسىنداعى نوكەردىڭ ءار قىلىعى جىنىنا ءتيىپ زىعىردانىن قايناتىپ كەلە جاتىر ەدى. بۇل جولى ولاردىڭ كوز ۇشىندا قىلت-قىلت زىمىراپ بارا جاتقان الدەنەنى كورە ساپ، قولدارىنداعى قارشىعانى جالپ-جالپ ۇشىرىپ جايراڭداپ شابا جونەلگەنىنە دە ءماز بولىپ قانا كەلەدى. ولار بەس شاقىرىمداي ۇزاپ كەتتى. وزدى-وزدەرى قيقۋلاسىپ بارادى. سول-اق ەكەن قاپتالداعى اق تۇمسىقتىڭ تاساسىنان جۇزدەن استام سالت اتتى ساۋ ەتىپ شىعا كەپ بۇعان بەتتەدى. بۇل قاسىندا ساداق اسىنعان ون باشقۇرت، بوكەنبايدىڭ مىلتىق اسىنعان التى جىگىتى، ەكى ۋفا كازاگى بار وڭاشا كەلە جاتىر ەدى. قالعان ادامدارى ارتتا قالىپ قويعان جۇكتىڭ قاسىندا-تۇعىن.
— ويباي، جۇككە قاراي شابىڭىز. ءسىزدى ۇستاپ السا، ءبارىمىز قۇرىدىق. ال ءسىز امان بولساڭىز، بىزگە زاقىم جاساي المايدى، — دەپ باشقۇرتتار شۋ ەتە ءتۇستى.
بۇل كۇيمەنىڭ الدىنا كولدەنەڭ توسا بەرگەن سالت اتقا قارعىپ ءمىنىپ، قاسىنا ەكى كازاك پەن ءبىر باشقۇرتتى ەرتىپ اپ كەيىن شاپتى.
تيەۆكەليەۆتىڭ كەيىن قاراي شاۋىپ بارا جاتقانىن كورىپ قالعان قازاقتار اتتارىن بوربايلاتىپ قۋا جونەلدى. كۇيمەنىڭ قاسىندا قالعان باشقۇرتتار ولارعا قاپتالدان ءتيىسىپ جولدارىن بوگەدى. سول ەكى ورتادا تيەۆكەليەۆ جۇككە دە جەتتى. جەتكەن بويدا اربانىڭ ارتىندا كەلە جاتقان باشقۇرتتاردى شايقاسىپ جاتقاندارعا جۇمسادى.
وزدەرىنە قاراي قاپتاعايلاپ شاۋىپ كەلە جاتقان باشقۇرتتاردى كورىپ قاپ، اڭ قۋىپ كەلە جاتقان حان نوكەرىنىڭ دە كەرى بۇرىلعانىن كورىپ، الگى قاپتالدان تيگەن قازاقتار تايماس شايىم ۇلىنىڭ قول-اياعىن بۋىپ، بايلاپ الىپ زىتىپ بەردى.
تيەۆكەليەۆ توڭىرەگىندەگىلەر ءجۇز قارالى سالت اتتىنىڭ سوڭىنان قۋىپ بارىپ تايماستى اراشالاپ الىپ قالۋعا جۇرەگى داۋالامادى.
ۋلاپ-شۋلاپ قالعان ۇلكەن كوش بۇرق-سارق شىرپىنىپ جاتقان كوك تەڭىزدى اينالىپ ءوتىپ، ونىڭ كۇن باتىس جاق قاپتالىنان ىرەپ كىرىپ جاتقان قارا تۇبەككە سۇعىنا ءتۇستى.
قارا تۇپكە قونعان حان ورداسىنان داۋىس ەستىم جەرگە ەلشىلىك جايعاستى. قارا تۇپكە قونعان كۇنى تاڭ اتپاي جاتىپ بوزعىل تۇمان ءتۇستى. تۇماننىڭ ارتى جىبىسكى جاڭبىرعا اينالدى. ەڭسەڭدى ەزىپ بارا جاتقان وسى ءبىر بۇلىڭعىر كۇن جان بىتكەندى ءوز باسپانالارىنا قۋىپ تىققانداي. بوتەن ولكەنىڭ بۇرىن كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن جاڭا ءبىر پۇشپاعىنا كەپ اياق باسقالى تيەۆكەليەۆتىڭ قاسىنداعىلاردىڭ نازارى تىم سىنىق. ونىڭ ۇستىنە كەشە جولدا بەلگىسىز سالت اتتىلاردىڭ قاپيادا ءتيىسىپ تايماستى الىپ كەتكەنى ونسىز دا ماي ىشكەندەي بولىپ جۇرگەن جۇرەكتى ودان سايىن شوشىتىپ تاستادى. كورەر كوزگە ءبىر كىسىدەن جىرىپ الىپ كەتە بەرسە، بۇلاردىڭ ەرتەڭ-اق سايدا سانى، قىردا ءىزى قالماي توزىپ كەتۋى مۇمكىن عوي. ول جاۋباسارلار كىم؟ ونداي جول تورۋشىلار الىپ كەتكەن تايماستىڭ ارتىنان جوقشى شىعارماي حان نەگە ءۇن-تۇنسىز جاتىر؟.. ءبارى جۇمباق...
تيەۆكەليەۆتىڭ دە ويلاي-ويلاي باسى قاتتى. ويلانعان سايىن مىناۋ ۇشان دالاعا كەلگەلى كورىپ جاتقانى، ەستىپ جاتقانى بۇرىنعىسىنان گورى دە شىم-شىتىرىق شىرعالاڭعا شەشۋى تابىلماس شىتىرمان جۇمباققا اينالا تۇسەدى. ءبىر ساۋالىڭنىڭ ءىزىن تاۋىپ، جاۋابىنا ەندى جەتتىم بە دەپ تۇرعانىڭدا، ويدا جوقتا جاڭاعىدان دا جۇمباق، جاڭاعىدان دا شىتىرمان جاڭا ءبىر جۇمباق كيلىگەدى دە، ماناعىدان بەرگى باس قاتىرىپ ويلاپ وتىرعانىڭنىڭ ءبارى بوس اۋرەگە، تۇبىنە جەتىپ بولماس، ءتۇسىنىپ بولماس ماعىناسىزدىققا اينالىپ شىعا كەلەدى.
ءابىلقايىر حاننىڭ ءبىر ءسوزى كوڭىلىڭە بولماشى ءۇمىتتىڭ ءالسىز نۇرىن سەۋىپ كەتكەندەي بولادى دا، ارتىنان ىستەگەن ءىسى الگى ايتقانىنا قىرىق قايناسا سورپاسى قوسىلماي، ونسىز دا دال بولىپ وتىرعان باسىڭدى ودان سايىن دال قىلادى. حان ادەيى ىستەي مە، الدە قولى تيمەي مە، بىرنەشە كۇن قاتارىنان حابار الماي تىپ-تىنىش جاتىپ الادى. ءوستىپ جاتادى-جاتادى دا، ءبىر كۇنى سالپاقتاتىپ تولەڭگىتىن جىبەرەدى، نە بۇتى سالاقتاپ ءوزى شاۋىپ كەلەدى. ءبىراق ولارىنان شىعىپ جاتقان ەش ءپاتۋا جوق. قايدا باسىڭنىڭ بۇرىنعى شىرعالاڭى ازداي، جاڭا ءبىر شىرعالاڭ، جاڭا ءبىر جۇمباق قوسىپ كەتەدى.
انە حان اۋىلىندا تاعى بىرەۋ اتقا قوندى. اتىنىڭ باسىن قالاي قاراي بۇرار ەكەن... شوقىراقتاپ اۋىل سىرتىنا شىقتى. قىرعا كوتەرىلىپ جان-جاعىنا قاراپ الدى. سوسىن بەرى سالدى. ال، تاعى دا ءبىر جۇمباق، تاعى دا ءبىر شىرعالاڭ كەلە جاتىر. كەلسىن، كەلسىن، كەلمەي ءجۇر مە؟ سالار شىرعالاڭىن سالسىن، ءبارىبىر سالماي ءجۇر مە؟
ول حاننىڭ نەمەرە اعاسى نياز سۇلتان بولىپ شىقتى. حانداي ەمەس ويقى-شويقىلاۋ قارا كىسى. اتقا وتىرعاندا ەكى تىزەسى اتتىڭ الدىڭعى ەكى تىرسەگىن قاعىپ كەلە جاتادى. ەرگە وتىرىسى دا قولق-قولق. سويلەگەندە دە قوڭقىلداپ سويلەيدى. سونىسىنان با، جۇرت ونى تورە تۇقىمى ەكەندىگىنە قاراماستان باسىنىپ، قومسىنىپ باعادى. «ءاي، سول نيازدى قويشى... سونىڭ قولىندا نە تۇر دەيسىڭ. ونىڭ ايتقانى نە، مەنىڭ ايتقانىم نە؟» دەيدى. ەل ىشىندە ەلەۋسىز وسى سۇلتان اياعى سالاقتاپ اۋىل ارالايدى دا جۇرەدى.
مىنە، ءدۇرس ەتىپ، ءۇي ىرگەسىنە تۇسە قالدى. «اسسالاۋماعالەيكۇم!» دەپ ەسىكتى موينىنا ءىلىپ الىپ ءبىراز تۇرادى. «اليكىسالام!» — دەمەسەڭ، كەرى قايتىپ كەتەتىن كىسى قۇساپ، كىرمەيدى. «اليكىسالەم، تورگە شىقتى» ەستىگەسىن بارىپ قامشىسى سالاڭداپ ىشكە وزادى.
مىنە، ايتقانىنداي، ەسىكتەن باس سۇقتى. مىنە، كەڭىردەگىن كەرە سوزىپ: «اسسالاۋماعالەيكۇم!» — دەدى. مىنە، ەستىر جاۋابىن ەستىپ ىشكە كىردى. ەتىگىن شەشپەستەن تورگە وزدى. ەكى قۇلاعى سالاقتاعان دالبايىن الىپ، ىشىندەگى كوك بارقىت تەلپەگىمەن قىر مۇرىندى، سوپاق بەتىن ءبىر سىدىرا ءسۇرتىپ شىقتى.
— ال، حالدارىڭ قالاي، ەلشى مىرزا؟ — دەدى سوسىن.
— حال، ءوزىڭ ەستىپ جاتقانداي، سۇلتان.
— مەن ولاردىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ وتىرمىن. داۋدە بولسا شەكتى سىرلىبايدىڭ جىگىتتەرى. اناداعى تۇندەگى اتىستا ولەتىن سونىڭ نەمەرە ءىنىسى عوي. ءبارى دە جاقايىم شەكتىنىڭ توقبۋراسىنان. بەردىقۇلدىڭ ءتورت ۇلىنىڭ بەل بالالارى. كەشەگى تايماستى سوعان وتەۋ قىپ اكەتتى. كوپ ۇزاماي، تاعى كەلەدى. ولگەن باۋىرىنا قۇن سۇرايدى. كور دە تۇر. تاپ سويتەدى. قىزىلكەڭىردەك پالەكەت مىنا ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ ىرگەسىندە تۇرعان قىزىلدى-جاسىلدى دۇنيەدەن، ەڭ بولماسا، ولگەن باۋىرىنىڭ بوربايىن ساتىپ بولسا دا، بوس قالعىسى كەلمەيدى عوي. قوي، بۇل دۇنيە شىركىن جامان عوي. ونىڭ ۇستىنە ءقازىر جۇرتتىڭ شۇبەرەكتەن ابدەن جۇتاپ وتىرعان كەزى. باياعىداي بازارعا بارا المايتىن بولدى. توبەنىڭ استىنا اپارىپ تالاپايلاپ اكەتەتىن كەرۋەندەردىڭ دە اياعىنا جەم ءتۇستى. ەندى ءقايتسىن. قاتىن-بالاڭنىڭ ابىرويىن ءقايتىپ اڭعال-ساڭعال اشىپ قويارسىڭ. سوسىن عوي، مىناۋ، وزىڭىزدەن قالماي قۋىپ كەلىپ وتىرعانى.
— دۇنيە كەرەك كىسىگە اق پاتشانىڭ سىي-سياپاتىن ءقايتىپ الۋ قاجەتتىگى ايتىلدى عوي. جونىمەن كەلمەي مە؟
— ءپاتشۋ، — دەپ كۇلدى نياز سۇلتان. — مىنا زامان ءجونىڭدى تىڭداپ تۇر ما؟ بۇل قازاقتى قويسايشى. ءابىلقايىردىڭ اۋىلىنا اق پاتشادان ەلشى كەلگەنىنىڭ ءوزىن كورە الماي، قىرىپ بارا جاتقان جوق پا؟ سول تۋلاپ جۇرگەندەردىڭ وزدەرىنە اق پاتشادان ەلشى كەلسىنشى، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بوپ، قۇرداي جورعالاسىن. «مەن كونگەندە، سەندەر نەگە كونبەيسىڭدەر!» — دەپ قامشى ءۇيىرىپ شىعا كەلسىن. بارلىق پالە سول ءىشتارلىقتا بولىپ تۇر عوي.
قازاققا اماندىق-ساۋلىق سۇراسقاسىن قالتاسىنان شاقشا سۋىرۋدان باسقا شارۋا قالا ما؟ نياز دا ءسويتتى. ەندى اۋزىنا ناسىباي سالىپ اپ، ەكى ۇرتىن بۇلتىلداتىپ شۇلجىڭدەپ سويلەدى.
— بۇل سىرلىباي — ءابىلقايىرجان مەن مىنا ءسىزدىڭ ىرگەڭىزگە جۇگىرتىپ جاتقان قارا تاياقتىڭ ۇشى عانا. سابى ءازىر كورىنە قويماس. ءبىراق، قاشانعى شىدار دەيسىڭ. كورىنەر.
«ەلشى مىرزا بۇنىما نە دەر ەكەن؟» — دەپ كىدىرىپ ەدى، تيەۆكەليەۆ، قاپەلىمدە، نە دەيتىنىن دە بىلمەدى. بۇل قازاقتارمەن سويلەسۋ كىم-كىمگە دە وڭاي بولماس. وڭكەي ءبىر جۇمباق. بىردەڭەنىڭ شەكەسىن شىعارادى دا، «ءوزى نە دەر ەكەن؟» دەپ اۋزىڭا قارايدى. ۇندەمەسەڭ — «ءجا، ونى قويشى» دەپ، باسقا ءبىر اڭگىمەگە اۋناپ تۇسەدى. «ءاي، سول نيازدى قويشى» دەپ جۇرگەن نيازدىڭ ءوزى، مىنە، مۇنىڭ كومەيىن بىلگىسى كەپ كولگىرسىپ وتىر. بىلايعىلارىنان نە ءجون سۇرايسىڭ؟!
— ءويبۇي، — دەپ نياز ورنىنان كوتەرىلە باستادى. — ءبۇيتىپ وتىرعاندا الگى بارا جاتقان اۋىلىما جارىق بارىندا جەتە الماسپىن.
— كىمنىڭ اۋىلىنا بارا جاتىر ەدىڭىز؟
— مىنا كىشى بورسىققا بيىل قانداي اۋىلدار قىستايىن دەپ جاتىر ەكەن، بىلە قايتايىن دەپ ەدىم؟
— سىرلىبايلاردىڭ اۋىلى قاي تۇستا؟
— ولار دا سول ماڭدا شىعار. ءقازىر باياعى قىزىلقۇمنىڭ ەن شاعىلى قولدى بوپ كەتتى، كىشى ءجۇزدىڭ تالاسىپ-تارماسىپ قىستايتىنى كەشەگى وتكەن قاراقۇم مەن وسى بورسىققۇم عوي. بۇل ارانىڭ دا جەتىسىپ تۇرعانى شامالى. ءبىر جاعىڭ — تۇرىكپەن، ءبىر جاعىڭ — قالماق.
— سوندا سىرلىبايدىڭ اۋىلىنا دا سوعاسىز با؟
— شارۋا شىعىپ جاتسا، سوعىپ قايتۋعا بولادى.
— كەشەگى تايماس نە كۇيدە ەكەن، بىلە كەلمەيسىز بە؟
— جارايدى. بارسام، ونى بىلمەگەندە نە بىتىرەم؟!
— ەندەشە، الگى بىزگە قارسى توپتىڭ قاراسى ءقازىر قانداي ەكەن؟ نە ىستەمەك ويلارى بار ەكەن؟ وعان دا قۇلاعدار بولارسىز.
— البەتتە.
— وي، كوپ-كوپ راقمەت سۇلتان. جولىڭىز بولسىن! قاڭقيعان-ساڭقيعان سولبىر نەمە ەرىنە باسىپ ەسىككە بەتتەپ ەدى، تيەۆكەليەۆ تابالدىرىقتىڭ الدىنان تاعى دا توقتاتتى.
— ايتپاقشى، سۇلتان، مەن وسى ءسىزدىڭ يىعىڭىزعا ەشتەڭە جاپپاعان سياقتىمىن. ءسال كىدىرە تۇرىڭىزشى. بارىپ ساندىعىن اشىپ، ىشىنەن ءبىر بۋما كوك شۇعا الىپ شىقتى.
— مىنادان شاپان تىگىپ كيەرسىز. اماندىق بولسا، سىباعاڭىز ءالى الدا. تەك وسىلاي بىزگە دە تىلدەس، قۇلاقتاس بولعايسىز. ەل اراسىنا كوپ ءجۇرىپ-تۇراسىز. مىنا جۇرتتىڭ اق پاتشاعا پيعىلى قالاي اۋناپ تۇر ەكەن. بىلە جۇرەرسىز.
— و نە دەگەنىڭ، مىرزا. بۇنسىز دا جولىڭىزعا گۇل ءبىتسىن دەپ تىلەيتىننىڭ ءبىرى مەنمىن. ءابىلقايىرجان ەكەۋىڭىزدىڭ بۇل شارۋالارىڭ اقىر ءتۇبى قايىرلى بوپ شىعىپ جاتسا، ماعان جامان بولا ما؟
سۇلتاننىڭ سوپاق بەتىنە ءبىر شىراي جۇگىردى.
— اپىراي، ورىستىڭ شۇعاسى مىقتى بولادى دەيتىن ەدى. جارىقتىق وسى سەندەردىڭ ماتالارىڭنىڭ بوياۋى وڭباي تۇر-اۋ، ال مىنا بۇحاردىڭ شۇبەرەگى بۇگىن كيسەڭ، قىزدىڭ تاماعىنداي ۇلبىرەپ تۇرادى دا، ەرتەڭىنە كورسەڭ — اق ايراندانىپ شىعا كەلەدى.
— ال، ساۋ تۇر، مىرزا.
— جولىڭ بولسىن، سۇلتان!
«بۇل ءبىر وڭىنان ورالعان شارۋا بولدى»، — دەپ ويلادى تيەۆكەليەۆ، كىمگە قانداي سىي-سياپات تارتقانىن تىركەيتىن جۋرنالعا «نياز سۇلتانعا 12 سوم 05 تيىن» دەپ جازىپ جاتىپ.
نياز سۇلتان كەلىپ كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە قاسىندا ءابىلقايىر حان بار، ەسەت بار، قۇداينازار مىرزا بار، بوكەنباي باتىر كەلدى. تاعى دا ءتۇس اۋعانشا وتىرىپ ءماسليحاتتاستى. تاعى دا الگى تايماستى الىپ كەتكەندەرمەن سويلەس جايى اڭگىمە بولدى. بۇل جولى دا ولارعا اشۋ جۇمساماي، اقىل جۇمساپ: «تۇتقىندى قايتىپ بەرىڭدەر»، — دەپ الدارىنان وتكەن دۇرىس دەپ شەشىلدى. ول شارۋاعا قۇداينازار مىرزا باراتىن بولدى.
قازاقتار وزدەرى ايتقان شەشىمگە وزدەرى ءپاتۋا بايلاسىپ، تاعى دا تاراپ كەتتى. ءبىراق ودان تيەۆكەليەۆتىڭ كوڭىلىندەگى كۇدىك كوبەيە تۇسپەسە، ازايعان جوق. بۇل قازاقتاردىڭ تۇزىك جاعى ىلعي ءبىتۋاجادا جۇرەدى دە، بۇزىق جاعى ارەكەتتە جۇرەدى بىلەم. ايتپەسە، ەل ۇستاعان حان وتىرىپ، قول باستاعان باتىر وتىرىپ، قايداعى ءبىر بۇتا تورىعان بۇقپا تەنتەكتەرگە قايرات قىلا المايدى دەگەن نە سۇمدىق! مىنا حالىق قىزىل تىلگە سالعاندا ساي-سۇيەگىڭدى، سىرقىراتاتىن كەمەڭگەر سوزدەرىن وسىنداي كەرگىمە داۋ، كەراۋىز ءبىتۋاجاعا تارك قىلىپ، اتىسىپ-شابىسۋمەن وتەتىن شىعار. بۇلارعا بۇعالىقتى سول ءبىر قاپتالدان شەتتەن بىرەۋ كەپ سالماسا، وزدەرى ءبىلىپ جونگە كوشەر تۇرلەرى جوق ەكەن! مىنانداي ۇلان-اسىر جەردى قايداعى ءبىر قاڭعىما اردا حالىققا كىم جايلاتىپ قويادى؟ مىنا جاعىندا ورماننىڭ تالىنداي بالالاپ ءوسىپ ورىس جاتىر. مىنا جاعىندا قاۋىزىنا سىيماي اسىپ-توگىلىپ كىتاي وتىر.
وزدەرى جەر-كوككە سىيماي جاندارى مۇرىندارىنىڭ ۇشىندا وتىرعاندا بۇلاردىڭ بۇتقا تولعانىن، اردالىعىن، اساۋلىعىن ءقايتسىن! قىل تۇزاقتى بىرەۋى بولماسا بىرەۋى ءبارىبىر اكەپ سالادى. بۇلار قايتا الگى وزدەرى كوپ ايتا بەرەتىن جىلى-جىلى سويلەگەننىڭ ءقادىرىن بىلمەي وتىر عوي. ءۇندىنىڭ التىنىنا ىندىنى قۇرىپ وتىرعان اق پاتشا ەرتەڭ جوڭعار ولاي-بۇلاي بوپ كەتىپ، قالىڭ جۇڭگو بەرى ويىسسا، ءبۇيتىپ، «قۇرانىڭدى ۇستاي عوي»، «انتىڭدى بەرە عوي»، «شەن-شەكپەنىڭدى الا عوي» — دەپ جالىنىپ وتىرماس، جەز زەڭبىرەكتى جەلكەڭە شوگەرىپ مىلتىقتىڭ ءدۇمى مەن قىلىشتىڭ جۇزىمەن سويلەسەر. بۇلاردىڭ مىقتىلىعىن سوندا كورەرسىز. بۇلار ەڭكەيگەننىڭ ءقادىرىن بىلمەيدى، ەڭكەيگەن سايىن شالقايا تۇسەدى. كەشەگى كوشكە ءتيىپ جۇرگەن بۇزىقتارعا دا بەكەر ەڭكەيەدى. ولار ونان سايىن اسقاقتاي تۇسەتىن شىعار. بۇل ءابىلقايىر نەگە بۇگەجەكتەي بەرەدى. قول استىنداعى حالقىنىڭ سىرىن بىلمەي مە؟ الگى سىرلىباي، اناۋ ايتقان، ءىرى شونجار بولماسا، ونىمەن وسىنشا ساۋدالاسپاي-اق، قاسىنداعى قارا تۇياقتارىن جاۋىپ جىبەرمەي مە؟ ءاي، وسىنىڭ ءوزىنىڭ ءتۇبى شيكى بولىپ جۇرمەسىن. جۇرتىن اق پاتشاعا ەركىمەن كوندىرەتىن ويىنان ەشتەڭە شىقپاعاسىن، بۇعالىعىنان شىعىپ بارا جاتقان حالقىنىڭ قايتكەندە قايتادان كوڭىلىن تابام دەپ جانتالاسىپ جۇرگەن بولماسىن؟ ەلشىنى ۋفادان الىستاتىپ، مىناۋ كوز كورمەسكە الىپ كەلدى. جول-جونەكەي قاراقشىلارىنا توناتىپ، قولدارىنا تۇتقىن اپارىپ بەردى. ەرتەڭ تايماس الەن-پالەن بولىپ كەتسە، بۇرىنعى بۇرىنعى ما؟ ورىس ەلشىلىگىمەن ات قۇيرىعى ءبىرجولا ۇزىلەدى. جۇرت مىناۋ سۇمپايى ەلشىلىكتىڭ تۇبىنە جەتۋدى تالاپ ەتەدى. حان قول استىنداعى حالقىنىڭ دەگەنىنە كونگەن بولادى. ودان بۇل حابار سوناۋ اق پاتشاعا جەتكەنشە قاشان! وعان دەيىن، كىم بار، كىم جوق. بۇل نەمەلەردىڭ ويلاپ جۇرگەنى وسى بولماسىن!
تيەۆكەليەۆ ءوز ويىنان ءوزى شوشىپ ورنىنان اتىپ تۇردى. سىرتقا شىقسا — تەرىستىك بەتتەن ەسەك مىنگەن كىسىدەي ەتەگى جەر سىزىپ نياز سۇلتان كەلەدى. سونادايدان ىرسيىپ كۇلەدى. بۇنىڭ ءبىر جوعىن تاۋىپ كەلە جاتقانداي پالدەنىپ اتىنان ءتۇستى، پالدەنىپ تىزگىنىن بەلدەۋگە بايلادى، پالدەنىپ شىمىراۋلى شي ەسىكتە ءبىراز تۇردى، ءۇيدىڭ ءىشى قاڭىراپ بوس تۇرعاسىن، امانداسار كىسىسى وزىنە ىلەسىپ كەلە جاتقاسىن اڭىرايىپ اشىلعان اۋىزى سول اشۋلى قالپى تابالدىرىقتان اتتادى. تالتاڭداپ تورگە وزدى. الشايىپ كەلىپ وتىردى. ەلشىنىڭ وڭ تىزەسىنە بارىپ وتىرعانىن كۇتتى. سوسىن بارىپ ءسوز باستادى. «جامان» دەسەڭ تابان استىندا جاقسارتىپ جىبەرەتىندەي.
— ال، حالدەرىڭ قالاي؟ — دەپ قويادى.
— سول ءوزىڭ كورگەن.
— ماناعى اۋىلدان شىققالى اۋزىما ناسىباي سالماپپىن-اۋ! — دەيدى، ايتقالى وتىرعان حابارىنان گورى سول ماڭىزدىراقتاي، تەرى شالبارىنىڭ قالتاسىنان شاقشا سۋىرىپ.
الاقانىنا توككەن ناسىبايىن باس بارماعىمەن ۇگىپ جاتىپ:
— قوي، بيىل بورسىقتىڭ ءار بۇتاسىنىڭ تۇبىندە ءبىر-بىر اۋىل وتىر. بۇل مال دەگەنىڭدە ءپاتۋا جوق ماقۇلىق ەكەن عوي. وسىدان سەگىز جىل بۇرىن جوڭعار قىرعاندا قويدىڭ ءوزى تۇگىلى كولەڭكەسىن كورە الماي قالىپ ەدىك. ال، بۇگىن بورسىقتىڭ قاي جاقپىلىندا دا بىقىپ جاتقان وتار. ءتىل-اۋزىم تاسقا، ىڭىپ كەتىپتى-اۋ، ىڭىپ كەتىپتى. الداعى قىس سيىر ما وسى؟ ول ءوزى ءبىر اۋىزى بىلشىراعان جايلى مال عوي. امان بولساق، كەلەسى كوكتەمدە، ەلشى مىرزا، مىنا قازاقتىڭ دالاسىندا قوي دەگەنىڭ قوڭىزداي ءورىپ كەتەتىن شىعار، — دەپ ءبىر قويدى.
تيەۆكەليەۆ ىشىنەن «قويدا باسىڭ قالعىر، سەنەن ونى كىم سۇرادى» — دەپ تىزالاقتاپ وتىر.
نياز سونى اڭعاردى ما:
— ايتپاقشى، — دەدى. — الگى سىرلىبايدىڭ اۋىلىنىڭ دا تامىرىن باسىپ ءبىلدىم. بەيشارا تايماستىڭ كەۋدەسىندە جانى بار دەمەسەڭ، ايتەۋىر، ەندى ساناتقا قوسىلا قويماس دەيدى. كۇنىنە بەس-التى رەت بارىپ باقىرتىپ سابايدى دەيدى. يتاياققا قۇيىپ اس اپارادى دەيدى. «بۇ دا ءدىنىن ساتقان ارسىز. كوزى كوك، شاشى جيرەن، كورمەيسىڭدەر مە؟ جيرەن كىسىنىڭ قىلشىعى تىل-كوزدەن بىردەن-بىر ەم. مىنانىڭ تۇلا بويىنان تۇك قويماي ءبارىن جۇلىپ الىڭدار!» — دەپ ۋىستاپ شاشىن جۇلادى دەيدى. «بۇل ءيتىڭ سۇندەتتەلدى دەيسىڭ بە؟ سۇندەتتەلمەسە، بۇنىڭ ءسىڭىرىن زاتىڭ ۇرلانعاندا وتقا تاستاساڭ، ۇرلىقشىنىڭ سول بويدا بار ءسىڭىرى تارتىلىپ، توبان اياق بولىپ قالادى»، — دەپ كيىمىن شەشىپ كورسە، پاقىر مولدانىڭ الدىن كورگەن ەكەن. جانى ءبىر جولعا قالىپتى.
مىناۋ سارسىق سۇلتاننىڭ «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» حيسساسىنداي اۋىزىنىڭ سۋى قۇرىپ راقاتتانا ايتىپ وتىرعان اڭگىمەسىن تىڭداعاندا تيەۆكەليەۆتىڭ قاراپتان-قاراپ تۇلا بويى تىتىرەپ كەتتى.
بۇلار قانشا سارسىق بولعانمەن تىڭداۋشىسىن كوز جازباي باعىپ وتىرادى. انە، قاراشى، اڭگىمەسىن قالاي كىلت بۇردى.
— بۇل يت تە بولسا، ءبىر كەزدە مۇسىلمانشىلىق قۇردى عوي. ال الگى شوقىنشىق نوعايعا بۇدان دا وتكىزىپ، كوزىنە كوك شىبىندى ۇيمەلەتەمىز دەپتى. ول نايساپتىڭ تۇلا بويىنا پىشاق دارىتپاي، ينەمەن شانشىپ الىپ تاۋىسامىز. ءوزىن ءتىرى قويىپ، تەرىسىن بارماقتايدان سىدىرىپ الىپ تۇيەنىڭ قارا سانىنا جاپسىرامىز. قاعىندى كەلمەيتىن بولادى. ءوزىنىڭ ەكى كوزىن ويىپ، ءتىلىن كەسىپ، اناۋ ارال تەڭىزىنىڭ ىشىندە ءبىر الاپەس ارال دەيتىن ارال بار. سوعان اپارىپ تاستايمىز. ەنىن سىلىپ الىپ، قاسىنداعى ءبىر سولداتتان قاتىن پاتشاعا بەرىپ جىبەرەمىز. «مۇنداي بىزگە ەمەس ساعان كەرەك شىعار»، — دەپ حات جازىپ جىبەرەمىز دەيتىن كورىنەدى. ال، دۇنيە-مۇلكى مەن قالعان نوكەرىن تالاپ الامىز، — دەپ جەلپىنىپ وتىر شەتىنەن.
بۇرىنعى بۇرىنعى ما، ءقازىر وزدەرى قارا قۇرىم كوبەيىپ كەتىپتى. باشقۇرتتاردى بۇدان بىلاي ەلشى ەرتىپ اكەلمەك تۇگىلى وزدەرى اياق باسپايتىنداي قىپ، قول جيىپ بارىپ شاۋىپ الامىز دەپ قوقاڭدايدى. قۇداي كورسەتپەسىن، الگى جامان سىرلىبايدىڭ مۇرىنىنان اق سارى باس قۇرت ىرشيدى. كۇنى كەشە قازاق پەن باسقالاردىڭ اراسىنا ات قاتىناتپاي وتىرعان قاندىبالاق نەمە ابدەن قاناسىنا تولىپ اپتى. ماعان ايتادى: «اعاڭا ايت، ەسى باردا، ەلىن تاپسىن. ايتپەسە، ءبىر ءشۇلجىڭ ءشۇرشىت ءولدى ەكەن دەپ بۇل قازاقتىڭ ەشتەڭەسى كەتپەيدى. تورە تۇگەل قىرىلىپ قالسا دا، قازەكەڭنىڭ قىلى قيسايمايدى»، — دەدى. ول ول عوي، ونىڭ الگى ءبابي دەگەن ءىنىسى تۋرا جاراعان بۋراداي. اۋزىنان اق كوبىك اتادى. ولگەن بايقارا اكەسى قوجاستان ەرتە قالىپ، سونىڭ قولىندا ءوسىپ ەدى. تايماس ەگەر سوعان تاپ بولعاندا، ەندىگى قاراقۇسىنا قۇزعىن قونىپ وتىراتىن ەدى. قايتا سىرلىبايعا تاپ بولىپ، قۇداي ساقتاعان دەسەيشى!
اقىرزاماندى ورناتىپ نياز دا جونىنە تايىپ تۇردى. ءپاتشاعار، وسىنشا سۇمدىقتى ايتىپ وتىرعاندا بەت-اۋىزى ءبىر بۇلك ەتكەن جوق. ەرتەگى ايتىپ وتىرعان كىسىدەي ەكى كوزى جىلت-جىلت ەتەدى.
ول ءتۇنى تيەۆكەليەۆ كورەر تاڭدى كوزىنەن اتقىزدى. ەرتەڭىنە كۇنى بويى حان اۋىلى جاعىنان ولاي قاراي ەشكىم اياق باسقان جوق. قاراي-قاراي كوزى ءتورت بولدى. كەشەگى ايتقان حازارلارىن قاسىنداعىلارعا ايتقان جوق. ولار قاننەن-قاپەرسىز. ورىس جاعى «ۆولگا، ۆولگا ماتۋشكا...» دەپ ىڭىرسىپ، باشقۇرت جاعى كەرەگەنىڭ سىنعان ساعاناعىنان سىرناي جونىپ الەك.
كۇن ۇياسىنا قونۋعا بەت العاندا حان اۋىلىنان اتقا ءمىنىپ تورت-بەس جىگىت شىقتى. تارس-تۇرس شاۋىپ كەلدى دە، كوك جەلكەگە تۇسە قالدى. بىرەۋى سول باياعى مىسىق مۇرت بايبەك...
— ە، ەلشى مىرزا، امانشىلىق پا... مال-جان، بالا-شاعا، دەنى-قارىن، قول-اياق تۇگەل امان با؟ — دەپ جالپىلداي كەتتى. «بارىپ كەل، شاۋىپ كەلدە» كوپ ءجۇرىپ جىلپىلداپ سويلەپ، جىميا كۇلىپ ۇيرەنگەن ادەتى بولسا كەرەك. اكەڭ ءولىپ وتىرسا دا، ەسىكتەن وسىلاي ماسايراپ اتتايدى.
— ال، ەلشى مىرزا، تاعى دا كونبەيتىنىڭىزدى، تاعى دا اشۋلاناتىنىڭىزدى ءبىلىپ تۇرمىن. حان تاپسىرعاسىن، ايتپاي بولمايدى. مىناۋ دۇنيە-مۇلكىڭىزدەن ەشتەڭە تاستاماي تۇگەل بەرىپ جىبەرسىن دەيدى.
تيەۆكەليەۆتىڭ جۇرەگى زىرك ەتە قالدى. «كەشەگى ويلاعانىڭ اۋماي-توكپەي كەلدى دە قويدى عوي» — دەيدى ىشىنەن. جالما-جان باشقۇرت بيلەرىن شاقىرتتى. الدارباي، قوجاش، قادرياس، يۋماش كەلگەسىن حاننىڭ الگى اڭگىمەسىن ايتىپ اقىلداسا باستادى.
بۇنى ەستىگەندە باشقۇرتتار دا ءۇرپيىسىپ قالىستى.
— وي، مىناۋى سۇمدىق قوي.
— سوندا ەندى ءوزى زورلىق جاسايىن دەگەنى مە؟
— جوق، دۇنيە-مۇلىكتى بەرۋگە بولمايدى. ودان ايىرىلعاسىن ءبىز كىمگە كەرەكپىز. ءبىزدىڭ ايتقانىمىزدى كىم تىڭدايدى.
— بەرمەيىك. تارتىپ الا الماس. كۇش كورسەتىپ جاتسا، ءبىز دە ءتىرى جانبىز عوي.
— ءيا، بۇعا بەرۋگە بولمايدى.
م كۇشى تاسىپ بارا جاتسا، ءوزىنىڭ تەنتەگى مەن تەلىسىن تىيىپ الماي ما؟..
تيەۆكەليەۆ ويلانىپ قالدى. حانمەن جانجالداسقاندا دا كۇنى نە بولماق؟ ودان دا اڭىسىن اڭدىپ كورگەنى دۇرىس. ەڭ بولماسا، بوكەنبايدىڭ الدىنان وتپەي حانمەن كەتىسۋگە بولمايدى. جاندارمەن تاپقان اقىلى سول بولدى.
— جوق، ءازىر حانمەن ات قۇيرىعىن ۇزىسپەيىك. وندا مىناۋ قۇلا دۇزدە باسىمىزعا قانداي زوبالاڭ تۋاتىنىن كىم ءبىلىپ تۇر. ودان دا ءقازىر وعان دۇنيە-مۇلكىمىزدى بەرە المايمىز دەيىك. تارتىپ الىپ جاتسا، وزىنەن قالسىن. كوپ ۇزاماي بوكەنباي كەلۋگە ءتيىستى. سوسىن حانعا بوكەنبايدى سالىپ كورەرمىز.
حان ادامدارى تاعى دا قۇر قول قايتتى. ءبىراق، كوپ ۇزاماي تاسىرلاعان ءتورت اتتى قايتا قايتىپ كەلدى. بۇل جولى حان:
— ەلشىگە ايت، ەكى تاي شۇبەرەگىمەن قابىرعامدى بۇتىندەيىن دەپ وتىرعان مەن جوق. سول ءبىر ەكى ارباسى مىنا جالاڭداعان جۇرتتىڭ ىندىنىن قۇرتقان كوزدىڭ قۇرتى بولدى. ايتقانعا كونبەي اۋىزدىعىمەن الىسىپ جۇرگەن اساۋ توپ ونى ءبارىبىر الماي تىنبايدى. قولدان الماي، جولدان العاسىن، ونى دا، مەنى دە ايامايدى، ەكەۋمىزدى ءولتىرىپ، قاسىنداعى نوكەرىن قۇل قىلىپ تاراتىپ اكەتپەك. ودان دا، ءبارىبىر ايىرىلاتىن دۇنيەنى سول قىزىلكوز پالەلەرگە ءوز قولىمىزدان بەرىپ، كوڭىلدەرىن اۋلاپ كەرەيىك. كىم ءبىلىپتى، ءۇمىتسىز سايتان دەگەن. ءتىرى جۇرسە، تالاي بوقشا تابىلار. ال، ەرتەڭ كەلىپ اڭگىر تاياق ويناتار كوپ تەنتەكتىڭ تاقىمىندا كەتسە، دۇنيە تۇگىلى باسىمەن قايعى بولار، — دەپتى.
تيەۆكەليەۆكە ودان ءارى ءسوز تالاستىرىپ جاتۋعا جاعداي قالمادى. ەكى ساندىق، ەكى تاي جۇكتى، ونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ كيىم-كەشەگىن دە تۇپ-تۇگەل بەرىپ جىبەردى.
كورگەن-بىلگەنىن كوزىنەن ءتىزىپ جۇرەتىن جۋرنالىنىڭ «19 نويابر» دەپ بەلگى سوعىلعان بەتىنە ءابىلقايىر حانعا سەگىز ءجۇز سەكسەن جەتى سوم ون بەس تيىننىڭ دۇنيەسىن بەرىپ جىبەرگەنىن قولى قالتىراپ زورعا جازدى.
ول كۇنى ەلشىلىكتىڭ قوسىندا ەشكىم ۇيىقتاعان جوق. ءابىلقايىر الار دۇنيەسىن الدى. ەندى نە ءوزى ادام جىبەرەدى، نە اناۋ وزىنە قارسى بوپ جۇرگەندەرگە حابار شاپتىرادى. ءسويتىپ، مىناۋ ەلشىلىكتىڭ ەرتەڭگى تاڭدى كورەر-كورمەسى بەلگىسىز. جۇرت بىر-بىرىنەن قاعاز سۇراپ الىپ حات جازدى. تيەۆكەليەۆ مىنا قيا شەتتەن ۋفاعا قالاي حابار جىبەرەرىن بىلمەي ساستى. قاسىنداعى نوكەرىنىڭ قايسىسىن مىنا تۇننەن قالدىرماي قاشىرىپ جىبەرۋدى ويلادى. ءبىراق، جان-جاعىنا قۇرىلار تور قۇرىلىپ قالعان شىعار. اتتاپ باستىرار دەيسىڭ بە؟ دەگەنمەن، قىدرياستى شاقىرىپ الىپ، قالعان نوكەر ۇيىقتاعاسىن، ءبىر جۇيرىكتى ءمىنىپ، ءبىر جۇيرىكتى جەتەلەپ بوكەنبايدىڭ اۋىلىن ىزدەپ كەتۋگە تاپسىرما بەردى.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ تيەۆكەليەۆ ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. ۇستىندەگى ءۇيى ورىنىندا، استىنداعى توسەگى ورىنىندا. اياق-قولى ءبارى امان. تەك تاڭ الدىندا عانا كوزى ءىلىنىپ، ۇيقىسى قانباي ويانعاندىقتان با، باسى عانا زىپ-زىلدەي. دەگەنمەن، ءالى دە سەنە الماي سىرتقا شىقتى. ەلشىلىك قوسى ورىنىندا.
ەلشى بۇل تاڭدى دا امان-ەسەن كورىپ تۇرعانىنا ەندى سەنەيىن دەدى. الدە كەشەگىسى ءجاي انشەيىن ءبىر كورگەن ءتۇس بولدى ما ەكەن! قىرىق كۇدىكتىڭ ورتاسىندا شورە-شورە ۇرەيدىڭ ۇشىپ جۇرگەندە ولاي دا بولۋى مۇمكىن-اۋ!
ۇيىنە كىرىپ كۇندەلىك داپتەرىن الدى. جازىلعان پاراقتىڭ ەڭ سوڭعىسىنىڭ شەكەسىندە «19 نويابر» دەگەن جازۋ تۇر. بۇگىن ءالى ەشتەڭە جازعان جوق. سوندا كەشە نە كورىپ، نە قويعانى مىنا سوڭعى پاراقتا بولسا كەرەك. تۇر عوي، مىنە... حان كەشە بۇدان سەگىز ءجۇز سەكسەن جەتى سوم ون بەس تيىننىڭ زاتىن اكەتىپتى. دەمەك، شىندىق. دەمەك، بۇگىن امان ورگەنى، شىنىندا دا، تاڭ قالارلىق وقيعا! الايدا ولاردىڭ سەنى كۇندىز ەمەس، تۇندە كەلىپ شابام دەپ الدىن الا سەرتتەسىپ قويعان نەسى بار؟ انادا تايماستى تال تۇستە-اق اكەتكەن جوق پا؟ كۇشى جەتسە، كۇندىز-تۇنىڭدى نە قىلسىن! تال تۇستە-اق سالار ويراندارىن سالادى.
ءبىراق... كەشەدەن بەرى ەسىنە كەلسە، نە دەيسىڭ! ول سۇمپايىلار ەلشىلىككە شاۋىپ نە قىلادى! ولاردىڭ ولتىرمەگى بۇنىڭ نوكەرى ەمەس، ءوزى عوي. ولارعا كەرەگى — مۇنىڭ ارتىپ كەلگەن دۇنيەسى. ونى تۇندە الىپ كەتتى. ەندى، مۇنىڭ قۇزعىن قارا باسى عانا قالدى ەمەس پە! قالعان باشقۇرتتار مەن ورىستاردىڭ ءبىر قىلىن تۇسىرمەي امان-ەسەن كۇيلەرىندە اۋىل-اۋىلعا قۇل قىپ تاراتىپ الامىز دەپ جۇرگەن كورىنەدى. ەندەشە، ولاردىڭ كورەر جارىعى ءالى تاۋسىلعان جوق. تاۋسىلسا، تەك بۇنىڭ عانا جارىعى تاۋسىلادى. بۇل ءۇشىن تال تۇستە ەلشىلىككە ءتيىپ نە قىلسىن! ءقازىر حان ءبىر تولەڭگىتىن جىبەرىپ، شاقىرتادى. الدىنا بارعاسىن، اسپانعا اسىپ قويا ما، باۋىزداپ سالا ما، كەشەگى مىلجىڭ سۇلتان ايتىپ كەلگەندەي شاباقتاپ ولتىرە مە، جوق الاپەستەردىڭ اراسىنا اپارتىپ تاستاي ما — ءوزى بىلەدى. انە، قازان باسىندا تۇرعان تىعىرىق بورىكتى تولەڭگىت حان ورداعا قاراي ەمپەڭدەي جونەلدى. ءداۋ دە بولسا، ونى وسىندا جۇمسايدى. ەلشىنى شاقىرىپ كەل دەيدى. انە، حان وردادان ول ۇرى تازىداي جىلمىڭ ەتىپ قايتا شىقتى. انە، بەرى بەتتەدى. ەمپەڭدەي باسادى. سونشا نەگە اسىعادى ەكەن! ءبىراق، ول بەيباق ءوزىنىڭ قانداي شارۋامەن كەلە جاتقانىن بىلەدى دەيسىڭ بە؟ بىلگەندە نە ىستەيدى؟ بار دەگەن جەرگە بارىپ، ىستە دەگەندى ىستەپ قايتۋدان باسقا قولىنان نە كەلەدى؟ جۇرتتىڭ ءبارى سولاي. جۇرتتىڭ ءبارى ءوز دەگەنىن ىستەپ جۇرگەن جوق. اق پاتشا ەكەش اق پاتشا دا ءوز اقىلىمەن ىستەمەي، قويىنىنداعى بيروننىڭ ايتقانىن ىستەيدى دەسەدى عوي. ال بيروننىڭ كىمنىڭ ايتقانىن ىستەپ جۇرگەنىن كىم ءبىلىپتى! سوندا جۇرتتىڭ ءبارى دە ايتەۋىر بىرەۋدىڭ باسىبايلى تولەڭگىتى ەكەن دە! ەندەشە، قۇلاقكەستى قۇلدان قانداي ءپاتۋا سۇراپ، قانداي ايىپ تاپپاقسىز! ەندەشە، ءبارىمىز دە مىنا دۇنيەدە نە ىستەپ، نە قويساق تا ايىپسىز ەكەنبىز عوي. ەندەشە، حاندا دا ايىپ جوق. ول دا بىرەۋلەردىڭ ايتقانىن ىستەيدى. ول بىرەۋلەر دە بىرەۋلەردىڭ ايتقانىن ىستەيدى. سوندا مىناۋ تال تۇستەگى قارا نيەت قاستاندىقتىڭ ەش ايىبى بولماعانى ما؟ ارينە... سولاي... سولاي بولماعاندا شە... سوندا مىناۋ ادامنىڭ اتىنان، حاننىڭ اتىنان، پاتشانىڭ اتىنان، ءتىپتى قۇدايدىڭ اتىنان ىستەلىپ جاتقاننىڭ ءبارى قىلمىس بولعانى ما؟ سوندىقتان نە ىستەسەڭ دە، وسىنىم زورلىق ەمەس پە، وسىنىم قيانات ەمەس پە دەپ قىلپىلداپ وتىرۋىڭ كەرەك ەكەن عوي. ول وي، ول نيەت وزىڭنەن شىققاندا زورلىق-زومبىلىق ەكەنىن بىلەرسىڭ. ال، بىرەۋدەن شىقسا شە... وندا قايدان بىلەسىڭ؟ وندا بىلسەڭ دە، وبال-ساۋابىن ارقالايتىن باسقا بىرەۋ عوي دەپ ءوزىڭدى-وزىڭ الدارقاتپايسىڭ با؟ قۇداي بىلەدى، مىنا تولەڭگىت تە وسى تاپسىرمانىڭ ارتىندا ءبىر پالە جاتقانىن بىلەدى، ءبىراق وبال-ساۋابىن كوتەرەتىن باسقا ادام بار عوي دەپ ويلاپ كەلەدى... تاپ سولاي، انەۋكۇنگى ءجىلماڭتوس تولەڭگىت... بايبەك... جەر تۇبىنەن ىرسيىپ كۇلىپ كەلەدى. ءقازىر دە قاسىنا جەتە بەرىپ: «ەلشى مىرزا، حال قالاي، مال-جان، قاتىن-بالا، اياق-قول، دەنى-قارىن ساۋ ما!» — دەيدى. انە، سەنبەسەڭ، قاراپ تۇر. مىسىق مۇرت جىبىر ەتە ءتۇستى.
— قايىرلى كۇن، ەلشى مىرزا، ال حال قالاي؟ مال-جان، قاتىن-بالا، اياق-قول، دەنى-قارىن ساۋ ما؟
امال قايسى، كۇلىپ كەلگەن اجالعا كۇلە امانداسۋ كەرەك شىعار.
— ساۋ، تامىر، ساۋ!
— ۇيقىڭىز شالا بولعان با، بەت-اۋزىڭىز دومبىعىپ كەتىپتى عوي.
بۇل ەندى مازاقتاعانى. مازاقتاسا، مازاقتاي بەرسىن! ەندى كىمنىڭ نە ايتىپ، نە قويعانىندا نە تۇر!
— ءسىزدى حان شاقىرىپ جاتىر.
ايتپادى ما!
— سەسكەنبەڭىز! ەلشىگە بار، شاقىرىپ كەل، بىرگە وتىرىپ تاماقتانسىن دەدى!
«سەسكەنبەڭىز» — دەيدى! قانداي كەسەپاتپەن كەلگەنىن ءبىلىپ كەپ تۇر. دەمەك، مۇنى تىرىلەي شاباقتامايتىن بولعانى. دەمەك، الاپەستەرگە دە اپارمايتىن بولعانى. دەمەك، مۇنىڭ ەتىنەن ەت تە كەسىپ، المايتىن بولعانى! ول ءۇشىن تاماقتانۋدىڭ قاجەتى قانشا! ۋ بەرىپ قاتىرا قويماق قوي...
— توقتاي تۇر. ءقازىر بارام. مىنا ۇيگە كىرىپ شىعۋىم كەرەك ەدى.
باشقۇرتتار وتىرعان ۇيگە كىردى. بۇل كىرىپ كەلگەندە ءبارى ورىندارىنان تۇرەگەلدى. شاماسى، مۇنىڭ وڭىنە قاراپ ءبىر سۇمدىقتى سەزگەن شىعار. تەك اۋىزى قيىسىپ بىردەڭە ايتا السا جارار ەدى.
— مەنى حان شاقىرىپ جاتىر!
— ويباي، ول يتكە تاعى نە كەرەك بولدى ەكەن! كەشە الار دۇنيەسىن الدى ەمەس پە!
— بارماڭىز. جاقسى پيعىلمەن شاقىرتىپ جاتپاعان شىعار.
— جىبەرمەيمىز! نە كورسەك تە بىرگە كورەيىك!
تيەۆكەليەۆ جالت قارادى. مىنا دۇنيەدە جۇرگەلى بۇدان ىستىق، بۇدان قىمبات ءسوز ەستىمەگەن سەكىلدى. كوزى جاساۋراپ كەتتى.
— دەگەنمەن، بارايىن. ولتىرسە، تال تۇستە ءولتىرىپ قايتەدى. جۇرت كوزىنەن جاسىرىن، ەشقانداي ايعاق-كۋاسىز دە ولتىرە الادى ەمەس پە!
ءبىراق ءوزى ايتىپ تۇرعانمەن، ءوز سوزىنە ءوزى سەنگەن جوق.
— بارماي قالسام، كەشەگى ساندىقتارىنا بولا وكپەلەپ كەلمەي قالدى دەر. ودان دا بارايىن. ەشتەڭە بولماعان سياقتى بوپ، ويناپ-كۇلىپ بارايىن. جامان ويلاسا، ءوز نيەتى وزىنە جولداس بولسىن. وسىنشاما ورنىقتى، وسىنشاما اقىلدى سويلەپ تۇرعانىنا ءوزى قاتتى قايران قالدى.
باشقۇرت بايعۇستار سىرتقا شىقتى. بايبەككە ەرىپ كەتىپ بارا جاتقان ەلشى مىرزاعا قىلار قايراندارى بولماي قالا بەردى.
تيەۆكەليەۆ جولدا كەلە جاتىپ حاننىڭ ءقازىر ءوزىن قالاي قارسى الاتىنىن ويلادى. بۇل كىرىپ بارعاندا جىمسيا كۇلىپ ورنىنان تۇرادى. قول بەرىپ امانداسادى. وڭ قولىنا وتىرعىزادى.
مىنە، حان وردا دا جاقىن قالدى. بۇل جولى ولار انادا ەكى رەت ەسىگىنەن اتتاعان ات شاپتىرىم اق وردانىڭ تۇسىنان ءوتىپ كەتتى. ودان ارعى ءبۇيىرلى اق بوز ۇيگە جاقىنداي بەرىپ بايبەك بۇعان قاراپ:
— ەلشى مىرزا، وسى ارادا ءسال توقتاي تۇرىڭىز، — دەدى دە، ءوزى جىپ بەرىپ كىرىپ كەتتى. ءبىرازدان سوڭ قايتا شىعىپ، شي ەسىكتى يىعىنا سالىپ كوتەرىپ تۇرىپ:
— كىرىڭىز، ەلشى مىرزا، — دەدى.
تابالدىرىعىنا دەيىن جەتكىزىپ ماساتى كىلەم توسەگەن اق بوز ءۇيدىڭ قاق تورىندە بۇقارى ءپۇلىش بوستەكتىڭ ۇستىندە ءابىلقايىر حان وتىر ەكەن. ونىڭ ۇستىندە اق، سارى، قىزىل سەلدىر جىبەكتەن شىمىلدىق ۇستالىپتى. حاننىڭ سول قول جاعىندا ءدال سونداي جىبەك شىمىلدىقتىڭ ىشىندە ءۇش حانىم ءيىن تىرەسە جايعاسىپتى. حانعا تامان وتىرعان بايبىشەسى تۇپ-تۇگەل قىزىل تورعىنعا مالىنىپ اپتى. باسىندا التىن زەردەن كەستە تىگىلگەن بيىك ساۋكەلە كيىپتى. قالعان ەكى ايەلى قىزىل كويلەك پەن قىزىل ماقپال بەشپەت كيىپتى، باستارىنا مالىنتىپ اق جىبەك جاۋلىق تارتىپتى. تيەۆكەليەۆ قاپەلىمدە تورگە وزا الماي بوساعادا بوگەلىپ قالدى.
— ءا، ەلشى مىرزا، حوش كەلىپسىڭىز، تورگە شىعىڭىز!
حان ورىنىنان تۇردى. جىمسيا كۇلىپ قارسى ۇمسىنىپ قولىن الىپ امانداستى. وڭ جاعىنان ورىن ۇسىندى. ءوزى بۇل وتىرعاسىن بارىپ وتىردى. جاڭا ءبىر ساتكە ابىرجىپ قالعان تيەۆكەليەۆ بويىن لەزدە جيىپ الا قويدى. ءبارى دە ماناعى ءوزى ويلاعانىنداي. تەك بۇل جولى حان ونى حانىمدار ۇيىنە داستارقانعا شاقىرىپتى. اقىرەت الدىندا حان وردانىڭ بار سالتاناتىن ارمانسىز كورىپ السىن دەگەنى بولار.
— قالاي ۇيىقتاپ تۇردىڭىز؟
سىر الدىرعىڭ كەلمەسە، الدىرتپايتىن تۇسىڭ ناعىز وسى! ال، كۇلە سويلەۋگە تىرىس. ەرنى قۇرعىرى قورعاسىن قۇيعانداي اۋىرلاپ كەتكەن بە قايتكەن؟! نەگە قيمىلدامايدى؟!
— جامان ەمەس. شۇكىر، ۇيقىم دۇرىس.
— مەن بۇگىن جايسىز جاتتىم با، دەنەم اۋىرلاپ، زورعا تۇردىم.
اڭگىمەنى قاشقاقتاتا باستاۋىن قاراشى! اناداي سۇمدىقتىڭ الدىندا كىسىنىڭ اۋزىنا ءپاتۋالى ءسوز تۇسەدى دەيسىڭ بە! انشەيىن تەك پەيىل مەزىرەت قوي!
— اس الىڭىز! مەن ءشايعا باسقالانىڭ قالامپىر، تالشىن، ءزانزابىلى سالىپ دارمەكتەپ ىشكەندى جاقسى كورەم. ءدامى ۇناماسا ايتىڭىز. سىزگە باسقا دۇمشەدەن قۇيسىن!
باسە، ناعىز اڭگىمە ەندى باستالعان شىعار. مىنا ءشاي اق پاتشانىڭ ەلشىسىنىڭ مىنا دۇنيەدەن اقىرعى رەت تاتاتىن اتاۋ اسى بوپ جۇرمەسىن...
— ەشتەڭە ەتپەيدى، ءسىزدىڭ ىشكەنىڭىزدى ىشە بەرەم عوي!
— بارەكەلدە!
اڭگىمە تاعى دا ءۇزىلىپ قالدى. تيەۆكەليەۆ الدىنا كەلگەن شىنى اياققا ەندى قول سوزا بەرگەندە:
— وسى ورىستار دا ءشايقور جۇرت بىلەم، — دەدى ءابىلقايىر.
— ءيا، ءشايدى جاقسى كورەدى.
— سوندا عوي ولاردىڭ جەرى ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن ىستىق ەمەس، شولدەمەيدى، نەگە ىشەدى؟
— توڭباسقا ىشەتىن شىعار.
حان كەڭك-كەڭك كۇلدى. بۇل دا كۇلدى. شىركىن، بوساعادا اينا بولار ما ەدى! بەت-اۋىزىنىڭ قالاي بولىپ وتىرعانىن بايقار ەدى.
— ءشاي المادىڭىز عوي.
— ا... سولاي ەكەن عوي.
سىر الدىرسا وسى ارادا الدىرعان شىعار.
ءشايدى اۋزىنا اپاردى. سوراپتاپ جۇتا باستادى. ءبىر وتكىر ءيىستى قىشقىل ءدامى بار. ءبىراق، تاڭدايىنا جاعىپ بارادى. ۋدىڭ دا ءتاتتىسى بولاتىن شىعار. ارمان ءتاتتى مە، اجال ءتاتتى مە دەپ نەگە ايتتى دەيسىز! و دا ادامدى ەلىكتىرە كەلەتىن شىعار.
حان بىردەڭەگە قينالىپ وتىر. اڭگىمەسى شىرق اينالىپ تاماقتىڭ توڭىرەگىنەن شىقپاي قويدى.
— ازىقتارىڭ قالاي بولىپ جاتىر؟ تاۋسىلىپ قالعان جوق پا؟
— راقمەت. ءازىر بار.
— ەندى بىرەر اپتادا باسقالاعا شىعارايىن دەپ جاتىرمىن. استىقتارىڭ ازايعان شىعار.
— شۇكىر. ءازىر جەتەرلىك.
تيەۆكەليەۆتىڭ الدىنا شىنى اياق بىرنەشە رەت كەلىپ-كەتتى. ءازىر امان. ءبىراق، بۇل ءۇي شايدەن دە باسقا تاماق بەرمەس دەيسىڭ بە...
ءشايدىڭ داستارقانى جيىلدى. حان مالداس قۇرىپ قاقشيىپ وتىر.
— ەلشى مىرزا، بەلىڭىز اۋىرار، — دەپ جاستىق ۇسىندى.
— راقمەت.
حان قىبىقجىقتاپ ءسوز باستادى.
— كەشە جىگىتتەردى جىبەرگەنىمە رەنجىپ قالعان جوقسىز با؟ تيەۆكەليەۆ حاننىڭ بەتىنە كۇلە قارادى.
— نەگە ولاي دەپ ويلادىڭىز؟
— قايدان بىلەيىن، بۇرىن قانشا رەت جىگىت جۇمساسام دا، سان رەت جۇگىرتپەي ەشتەڭە تاتىرمايتىن ەدىڭىز.
— اۋەلدەن قولىم قاتىڭقىلاۋ ەدى. ايەلىم ءسوي دەيدى، — دەدى تيەۆكەليەۆ كۇلە ءتىل قاتىپ. ءابىلقايىر بۇل جولى راقاتتانىپ كۇلدى. — ءاي، سول جەڭگەمىز بىردەڭە بىلەتىن شىعار. ونىڭىزدى بايقادىق. سوسىن دا ءبارىبىر وسى قازاقتىڭ تىزگىن ۇستارلارىنا بۇيىرماس نارسە عوي دەپ، ۇياتتى قويىپ الدىرتىپ الدىم. ايتپەسە، قولتىعىنا بىردەڭە كىستىرىپ، اۋىز لەبىن تۇزەتىپ الار كىسى كەلگەن سايىن سىزگە ات شاپتىرىپ ساۋدالاسىپ جاتامىز با؟ ونىڭ ۇستىنە بۇل ولكەدە قاي كىسىمەن قالاي سويلەسۋ كەرەكتىگىنە ءسىز مەنەن گورى ءازىر شورقاقتاۋسىز. ەكەۋمىزدىڭ دە يلەيتىنىمىز ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى بولعاسىن ادەيى وسىلاي ىستەدىم. ماعان ءوڭىن جىلىتقان ادام، اق پاتشاعا دا ءوڭىن جىلىتقان ادام. از-مۇز سياپانى ءسىز تاراتقانىڭىز نە، مەن تاراتقانىم نە؟ ءبارىبىر، بۇل ماتالاردى مەنىڭ بايبىشەمنىڭ ورمەك قۇرىپ توقىپ جاتپاعانىن بىلەدى. بۇل جولى تيەۆكەليەۆ تە راقاتتانىپ كۇلدى.
ءسويتىپ وتىرعاندا تاباق كەلدى. تيەۆكەليەۆتىڭ كوڭىلىندەگى ۇرى ۋايىم تاعى دا قىڭسىلاي باستادى. حان وزىنە ارناپ سالىنىپ الدىنا اكەلىپ قويىلعان تاباقشانى قوناقتىڭ سىي تاباعى كەلگەنشە قوزعامادى. سىي تاباق كەلگەسىن قولىن سوزىپ:
— مامبەت مىرزا، ءسىز وسى قاراجوڭقالاۋ ەتتى ۇناتاتىن سياقتىسىز. ءسىزدىڭ تاباعىڭىز شۇبارالا بولىپ كەتكەن ەكەن، ول مىنا ءبىز قۇساعان ءتۇزدىڭ كىسىسىنە لايىق. تاباق الماسايىق، — دەدى.
«بۇل مەنىڭ سەكەم الىپ وتىرعانىمدى سەزىپ قويدى-اۋ»، — دەپ ويلادى تيەۆكەليەۆ.
حان تاباعى شىنىندا دا ءدامدى بولادى ەكەن. ونشا ەتقۇمار ەمەس تيەۆكەليەۆ ءوزى الدىنداعى تاباقتى ءبىراز ەڭسەرىپ تاستادى. سورپادان دا بوتەن ەشتەڭەنىڭ ءدامىن بايقاي قويمادى.
ورتاداعى ايلاپات داستارقان جينالعان سوڭ ەكى قىزمەتشى جىگىت ەكى ءيىر مويىن جەز قۇمانمەن حان ەكەۋىنىڭ قولىنا شىلاپشىن اكەپ سۋ قۇيدى.
ولار سىرتقا شىعىپ كەتكەن بويدا ىشكە باسقا ءبىر قىزمەتشىلەر ۇزىنشا ەمەن كۇبىنى اكەپ قاق ورتاعا ورناتتى. قاسىنا جالتىراعان دوڭگەلەك سارىتەگەش پەن بەس-التى سارى زەرەن اكەپ قويدى. سوسىن بارىپ اق جىبەككە مالىنعان ءبىر كورىكتى كەلىنشەك يمەنە كىرىپ، ەمەن كۇبىنىڭ قاسىنا كەلىپ، سارى تەگەشتى تاق تولتىرىپ قىمىز ساپىرا باستادى. ءۇيدىڭ ءىشىن تابەت وياتار تانىس ءيىس جايلاپ الا جونەلدى. تيەۆكەليەۆتىڭ جۇرەگى تاعى دا شانشىپ قويا بەردى. سىرتتان تاعى دا سىپتيعان-سىپتيعان ەكى قىزمەتشى جىگىت كەلىپ، كورىكتى كەلىنشەك مولتەكتەتە تولتىرعان قىسىراقتىڭ قىمىزىن الدارىنا اكەپ قويدى. سوسىن بارىپ وڭ جاق بوساعاعا ءبىر تىزەرلەپ وتىرا-وتىرا كەتىستى. تاعى دا ەسىك اشىلدى. قولىندا دومالاق باس دومبىرا ۇستاعان ءبىر بالا جىگىت پەن سكريپكاعا ۇقسايتىن تاعى ءبىر بۇكىرەيگەن كۇي اسپاپ ۇستاعان اق ساقالدى شال كىردى. حان قىمىز تولى زەرەندى قولىنا ۇستاپ:
— ەلشى مىرزا، سۋسىن الىپ وتىرىڭىز، — دەدى.
سول-اق ەكەن اق وردانىڭ ءىشىن ءبىر ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتقان زارلى اۋەز كەرنەپ قويا بەرەدى. مالداسىن قۇرا جايعاسقان اق ساقالدى شال قولىنداعى كۇي اسپابىن سول جاق سانىنا شانشي قوندىرىپ، وڭ قولىنداعى جىڭىشكە تاياقپەن ىشقىنتا ىسپالاپ باقتى. قۇلاعىڭا بۇرىن-سوڭدى كەلە قويماعان تاڭسىق ءۇن بولسا دا، ەت جۇرەگىڭدى ەلجىرەتىپ، ءون بويىڭدى الىپ بارادى. قاراپتان قاراپ جۇيكەڭ تالماۋراپ، جۇرەگىڭنىڭ باسى قابىنىپ ىسىنە تۇسكەندەي. كوزىڭنىڭ ماڭى جىبىرلاپ قويا بەرگەندەي مىناۋ، اپىراۋ، ازانىڭ سازى عوي. مىنانداي ءساندى داستارقاننان كەيىن مىنانداي ىقىلىق اتقان وكسىك كۇيدى بەكەردەن-بەكەر تارتقىزىپ وتىر دەيسىڭ بە؟ شاماسى، مىناۋ بال تاتىعان سارى قىمىزعا اناۋ شۇبالاڭ جەڭ كەلىنشەكتىڭ قولىنان نە تامىپ، نە توگىلىپ كەتكەنىن كىم ءبىلىپتى. الدە مانا سىرلى زەرەندى اكەپ قويعاندا تۇبىنە بىردەڭە سالا كەلدى مە ەكەن؟ تيەۆكەليەۆ بوساعادا جەر تىزەرلەپ وتىرعان ەكى قىزمەتشى جىگىتكە قارادى. ولار كۇيگە ۇيىپ قالعانداي قىبىر ەتەر ەمەس. قىمىز ساپىرىپ وتىرعان اق كەلىنشەككە قاراپ ەدى، سىر الدىرا قويار ءتۇرى كورىنبەيدى. بۇلتيعان ەتتى ەرىنىنىڭ ءبىر قيىعىن قىمقىرا تىستەپ قىرىن قاراپ كەتىپتى. باياعى سول يمەنشەك قالپى. حاننان، بەيتانىس قوناقتان ۇيالىپ وتىرعانىن، ءبىر شىپالى ءىستى ءىشى سەزىپ قىسىلىپ وتىرعانىن ءتۇسىنىپ كور. اقساقالدى كارى كۇيشى جالبىر قاباعىن تۇگەل جاۋىپ جىبەرىپ قىل ىشەكتەن شىعىپ جاتقان ىزعىرىق سازدى شەكەلەي تىڭداپ مۇلگىگەن دە قالعان. دومبىراشى جىگىت سارناعان قىل ىنەكتىڭ بويىمەن بۇيە جورعالاپ بارا جاتقانداي ودىرايا قاراپ وتىر. اق سۇر شال وڭ قولىنداعى قىل تاياقشانى ىشقىنا ىسپالاپ، قىل شەكتى بارماعىمەن قاعىپ-قاعىپ قالىپ كۇيىن ءبىتىردى.
— مىنا كىسى قوبىزشى قويسارى دەگەن كىسى، — دەدى حان. قوبىزشى شال سىي قوناققا قاراپ وڭ قولىمەن كوكىرەگىن باسىپ تاعزىم ەتتى. ءابىلقايىر:
— راقمەت، — دەگەندەي باسىن يزەپ اڭگىمەسىن جالعاستىردى. — الگى تارتقان قورقىت سازى دەيتىن كۇي. قورقىت دەگەن ەرتەرەكتە وتكەن اۋليە كىسى ەكەن. مولاسى مىناۋ سىرداريانىڭ بويىندا. كوش جونەكەي تالاي كورىپ ءجۇرمىز. داريا بەتتەن جەل شىققاندا جار باسىنداعى جاڭعىز مولا الگى قوبىزدىڭ سازىنداي زارلى ءۇن شىعارىپ، سارناپ قويا بەرەدى. جارىقتىق جاسى ۇلعايعان شاعىندا اجالدان قورقىپ شارتاراپتى تۇگەل شارلاپ شىعىپتى. قايدا بارسا دا — الدىنان تۇقشىڭداپ جەر قازىپ جاتقان ادامدارعا جولىعىپتى. «اۋ، كىمسىڭدەر؟» — دەيدى قورقىت. «قابىرشىلارمىز»، — دەيدى الگى مۇسكىندەر. «نە ىستەپ جاتىرسىڭدار؟» — دەپ سۇرايدى قورقىت. «قورقىت دەگەن بىرەۋدىڭ كورىن قازىپ جاتىرمىز»، — دەيدى. سودان قورقىت اجالدان قاشىپ قۇتىلام دەگەن دامەسىنەن ءبىرجولا كۇدەر ءۇزىپ، مىناۋ وتكىنشى دۇنيەنىڭ وپاسىزدىعىنا نالىپ، قاراعايدان ويىپ، سىرتىن تۇيەنىڭ كونىمەن قاپتاپ، شەگىنە جىلقىنىڭ قىلىن تاعىپ وسى قىل قوبىزدى جاساپ، الگى ءبىر سازدى شالعان ەكەن. ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ قيىنى كەتكەن قىڭىر ىسكە تاپ بولعاندا «قايدا بارساڭ دا — قورقىتتىڭ كورى» دەيتىنى سوندىقتان. اجال ايتىپ كەلە مە! ايتىپ كەلمەيتىن اجالدان قايدا قاشىپ قۇتىلا الارسىڭ. مامبەت مىرزا، قىمىز المادىڭىز عوي. الساڭىزشى، ناعىز بابىندا تۇر ەكەن.
تيەۆكەليەۆ اڭىرايىپ قاراپ قالىپتى. حاننىڭ مىنا ءسوزى ءداۋ دە بولسا تۇسپال اڭگىمە! «كەلىپ تۇرعان اجالدان قاشقانمەن قۇتىلا المايسىڭ. ونان دا الدىڭداعى زەرەندى تاۋسىپ، كەرەڭدى ءىش»، — دەگەنى شىعار. ماڭدايى شىپ-شىپ تەرلەپ قويا بەرگەندەي بولدى. ءۇي تولى جان بۇنىڭ اۋىزىنا قاراپ قالعانداي. تيەۆكەليەۆ قانشا سابىرلى بولام دەگەنمەن سول ارادا ءبىر سىر الدىرعان سياقتى. الدىنداعى زەرەنگە قينالا كوز سالىپ:
— تاماشا كۇي، تاماشا اڭىز ەكەن! — دەدى شالدىڭ ونەرىنە ريزا بولعانسىپ داۋىسىن سوزا سويلەپ. قولىنداعى زەرەندى ارەڭ كوتەرگەندەي، جايلاپ ەرىنىنە اپاردى. ءالى اقىرىپ اشي قويماعان بابىنداعى قىمىز. تاڭدايىندا مايشا ەرىپ ءسىڭىپ بارادى. كەرى قايتارسام، «ىشۋگە قورقىپ وتىر» دەپ ويلار دەپ، ءبۇيىرلى زەرەندى بوكسەرىپ بارىپ توقتادى.
سول-اق ەكەن مانادان بەرى كەزەك توسىپ وتىرعان دومبىراشى جىگىت بەزىلدەتە جونەلدى. بۇل جاڭاعىداي ەمەس ءبىر ويناقى ساز. الگىندە عانا ساناڭدى شامىرىقتىرىپ، دەنەڭدى سالقىنداتقان سامارقاۋ سەزىمدى قۋىپ شىققىسى كەلگەندەي دەدەكتەتىپ الىپ بارادى. كوكتەمنىڭ نوسەرىندەي تاسىر-تۇسىر توگىپ جاتىر. اسىر سالىپ ويناعان تاي-قۇلىنداي تاپىر-تۇپىر دۇرلىگىپ، كوڭىلىڭدى ەلىكتىرىپ بارادى. ارقاڭ، قاس-قاباعىڭ، ماڭدايىڭ ەرىكسىز جازىلىپ بارادى. مانادان بەرگى ۋايىمىڭ دا ۇمىت بولعانداي. يمەڭدەگەن قارا جىگىت باۋىرىنداعى قارا دومبىرانىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، ەمىنىپ ءولىپ بارادى. نايزا ۇستاۋعا جارالعان كوشقۇلاش ۇزىن قولى جىلانداي يرەلەڭدەپ سىلتەپ وتىر، سىلتەپ وتىر. كۇيشى جىگىتتىڭ ماڭدايىنا شىپ-شىپ تەر شىعىپتى. ەكى بەتىنىڭ ۇشىنا البىراپ قان ويناپتى. ماناعى جاسقانشاقتاۋ تۇنجىر كوزى جارق-جۇرق وت شاشادى. قاشقان قۇلانداي زۋلاي اققان ەكپىندى كۇي بىرەر بەت ارعىپ-قارعىپ بارىپ باسىلدى.
— وي، ءپالى! جارايسىڭ، — دەدى حان كۇيشىنى ماقتاپ.
— راقمەت. كوڭىلدى كۇي ەكەن، — دەدى مەيمان.
مەيمان جۇرۋگە ىڭعايلاندى. حان ەرە تۇرەگەلدى.
ءبىراز جەرگە دەيىن ءوزى جاياۋ شىعارىپ سالدى. ەلشىلىكتەگى ادامدار دا ول قاشان شىعار ەكەن دەپ ابىرجىپ تۇرسا كەرەك. ءبارى سەكسيىپ-سەكسيىپ سىرتقا شىعىپتى. حان ەكەۋىنىڭ كۇلە قوشتاسقاندارىن كورىپ، ولار دا تىستەرى جارقىلداپ بىر-بىرىنە بىردەڭە دەسىپ جاتتى. تيەۆكەليەۆتىڭ مويىنىنان تاڭ اتقالى بەرى زىلدەي بوپ باسىپ كەلە جاتقان قارا تاس سۋسىپ ءتۇسىپ قالعانداي بولدى.
قوسىنا قاراي شالقاق باسىپ، سەرگەك ادىمداپ كەلەدى.
ول كۇنى ءابىلقايىردىڭ مويىنىنان دا ءبىر اۋىر جۇك تۇسكەندەي بولدى. باسىندا اق پاتشانىڭ ەلشىسى كەشەگى قىلىعىما وكپەلەپ قالدى ما دەپ، رەنىشىن باسقالى شاقىرىپ ەدى. سول ءۇشىن دە داستارقانىن بوپاي حانىمنىڭ وتاۋىندا جايدىرعان-دى. ءبىرازدان بەرى جات جەردە، وت باسىنىڭ قىزۋىن كورمەي، قوڭتورعايسىپ جۇرگەن نەمەگە ءدام تاتىرىپ، پەيىل كورسەتىپ، كوڭىلىنىڭ قۇرىس-تىرىسىن جازىپ جىبەرەيىن دەپ ويلاعان-دى. تيەۆكەليەۆتىڭ بۇل كەلىسى ءابىلقايىردىڭ ويلاعانىنان گورى دە ورىندىراق بولىپ شىقتى. ونى حان ەلشىنىڭ ءدام ۇستىندەگى قىلىعىنان بايقادى. «وسىنىن ءوزى بىردەڭەدەن سەسكەنىپ وتىرعان جوق پا!» — دەپ ويلاپ ەدى، كەلە-كەلە كوزى ايقىن جەتە ءتۇستى. ەت پەن سورپانىڭ تۇسىندا ەلشىنىڭ كوگىلدىر كوزى قاراپتان-قاراپ لايىتىپ قويا بەردى. ال قىمىزدىڭ تۇسىندا: «بىتكەن جەرىم وسى ەكەن!» دەپ زارە قۇتى قالماعانى بىردەن بەلگىلى بولدى. ول كەزدە ءابىلقايىر الدىڭعى تاعامداردىڭ تۇسىنداعىداي كوڭىل باسىتقى اڭگىمە دە ايتپادى. قايتا سول جانىنان تۇڭىلە ءتۇسسىن دەدى. قوبىزشى شالدى شاقىرعانى دا دۇرىس بوپتى. ونسىز دا ينەنىڭ ۇشىندا وتىرعان نەمەنىڭ توبە قۇيقاسىن شىمىرلاتايىن دەپ قورقىت جايلى اڭىزدى ادەيى ايتتى. دومبىراشى بالا تارتقان شالقىمانى تىڭداعاندا بايعۇس ولگەن اكەسى ءتىرىلىپ كەلگەندەي ەسى قالمادى. دۇنيەدە ول تاپ بۇگىنگىدەي، بۇل ۇيدەن امان شىققانىنداي قاتتى قۋانىپ كورگەن جوق شىعار. ەندەشە، ول ءالى دە تالاي نارسەنى قۋانتقان دا ەشكىم جوق. ەندەشە، ول ءالى دە تالاي نارسەنى ۇمىتقانمەن تاپ بۇگىنگى كۇندى، تاپ ءابىلقايىردى ۇمىتا الماس. بۇگىن ول دۇنيەگە قايتا تۋعانداي بولعان شىعار. بۇعان كەرەگى دە وسى ەدى!
انادا اق پاتشانىڭ الدىنداعى ەڭبەگىڭدى الدىڭنان قايتارامىن دەگەن كۇنى-اق ورىس ەلشىسىن باسىبايلى ءوز جاعىنا شىعارىپ الۋدى ويلاعان-دى. ول ءۇشىن ءالى دە اسپانعا تۇكىرىپ وتىرعان اساۋ ەلشىنىڭ اسقاقتاعان كوڭىلىن باسا ءتۇسۋ كەرەك بولدى. ول ماقساتىنا سول جاقتا ءجۇرىپ تە جەتە الاتىن ەدى. كۇن باتسا بولدى، شىرق اينالا قاماپ، تاڭ اتقانشا كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزدىراتىن بارىمتاشىلاردىڭ ءوزى-اق اق پاتشانىڭ ادامدارىنىڭ ءاۋ باستاعى اپتىققان كوڭىلىن باسىپ، كوكىرەكتەرىن جەردەي قىپ جەنتەكتەي باستاپ ەدى. ءبىرازدان بەرى توناپ الار كەرۋەن تابا الماي، بىر-بىرىنە شابۋعا ونسىز دا جوڭعاردىڭ قىسپاعىندا وتىرعاندا قۇدايدان ۇيالىپ، كورشى قاراقالپاق، قالماق، ەستەكتەرگە نايزا شوشاڭداتۋعا دا جولدارى جابىلىپ، قولدارى قىشىپ وتىرعان جاۋباسارلارعا قىزىلدى-جاسىل دۇنيە مالمەن قۇداي ايداپ كەلە قالعان جات جەرلىك ەلشى ناعىز ىزدەگەنگە سۇراعان ەدى. ونى ءسويتىپ ءبىراز تومپەشتەتىپ، قاشان اكە-كوكە دەگەنشە، ايتقانىڭدى ىستەيىن دەگەنشە، وڭ قاباق تانىتپاي وتىرىپ الۋعا بولار ەدى، پارىقسىز ءبورى باسارلار جازىم جاساپ الىپ، اق پاتشانىڭ الدىندا قاراپتان-قاراپ قۇنىكەر بولىپ قالام با دەپ ءبىر قورىقسا، ەلشىنىڭ تومپەش جەگەنىنەن گورى بۇنىڭ تومپەش جەگەنىن كوبىرەك تىلەپ وتىرعان وزگە سۇلتاندار ونى «مىناۋ كۇن بەرمەي وتىرعان بۇزاقى» ۇلىستان وزدەرىنىڭ «ماڭدايلارىن شىبىنعا شەرتكىزبەيتىن»، «بەيبىت»، «ءتارتىپتى» ۇلىستارىنا كوشىرىپ اكەتىپ، ەكى ورتادا ءوزىن سازعا وتىرعىزىپ كەتە مە دەپ ەكى قورىقتى. اسىرەسە، ءبابي ءبيدىڭ اقيكوز جىگىتتەرى بوزداقتارىنان ايىرىلاتىن انەبىر كەسىر تۇننەن كەيىن ءتىپتى زارە-قۇتى قالمادى. تەنتەك ءبيدىڭ قارا سويىلدارىنىڭ تىم-تىرىس جاتىپ العانىنان قورىقتى. «وزىنە سالعاندا قىلىشىن جالاڭداتىپ، ەرتەسىنە-اق جەتىپ كەلەر ەدى، تىم-تىرىس بولا قالعانىنا قاراعاندا، بۇدان دا وتكەن ءبىر سۇمدىقتى قۇلاعىنا قۇيىپ جاتقان ءازازىل بىرەۋ بار شىعار»، — دەپ سەسكەندى. بارىنەن دە، مىناۋ قاندى وقيعانى پايدالانىپ جادىك تۇقىمى ەلشىنى «بۇل ءابىلقايىر ساعان قازاقتى كوندىرىپ بەرمەك تۇگىلى، قارا باسىڭنىڭ اماندىعىنا قامقور بولا المايدى» — دەپ ازعىرىپ جۇرە مە دەپ قورىقتى. سوندىقتان دا مىناۋ كىلەڭ قورقاۋدىڭ ورتاسىنداعى جاڭعىز قورعاۋشى ءوزى بولىپ كورىنۋگە تىرىستى. «نەندەي قاتەر كورسە دە، اق پاتشانىڭ جولىندا باسىن پيداعا شالىپ، ونىڭ اقجولتاي ەلشىسىن قورعاعان بولىپ، ءبىر كۇنى تۇندە ۇدەرە كوشىپ، مىناۋ شالعاي ولكەگە جىلىسىپ كەتتى. جىلداعى قىستاۋلارىنا قونباي، ءبىر جاعىن تەڭىز، قالعان جاعىن قالماق، تۇرىكپەن، حيۋالىقتار قورشاپ العان مىنا ءبىر تۇپكىرگە جەتىپ ىرگە باستى. بۇل اراعا جادىك تۇقىمى وكشەلەپ كەلە المايدى. بۇرىنعى قىستاۋىنا قونباي، بۇنىڭ سوڭىنان ەرە كوشكەن باتىر سۇلتاننىڭ ءبىر وزىنە بۇل ءبارىبىر دەس بەرمەيدى. ول نەمەنىڭ بۇعان ءازىر جاساعان قاستىعىنىڭ ءتۇرى — انادا سىرلىبايدىڭ جىگىتتەرىنە كوش جونەكەي تايماستى تارتىپ الىپ قاشقىزعانى. قايتا ونىسىنا دا شۇكىر. ەگەر ونى ءبابي الىپ كەتكەن بولسا، تايماستىڭ بۇل كۇنگە دەيىن ءتىرى جەتەر-جەتپەسى نەعايبىل ەدى. ءوز باۋىرى ءۇشىن قان توككەن ءبابيدى ەشبىر قازاق جازعىرا الماس ەدى. اق پاتشانىڭ الدىندا دا، الاشتىڭ الدىندا دا بۇل قارابەت بوپ قالار ەدى. قۇداي ءبىر وڭداعاندا، باتىرعا ونداي اقىل بەرمەپتى. ال، سىرلىباي قانشا اعايىنعا جان تارتقانمەن دە اق پاتشانىڭ الدىندا، بۇنىڭ الدىندا دا قولىن قانداپ قۇنىكەر بولا الماسى حاق. ءبىر جاعىنان، ءىنىسى ولگەندە بوي كورسەتىپ شىققان جالعىز باۋىرى بوپ ءبابيدى الدارقاتسا، ەكىنشى جاعىنان، اق پاتشانىڭ ەلشىسى مەن ءابىلقايىردى از كۇنگە بولسا دا، باس يگىزىپ كىرىپتار قىپ الدىنا اكەپ، ەل-جۇرتتىڭ الدىندا ابىرويىن اسىرىپ الماقشى. وتكەندەگى نيازدىڭ بارىپ قايتقان ساپارىنان بۇنىڭ ۇققانى سول. ەگەر جىلى-جىلى سويلەسە، ىنىنەن شىققىسى كەپ باسىن قىلتيتىپ وتىرعان ناعىز سۇر جىلان سول سىرلىباي. ءبىراق، وعان ونىڭ يكەمى جەتكەنمەن مىناۋ ورىس ەلشىسىنىڭ يكەمى جەتە قويماسىنا كۇماندانعاسىن بوكەنباي مەن قۇداينازاردى شاقىرىپ اقىلداسىپ ەدى، ولار تيەۆكەليەۆتىڭ الدىنان تاعى دا ءبىر ءوتىپ العاندى ءجون كوردى.
تايماستى ماملەگەرلىك جولمەن بوساتىپ الۋعا كۇش سالاتىندارىن، ءبىراق ول ءۇشىن ەلشىنىڭ ءوز تاراپىنان دا ىقلاس كەرەكتىگىن قانشا سەزدىرىپ باققانمەن، ول باياعى «ءبارى وزدەرىنە بايلانىستى»، «مەن تەك قول جايىپ كەلگەندەرمەن عانا سويلەسەمىن» دەگەن ۇيرەنشىكتى انىنە باستى. ەلشىدەن شىققان سوڭ بوكەنباي، قۇداينازار ۇشەۋى تاعى دا اقىلداسىپ، پاتشانىڭ قازاق شونجارلارىنا جىبەرگەن سىي-سياپاتىن ءوز قولدارىنا ءتۇسىرىپ الماي تۇرىپ، رۋ باسىلارىمەن جاسالاتىن كەلىسسوزدەرىنەن ەش ناتيجە شىقپاسىنا كوزدەرى جەتتى. قۇداينازار شەكتىلەردىڭ اۋىلىنا بارىپ قايتقانشا بۇل ەلشىدەگى دۇنيە-مۇلىكتى ءوز قولىنا الىپ الۋعا ۋادە بەردى. ەلشىنىڭ بارىپ شاعىم ايتا الار كىسىسى — بوكەنباي. ول ەلشىگە مۇنداي وزبىرلىق جاساۋدان باسقا جول قالماعانىن ايتىپ تۇسىندىرەدى. تۇسىنبەسە، جارتىلاي تۇتقىنعا اينالىپ بولعان ەلشى بۇلاردىڭ تۇتامىنان ەندى قايدا قاشىپ قۇتىلا الادى. استارىنداعى كولىك تالاپايعا ءتۇسىپ، ءار قازاقتىڭ الدىندا كەتتى. قولىنداعى مۇلىك بۇلاردىڭ قاراۋىنا كوشەدى. سوندا ەلشىڭ قانشا اساۋ بولعاندا دا نوقتالى تايلاقتاي جەتەلەگەن جاعىنا ەرىپ جۇرە بەرمەي مە!
ۇشەۋىنىڭ كەلىسكەن ءپاتۋاسى سول بولعان-دى. سويتسە، سول ەسەپتەرى دۇرىس بوپ شىقتى. تيەۆكەليەۆ بۇعان سەنبەيدى عانا ەمەس، قورقادى دا ەكەن. جىلداعى جەرىن قىستاعاندا ونىڭ ەندىگى جادىك تۇقىمىنىڭ جاعىنا شىعىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. ال، مىنا ارادا ونىڭ بوكەنباي مەن قۇداينازاردان باسقا بارار جەر، باسار تاۋى قالمايدى. ول بۇدان قورىققان سايىن بوكەنباي مەن قۇداينازارعا باۋىر باسا تۇسەدى، ال ولارعا باۋىر باسقان سايىن بۇعان تاۋەلدى بولا تۇسەدى.
تيەۆكەليەۆ ەلشىلىگىنىڭ تىزگىنى ءوز قولىنا ءبىرجولا وتكەنىنە ءابىلقايىردىڭ تەك بۇگىن عانا كوزى جەتىپ وتىر. ەندى تەك «ىسكە ءسات!» دە! قۇداينازار وسىدان شەكتىلەردەن بىردەڭە شىعارىپ كەلسىن دە! تايماستىڭ باسىنا بوستاندىق الىپ بەرە السا، پاتشا ەلشىلىگىنىڭ الدىندا بەتىندەگى شىركەۋىنەن قۇتىلىپ، قالعان قازاقتاردىڭ الدىندا ابىرويى ءبىر كوتەرىلىپ قالار ەدى. جالىنا قول اپارتپاي كەتكەن قيقار توپ تا باسىن سەڭگە ۇرعان بالىقتاي ءبىر ماڭگىرىپ قالار ەدى.
قۇداي وڭداعاندا، قۇداينازار ول جاقتا كوپ كىدىرمەدى. ءبىر كۇنى قاسىنا ءداۋمباي بي باستاعان وتىز اقساقالدى ەرتىپ جەتىپ كەلدى. ءابىلقايىر ول كۇنى باياعى اڭىراقايداعىسىنان كەم قۋانباعان شىعار. ءبىراق جىلت-جىلت سىعالاپ وتىرعان سىنشى كوزدەرگە سىر الدىرعىسى كەلمەي، ۇيرەنشىكتى سۇپ-سۇر قالپىنا ءتۇسىپ الدى.
ءداۋىمباي بي نارت قىزىل ءجۇزى ودان سايىن البىراپ، كوكىرەگىنە تۇسكەن ۇزىن ساقالىن وڭ قولىمەن سالالاي وتىرىپ ءسوز باستادى. «باياعىدان بەرى تالاي قيىندا قاسىنان تابىلىپ ءجۇرىپ، مىنا ءبىر توسىن وقيعانىڭ تۇسىندا سىرمىنەز ەمەس ەلدى توسىرقادى ما، الدە ەلشىنى توسىرقادى ما، جوق جاماندى-جاقسىلى باسى بوستان ءومىردى قيمادى ما، قابىرعالارىمەن كوپ كەڭەسىپ، ۇزاق ۋاقىت تولقىپ ءجۇرىپ العاندارىنا كەشىرىم سۇرادى. ءبىراق، ءبارىبىر مىنا زامان جۇت جىلدىڭ قىسىنداي ارقاڭنان ايازداي قىسىپ، ىق ىزدەمەسىڭە، پانا ىزدەمەسىڭە قوياتىن ءتۇرى جوق. ءار رۋ، ءار اتا بولەك-بولەك قامساۋ ىزدەپ نە قارق قىلار دەيسىڭ. ودان دا، ءبىزدىڭ تاپقان پانامىز ءوزىڭسىڭ. كىممەن وداق بولام، كىمنەن ىق دامەتەم دەسەڭ ءوزىڭ ءبىل، ءبىزدىڭ ەشتەنەگە انىق كوزىمىز جەتىپ تۇرعان جوق، نە دە بولسا، ەتەگىڭنەن ۇستادىق، ەندىگى وبال-ساۋابىمىزدى ارقالايتىن ءبىر ءوزىڭسىڭ دەۋگە كەلدىك»، — دەدى.
ءابىلقايىر مىنا ءسوزدى ەستىگەندە قاتتى قوزعالىپ كەتتى. كوزىنىڭ استىنا لىپ ەتە قالعان اششى جاستى سىرت اينالا بەرىپ ىشىنە جۇتتى. سوسىن ءبىراز وتىرىڭقىراپ، وزىنە-وزى كەلگەسىن بارىپ ءتىل قاتتى.
— داكە، راقمەت. اۋەلدەن دە اقساقال ەدىڭىز. اقساقالدىعىڭىزدى ىستەدىڭىز. ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن دەگەن عوي. ەندى اداسساق تا، ءجون تاپساق تا كۇللى جۇرتىمىز بوپ قيمىلداماساق، قاراپتان-قاراپ ارام قاتاتىن ۋاقىتقا كەز كەلدىك. مىقتى تۇگىلى ءوزىمىز سەكىلدى دەگەلشىكتەردىڭ ءوزى سىرت اينالىپ سويلەسپەيتىندى شىعاردى. ايتپەسە، اناۋ باشقۇرتتار ەكى جىلدان بەرى ەكى كوزدەرىن ءتورت قىلىپ ەلگە جىبەرمەي ۇستاپ وتىرعان ءبىر-بىر بوزداقتارىڭدى باياعى زامان بولسا، ەندىگى نە ءسوزدىڭ، نە قارۋدىڭ كۇشىمەن بوساتىپ الار ەدىك قوي. ءقازىر ولار: «ءبىز اق پاتشانىڭ بودانىمىز. بىزگە جاساعان زورلىقتارىڭ اق پاتشاعا ىستەگەن قياناتتارىڭ. وزىنە قيانات جاساعان قاي حالىقپەن قالاي سويلەسۋ كەرەك ەكەنىن ءبىز بىلمەيمىز، اق پاتشا بىلەدى»، — دەپ بەت باقتىرماي وتىرىپ الدى ەمەس پە! ەندى مىناۋ شارۋادان بىردەڭە شىقسا، ەڭ بولماسا، سول جىگىتتەرىمىزدى داۋ-دالباسىز بوساتىپ الامىز عوي. بوستانبىز، بوستانبىز دەيمىز، اناۋ ەل ارداقتاپ ساداقا سۇراپ جۇرگەن قايىرشى دا، بوستانمىن دەپ ويلايدى. قاي سايدىڭ بويىندا ارام قاتاتىنىن بىلمەي وتىرعان ونىڭ بوستاندىعىندا تۇرعان نە ءپاتۋا بار؟ ويلاپ قاراسام، ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىزدىڭ دە ءپاتۋاسى ازايىپ بارادى. قاي جاعىما قاراسام دا، ءبىر-بىر مىقتىعا ارقا سۇيەپ العان ءبىر-بىر جۇرت. اسىق ويناعاندا «اعاما ايتام» دەپ الىم-جەتتىك جاسايتىن اۋسار بالا سياقتى. سەنىڭ عانا اعاڭ جوق، سەنىڭ عانا ارقا سۇيەرىڭ جوق. ءارقايسىسى ءبىر-بىر جىلى باسپاناعا باسىن تىعىپ اپ قىزارا ءبورتىپ وتىرعان وڭشەڭ ءبىر جايباراقات جۇرتتىڭ ورتاسىندا جەل وتىندە سيراعى قىزارىپ، پاناسىز قالعان قايىرشىداي قاڭعىرىپ جۇرگەن تەك ءبىزبىز. ءويتىپ كىم كورىنگەنگە كوز تۇرتكى قىلىپ قويعان بوستاندىقتىڭ دا داۋرەنى قاشانعا بارار دەيسىڭ، ەڭ بولماسا، ءوزىمىز قۇرالپىلاردان تاياق جەگىزە قويمايتىن قامقورى بار بودان بولعاندى ءجون كوردىم. وبال-ساۋاپتارىڭدى ماعان ارتساڭدار، مەنىڭ ايتارىم سول. اق پاتشانىڭ قاي ۋاقىتتا ءقايتىپ جارىلقايتىنىن ءازىر ءوزىم دە ءبىلىپ وتىرعان جوقپىن. ال، ايتەۋىر، باشقۇرتتاعى بالالارىڭنىڭ مىنا ەلشى ۋفاعا قالاي امان-ەسەن جەتسە، سولاي بوستاندىق الاتىنىنا سەنىمىم كامىل، — دەدى.
— وي، راقمەت! اۋزىڭا ماي! سول اينالايىنداردى ءبىر كورگەنىمىزدەن ارتىق نە جاقسىلىق كەرەك! — دەپ مانادان بەرى ءۇنسىز وتىرعان بىلايعى شالدار دا ءبىر قوزعالاقتاپ قالدى.
ءابىلقايىر ورنىنان تۇرىپ:
— مىناۋ اق پاتشانىڭ قازاقتىڭ وزدەرىڭ سياقتى يگى جاقسىلارىنا جىبەرگەن سىي-سياپاتى كورىنەدى. شاماسى ىقىلاسىم جەردە قالا قويماس دەپ ويلاعان بولار، — دەپ ءارقايسىسىنىڭ الدىنا كەشەگى تيەۆكەليەۆتەن الىنعان دۇنيەنىڭ شەتىنەن ءبىر-بىر شەكپەندىك ماتا تاستادى. — ەندى مىنا قۇداينازار ەلشىگە ەرتىپ بارار. ىقىلاس-پەيىلدەرىڭىزدى وعان ءوز اۋىزدارىڭنان ايتارسىزدار.
ءۇي تولى بيلەر حانعا راقمەت ايتىپ ورىندارىنان كوتەرىلدى. وردانىڭ ىرگەسىنەن قاۋقىلداسىپ اتقا قونىپ جاتقان وتىز ءبيدىڭ داۋسى حانعا پەيىشتىڭ ۇنىندەي ەستىلىپ، قۇلاعىنا مايداي جاعىپ بارادى. كەيىندەپ شىققان قۇداينازارعا:
— الگى شوقىنشىققا وڭاشالاپ ايت. بۇلاردى جاقسى قابىلداپ، جىلى سويلەسسىن. سىرەسكەن كوك مۇزعا العاش قىزىل سۋ جۇگىرتەتىن وسىلار بولادى دە، — دەپ جىبەردى.
ول نەمەنىڭ دە ميىنا بىردەڭە بارايىن دەسە كەرەك. وتىز ءبيدى قۇشاق جايا قارسى الىپ، ءارقايسىسىنا ءبىر-بىر شاپاندىق ماتا ۇستاتىپ، ماڭدايلارىن قۇرانعا تيگىزىپ، انت قاعازعا قولدارىن قويعىزىپ اپتى. اۋزىنا قۇداي سالدى ما، كىم ءبىلسىن ولارعا: «ەرتەڭ تاعى دا وسىندا كەپ، تۇستىك جەپ كەتىڭدەر. كەڭ وتىرىپ سويلەسەيىك»، — دەپتى.
ەرتەڭىنە بۇل قاسىنا بوكەنبايدى، قۇداينازاردى، جاڭادان انت بەرگەن وتىز ءبيدى ەرتىپ، تيەۆكەليەۆكە قوناققا باردى.
ەلشىنىڭ ات شاپتىرىم اق بوز ءۇيىنىڭ قاق ورتاسىنا كول-كوسىر داستارقان جايىپتى. داستارقاندا ءتۇز قازاقتارى كورە بەرمەيتىن باشقۇرتتىڭ سارى بالى، تاتاردىڭ ءسۇت قوسىپ، قايماق قوسىپ، قانت قوسىپ، پىسىرگەن نەبىر قىتىرلاق ءتاتتى نانى، ورىستىڭ اق توقاشى، سىرتىنان قاراساڭ سۋ تاس سەكىلدى قاپ-قاتتى، اۋزىڭا سالساڭ بولدى، وزىنەن-وزى شىرىن بوپ ەرىپ جۇرە بەرەتىن نەبىر تاتتىلەرى جال-جال بوپ ءۇيىلىپ جاتىر.
ءبىر باشقۇرت الاباجاق جايپاق تاباققا سالىپ كوك مۇزداي بوپ سىرەسە قاتقان سەمىز ەدىلباي قويدىڭ قۇيرىعىنداي توڭكەرىلگەن باس قانت اكەلگەندە جۇرت ءتىپتى قايران قالدى.
— مىنانىڭ ءبارى قانت پا؟
— ەندى نە دەپ ەدىڭ؟
— سوندا بۇنى ءقايتىپ جەيمىز؟
— جان-جاعىنان جاتا قالىپ جارىسىپ جالايمىز.
— مىناۋىڭدى بۇكىل ءبىر اۋىل ءبىر قىس جالاپ تاۋىسا الماس.
قازاقتاردى تاڭعالدىرا تۇسكىسى كەلگەندەي ەلشى ساندىعىنىڭ تۇبىندەگى بار تاڭسىق اسىن شىعارىپ باعىپتى. ءدۇر تاسىنداي قاپ-قاتتى، ساپ-سارى ناۋات، كەپتىرگەن جەمىس، تۇزداعان بالىق، جەمىستەن قايناتقان نەشە ءتۇرلى قاقتار، قاتتى، قويمالجىڭ، شۇباتىلعان سان قيلى تاتتىلەر ۇستى-ۇستىنە شىعىپ جاتىر.
ءۇيدىڭ ءىشىن جۇپار اتقان يران باقتىڭ ىشىندە جۇرگەندەي ءبىر ادەمى حوش ءيىس جايلاپ بارادى. سول ءيىستىڭ ءوزى-اق تالاي قازاقتىڭ كوڭىلىنىڭ قۇرىس-تىرىسىن جازىپ، دەندەرىن جايا ءتۇستى.
— جارىقتىق مىناۋ الگى اق قۇيرىق ءشايدىڭ ءيسى عوي!
— بۇل ورىسىڭدا دا نە جوقتىڭ ءبارى بار ەكەن-اۋ.
ءابىلقايىردىڭ قۇدايى بەرىپ وتىر. جان-جاعىنداعى قاۋقىلداسقان ماقتاۋ اڭگىمەگە ءبىر اۋىز ءسوز قىستىرماي، ماساتتانىپ مۇرتىنان كۇلىپ وتىر. مىناۋ اجىرىقتى جەرگە تاپ بولعان اش جىلقىداي ەستەرى كەتە قاۋجاڭداسىپ جاتقان قازاقتارعا «قاپ، بالەم، قالاي ەكەن!» — دەگەندەي كوزىنىڭ استىمەن قىدىرتا قاراپ قويادى. ارا-اراسىندا ەلشى جاققا كوزىن تاستاپ، ونىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ ءماز بولىپ وتىرعانىن كورىپ: «بۇلار دەگەنىڭ، مىنە، وسىنداي عوي. باياعىدان بەرى نەگە قاقساپ ءجۇر دەيسىڭ»، — دەگەندەي بەلىن جازىپ، يىعىن تىكتەپ، «ا قۇدايا» دەپ الاقانىمەن بەت-اۋزىن سيپاپ قويادى. ءتاۋبا، ءتاۋبا... تەك وسى باعىتىڭنان جازبا! مىنا داستارقاندى ءقازىر وتىرعان وتىز اۋىز وتىز ەسە اسىرا ماقتاپ، وتىز ەسە اسىرا سىرلاپ، اڭىز قىلىپ ايتا كەتەدى عوي. قازاقتىڭ تىزگىنى قاشان دا قاڭقۋ ءسوزدىڭ قولىندا ەمەس پە! باياعىدان بەرى قاباعىڭ وسىلاي جازىلىپ، قولىڭ وسىلاي اشىلعاندا عوي، ەندىگى مىنا وتىرعان مايتىماقتاردىڭ تالاي ءجۇزى الدىڭنان وتكەن بولار ەدى.
جاڭادان انت بەرگەن بيلەردىڭ تيەۆكەليەۆتىڭ داستارقانىنا ريزا بولعانى سونشا، ءداۋىمباي بي ءجۇرىپ بارا جاتىپ، ەلشىنىڭ قولىن قايتا-قايتا قىسىپ:
— تايماستىڭ جاعدايىن ۋايىمداما. بارعاسىن سىرلىبايمەن دۇرىستاپ سويلەسەتىن شىعارمىز، ىنشاللە قۇلاق اسار، بوساتار، بوساتتىرارمىز، — دەپ كەتتى.
سودان-اق، تيەۆكەليەۆ ارقاسىن تامعا سۇيەگەندەي بولىپ، جوقتان وزگە نارسەگە شىقىلىقتاپ كۇلە باستادى. ءداۋ دە بولسا، بۇل وتىز، كەشەگى قۇداينازار ايتقانداي ەرتەڭ الدىنا كەلىپ، جۇگىنىپ وتىرىپ، قۇراندى ماڭدايىنا تيگىزىپ، الا قاعازعا نە ءمورىن، نە بارماعىن باسىپ، ازدى-كوپتى الاپا الىپ اتتاناتىن تالاي مايتىماقتىڭ باسى ەكەنىنە ونىڭ دا تۇسىنگەن ءتۇرى بار. باشقۇرتتاردى جيىپ الىپ:
— سەندەر ءتىل بىلەسىڭدەر عوي. ماڭايداعى اۋىلدارعا بارىپ، اڭىستارىن اڭداپ قايتساڭدارشى، — دەدى. ىرعاي مويىن، سەلەۋ شاش سەرگەي كوستيۋكوۆ يۋماشقا:
— مەنى دە ەرتە كەتشى، — دەپ جاتا قالىپ جابىستى.
يۋماش ول ەرەڭ-سەرەڭ نەمەنى ەرتكىسى كەلمەدى. قاي اۋىلعا اپارسا دا، جۇرتتىڭ كوزى بىردەن سوعان ءتۇسىپ، قولدارىن شوشايتىپ كۇلەتىنىن ءبىلدى. جوعالعان تايلاق قۇساعان نەمە جايىنە قاراپ جۇرمەيدى. نە بولسا، سونى سۇراپ مازاسىن الادى. قاسىنداعى سيدور ساپايەۆتىڭ شاقشاداي باسىن شاراداي قىلىپ ءبىتىپ، ەندى يۋماشقا جابىسىپ وتىر. مىنا پالەدەن قالاي قۇتىلارىن بىلمەگەن يۋماش ەلشىگە باردى. ارتىنان مويىنى سورايىپ كوستيۋكوۆ تا جەتتى.
— الەكسەي يۆانوۆيچ، ابدەن ءىشىم پىستى. مەن بۇل جاققا قازاقتاردى كورەم، تۇرمىس-سالتتارىن زەرتتەيمىن دەپ كەلگەنمىن. ءسىز بولساڭىز، ۇيدەن شىعارماي جاتقىزدىڭىز دا قويدىڭىز.
ەلشى مىنانداي سارتاباي داۋدان ساسايىن دەدى.
— ءازىر ورىس ادامدارىنىڭ ەشقايدا شىقپاعانى دۇرىس. جامان ايتپاي جاقسى جوق. اناداعى تايماس قۇساتىپ الىپ كەتىپ جۇرسە، ارتىنىڭ نەمەن تىنارىن كىم ءبىلىپتى.
— جوق، قازاقتار تايماستى اناداعى ولگەن جىگىتى ءۇشىن ۇستاپ وتىرعان جوق پا؟ ءبىز ودان باسقا ەشكىمگە جازىم سالعان ەمەسپىز. ال، ەگەر قۇن داۋلايتىن بولسا، باياعى ناعاشى اتامنىڭ قۇنى قايتارۋسىز. سونى ەستەرىنە سالساڭىز، بيلەر ءوزى-اق جىم بولادى.
— ول مارقۇم دا وسى پۇشمايشىلىعىنان قازاقتاردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالىپتى دەپ ەدى. سەن دە سول ناعاشى اتاڭنىڭ جولىن قۋىپ جۇرمەسەڭ.
— وندا پاتشا الدىندا سىزگە ءسوز كەلمەيتىندەي قىپ، قولحات بەرىپ كەتەيىن...
قارشادايىنان توبىل اكىمىنىڭ قاسىنداعى ازعانتاي ورىس وقىعاندارىنىڭ ورتاسىندا وسكەن ءبىر جاعى شۆەد، ءبىر جاعى پولياك، ءبىر جاعى ورىس شاتا نەمە انشەيىندە اياق-قولىنا ازەر يە بوپ، ەرەڭ-سەرەڭ قيمىلدايتىن يكەمسىز نەمە سوزگە كەلگەندە ەسەسىن جىبەرە قويمايتىن ءتۇرى بار ەكەن. قاپەلىمدە تيەۆكەليەۆ وعان قانداي جاۋاپ بەرەرىن بىلمەدى.
— جارايدى، الا كەت! — دەدى يۋماشقا.
يۋماش وعان:
— ءجۇر، — دەدى كوزىن الارتىپ.
الگىندە ەلشىنىڭ الدىندا تىلىمەن تاس سىندىرىپ تۇرعان پىسىق نەمە سىرتقا شىققاسىن، قاباعىنان قار جاۋىپ تۇكسيىپ العان يۋماشتىڭ پىسى باستى ما، قايتادان بولبىراپ سالا بەردى. اتىن ەرتتەي الماي ءبىر ءشاي ءىشىم ۋاقىت جىبەردى. ءىشى پىسىپ كەتكەن يۋماش ءوزى ەرتتەپ بەردى. سوسىن: «نە بولساڭ، و بول!» — دەپ اتىنا قارعىپ ءمىنىپ، شوقىراقتاي الا جونەلدى. ارتىندا ات ۇستىنەن اۋىپ تۇسە جازداپ، قومپاڭ-قومپاڭ ەتىپ كوستيۋكوۆ كەتىپ بارا جاتتى.
كوپتەن بەرى ەزۋلەرىن جيىرماعان ەلشىلىك ادامدارى ىشەك-سىلەلەرى قاتقانشا كۇلىپ ءماز بولىستى.
بورسىقتىڭ قالىڭىنا ءالى بويلاماي تۇرىپ كۇنگەي جاق شەتىندەگى جايپۋات شاعىلداردىڭ اراسىنداعى ءبىر شۇقىر ويدا وتىرعان اۋىلدىڭ ۇستەرىنەن شىقتى. انادايدان اۋىل كورىنگەسىن-اق ەكەۋى ءبىر شاعىلدىڭ تاساسىنا بارىپ كيىم الماستىردى. يۋماش كوستيۋكوۆتىڭ باسىنداعى بىلعارى تىستى قۇلاقشىندى ءوزى الىپ، وعان باسىنداعى ەكى قۇلاعى شۇبالعان تۇلكى بوركىن كيگىزدى، ۇستىندەگى قارا تونىن ءوزى الىپ، وعان ءوزىنىڭ تومار بوياۋعا بويالعان سارى تونىن كيگىزدى. ەندى جەلكىلدەگەن سەلەۋ شاشى جالپىلداعان تۇلكى تىماقتىڭ استىنا كىرگەسىن قىر مۇرىن، قوي كوز، ىرعاي مويىن، ەرەڭ-سەرەڭ ۇزىن جىگىتتىڭ قاپەلىمدە ورىس ەكەنىن اڭعارا قويۋ قيىن ەدى. سوندا دا ەكەۋى قورقا باسىپ اۋىل شەتىنە كەلىپ كىردى. شەتكەرگى ءۇيدىڭ تۇسىنا توقتاپ، يۋماش:
— حابارلاسقانداي كىم بار؟ — دەپ داۋىستادى.
— كىم بولساڭ دە ەسىك اشىق، كىرە بەر! — دەدى ىشتەن ءبىر كۇڭكىلدەك داۋىس.
ەكەۋى اتتارىن تۇساپ، قاڭتارىپ، ەسىكتەن باس سۇقتى. ءۇيدىڭ ءىشى بىقسىعان ءتۇتىن ەكەن.
— تورلەڭدەر، — دەدى ءتۇتىننىڭ ىشىنەن بىرەۋ.
يۋماش تورگە وزدى. ونىڭ قاسىنا بارىپ كوستيۋكوۆ ەرەڭ-سەرەڭ اياعىن ازەر جيىپ تىزە بۇكتى.
— بۇل كىمنىڭ اۋىلى؟ — دەپ سۇرادى يۋماش.
— بۇل — ماسقار تەلەباي ساقاۋدىڭ اۋىلى.
— ال ءوزىڭىز كىمسىڭىز؟
— مەن — بۇل اۋىلدىڭ تابان ناسىلىنەن ەمەس، كىرمەمىن. زەردەباي زەرگەر دەگەن كىسى بولام.
— ەندەشە بۇل اۋىلدا نەعىپ ءجۇرسىز؟
— ءبىزدىڭ شارۋامىزدىڭ سيقى — مىناۋ قارا كەرىك.
وسىدان باسقا قىرعا جابار قويىمىز، كولگە جابار جىلقىمىز جوق. قولىڭدى قاراپ وتىرعىزبايتىن جەر بولسا، بىرگە كوشىپ جۇرە بەرەمىز. بيىل مىنا الاشا بايساۋ بي سارى جەتىم ارعىنعا قىز ۇزاتام دەپ الا جازداي قاسىندا ۇستادى. سونىڭ قىزىنا ەرتكەن كوشىن كورىپ، ەندى مىناۋ تولەباي ساقاۋ قاسىنا كوشىرىپ الىپ وتىر. ونىڭ ءبىر قىزىنا مىنا كىشى شەكتىدەگى مويناق باتىر قۇدا ءتۇسىپ جۇرگەن. امانشىلىق بولسا، كەلەسى جازدا ەل جايلاۋعا شىعا توي جاساماق تۇرلەرى بار. سوعان قىزىمنىڭ جاساۋىن جاساۋلاس دەيدى. قىزدى جاساۋلاعاندا كوك الا جىلقىنى جاۋىپ جىبەرىپ، حيۋا، بۇقار، سايرامنىڭ بازارىن ءبىر ءوزىڭ كوتەرىپ اكەتەر باياعى زامان جوق. ءقازىر قانشا باي بولساڭ دا، ءبىز قۇساعان اۋىل اراسىنىڭ كۇلدى-كومەش ىسمەرلەرىنە كۇنىڭ تۇسەتىن كەز. بي قىزىما التى قانات اق وتاۋدىڭ سۇيەگىن جاساپ، تۇساپ، ءىشىن جاساۋلاپ بەر، التىن، كۇمىستەن بىلەزىك، سىرعا، القا سوعىپ بەر دەيدى. سوعان، مىنە، كۇن جاۋماي سۋ بولىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن تۇتىندەتىپ وتىرعانىمىز.
كوستيۋكوۆتىڭ ەكى كوزى زەرگەردە، قوزىنىڭ قارىنىنداي كىشكەنە كورىكتىڭ اۋىزىندا، لىپ-لىپ جانىپ جاتقان سەكسەۋىلدىڭ شوعىندا، شوق ۇستىندە جىلت-جىلت بالقىپ جاتقان كۇمىس قۇيۋلى كىشكەنە باقىراشتا، جىلقىنىڭ توبىعىڭداي تومپيعان ءتوس پەن كىشكەنتاي اعاش بالعادا.
سول ەكى ورتادا اۋىل شەتىنەن الدەنە شۋ ەتە قالدى. ءاۋىل-ۇيدىڭ ءيتى، بالا-شاعاسى، قاتىن-قالاشى ايقايلاپ-ۇيقايلاپ سولاي قاراي جۇگىردى.
— نە بوپ قالدى؟ — دەپ سۇرادى يۋماش ۇستادان.
— ءبيدىڭ جادىك دەگەن ۇلكەن بالاسى بىلتىر جازدا ۋفاعا بازارشىلاپ بارىپ جۇرگەندە، باياعىدا بىزگە بارىمتا جاساعانسىڭ دەپ باشقۇرتتار ۇستاپ قالعان. ول ءالى سول جاقتا جاتىر. ارتىنداعى ايەلى ەكىقابات ەدى. سول پاقىر بەس كۇن بويى تولعاتىپ اق باعانعا اسىلۋلى تۇر.
اۋىل اراسىنىڭ باقسى-قۇشىناشتارىنىڭ ەم-دومىنان ەشتەڭە شىقپادى. سودان مىناۋ باتىر سۇلتاننىڭ ۇلىسىنا بىرەۋلەر حيۋادان دەيدى، بىرەۋلەر بۇقاردان دەيدى، بىرەۋلەر عيراتتان دەيدى، ايتەۋىر جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن بىلەتىن ءبىر عۇلاما كەلىپ جۇرگەن كورىنەدى. اۋرۋ كىسىگە زىكىر سالادى، بالا پىشەتىن، كىتاپ اشاتىن، بال جوريتىن — ايتەۋىر قولىنان كەلمەيتىنى جوق كىسى دەسەدى. وسى توڭىرەكتەگى عۇزىرلى، قۇسالى كىسىنىڭ ءبارى سولاي قاراي اعىلىپ جاتىر. باتىر سۇلتاننىڭ ۇيىنەن اتتاپ شىقپايدى دەسەدى. تولەباي بي ءۇش كۇن قاتارىنان ات شاپتىرىپ الدىرا الماعان. تالاي جۇرتتى: «بويىڭدا ءبىر شالىق بار، نە جىن، نە كاپىر ازعىرىپ ءجۇر. الدە جۋىق ماڭدا تەرىس وقۋلى بىرەۋ-مىرەۋمەن تاباقتاس بولىپ پا ەڭ. الدە سونىڭ اياق ءىزى تۇسكەن جەرگە نە تابانىڭنىڭ، نە ەتەگىڭنىڭ تيگەنى بار ما؟ نە دە بولسا، بويىڭداعى شالىق اللادان ەمەس، ادامنان بولعان»، — دەپ قاراماي قايتارىپتى. اسىرەسە، وسى باي ۇلى مەن جەتى رۋ اۋىلدارىنان بارعاندارعا: «سەندەردىڭ قونىستارىڭدى ءبىر كەسەپات جايلاپ كەلەدى. ادامدارىڭا عانا ەمەس، مالدارىڭا دا ءقاۋىپ. بيىل ءبىر سيىر دەيتىن جايلى جىل ەدى. توڭىڭ قاتپاي، توعىڭ باسىلماي شىعاتىن جاقسى جىل ەدى. ءبىراق، سونىڭ دا شىرقى بۇزىلايىن دەپ تۇر عوي. تۇمانى مەن تۇماۋ-سۇزەگى كوپ بولا ما قالاي؟ قوتاندارىڭا جۇت ەمەس ىندەت تيەدى مە، قالاي؟» — دەپ كەرگيتىن كورىنەدى. جۇرت: «ويباي، جارىقتىق، كورىپ تۇرىپ قىراسىز با، ەم-دوم، دۇعا ىشىرتكىڭىز جوق پا؟» — دەپ جالىنسا: «بۇل ءبىر تەرىس وقۋدان بولىپ تۇرعان پالەكەت. تەرىس وقۋدىڭ دۇعاسىن قايىرۋ وڭاي ەمەس. نە ماعان، نە وزىڭە ءقاۋىپ بولۋى مۇمكىن. تەرىس وقۋدىڭ كەسىرى ادال مالدىڭ قانىنان كەتپەيدى. ساداقا شالىپ اۋرە بولماڭدار. ول ءۇشىن كونە ءقابىر كورسەڭدەر، سونىڭ شاشى مەن تىرناعىن قۋىرىپ، نە قانىن تامىزىپ ىشىرتكى جاساپ ىشىڭدەر. ءبىر داۋا بولسا، سودان بولادى»، — دەيدى ەكەن. تولەبايعا دا اۋىلىڭنىڭ ماڭىندا ارۋاعىمدى قۇرىستىرىپ تاستايتىن ءىبىلىس ۇيالاعان جەر بار-اۋ دەيمىن، كىرىپ كەلگەنىڭدە-اق ەكى جاۋىرىنىم بيلەپ قويا بەردى دەپ، تەرىس قاراپ كەتكەن ەكەن، دەگەنمەن مىنا ازاپقا ءتۇسىپ جاتقان بەيشارانى اياعان شىعار، كەلىپتى عوي.
يۋماشتىڭ ءىشى قىلپ ەتە قالدى. توبىل مەن ۋفا ماڭىندا ءوسىپ، تاتارشادان از-ماز حابارى بار كوستيۋكوۆتىڭ دا زەرگەردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعان سايىن ىلعي قىزارىپ تۇراتىن جىپسىك كوزى ودان سايىن اپىرەيە ءتۇستى. ءبىراق، مىنا حابارعا قورقىپ ەمەس، قىزىعىپ وتىرسا كەرەك، «بارايىق، كورەيىك» دەگەندەي، سەرىگىنىڭ تاقىمىن شىمشىلاپ ءبىتتى.
— زەردەكە، وندا ءبىز دە بارىپ كورەيىك، — دەدى يۋماش.
— كورىك باسىپ، كۇمىس سوققان كىسىگە ونداي جەرگە بارۋعا بولمايدى، وزدەرىڭ بارا بەرىڭدەر، -دەدى زەرگەر.
جان-جاعى جال-جال شاعىل شۇقىر ويدى اۋزى-مۇرنىنان شىعارا شۇپىلدەي قونعان ۇلكەن اۋىلدىڭ كۇن شىعىس جاق شەتىندە وڭاشالاۋ تىگىلگەن تولەباي ءبيدىڭ وتاۋلارىنىڭ قاسى ىعى-جىعى ادام. ءبىر جاقتارىنان كيمەلەپ بۇل ەكەۋى دە كەلدى. تولعاق ايەل وتىرعان ءۇي ىشىنە ءجۇز سيىردى قاتار جىبەرىپ سۇزگىلەتىپ قويعانداي وز-وزىنەن بۇلكىلدەپ تۋلاپ تۇر. بىرەسە وڭ جاق كەرەگەسى، بىرەسە سول جاق كەرەگەسى شاتىر ەتە قالادى، بىرەسە شىمىرۋلى شي ەسىگى، بىرەسە تۇندىگى جەلپ-جەلپ كوتەرىلىپ بارىپ باسىلادى. بىرەسە وڭ جاق ۇزىگى، بىرەسە سول جاق ۇزىگى ىرسيىپ سىپىرىلىپ كەلە جاتىپ، قايتادان جالپ ەتىپ ورىنىنا تۇسەدى. جۇرتتىڭ بۇل ەكەۋىمەن ەشقانداي ءىسى جوق، ءبارىنىڭ كوزى الگىندە عانا اۋليە ادام كىرىپ كەتكەن اق وتاۋدا. سوعان ەرىپ كەلگەن بىرەۋ بولسا كەرەك، ەڭگەزەردەي بۇجىر قارا اۋىزى جالپىلداپ اڭگىمە سوعىپ تۇر:
— جارىقتىق كەشە ءبيدىڭ شابارمانى كەتكەن بويدا ورىنىنان قارعىپ تۇرىپ، جەر-كوككە سىيىپ وتىرا المادى. كەشكە دەيىن وزىمەن-وزى كۇبىرلەپ سەندەلىپ ءجۇردى دە قويدى، كۇننىڭ قىزىلى باتا سارناعاننان تاڭ اتقانشا سارناپ شىقتى. مانا سارى تاڭنان تۇرىپ الىپ: «كەشەگى تولعاتىپ جاتقان ايەلدىڭ قاسىندا بۇرىن-سوڭدى مەن جولىقپاعان ءبىر جاڭا الباستى تۇر دەسەدى. شاشى سارى، كوزى كوك دەسەدى، ءوزى ىرجاڭداپ ءجاي كۇلىپ تۇرىپ-اق جۇرتتىڭ قول-اياعىن شىرماپ الادى دەسەدى. مەنىڭ پەرىلەرىم كەشە بەسىندە قۇلاعىما سىبىرلادى: «بارما، بارساڭ ءقاۋىپ»، — دەدى. ءبىراق، بارمايىن دەسەم، ارۋاعىم قوزىپ، سۇيەك-سۇيەگىمدى سىرقىراتىپ، وتىرعىزدىرماي بارادى. نە الگى بەيباقتىڭ، نە مەنىڭ سورىم شىعار، بارايىن»، — دەدى. اۋىلدان ەندى ۇزاپ شىعا بەرگەندە، قۇبىلا بەتكە قاراپ: «قايت، قايت!» — دەپ اقىردى، جالىندى، جىلادى، ءبىرازدان كەيىن باسىن شايقاپ: «ءاي، وسى ساپارىمنان امان قايتسام جارار ەدى، ەكى تۇمەن پەرىم بار ەدى، بىرەۋى وڭ قولىمدا، بىرەۋى سول قولىمدا جۇرەتىن ەدى. وڭ قولىمداعى تۇمەندى البەت دەگەن پەرى باسقارادى. ول ايتقانىن تىڭداسام دا، تىڭداماسام دا، قانداي قاۋىپتە دە قاسىمنان تابىلادى. ال سول قولىمداعى تۇمەندى البات دەگەن پەرى باسقارادى. ول البەتتەن گورى قايراتتىراق. ءبىراق قايسار ايتقانىن تىڭداماساڭ «شۋ، قاراقۇيرىق» دەپ تايىپ تۇرادى. سوناۋ قۇبىلا بەتتەگى قارا جولدىڭ باسىنداعى اق توزاڭدى كوردىڭ بە، سول تۇمەنىن شۇبىرتىپ، شاقىرعانىما قاراماي، كەتىپ بارا جاتقان البات، — دەدى. — ەندى، ءبىراق، نە دە بولسا، شىعىپ قالدىق قوي، بارايىق»، — دەدى. جولدا قاراپتان-قاراپ اق تەر، كوك تەر بوپ تەرلەپ كەلە جاتتى، مىنا بەيباقتى بۋىپ تۇرعان الباستى دا تەگىن بولا قويماس. «بەيشارانىڭ پەرزەنت جولىن شىناشاعىمەن باسىپ تۇر ەكەن، سوعان البەتتىڭ ءالى جەتە قويسا، بولار ەدى»، — دەپ ۋايىمداپ كەلە جاتتى.
اق وتاۋدىڭ ىشىنەن ارسى-گۇرسى داۋىس شىعادى. ايەلدە، ءبىراق، ءۇن جوق.
— بەيشارانى الباستى ءالى بۋىپ تۇر. ءتىپتى ءۇنى دە شىقپاي قالدى عوي، — دەيدى ءبىر توپ كەمپىر كۇندىكتەرىن ىسىرىپ قۇلاقتارىن ءتۇرىپ.
سول-اق ەكەن ۇيدەن باسىن ماڭدايشاعا ۇرىپ الگى اۋليە ادام اتىپ شىقتى. بەت-اۋىزىن تەر جۋىپ كەتىپتى. باسىنداعى سالدەسى شەشىلىپ كەتكەن. ەكى شالعايى اشىلىپ كەتكەن. وراق مۇرىنىن جەرگە تىرەپ گۇرس ەتىپ جىعىلعاندا قولىنداعى اسا تاياعى انانداي جەرگە ۇشىپ كەتتى. ءبىر قولىندا سۇيەك ساپتى اق قانجار. جىعىلعاندا ۇشىپ كەتىپ ەدى. ءدال قاسىنا شانشىلىپ كەپ تۇرا قالدى.
جۇرت جارىلا جول بەرىپ كەرى ىعىسىپ كەتتى. اۋليە ادام قارا جەردى قوس قولىمەن بىردەي تومپەشتەپ ءالى جاتىر.
— البات! البات! — دەپ ايقايلايدى دا، قارا توپىراقتى قارس-قارس اساپ شايناي جونەلەدى.
جۇرت جاعاسىن ۇستاپ، كاليمالارىن قايىرىپ تۇر. كەنەت اۋليە ادام ورىنىنان اتىپ تۇردى. سوڭىنداعى قۇلاشتاي شۇبالىپ جاتقان سالدەسىن لاقتىرىپ، الدەبىر ماقۇلقاتتاردىڭ كىشكەنتاي جىلىكتەرىن جىپىرلاتىپ تىزە قاداعان دوڭگەلەك تەلپەكپەن قالدى. سوسىن كىرشىكسىز اپپاق شۇبالعان ماتانى باسىنا قايتا وراي باستادى. ءار وراعان سايىن: «مۇنىمەن، سابىرسىزدىق سەنىڭ اياق-قولىڭدى ماتادىم»، «مۇنىمەن، ءىشتارلىق سەنىڭ اياق-قولىڭدى ماتادىم»، «مۇنىمەن، كورسەقىزارلىق، سەنىڭ اياق-قولىڭدى ماتادىم»، «مۇنىمەن، دۇنيەقوڭىزدىق، سەنىڭ اياق-قولىڭدى ماتادىم»، — دەپ كۇبىرلەپ قويادى. كوستيۋكوۆ ىشىنەن ساناپ تۇر. مىنا كىسىنىڭ ءبىر باسىندا الپىس قۇلاشتاي ماتا جۇرگەن بولدى. سوسىن ول تىكتەلىپ وتىرىپ ۇستىندەگى شاپانىن تۇزەدى. بەلىندەگى كەمەر بەلبەۋىن الىپ: «مۇنىمەن مەنمەندىكتىڭ جولىن كەسىپ، مەيىرىمدىلىكتىڭ جولىن اشام. مۇنىمەن اشۋدىڭ جولىن كەسىپ، سابىردىڭ جولىن اشام. مۇنىمەن ساراڭدىقتىڭ جولىن كەسىپ، ساليقالىقتىڭ جولىن اشام. مۇنىمەن ناداندىقتىڭ جولىن كەسىپ، ءدىندارلىقتىڭ جولىن اشام. مۇنىمەن ءناپسىنىڭ جولىن كەسىپ، قۇدايعا قۇلشىلىقتىڭ جولىن اشام. مۇنىمەن اشقاراقتىقتىڭ جولىن كەسىپ، قاناعاتتىڭ جولىن اشام. مۇنىمەن ءازازىلدىڭ جولىن كەسىپ، اۋليەنىڭ جولىن اشام»، — دەپ جەتى رەت بۋىپ، جەتى رەت شەشتى.
الگىندە عانا باقسى-قۇشىناش سەكىلدى البا-جۇلبا كىسى قايتادان پەرۋايلى ءپىرادارعا اينالدى. مويىنىنداعى توقسان توعىز جيدە تاسىنان ورىلگەن تاسپيىعىن الىپ ساناي باستادى. ءارقايسىسىنا قولى تيگەن سايىن بىردەڭە سىبىرلاپ قويادى.
— جارىقتىقتىڭ مولدالىعى دا مىقتى ەكەن-اۋ! اللانىڭ توقسان توعىز اتىن تۇگەل بىلەدى ەكەن، — دەيدى ءبىر شال قاسىنداعى شالدىڭ قۇلاعىنا.
قاق ورتاداعى بەيتانىس كىسى شارتا جۇگىنىپ مۇلگىپ قالعان. سوياۋداي ۇزىن كىرپىكتەرى كىلگىرىپ، قايمىجىق ەرىندەرى سىپ-سىپ ەتەدى. قولىنداعى دەستەنىڭ شەتىنە شىعا باستاعاندا كەڭ تاناۋى قۋسىرىلىپ، ءىشى-باۋىرى تارتىلىپ اندەتە باستادى.
— ءيا يل-اللاھ يل اللاھ! — دەيدى ول كۇڭىرەنىپ.
— ءيا يل اللا! يل اللا — دەيدى جۇرت جاپا-تارماعاي قوسىلىپ.
— ءيا اللاھ، — دەيدى ول كۇڭىرەنتە سارناپ.
— ءيا اللا! — دەيدى جۇرت قويداي ماڭىراپ.
— ءيا ھۋ! — دەيدى ول داۋسىن سوزىپ.
— ءيا حۋ! — دەيدى جۇرت تا ىلەسىپ.
— ءيا حاق! — دەيدى ول كوزىن اشىپ.
— ءيا قاق! — دەيدى جۇرت تا جامىراپ.
— ءيا ھاي! — دەيدى ول كوزىن ەجىرەيتىپ.
— ءيا قاي! — دەيدى جۇرت باسىن ءيىپ.
— ءيا كايۋم! — دەيدى ول جان-جاعىنا الاقتاپ.
— ءيا كايۋم! — دەيدى جۇرت مۇلگىپ.
— ءيا قاھھار! — دەيدى ول مويىنىن تىكتەپ.
— ءيا قاھھار! — دەيدى جۇرت كوكىرەكتەرىنە قولدارىن اپارىپ.
الگىندە عانا جەر تىزەرلەپ مۇلگىپ وتىرعان پىرادەر بىرتە-بىرتە تىكتەلىپ، جان-جاعىنا جالتاق-جۇلتاق قاراي باستادى. قاراعان سايىن بويى تىكتەلە تۇسەدى. بويىن تىكتەي تۇسكەن سايىن جان-جاعىنا الاقتاي بۇرىلعانىن كوبەيتتى. مويىنى كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن بۇلعاقتاي باستادى. بۇكىل تۇلا بويى قالتىراپ-دىرىلدەپ قويا بەردى. الگىندە عانا ورتالارىندا وتىرعان قويدان قوڭىر تاقۋا قايتادان قاقشاڭداعان قۇدىرەتكە اينالا باستادى. مويىنى قالت-قۇلت ەتكەن سايىن قوس قولىن جۇلىپ الىپ كوزىنە اپارادى، قايتادان جۇلىپ الىپ تىزەسىنە قويادى. ەكى كوزى الارىپ، ويناقتاپ، تىنىم تابار ەمەس. قاۋمالاي قورشاپ تۇرعان جۇرتتى شەتىنەن ىشىپ-جەپ بارادى. سول كوزىن الارتقان كۇيى ورىنىنان ۇشىپ تۇردى. وز-وزىنەن شىرق اينالىپ بيلەپ كەتتى. تۇلا بويى، ۇستىندەگى كيىمى، باسىنداعى سالدەسى تۇگەل دىرىلدەپ كەتتى. قارسى تۇرعان جۇرتقا جەر مەن كوك شىركوبەلەك اينالىپ بيلەپ جۇرگەندەي. ورتاداعى كىسىنىڭ باسى اينالار ەمەس، ۇرشىقتاي ۇيىرىلەدى. ۇرشىقتاي ۇيىرىلگەن سايىن الگىندە عانا سىقيتىپ وراعان سالدەسى بىرتىندەپ شەشىلە باستادى. شەشىلە-شەشىلە شۇبالىپ جەرگە ءتۇستى. سوسىن بەلىندەگى بەلبەۋى قاراپتان-قاراپ سارت ەتىپ اعىتىلىپ جەرگە ءتۇستى. ۇستىندەگى جەڭسىزى جەلبىرەي-جەلبىرەي اۋەلى وڭ قولىنان، سوسىن سول قولىنان سىپىرىلىپ تۇسە باستادى. سوسىن اناداي جەردە شانشۋلى تۇرعان الماس قانجاردى جۇلىپ الدى. سول سەلك-سەلك بيلەگەن كۇيى الارعان كوزىنىڭ الدىنا اپارىپ قاتتى دا قالدى. ول تەسىلىپ قاراعان سايىن الماس قانجار وتتىڭ تابىنا ۇستاعانداي اۋەلى قارايدى، سوسىن كوگەردى، سوسىن قىزارا باستادى، ءبىر ۋاقىتتا ابدەن بالقىپ توگىلىپ كەتەتىندەي بولعان كەزدە «ءپۇپ» دەپ تۇكىرىپ جىبەرىپ ەدى، قىزىل بولات بىج ەتە قالدى. سول شىجعىرىلىپ تۇرعان ىستىق بولاتتى دالاڭداعان شاپانىنىڭ ءبىر شالعايىنا اپارىپ تيگىزىپ ەدى، بىقسىپ كۇيە باستادى. كۇيگەن شۇبەرەكتىڭ ءيسى مۇڭكىپ قويا بەردى. ەندى ول قىپ-قىزىل قانجارعا قايتا-قايتا ءتىلىن تيگىزىپ جالاي باستادى. ول ىستىق قانجارعا ءتىلىن تيگىزگەن سايىن جۇرت ءبىر ىشقىنىپ قالادى. اۋليە قولىنداعى قانجار-دى اق الماسىنان اۋزىنا تىستەپ الدى دا، اق بوز ءۇيدىڭ شاڭىراعىنا ءبىر-اق قارعىدى. اۋزىنداعى قانجاردى قايتادان قولىنا الىپ، كۇنگە بىلەپ، باقىرىپ-شاقىرىپ ءبىراز تۇردى دا، سارناي باستادى. ءوز سارناۋىنا ءوزى قوسىلىپ بيلەي جونەلدى. ول بيلەگەن كەزدە اياعى ءتيىپ كەتكەن كيىزدىڭ ءبارى وز-وزىنەن سىپىرىلىپ تۇسە باستادى. ول بولسا قولىنداعى قانجاردى ەشتەڭەگە تيگىزبەي كۇنگە بىلەپ تۇر. ال اق جۇمىرتقاداي اق وتاۋدىڭ بارلىق باۋى قيىلىپ ءتۇسىپ قىزىل اعاشى جالاڭاشتاندى دا قالدى.
— البات! البات! — دەپ بيلەگەن اۋليە ءالى شاڭىراقتا تۇردى.
اق باقانعا اسىلعان بوپ-بوز ايەلدە ءۇن جوق، ەكى كوزى كوكتە.
— البات! البات! — دەپ اۋليە قۇبىلاعا قاراي ايقاي سالدى.
جۇرتتىڭ ءبارى قۇبىلاعا قارادى. ەشتەڭە كورىنبەدى. سول ەكى ورتادا شاڭىراقتا تۇرعان كىسى توپتىڭ ورتاسىنا قارعىپ ءتۇسىپ، اۋىزى اڭىرايىپ تۇرعان يۋماشتى ورتاعا قاراي سۇيرەلەي جەنەلدى. ەڭگەزەردەي يۋماش قاڭباقتاي ۇشىپ تولعاتىپ تۇرعان ايەلدىڭ الدىنان ءبىر-اق شىقتى.
اۋليە قولىنداعى قىپ-قىزىل قانجارمەن يۋماشتى كوك جەلكەدەن ءبىر-اق قويعاندا شاشىن تىقىرلاپ العان اق سارى باس قارا بىلعارىمەن قاپتاعان ورىس قۇلاقشىننىڭ سوڭىنان جەرگە دومالاپ بارا جاتتى...
اق باقانعا اسىلىپ تۇرعان ايەل شىڭعىرىپ جىبەردى دە ىڭگالاعان بالانىڭ داۋىسى شىقتى. سول-اق ەكەن، ەندى بولماعاندا توپىراققا تومپ ەتىپ تۇسە جازداعان باس ىرسيىپ تۇرعان اۋىز ومىرتقاعا سارت ەتىپ قايتا ورناي قالدى.
اۋليە ادام سىرتقا اتىپ شىقتى دا، بەلدەۋدەگى اتىنا قارعىپ ءمىنىپ، قانجارىن جالاڭداتىپ:
— اينالايىن البات، اينالايىن البات. قۇلدىعىڭ بولايىن البات! — دەپ بىردەمەنىڭ سوڭىنان قۋىپ بارا جاتقانداي، قۇيعىتىپ شاۋىپ الا جونەلدى.
اڭتارىلىپ قالعان جۇرتتىڭ ايەلدەر جاعى جاڭا بوسانعان كەلىنشەككە جۇگىردى، ەركەكتەردىڭ ءبىر قاتارى: «شۇيىنشىلەپ!» تولەبايدىڭ اق بوز ۇيىنە قاراي اتاناقتاپ بارادى، ەندى ءبىر قاتارى يۋماشتى قاۋمالاپ الدى.
— اپىراي، امان قالدىڭ با؟
— امان بولماي، ماعان نە بولىپتى؟
— جەلكەڭنەن قانجارمەن شاۋىپ جىبەرگەندە ءقايتتىڭ؟
— ونىڭ بەت-اۋزىما جاقتىرماي تىرجيىپ قاراعانىن بىلەم، جەلكەمنەن قولىنىڭ قىرىمەن قويىپ قالعانىن بىلەم، باسىمدى بۇعىپ قالعاندا، قاسىمدا تۇرعان ونىڭ كۇڭىرسىگەن تەر ءيسىنىڭ تاناۋىمدى جارىپ كەتە جازداعانىن بىلەم، ايەلدىڭ شىڭعىرعان داۋسى مەن ءسابيدىڭ شىر ەتكەن داۋىسىن ەستىدىم، باسقا ەشتەڭە سەزگەن جوقپىن. تەك مويىنىم ءالى ۇيىپ تۇر، — دەدى يۋماش.
جۇرت ونىڭ سوزىنە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، جالت-جالت قاراپ تاراي باستادى.
بەيساۋبات ەكەۋ اۋىلدىڭ شەت جاعىنداعى زەرگەردىڭ ءۇيىنىڭ بەلدەۋىندە قالعان اتتارىنا ءمىنىپ قوستارىنا قايتتى.
ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەگەن اڭ-تاڭ اۋىل سوڭدارىنان اڭىرايىپ قاراپ قالدى.
يۋماش پەن كوستيۋكوۆتىڭ ايتىپ كەلگەن حابارىنا ورىس ەلشىلىگى قاتتى دۇرلىگىستى. باشقۇرتتار مەن ورىس سولداتتارى ەكەۋىنە كورگەن بىلگەندەرىن قايتالاپ ايتقىزىپ، باستارىن شايقاسۋمەن بولدى. سول ەكى ورتادا-اق ءابىلقايىرعا شابارمان كەلىپ جەتتى. حان ەلشىلىككە بارىپ ەكى جىگىتتىڭ حابارىن ءوز قۇلاعىنان ەستىدى. ەكەۋى دە كوزدەرى اتىزداي بولىپ ابدەن قورقىپ قالىپتى. اسىرەسە، ەلشىدە زارە جوق. سوندا بۇل قالاي بولعانى؟ — دەپ بۇعان جالتاق-جالتاق قاراي بەرەدى. بۇل نە دەسىن، باسىن ءبىر شايقادى دا شىعىپ كەتتى. اناداعى نياز ايتىپ كەلگەن اڭگىمەنىڭ استارى ەندى بەلگىلى بولدى. ورىس ەلشىسىنىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ الىپ، قانىن ينەمەن شاباقتاپ سورىپ الۋ كەرەك دەگەن اڭگىمەنىڭ دە قايدان تاراپ جۇرگەنى ەندى بەلگىلى بولدى. الگى قاڭعىرمانىڭ سالدە وراۋىنا، ءجۇرىس-تۇرىسىنا قاراعاندا حيۋادان كەلگەن ءدارۋىش سياقتى. حيۋانىڭ بەكتاش دارۋىشتەرى عانا ءارى ءپىرادار، ءارى باقسى بولىپ كەلۋشى ەدى. ەندەشە، ونى حيۋانىڭ حانى جىبەرىپ وتىر. انادا بۇنىڭ جىبەرگەن ەدشىسىنە «ماقۇل» دەپ ەدى، ونىسى، انشەيىن، شىعارىپ سالما اڭگىمە بولدى. ءبىراق، ونى ىستەپ وتىرعان ءوزى دەيسىڭ بە؟ الگى يناكتارى15 شىعار. سول پالەلەر-اق بۇنىڭ ارعى پيعىلىن الدىن الا ءبىلىپ قويعانداي، قاي ايلاسىنىڭ دا كۇل-تالقانىن شىعارىپ كەلەدى. كوڭىلىنە وسىنداي وي قاشقاننان حيۋانى دا ءوز ىقپالىندا ۇستايىن دەپ، باياعى ورىستىڭ ەلشىسىن ولتىرەتىن شەرعازى حاندى عۇلامدارى16 ۋ بەرىپ ولتىرگەسىن، ورنىنا ءىنىسى مامايدى اپارىپ تاققا وتىرعىزدىرىپ ەدى، ءدال سول كۇنى جۇما نامازعا بارا جاتقاندا اتى تۋلاپ، ءولتىرىپ كەتىپتى. قاڭعالاقتاعان نەمە قانداي ات ءمىنىپ كەلە جاتقانىمەن دە شارۋاسى بولماسا كەرەك. قايعىلى حاباردى ەستىرتە كەلگەن ەشمۇحامبەت بيگە ايتىپ، وسى باتىر سۇلتاندى حان قىلىپ سايلاتقىزىپ ەدى، جارتى جىلدىڭ ىشىندە قول استىنداعى حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعا الماسىن ءبىلىپ، باسى اماندا قۇتىلايىن دەپ، ءبىر كۇن تۇندە قورعاننان ارقان ۇستاپ سالبىراپ ءتۇسىپ، ەلگە قاشىپ كەلدى. ونىڭ ارتىنان حان قويۋعا قازاق اراسىنان تورە ىزدەپ كەلگەن ەشمۇحامبەت بي مەن جۇماقۇل اتالىققا وسى كۇنگى جولبارىستى ەرتىپ جىبەرگەن-دى. جولبارىستىڭ قىزى بۇنىڭ ەكىنشى بالاسى ەرالىعا ايتتىرۋلى-تۇعىن. ەندى، مىنە، حيۋانى اشسا الاقاندارىندا، جۇمسا جۇدىرىقتارىندا ۇستايتىن يناكتار مەن عۇلامدار بۇنىڭ قۇداسىن دا قولعا الا باستاعانى عوي. ءيا، ولار ورىستىڭ جاقىنداعانىنان قورقادى. بۇگىن قازاق دالاسىنا كەپ ات باسىن تىرەسە، ەرتەڭ حيۋادان ءبىر-اق شىعارىن بىلەدى. حيۋادان شىقسا، باياعى داۋلەتكەرەي بەكتىڭ كەگىن ءولىپ قالعان شەرعازى حاننان ەمەس، ونىڭ قولىمەن وت كوسەپ، ءالى ءتىرى جۇرگەن وزدەرىنەن قايتارارىن بىلەدى. سوندىقتان دا، قازاق حانىنىڭ پاتشاعا ءوز ەركىمەن باعىنام دەگەن اڭگىمەسىن ولار قايدان جاقتىرا قويسىن. ءبىر كەزدە وزدەرى بىلعانعان قارا قانعا ەندى قازاقتاردىڭ قولىن مالماق قوي. سوندا تاپقاندارى باتىر سۇلتان بوپ شىقتى. سۇلتاننىڭ سوندا ءبىر كەزدە ءوزى قاشىپ كەتكەن تاققا قايتادان جەمساۋى بۇلكىلدەي باستاعانى ما؟ الدە... الدە... باتىردى ايداپ سالىپ جۇرگەن حيۋالىقتار ەمەس، ولاردى ايداپ سالىپ جۇرگەن وسى باتىردىڭ ءوزى بولماسىن. وعان ءقازىر ءابىلقايىردىڭ تاسىنىڭ ورگە دومالاماعانىنان باسقا نە كەرەك! ارام پالە ءابىلقايىردىڭ بيىل نەگە بۇلاي قاراي جىلىسىپ كەتكەنىن بايقاپ قالعان بولدى-اۋ. ەگەر قازاق اراسى ءبۇيتىپ ىرسيا بەرسە، حيۋا حانى مەن قاراقالپاق حانىن ازعىرىپ، انت قاعازعا قول قويعىزىپ، اق پاتشانىڭ ەلشىسىن امان-ەسەنىندە قالماق ۇلىسىنا جەتكىزىپ سالماق ەدى. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ اق پاتشاعا دەگەن پەيىلىنىڭ دۇرىس ەكەنىن ءبىلدىرىپ، ونىڭ بولاشاق شاپاعاتىنان ءبىر ءوزى عانا دامەتپەك ەدى. ەگەر ورىس مەملەكەتى اقىر ءتۇبى مىناۋ وزىنە قوڭسى جەرلەرگە ءبارىبىر قول سالاتىن بولسا، ونىڭ الدىندا كوشكەن باتىر سول ويىن ءبىلىپ قاپ: «مىنا ورىستار سەندەردەن ءوش العالى كەلە جاتىر»، — دەپ حيۋالىقتاردىڭ شابىنان ءتۇرتىپ جۇرگەن بولدى عوي. حورەزمدەگى كوپ حازىرەت: «ولاي بولسا، اتاسى مۇسىلمان عوي، قازاقتاردىڭ ءوزىن ايداپ سالايىق!» — دەپ الگى الا بۇلىگىن وسىندا جۇمساعان عوي. ونىڭ بۇل جاراپازانىنان بىردەڭە شىعار-شىقپاس، ءبىراق، ءبۇيتىپ اڭىس اڭدىپ تىم-تىرىس جۇرە بەرۋگە بولمايدى ەكەن. ول نەمەلەر ەرتەڭ قاراقالپاقتىڭ دا اۋىزىن تەرىس اينالدىرىپ قويسا، ءىستىڭ ارتى ناسىرا شابادى ەمەس پە؟! ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
باتىر ورىسقا باعىنۋعا قارسىمىن دەپ تە، جاقپىن دەپ تە ايتقان جوق قوي. ەندەشە سونىڭ وزىنە كۇش سالۋ كەرەك. اق پاتشانىڭ ەلشىسى: «ءبىر كەزدە پەتر پاتشاعا حات جازعان قايىپ حاننىڭ بالاسى بار دەپ ەدى، قايدا ءجۇر؟» — دەپ سۇراپ جاتىر دەسە، باققۇمار نەمەنىڭ اياعى سالاقتاپ ءوزى-اق جەتىپ بارۋى مۇمكىن-اۋ! ويتسە، اۋزىنان قاعىنىپ، قازىرگى وداقتاستارىنىڭ الدىندا بەتىنە شىركەۋ تۇسەدى. ال، وعان يلىكپەي قويسا، اق پاتشانىڭ ەلشىسىنىڭ الدىندا ءوز بەتىن ءوزى اشىپ الادى. ءابىلقايىر ءۇشىن ونىڭ ەكەۋى دە پايدا! ەگەر اق پاتشاعا انت بەرىپ جاتسا، قاراقالپاقتاردىڭ قولىنداعى تۇتقىن باشقۇرتتاردى بوساتىپ اكەلۋگە سونى جۇمساتادى، ورىس مەملەكەتىنە ادال قىزمەت اتقارار، اتقارماسى سوندا بەلگىلى بولادى. ءويتىپ باتىردىڭ ءوز قولىمەن ءوزىن ماتاۋدىڭ ءساتى تۇسسە، مىناۋ كىشى ءجۇز اراسىنداعى تولقۋدىڭ دا ىنىنە وزىنەن ءوزى سۋ قۇيىلار ەدى. ورتا جۇزدەگى جادىك تۇقىمىنا دا «نەمىز كەتىپ بارا جاتىر» دەپ ات شاپتىرىپ كورۋگە بولار ەدى. نە دە بولسا، كوڭىلى ىڭعايلاس بيلەردى تاعى ءبىر جيىپ اقىلداسپاسا بولمايدى ەكەن. اناداعى ءداۋىمباي بيدەن حابار بولماي كەتتى. تايماستى كوپ ۇزاتپاي بوساتىپ الماسا، ورىس ەلشىسىنىڭ انا جولعى رايىنان اينىپ كەتەر ءتۇرى بار.
ءابىلقايىر دەرەۋ بوكەنبايعا، ەسەتكە، قۇداينازارعا، وزىنە جاقتاس بيلەرگە ات شاپتىردى.
اراعا بىرەر كۇن سالىپ شاقىرىلعان بيلەردىڭ ءبارى جيىلدى. ءابىلقايىر ولارعا باتىردىڭ اۋىلىندا حيۋا ادامى بار ەكەنىن، ونىڭ ەل اراسىنا ۋاعىز تاراتىپ جۇرگەنىن ايتىپ بەردى. ونى بيلەردىڭ كوبى بىلەدى ەكەن. كوپشىلىك ءابىلقايىردىڭ ايتقانىن قوستادى. «بۇعان ەلشى قالاي قارايدى؟» — ەكەن دەپ بوكەنبايدى سويلەستىرىپ كورىپ ەدى: «وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر عوي!» — دەپتى. جۇرت باتىرعا بوكەنباي مەن نۇرالى سۇلتاندى جۇمسايتىن بولىپ كەلىستى.
بوكەنباي مەن نۇرالى باتىردىڭ اۋىلىنداعى اۋليەنى قوڭسى اۋىلداردان بىرەۋ-مىرەۋ شاقىرتا قويماس پا ەكەن دەپ حابار توستى. باتىر سۇلتاننىڭ ۇيىندە وتىرعان مەيماننىڭ دەگەنىنەن شىعا الماي قالۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. ال، ول جوق بولسا، اق پاتشانىڭ ەلشىسى قايىپ حاننىڭ بالاسىن ىزدەتىپ جاتىر دەگەن حابارعا قولق ەتە قالۋى عاجاپ ەمەس-تى. بۇل ىسكە ءابىلقايىردىڭ ارالاسى بارىن سەزدىرمەي، ونىڭ ەركىنەن تىس بولىپ جاتقان شارۋا قىپ كورسەتكەندەرى ءجون. سوندا ول: «قاپ، بالەم، سولاي ما ەكەن؟ سەندەر قانشا كوز تاساعا تىقپالاپ باققانمەن، اق الماستىڭ سىنىعى قاپ تۇبىندە جاتا ما!» — دەپ ءابىلقايىردى مۇقاتۋ ءۇشىن-اق اتقا قونادى.
ءبىر اپتا بويى شەكتىلەر اۋىلىنان حابار توسقان بوكەنباي باتىر مەن نۇرالى سۇلتان كەلگەن ءپىراداردى شومەكەي اۋىلدارى شاقىرتىپ كەتتى دەگەندى ەستىپ، سول بويدا سالىپ ۇرىپ جەتىپ بارىپ سۇلتاننىڭ ۇيىنە تۇسە قالدى. نۇرالىنىڭ دىمى ىشىندە بوپ، بوكەنباي سويلەدى.
— ال، سۇلتان بىزدەن ءبىر اعاتتىق بولىپتى. اق پاتشانىڭ ەلشىسى ءابىلقايىر حاننىڭ ماڭىندا باياعى پەتر پاتشاعا حات جازاتىن قايىپ حاننىڭ بالاسى جايلايدى دەپ ەدى. وعان حابار تيمەي جاتىر ما، نەگە ات ءىزىن سالمايدى دەپ سۇراعانى. ءبىز: «ويباي، ول سۇلتان باياعىدا الدىڭىزدان شىقتى عوي!» — دەپ ەدىك. ەندەشە، نەگە جوندەپ تانىستىرمادىڭىزدار. مەن بىلمەي قالدىم عوي!» — دەپ رەنجىدى.
مامبەت مىرزا كۇندە-كۇندە قۇلاعىمىزدى قاجاي بەرگەن سوڭ، مىنا سۇلتان ەكەۋمىز سونىڭ «كەلىپ كەتسىن» دەگەن سالەمىن اكەلىپ وتىرمىز.
الپامساداي قارا تورى سۇلتاننىڭ ءدوڭ ماڭدايى جالتىراپ قويا بەردى. ءبىراق، بەت-اۋزى بەلدەي نەمە الاقانداي الا كوزىن جارعا وسكەن قاراعانداي قالىڭ بىتكەن جۇندەس قاباقتىڭ استىنا جاسىرىپ تومسىرايىپ وتىرىپ الدى.
— قايىپتى كەرەك قىلماعان اق پاتشاعا باتىر كەرەگىپتى دەيسىڭ بە؟ «سونداي ءبىر سۇلتان بار ەدى، شاقىرىپ سويلەسسەڭىز قايتەدى؟» — دەپ جۇرگەن وزدەرىڭ شىعار.
— جوق، ەلشى تەك بىزگە عانا ەمەس، سىزگە دە وكپەلەپ جاتىر. «ورىستىڭ تالاي ەلشىسىن قابىلداعان اتالى تۇقىمنىڭ ۇرپاعى بولا تۇرىپ، وزدەرى تالاي سىي-سياپاتىن كورگەن اق پاتشا سارايىنىڭ الىستان كەلگەن وكىلىنە ارنايى كىرىپ سالەمدەسىپ شىعۋعا دا جاراماعانى ما؟» — دەپ الدەنەشە رەت ايتتى. ەندى بارماساڭىز نە ويلاپ قالاتىنىن كىم ءبىلىپتى. اڭگىمەسىنە قاراعاندا ءسىز ونىڭ ات باسىن تىرەپ كەلگەن ەكى كىسىسىنىڭ ءبىرى سياقتىسىز.
سۇلتان ءبىراز سازارىپ وتىرىپ:
— جارايدى، ول مىرزاعا دا وكپەمىز جوق ەمەس. ءبىراق بارىپ ايتايىن، — دەپ اتىنا ءمىنىپتى.
ءتۇس قايتا ەلشىنىڭ ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە ات بايلاپ، ەسىگىنەن اتتاماي جاتىپ:
— اق پاتشا ءبىزدىڭ قازاقتاي ۇلى تابان ىرگەلى جۇرتقا ءجون بىلمەيتىن، جوسىق بىلمەيتىن نوقاي كىسىنى ەلشىلىككە جۇمسامايتىن شىعار دەۋشى ەدىك. الدە اۋىل اراسىنىڭ اق سايتانى ارالاستى ما ەكەن؟ ءسىز كەلگەلى قوستىڭ سىرتىنا شىعىپ، ات ءمىنىپ، مال قاراپ جۇرگەن كەز كەلگەن مايتىماقتى قول بۇلعاپ شاقىرىپ الىپ، يىعىنا شاپان جاۋىپ، قولتىعىنا سىباعا قىستىرىپ جىبەرىپ جاتىر دەپ ەستيمىز. مىنا كىشى جۇزدەگى تىزگىن ۇستاپ وتىرعان ەكى «ارقار» ۇراندىنىڭ بىرەۋى عوي دەپ، ءوزىمدى سىيلاماسا دا، پەتر اعزاممەن حات الىسىپ تۇرعان اكەم قايىپ حاننىڭ ارۋاعىن سىيلاپ، مەنى دە شاقىرىپ، ىقلاس بىلدىرەتىن شىعار دەپ ءبىراز توستىم. مامبەت مىرزانىڭ، ەڭ بولماسا، ءولى-تىرىمىزدى بىلگىسى كەلەتىن سىڭايى كورىنە قويمادى. سوسىن مىنا بالدىزىم مەن بوكەنباي باتىرعا: «سونىڭ ءوزى نەعىلعان نەمە. اۋسەلەسىن كورەيىك، اپارىڭدارشى!» — دەپ ادەيى ءوزىم ەرىپ كەلىپ وتىرمىن، — دەپتى.
بۇنداي ءسوز ورىستىڭ ەلشىسىنىڭ كوڭىلىنەن ونشا شىعا قويماسا كەرەك. ول دا ءجۇزىن جىلىتپاي تىمسىرايا سويلەپتى.
— سۇلتان، ءجون بىلمەستىكتىڭ قايدان بولىپ جاتقانى، كىمنەن بولىپ جاتقانى ءبىر ءتاڭىردىڭ وزىنە ايان شىعار. الگى ءسىز ايتقانداي ىزدەپ كەلىپ الاپا الىپ جاتسا، قارا الىپ جاتقان شىعار. ال وزدەرىڭدەي ءجون كورگەن، جوسىق كورگەن اق سۇيەكتەر الىستان كەلگەن وزىمىزدەي اسىل ءناسىل التىن ءتاجدىڭ وكىلى عوي دەپ وزدەرى ىقىلاس ءبىلدىرىپ، تورلەرىن كورسەتىپ جاتىر. سودان دا ما، باتىر سۇلتان وسى ۇلىستاعى حاننان كەيىنگى جولى سىيلى كىسى ەدى، ىرگەسىنە كەلىپ ايلاپ جاتقاندا، كىرىپ-شىقپاعانى تەگىن ەمەس شىعار، ءبىراق، ءوزىم ىزدەپ بارسام، التىن ءتاجدى پاديشانىڭ باسىن كىشىرەيتكەن بولارمىن، الدىما شاقىرىپ اپ، سىي تارتسام، اسىل سۇيەك سۇلتاننىڭ باسىن كىشىرەيتكەنىم بولار، ءالى كۇنگە كەلمەگەنى نە مەنىڭ ءوزىمدى، نە مەنى ەلشى قىپ جۇمساپ وتىرعان التىن تاقتى مەنسىنبەي، ادەيى كوزگە ىلمەي وتىرعانى شىعار دەپ، قولعا ۇستاي كەلگەن ازعانتاي سىي-سياپاتىمدى جۇمساپ قويىپ ەدىم. قاپ، ىڭعايسىز بوپ قالعانىن قاراشى، — دەپتى.
باتىر سۇلتان قانشا اتاسىن بۇلداپ، استامسىپ سويلەگەنىمەن تاپ وسى ارادا اياعىنان شالدىرىپتى. اتا-بابا، ارۋاق، تەك دەگەن دە الىسقا قىستاتىپ قويعان مالىڭ سياقتى عوي. سانىن ايتىپ، ايبارىمەن قورقىتپاساڭ، كەرەك كەزىندە تابىلا بەرمەيدى. ال، اقىل دەگەن جارىقتىق، كەرەك جەرىندە ورىنىمەن جۇمساي قوياتىن، قولعا ۇستاپ وتىرعان قوڭىر قوشاقانىڭ سەكىلدى. ءبىراق، باتىر سۇلتاننىڭ ول جاعىنان ىرگەسى تىم جۇتاڭداۋ ەدى. سونى بىردەن سەزدىرىپ الىپتى.
— بالكىم، باسقا جۇرتتاردىڭ سالتى سولاي بولسا سولاي شىعار. بىزدە ونداي سالت جوق. مەيمان كىسى كەلە جاتقان ادامىنىڭ كوڭىلىن ەلەپ، ءوزى كادەلەي كەلەتىن ەدى، — دەپتى.
ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەرى عوي. سونى ءتۇسىنىپ قالعان ەلشى كوزىنىڭ استىمەن بوكەنبايعا قاراپتى. بوكەنباي مەن نۇرالى جەلكەلەرىن قاسىپتى.
— اق پاتشانىڭ ءوزىن سىيلاعان كىسىگە سىيى دا، قوشامەتى دە، تارتۋ-تارالعىسى دا جەتەدى. ءبىراق، جەر-اياعى الىس. قىستىڭ كوزى قىراۋ. كوپ ەشتەڭە اكەلە الماپ ەدىم، — دەپ تيەۆكەليەۆ ساندىعىن اشىپ، ەلۋ سومعا مولشەرلەپ، الدىن الا ولشەپ-كەسىپ قويعان ءبىر بۋما ماتانى سۇلتاننىڭ الدىنا تاستايدى. باتىر وعان ەڭكەيە قويمايدى. مەيمانىنىڭ قاباعىن بايقاعان ەلشى تاعى دا سونداي ءبىر بۋما تاستايدى. سۇلتان سوندا بارىپ ەڭكەيىپ:
— ءابىلقايىردىڭ ۇيىندەگى حانىمعا اق پاتشانىڭ ءوزى كيەتىن قامقادان كويلەك اكەلىپتى دەپ ەستىدىك. ول تورەنىڭ قاتىنى بولسا، ءبىزدىڭ ايەلىمىز تورەنىڭ قىزى، مىنانىڭ ىشىندە ونىڭ نەعىپ سىباعاسى جوق، — دەپتى.
ەلشى تاعى دا ساندىعىنا ەڭكەيىپ ءبىر كويلەكتىك قامقا تاستاپتى. سوسىن نۇرالى سۇلتانعا قاراپ، وعان دا ەلۋ سومنىڭ ماتاسى مەن ءبىر كويلەكتىك قامقا تاستاپتى. جاس سۇلتان وڭ قولىن كەۋدەسىنە اپارىپ، باسىن يەدى.
ەكى سۇلتان جەر تىزەرلەپ قۇرانعا جۇگىنىپ، انت قاعازعا قول قويادى. باتىر سۇلتان پاتشاعا جىلىنا مىڭ تۇلكى، مىڭ قارساق، حانزادا — مىڭ تۇلكى جاساق تولەپ تۇراتىن بولىپ ۋادە بەرەدى.
باتىردىڭ ەلشىگە بارعانىنان، ەلشىنىڭ باتىردىڭ كەلگەنىنەن قانداي قاناعات العانى بەلگىسىز، ال الگى حاباردى ەستىگەندە ءابىلقايىردىڭ ارقاسى ءبىر جازىلىپ قالدى. باياعىدان بەرى مىنا دالاداعى تالاي جۇرت «ول قايتەر ەكەن» دەپ جالتاقتاپ قاراپ وتىرعان ءبىر ادامى باتىر ورىس ەلشىسىنە ءوز اياعىنان بارىپ انت بەرىپتى دەگەن حابار تەك كىشى جۇزگە عانا ەمەس، كۇللى قازاققا تاراپ كەتەدى. كۇنى كەشە اق پاتشانىڭ ەلشىسىنە يلىكپەستەي بولىپ وتىرعان تالاي-تالاي رۋ باسىلارىنىڭ كوڭىلىنە وي تۇسەدى. باسقانى قويعاندا، وسى ۋاقىتقا دەيىن قارا مەن بايىمبەتتەن باسقاسى تىرپ ەتپەي وتىرعان التى شەكتىنىڭ مىنا حاباردى ەستىگەسىن قايتەتىنىن كورۋ كەرەك. اناداعى داۋىمبەك بايدان دا حابار شىقپاي كەتىپ ەدى. سىرلىباي مىقتى بولسا، ەندى شىداپ كورسىن. ۇلىس بەگىنىڭ ءوزى كەپ انت بەرگەنىن كورىپ-بىلىپ وتىرىپ، قالاي تىرپ ەتپەي قالار ەكەن. بۇرىن تەك باتىردىڭ قاس-قاباعىنا اڭداپ قولى بايلانىپ وتىرعان التى شەكتى ەندى سىرلىباي مەن بابيگە بولا وشارىلىپ قالا قويار دەيسىڭ بە؟
تيەۆكەليەۆ ءۇشىن بۇعان دەيىن باتىر سۇلتاننىڭ كەلمەي جاتقانى قانداي جۇمباق بولسا، مىنا كەلىپ-كەتكەنى دە سونداي جۇمباق كۇيىندە قالا بەردى. سوندا پالەن ايدان بەرى قىرىن قاراپ ءجۇرىپ العاندا نە ءبىتىردى؟ ەندى ءوز اياعىنان سالاقتاپ كەلىپ انت بەرگەندە نە ءبىتىردى؟
ەلشى باتىر سۇلتان انت بەرىپ كەتكەسىن ءۇش كۇن بويى ويلانىپ وسى ءبىر قاراپايىم سۇراقتىڭ جاۋابىن تابا المادى. قانشا ويلانسا دا تىلىنە:
— قىزىق جۇرت! — دەگەننەن باسقا ءسوز تۇسپەي قويدى.
انت قاعازداعى كۇمىس مورلەردىڭ كۇيەلەش-كۇيەلەش ىزدەرى مەن بارماقتاردىڭ تابىنا قاراپ وتىرىپ كۇلىپ قويدى. قويىلعان قولدىڭ سانى جەتپىسكە جاقىنداپ قالىپتى. ءبىر-اق، مىناۋ بۇگىن كۇلكى، ەرتەڭ تۇلكى بولىپ سىناپتاي سۋسىپ وتىرعان حالىقتىڭ قاي قىلىعىنان ءپاتۋا تابارسىڭ. ولاردىڭ وزدەرىندە نە ءپاتۋا تۇر، سوزدەرىندە نە ءپاتۋا تۇر...
وسىنداي ءبىر ءدۇدامال ويلاردىڭ قۇشاعىندا وتىرىپ باسى قاتىپ كەتكەسىن ءبىر اۋىق سىرتقا شىعىپ تازا اۋا جۇتىپ قايتايىن دەپ تابالدىرىقتان ەندى اتتاي بەرگەندە... ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. اناداي جەردە قاۋقىلداسىپ ون شاقتى اتتى كەلەدى. الدىڭعى جاقتارىنداعى ەكى باران اتتىڭ ءبىرى جۋىردا عانا كەلىپ كەتكەن ءداۋىمباي دا، قاسىنداعى... تايماس. الپامساداي تايماس قۋ تاياقتاي بولىپ قالىپتى. انادايدان ىرسيىپ كۇلىپ كەلەدى. ەكەۋىنىڭ سوڭىندا ون شاقتى اتتى. ءبارى دە تارالعىلارىن ءۇزىپ جىبەرەتىندەي شىرەنە تەبىنىپ-تەبىنىپ الىپتى. قاق ورتاداعى كوك الا اتتىڭ ۇستىندە دوڭكيىپ وتىرعان الگى اتى شۋلى سىرلىباي بولماسىن. قالعان جۇرتتىڭ بورىنە توبەلەرىنەن ءتونىپ شەكەلەۋى جامان ەكەن. باسىندا قۇلاعى سالپاقتاعان تۇلكى تىماق. ۇستىندە بۋراداي قاسقىر ىشىك. جەلسوقتى تومپاق ءجۇزى قىزىل ماقپالداي بوپ كۇرەڭىتىپ تۇر. توماعا كوزى وڭمەنىڭنەن وتە قارايدى. قايتا، ات ۇستىندە جيناقى وتىرا ما، ەڭگەزەردەي دەنەسى تاپ ونشا كوزگە شالىنا قويماپ ەدى. ءۇيىنىڭ جەلكەسىنە كەپ دۇڭك ەتىپ تۇسە قالعاندا قول-اياعى سەرەيگەن كوك سۇر ات ونىڭ ەمشەگىنە زورعا جەتىپ تۇردى.
تيەۆكەليەۆ اشەيىن سالەم مەزىرەت جاساپ سالقىن امانداستى. مەيماندار ۇيگە كىرىپ تورگە وزدى. تايماس ەلشىمەن قۇشاقتاسىپ كورىسىپ، كورشى ۇيدەگى سەرىكتەرىنە كەتتى.
جۇرت جايعاسىپ بولعاسىن ءداۋىمباي ءسوز باستاپ مەيماندارمەن تانىستىردى.
تيەۆكەليەۆ تايماستى وزدەرى ءبىلىپ بوساتقاندارىنا راقمەت ايتىپ، كەلگەن كىسىلەرگە ءبىر-بىر ورام كوك شۇعا سىيعا تارتتى.
مانادان بەرى قاق توردە مۇرىنى قولاقپانداي بوپ قاقىرايىپ وتىرعان سىرلىباي شاڭق ەتە قالدى.
— ءاي، ءداۋىمباي، — دەدى ول. — ايت مىنا نوعايىڭا... بۇل نەمە ءبىز كەلگەندە نەعىپ تاۋىققا جەم شاشقانداي شوپەكتەي قالعان. انا ساندىعىنا قولىن باتىرا تۇسسە، تۇبىندە شايان جاتقان جوق شىعار، شاعىپ الماس. قاسىنداعى مىناۋ جۋىندى ءىشىپ سەمىرىپ، ەسىرگەن باشقۇرتتاردىڭ بۇدان ءۇش جۇما بۇرىن نەمەرە ءىنىمدى ولتىرگەنىن ۇمىتىپ قالا قويدى دەيسىڭ بە؟ قازاقتىڭ ساندا جوق جانى، ساناتتا جوق ازاماتى بولمايدى. قانعا قان، جانعا جان دەپ ءبىر باشقۇرتىن ۇستاپ الىپ، ەرتەڭ قىرقىن بەرەتىن كۇنى قارالى وشاقتىڭ باسىنا اپارىپ، ماڭدايىن قۇبىلاعا قاراتىپ، كەڭىردەگىنەن شالىپ، قارا قانىن شاشايىن دەپ ەدىم، ءبارىڭ كەپ «اكە-كوكەلەپ» قولىما جابىستىڭدار. «شىرىق بۇزسا، سولار-اق بۇزسىن، ءبىز ەرتەڭ ەلدىڭ بەتىنە شىركەۋ سالمايىق»، — دەدىڭدەر. اعايىن عوي، جامان بولسىن دەپ تۇرعان جوق شىعار دەپ ايتقاندارىڭدى قىلدىم. سونداعى جاساعان جاقسىلىعىمنىڭ قيۋازى مىناۋ بەس ەلى كوك شۇبەرەك بولعانى ما! قازاقتىڭ بەتىنە شىركەۋ تۇسىرمەيمىن دەپ، قاعىندى الىپ قارايعان جۇرەگىمنىڭ جارتى قانىن جەرگە توگىپ، قولىما ءتۇسىپ تۇرعان قاندىقول قاراقشىعا كەشىرىم جاساپ، كەڭپەيىل بولعانىمدا، ەرتەڭ، ەڭ بولماسا، يىعىم جارقىراپ بارمايتىن بولسا، ەلگە نە بەتىمدى ايتام، ويباي-اۋ، اعايىن ەكەن دەسەم، وڭشەڭ جاۋ ما ەدىڭدەر، تۇگە! ءبۇيتىپ جەرگە قاراتىپ شىعاراتىن جەرگە باستاپ اكەلىپ، ءداۋىمباي، مەندە نەمەنە، الا الماي جۇرگەن ءوشىڭ، قايتپاي جۇرگەن كەگىڭ بار ما ەدى! ءتىلىندى الدىرا المايتىنىڭ بار، شارعاڭ جەتپەيتىن جەردىڭ داۋ-شارىنا نەگە ارالاساسىڭ؟! تيەۆكەليەۆ ءلام-ميم ۇندەگەن جوق. سىرلىبايدىڭ الدىنا تاعى دا ەلۋ سومنىڭ ماتاسىن تاستادى. داۋكەس ءبيدىڭ الگىدەن گورى ءجۇزى جىليىن دەدى. ءبىراق ءالى دە كوڭىلىنىڭ ءبىر ورتاسى بارداي مىرس ەتىپ قويدى.
— ءپالى، بۇلارىڭدى مەن انا جاقتا قاندى قول قاراقشىنى اياعىنان تىك باستىرىپ اپارىپ، ون ەكى جىلىگىن، وتىز ومىرتقاسىن، قىرىق قابىرعاسىن ساۋدىراتىپ تۇگەل ساناپ بەرگەندە قولتىعىنا نە قىستىرىپ قايتار ەكەن دەپ جالاڭداپ جولىما قاراپ وتىرعاندارعا تاراتىپ بەرەم عوي! سوندا مەنىڭ ءوزىم شە... وت توسەپ، وق كوسەپ جۇرگەندە ءيىنىم قۋراپ قۇر قول بارام با؟ ماعان بەرسەڭ، انا ۇستىڭدەگىدەي اسىل جاعاڭنان بەر. كوك الا شۇبەرەكتى جۇرت سەنەن تۋعانىنان ايىرىلىپ باۋىرى كۇيمەي-اق «اسسالاۋماعالەيكۇم» — دەپ الدىڭا كىرىپ شىققانى ءۇشىن دە كيىپ جاتىرعان كورىنەدى عوي...
ەلشى ءۇن-تۇنسىز ورىنىنان تۇردى. بەلىندەگى دوڭمەنت بەلبەۋىن شەشىپ ءبيدىڭ الدىنا تاستادى. سوسىن القىزىل ماۋىتى شەكپەنىن شەشىپ، يىنىنەن ءبىر سىلكىپ، الگى بەلبەۋدىڭ ۇستىنە تاستادى. سوسىن كۇرەڭ بارقىت بەشپەتىن شەشىپ ۇسىندى.
— ءپالى، باياعىدان بەرى وسىلاي ىستەمەدىڭ بە؟ — دەدى سىرلىباي الدىنداعى ءۇيىلىپ جاتقان دۇنيەنىڭ ءبارىن وزىنە قاراي ىسىرا تارتىپ.
ساقال-مۇرتى سەلتيگەن داۋكەس ءبيدىڭ قىزارا بورتكەن جالپاق بەتى بىرەۋ مايلاپ كەتكەندەي اياق استىنان جىلتىراپ قويا بەردى.
— ءيا، دەيمىن-اۋ، مۇنداي مارتتىك جاساپ تۇرىپ، نە قارا ايداپ قايتپاسام، نە جاعا كيىپ قايتپاسام، ەرتەڭ كىم كورىنگەن كوزىمە شۇقىپ جۇرگىزبەيدى عوي.
سول ەكى ورتادا ەسىك تۇرىلە اشىلىپ:
— اسسالاۋماعالايكۇم، — دەپ ءبىر توپ كىسى ساۋ ەتە قالدى.
قاق الدارىندا — ءابىلقايىر حان، ورتالارىندا قالماق تىماقتى قىسىق كوز بىرەۋ، ون بەس شاقتى اقساقال-قاراساقال كىرىپ جەتىپ كەلدى.
توردە وتىرعاندار وڭ جاققا قاراي ىسىرىلىپ كەيىن كەلگەندەرگە ورىن ىعىستى. اماندىق-ساۋلىق سۇراسا كەلگەندە حاننىڭ قاسىنداعى شەرىن دوندىكتىڭ ەلشىسى بولىپ شىقتى. ورتا جۇزدەگى سامەكە حانعا بارادى ەكەن. جولداعى باي ۇلى اۋىلدارىنا قونعان ەكەن، ولار ورىستىڭ ەلشىسى كەلىپ جاتىر دەپ، ءابىلقايىرعا اكەلىپتى. ءابىلقايىر مىناۋ داۋكەس بيلەر اتتانىپ كەتپەي تۇرعاندا، ۇستەرىنەن باسايىن دەپ وسىندا ەرتىپ كەلىپتى.
مىناۋ بەيساۋبات قوناق قالماقتىڭ ەلشىسى دەگەنگە جۇرت وشارىلا ءتۇستى. مەيماننىڭ شەشىنىپ، اماندىق-ساۋلىق سۇراعانىنا دا مۇرشا بەرمەي، جان-جاقتان سۇراق جاۋدىرا جونەلدى. ءبارىنىڭ بىلگىسى كەلەتىنى — قالماقتارعا ورىس پاتشاسىنىڭ قانداي جاقسىلىق جاساپ وتىرعانى. شەرىن دوندىكتىڭ ەلشىسى بار ونەرىن سالىپ باقتى. ونىڭ ايتىپ وتىرعاندارىنىڭ مىناۋ ءابىلقايىر مەن بوكەنبايدىڭ ايتىپ جۇرگەندەرىمەن ءدال كەلگەنىنە كوبىسى-اق تاڭعالىپ وتىر. اڭگىمەنىڭ باس كەزىندە قالماق ەلشىسىنىڭ سوزىنەن وتىرىك تاپقىسى كەلىپ، اياقتان شالىپ مۇقاتىپ، كەكەپ-موشقاپ باققان كەر اۋىزداردىڭ دا بىرتە-بىرتە مىسقىلشىل مىسىق مۇرتتارى سالبىراپ، كوزدەرىنە جىلت قاشا باستادى.
— نە دەسەڭدەر دە، وزدەرىڭ بىلىڭدەر. ءبارىڭنىڭ دە ەستىپ-كورگەن جەرلەرىڭدەگى ەكى ۇلكەن سۋلى داريانىڭ كوك شالعىنىن ار جاعىنداعى شەركەستەر مەن نوعايلار، بەر جاعىنداعى باشقۇرت، قازاق، تۇرىكپەندەر اق پاتشانىڭ ايبىنىنان ىقپاسا، ءبىر ۋىس قالماققا ءبىر كۇن جايلاتار ما، — دەدى ىىىەرىن دوندىكتىڭ ەلشىسى.
مىنانداي اتالى سوزگە مانادان بەرى ساۋدىراپ وتىرعان قازاق بيلەرى ەشتەڭە تاۋىپ ايتا المادى. وعان ءابىلقايىر مەن تيەۆكەليەۆتىڭ ايىزى قانىپ وتىر.
قازاق بيلەرى ۇيدەن ءۇن-تۇنسىز شىعىپ، اتتارىنا ءۇن-تۇنسىز ءمىندى. اتتارىنىڭ ساۋىرى بۇلت-بۇلت ەتىپ اۋىلدىڭ سىرتىنداعى قارا جالدان اسىپ كەتكەنشە ءۇي سىرتىندا تۇرعان تيەۆكەليەۆ سول ءبىر جيەكتەن ءارى اسىپ جوعالىپ جاتقان كوپ ەلەسكە قاراپ تالاي ويدىڭ باسىن شالدى.
الگىندە عانا ءوز تورىندە بولعان وقيعا كوز الدىندا تۇر. سوندا بۇل داۋكەس تايماستى وسىنشا ۋاقىت الگى قوس ۋىس شۇبەرەككە بولا ۇستاعانى ما؟ الدە، قانشا دەگەنمەن، اق پاتشانىڭ كىسىسىنە قول كوتەرۋگە جۇرەگى داۋالامادى ما ەكەن؟ ەندەشە، ونى تاپا تال تۇستە كوشكە ءتيىپ نەگە تارتىپ اكەتەدى؟ بۇنىڭ ءبارى ار جاعىندا ەشقانداي ەسەپ، ەشقانداي استار جوق، ويىنا نە كەلسە، سونى ىستەيتىن ءپاتۋاسىز جۇرتتىڭ انشەيىن ءبىر ءشولدۋارلىعى ما؟
تالايدى كورگەن تارلانبوز ەلشى باسىمەن وسى جۇرتتىڭ-اق قۇلقىنا تۇسىنە الماي قويدى. سوندا بۇلار مۇنداي قيقارلىقتى نەلەرىنە سەنىپ ىستەيدى؟ الدە بۇنىمەن دە، ەلشىلىكپەن دە ەشقانداي شارۋسى جوق، تەك ءابىلقايىردىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن ىستەي مە؟ نە دە بولسا، بۇلار تاپ باياعىلارىنداي شالقايا الماي تۇر-اۋ! اناداعى قىزىل كوز سۇلتان دا تەگىننەن-تەگىن كەلدى دەيسىڭ بە؟ ورىس پاتشاسىنان قوقان-لوقىمەن ەشتەڭە شىعارا الماسىن بىلگەن شىعار. ءبىر ايدان بەرى اق پاتشانىڭ ادامىن تۇتقىن قىپ ۇستاپ وتىرعان الگى قيقاردىڭ دا وپ-وڭاي يلىگە قالۋىنىڭ ار جاعىندا ءبىر سىر بار عوي. نە دە بولسا، مۇنىڭ ءبارىنىڭ توڭىرەكتەن توسىن حابار ىزدەپ، ەلەڭدەسىپ وتىرعان قۇرقۇلاق جۇرتتى ءبىر شايقالتىپ وتەرى حاق. «ءىستىڭ باعىتى تاپ اناۋ ايتقانداي جامان ەمەس قوي»، — دەپ ءتۇيدى تيەۆكەليەۆ ىشىنەن. ءىس ءبىر وڭالايىن دەسە وسى-اۋ! الگى داۋكەس ءبيدىڭ ۇستىنە قاڭعالاقتاپ مىنا قالماقتىڭ كەلە قالعانى قانداي جاقسى بولدى؟ ءوزى ءبىر بەدىرەيىپ ايتقانىنان قايتپايتىن پالە ەكەن! ونىڭ جاڭاعى سوزدەرى ەرتەڭ-اق تالاي جالبا تىماقتىڭ اۋىزىندا جۇرەدى عوي...
تيەۆكەليەۆ اناۋ دوڭكيگەن-دوڭكيگەن قارا جالداردىڭ ار جاعىندا نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن ەندى ۇعايىن دەدى. باقسا، انەۋكۇنگى قۇداينازارعا ەرىپ كەلگەن وتىز ءبيدىڭ دە، بۇگىنگى سىرلىبايدىڭ دا كەلىسى تەگىن كەلىس بولمادى. ءقازىر بيلەردىڭ كوكىرەگىنە اناداعىداي ەمەس ءبىر كۇمان ورناي باستاعانداي. ەكى جاق قۇلاقتارىنان ەكى ءتۇرلى ۋاعىز ايتىپ سارناعان كەرەقار ەكى توپتىڭ قايسىسىنا يلانارلارىن بىلە الماي ءجۇر ەكەن عوي. ءابىلقايىر مەن بوكەنبايدىڭ «جىلى سويلەيىك»، «كوڭىلىن اۋلايىق» دەپ نەگە قاقساي بەرەتىندەرىندە دە ءبىر ءمان بار بوپ شىقتى. ءيا، مۇنداي جاعدايدا «انت بەرسەڭدەر بەرگەندەرىڭ، بەرمەسەڭدەر، بەرە كورىڭدەر دەپ جالىنبايمىن»، — دەپ قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرىپ الۋعا بولمايدى ەكەن. مىناۋ ۇشان دالادان روسسياعا قازاقتاردىڭ باعىنامىز دەپ قول قويعان سارى الا قاعازى عانا قايتارا الاتىنىنا كوزى ەندى جەتە باستادى. سول قاعاز قولعا تۇسكەنشە، نە كورسە دە، شىداپ باعۋى كەرەك.
ءتۇنى بويى شەرىن دوندىكتىڭ ەلشىسىمەن سويلەسىپ شىقتى. سويتسە، ءابىلقايىر توڭىرەگىنىڭ ءقازىر ءبۇيتىپ سەلدىرەپ قالۋى تەگىن ەمەس كورىنەدى. كەيىنگى جىلداردا تالاي شايقاستاردا جەڭىسكە جەتىپ، ۇلكەن ابىرويعا يە بولىپ جۇرگەن بۇل حانعا قازاق سۇلتاندارىنىڭ اتارعا وقتارى جوق دەيدى. اسىرەسە، جادىك تۇقىمى سۇلتاندارىنىڭ جۇلدىزى قارسى ەكەن. ولار ءابىلقايىر ۇلىسىندا وتىرعان باتىر سۇلتاندى دا ءوز جاقتارىنا شىعارىپ الۋعا جانتالاسىپ جاتسا كەرەك. «باتىر سۇلتان ءابىلقايىردىڭ نەمەرە قارىنداسىن الىپ وتىرعانمەن، جەتى باباسىنان جاۋلاسىپ كەلە جاتقان تۇقىمدار عوي، ىشتەرى جىلي قويار دەيسىڭ بە؟» — دەيدى.
قالماق ەلشىسىنىڭ الگى سوزىنەن كەيىن ءابىلقايىردىڭ سۇپ-سۇر ماڭدايىنداي بوپ سازارىپ جاتىپ العان مىناۋ سالحار ساحاراداعى ساياسات دەپ اتالاتىن كوزگە كوپ كورىنە بەرمەيتىن قان تامىرلارىنىڭ ءلۇپ-لۇپ سوعىسىن انىق اڭعارا باستاعانداي.
مىنا قالماقتىڭ كەلگەنى بۇنىڭ ءبىراز نارسەگە كوزىن اشىپ بەردى. حاننىڭ مىناۋ يتارقاسى قيانعا نەگە اكەلىپ وتىرعانىنا دا ەندى تۇسىنگەندەي. ارال تەڭىزىنىڭ شىعىس بەتىندەگى جىلداعى قونىستارىنا قىستاسا، كورشىلەس باتىر ۇلىسىنا ات قۇرعاتپاي قاتىناسىپ تۇراتىن جادىك اۋلەتى تورەلەرىنەن شي شىعىپ قالا ما دەپ قورىققان عوي. ءبىراق، باتىر دا حاننىڭ سول ويىن بايقاپ قالىپ، ۇيرەنشىكتى قونىسىنا قونباي تەڭىزدىڭ تەرىس بەتىنە قىستاپ وتىرعان كورىنەدى. ءابىلقايىردىڭ تاعى ءبىر ويلاعانى — ەگەر ءىستىڭ ارتى ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتسا، ەلشىنى ۋفا ارقىلى قايتارماي، بوكەنباي، ەسەت ۇلىستارى ارقىلى قالماق اسىرىپ جىبەرمەك ەكەن.
— ءاي، بۇل كۇلمەس حاننىڭ بىلمەيتىن پالەسى بار دەيسىڭ بە؟ قالعان سۇلتاندار وسىنداي نايزا بويلاماس سۇمدىعىنا بولا جەك كورەدى عوي، — دەيدى قالماق ەلشىسى.
ول تيەۆكەليەۆتىڭ كوپتەن بەرگى ءبىر ۋايىمسىز تىنىش ۇيىقتاعان ءتۇنى بولدى.
جەلتوقسان ورتاسىنان اۋىپ بارادى. كۇز بويعى تەرى بىلاۋ جىپسىك جاۋىننان دىمقىل جاتقان قارا جەر ەكى-ۇش كۇن قاتارىنان كۇن باتىستان قادالىپ تۇرىپ العان شىمىر جەلدەن دىڭىلداپ قاتتى دا قالدى. حان اۋىلى ىرگەلەرىنە بەلۋاردان توپىراق ءۇيىپ كومدى. ونى كورىپ ەلشىلىك تە ۇيلەرىنىڭ ىرگەسىن كومە باستادى. جۇرت تۇيە جىعىپ، تاي جىعىپ تەڭكيتىپ-تەڭكيتىپ قوي ءۇيىتىپ ابىگەر. قان-جىنعا تويعان يتتەر اۋىل اينالىپ شاپقىلايدى دا جۇرەدى. باستارىنا شاڭىراقتاي عىپ اق جاۋلىق وراعان، قاقىرايتىپ ساۋكەلە كيگەن بايبىشەلەر اتان تۇيەگە جازى سالىپ، سىرتىن اق شاڭقان ورە كيىزبەن قورشاپ، جاسى ۇلكەن، جولى ۇلكەن اۋىلدارعا سوعىم سىباعا تاسىپ، تاباندارىنان تاۋسىلىپ باقتى. اسىرەسە، حان اۋىلى كۇنى-تۇنى جيىن. تاي جەتەلەپ، ۇيىتكەن قوي وڭگەرىپ كەلىپ جاتقان ءبىر جۇرت.
يىعىنا تۇلكى ىشىك جامىلىپ قاق توردە شانشىلىپ وتىرعان حان انت بەرگەن اۋىلداردىڭ ادامدارى كەلگەندە:
— بيىل ورتامىزدا مىنا سىي قوناق بار. سول سوعىم سىباعادان قۇر قالىپ جۇرمەسىن، — دەپ ەسكەرتىپ باقتى.
تاي جەتەلەگەندەر مەن قوي وڭگەرگەندەر ەلشىلىككە دە شۇبىرا باستادى.
ءابىلقايىر جىلى تونعا ورانىپ اپ كوپ ويلاناتىندى شىعاردى. كەيىنگى كەزدە جەر بەتىنە قاتقان توڭ ەپتەپ ءجىبي باستاعان سياقتى. اناداعى حيۋادان كەلەتىن قاقساۋىقتىڭ دا ءۇنى وشكەن. باتىر سۇلتان ۇلىسىنا قايتىپ بارعاسىن تۇياق سەرىپپەي جاتىپ الدى. قارىنداسىنىڭ جىلدا وسى ۋاقىتتا اكەسى مەن اعاسىنا سىباعا جىبەرەتىنى بار ەدى. بيىل ونداي مەزىرەت كورسەتە قويعان جوق. اناداعى بوكەنباي مەن نۇرالىنىڭ بارعانى وڭاي تيمەسە كەرەك. ەگەر ەلشى ءۇن-تۇنسىز جاتىپ السا، ول نە ايتىپ، نە كوكىسە دە ايىبى جوق اۋىزىنا دا، قولىنا دا ەشكىم تىيىم سالا الماس ەدى. ال، ەندى «پاتشانىڭ ەلشىسى ءسىزدى ىزدەپ جاتىر»، — دەپ بارعاندا تىرپ ەتپەي جاتىپ الۋعا سابىرى دا، تاۋەكەلى دە جەتە قويماسى بەلگىلى. سابىرى جەتپەيتىنى — شۇلەن تارتاتىن جەردەن قۇر قالىپ كەرمەگەن سورلى باسى كىم كورىنگەنگە كوك ماندالا شەكپەن تاراتىپ جاتقان ساحي ەلشىنىڭ سىباعاسىنان قالاي باس تارتا السىن! ونىڭ ۇستىنە اكەسى قايىپ حاننىڭ اتى اتالعاسىن داڭعوي نەمە ونداي يىعىڭ ەسىپ قالار جەردى نەگە قازا جىبەرسىن! تاۋەكەلى جەتپەيتىنى — اق پاتشانىڭ ەلشىسى ءوزى ءىلتيپات ءبىلدىرىپ وتىرعاندا يلىكپەي قويسا، ەل ىشىندەگى بۇلىكتىڭ بارىنە ءوزى مۇرىندىق بولىپ وتىرعانىن مويىنىنا العانى بولىپ شىعادى. باتىر ءويتىپ اق پاتشامەن اشىقتان-اشىق جاۋلاسىپ ولە الماي جۇرگەن جوق. ول جۇرتتى ايداپ سالىپ، سىرتتان قىزىقتاپ، ءازىر اڭىس اڭدي تۇرعىسى كەلىپ ەدى. بوكەنباي مەن نۇرالىنىڭ الدارىنان وتكەنى ول ويىن دا كۇل-تالقان ەتتى. ەندى ول ءوزى ايداي جۇرتتىڭ الدىندا اق پاتشاسىنىڭ ەلشىسىنە بارىپ، قولىن الىپ، قۇران ۇستاپ انت بەرىپ وتىرىپ، بىلايعى جۇرتتىڭ بۇرىنعىداي قۇلاعىنا سالىپ جۇرگەن قىزىلكوزدەردىڭ تەنتەكتەۋ جاعى: «بۇدان مال شىقپاس»، — دەپ كۇدەرلەرىن ۇزسە، سولقىلداقتاۋ جاعىنا: «ءوزىڭ انت بەردىڭ عوي، بىزگە نە قىل دەيسىڭ»، — دەپ اۋناپ شىعا كەلۋگە جاقسى بولدى.
اق پاتشانىڭ ەلشىسىنىڭ الدىندا ءقادىرلى ەكەنىمدى كورسەتىپ، ايبىنىمدى اسىرىپ قالام دەگەن دامەسىنىڭ دە ك ۇلى كوككە ۇشتى. مامبەت مىرزانىڭ سالقىن قابىلداپ، قىرىس سويلەگەنى ىرگەدەن تىڭ تىڭداپ وتىرعان قازاقتىڭ قۇلاعىنا جەتپەي جاتىر دەيسىڭ بە؟
كەكىرەيىپ جۇرگەن باتىر قالاي سازعا وتىرعانىن اڭعارا دا الماي قالدى. جاقتاستارىنىڭ الدىندا بەتىنە شىركەۋ ءتۇسىردى، بۇرىنعى دۇشپاندارىنىڭ الدىندا تاباعا ۇشىرادى. ونىڭ انت بەرگەن حابارىن كەشەگى قالماق ەلشىسى ورتا جۇزگە دە جايادى، بۇل كورشى قاراقالپاقتارعا دا، ارالدىقتارعا دا، حيۋالىقتارعا دا ءسال نارسەنى سىلتاۋ قىپ ۇستى-ۇستىنە ات شاپتىرىپ باقتى. بوكەنباي مەن ەسەتكە ايتىپ تۇيە جوعالتىپ، جىلقى جوعالتىپ جۇرگەن جوق قاراۋشىلاردى كوبەيتتى. ءبارىنىڭ دە اۋىزىنداعى حابارى — باتىر سۇلتاننىڭ ورىس ەلشىسىنە ءوزى بارىپ انت بەرگەنى. بۇرىن ىريت-سوقپەن تۇرعان ەكى جاقتىڭ قاي جاعىنا شىعارىن بىلمەي ماي ىشكەندەي بوپ قوبالجىپ جۇرگەندەردىڭ اۋسەلەلەرى ەندى بەلگىلى بولماقشى.
ءابىلقايىردىڭ قۋانىشىندا شەك جوق. ەندى مىنا جاقسى حاباردىڭ ءىزىن سۋىتپاي تۇرىپ تاعى دا ءبىر توپتان انت الدىرسا، اق پاتشانىڭ ەلشىسىنىڭ الدىندا ءتۇسىپ كەتكەن ەڭسەسى ءبىرجولا تىكتەلەر ەدى. قازاق رۋ باسىلارى الگىندەي اياق استى وزگەرىستىڭ الدى-ارتىنا تۇسىنە الماي وي ۇستىندە ءجۇر. ورتا ءجۇزدىڭ تورەلەرىنە وسى كەزدە ەلشى جىبەرتكىزۋ كەرەك. ولار دا بەتتەرىن اشىپ كورسىن. اق پاتشانىڭ ەلشىسىنىڭ عانا ەمەس، ءوزىنىڭ دە اتىنان حابارشى جونەلتكەنى ءجون. سوندا ولار قيتىقتانىپ بىردەن قولق ەتە دە قالمايدى، پاتشا ەلشىسىنىڭ تاۋىن دا شاعا المايدى. شورە-شورەگە تۇسەدى. ايتپەسە، مىناۋ كەرگىگەن ەلشى الگىنىڭ ءبارىن ءوز بەدەلىنە تەلىپ، قايتادان نوقتاسىن ۇستاتپاي شالقاقتاپ كەتۋى مۇمكىن. ءارى جادىك تۇقىمىنىڭ تورەلەرى بىردەن قولق ەتە قالسا، كىم ءبىلىپتى، اق پاتشا كەلىسسوزدى اۋەلدەن وسىلاردان باستاماعان ەكەنمىن دەپ وكىنىپ جۇرەر. سوندىقتان دا جادىك تۇقىمىنىڭ بۇل ماسەلەدە ونشا قۇلىقتى ەمەس ەكەندىگىن بايقاتپاي بولمايدى. ول ءۇشىن پاتشانىڭ ەلشىسىنىڭ شابارمانىنان بۇرىن ءوز ادامىن شاپتىرىپ، حات جىبەرەدى. ونسىز دا كوككە قارعىپ وتىرعان اساۋ تۇقىم بۇنىڭ حاتىن وقىپ شالقاسىنان تۇسەدى. بۇعان كەرەگى دە سول. وعان دەيىن قاراقالپاق جاعىنان ءپاتۋا شىعارىپ السا، ءتىپتى قاتىپ كەتەر ەدى. سوندا جادىك تورەلەرىنە، قانشا كەرەمەتپىز دەپ كەۋدەلەرى اياق قاپتاي بولسا دا، كىشى جۇزدەن، قاراقالپاقتان انت الىپ ۇلگەرگەن، باتىر سۇلتاننىڭ ءوزىن دە يلىكتىرگەن مامبەت مىرزانىڭ مەسەلىن قايتارا سالۋ وڭايعا تۇسە قويماس. كونە سالعانمەن، اق پاتشانىڭ الدىندا ءبارىبىر بەدەل الا المايدى. ولاردى ءوز قۇرىعىنا ىلىكتىرۋدىڭ قانشالىقتى كۇشكە تۇسكەنىن تيەۆكەليەۆ ءبارىبىر ۇمىتا المايدى.
ءابىلقايىر ەندى ارالدىڭ ارعى بەتىندەگى قاراقالپاق اۋىلدارىنان قانداي حابار شىعار ەكەن دەپ ەلەڭدەپ ءبىتتى. ولار دا ەكى جارىلىپ وتىر ەدى. ءبىر قاتارى باياعى اقتابان شۇبىرىندى كەزىنەن-اق بۇعان يەك ارتسا، ەكىنشىلەرى بۇل دەگەندە ەر-توقىمدارىن باۋىرىنا الىپ، جوندارىنا قول اپارتپاي تۋلاي جونەلەتىن. ءبىراق، ءبىرىن-بىرى اڭدىعان باسەكەشىل ەكى توپتىڭ ءبىرى يلىكسە، ەكىنشىسىن يلىكتىرۋ قيىنعا تۇسپەيدى. ءبىرىنىڭ كورىپ جاتقان قوشەمەتىنەن ەكىنشىسى قۇرالاقان قالىپ، ءقايتىپ وتىرسىن! «سەن مامبەت مىرزادان بەس شاپان كيسەڭ، مەن ون شاپان كيدىم» دەۋ ءۇشىن-اق جاندارىن سالىپ باعادى. تەك وعان دەيىن قاراقالپاقتارعا «بىردەن قولق ەتە قالماڭدار» دەپ ەسكەرتىپ قويعان ءجون. اق پاتشانىڭ الدىندا ەشكىم بۇدان قۇلىقتى، بۇدان كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن بوپ كورىنبەۋى كەرەك. كەيىنگىلەردىڭ وڭاي كونگەنى — رەسەي الدىنداعى ءابىلقايىر ەڭسەسىنىڭ الاسارا تۇسكەنى. ولار كەكىرەيگەن سايىن اق پاتشا بۇنىڭ ءقادىرىن بىلىڭكىرەي تۇسەدى. ءبىراق، «كەكىرەي، كەكىرەي» دەپ اتىمەن شالقايتىپ الۋعا تاعى بولمايدى. الدىن الا تيەۆكەليەۆ مىرزامەن سويلەسىپ «جۇرتتى انت بەرۋگە كوندىرۋ ءۇشىن اق پاتشانىڭ ايتىپ جىبەرگەن بارلىق شارتىنا باعىن دەي بەرمەۋ كەرەك، ءوز ەركىممەن بودان بولام دەگەن ءسوز اۋىزدارىنان ءبىر شىقتى-اق، كەيىن يلىكتىرىپ الۋ قيىن ەمەس قوي»، — دەپ قۇلاعىنا قۇيىپ باققانى دۇرىس. اساۋ ەلشى باياعىداي ەمەس، ءقازىر تەزگە ءتۇسىپ كەلەدى. مىنا دالادان قۇر قول قايتپاۋ ءۇشىن ونداي يكەمىڭە كەلسە، كەلىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس.
ءابىلقايىر مىرزاتايدى قارا باتىردىڭ اۋىلىنا شاپتىردى.
— پاتشانىڭ ەلشىسى كەلگەلى حان وردادان باسقا قازاق شاڭىراعىن كورگەن جوق. ۇيىنە شاقىرىپ ءدام تاتىرماي ما ەكەن، — دەدى.
قارا باتىر سول بويدا-اق اتىنا ءمىنىپ، ەلشىلىككە بارىپتى. ەرتەڭىنە قارا باتىردىڭ اۋىلىنا بۇل دا باردى. قىزىل قۋىرداق ءتاتتى شايدىڭ ۇستىندە ءابىلقايىر:
— كوپ ۇزاماي قاراقالپاقتاردان ەلشى كەلمەك كورىنەدى. ءبىراق ولار سول جاساق پەن امانات بەرۋ جاعىن اۋىرسىناتىن سياقتى، — دەپ باستاي تۇسكەن اڭگىمەسىن ءۇزىپ تاستادى. كوزىنىڭ استىمەن تيەۆكەليەۆكە قاراپ قويدى.
الدىنداعى ۇيمە تاباققا كەرەناۋ قول سوزىپ وتىرعان ەلشى مىنا حاباردى ەستىگەندە قۇلاعىن تۇرە قالدى. سونى بايقاعان حان:
— بۇل اساۋلىقتارى قاشانعى سوزىلار دەيسىڭ. اۋىزدارىنان «بودان بولامىز» دەگەن ءسوزدى ءبىر شىعارتىپ الساق، ارتىنان تۋلاپ قايدا بارادى، — دەپ ءبىر قويدى.
ەلشى ءلام-ميم اۋىز اشپادى. ءبىراق، باياعىداي «ءوزى كەلمەگەن ادامعا كەلە كور» دەپ جالىنبايمىن دەپ كەرگىگەن جوق.
راسىندا دا، ارادا بەس كۇن وتەر-وتپەستە، ءابىلقايىردىڭ اۋىلىنا ءبىر توپ دۋدىراعان سەڭسەڭ بورىكتى ساۋ ەتىپ تۇسە قالدى. ولار اۋەلدەن بۇعان يەك ارتىپ جۇرەتىن قاراقالپاق حانى قايىپ پەن باس پىرلەرى مۇرات شايقىنىڭ ەلشىلەرى سەيىت قوجا، حالۋەت شايقى، سۇلەيمەن شايقى، ورازاق باتىر، تولەش باتىر، وتەگەن باتىر، بازارباي بي، موللاقارا بي بوپ شىقتى. قولدارىندا «ۇلى مارتەبەلى يمپەراتور اعزامنىڭ عازيز دا ابزال ەلشىسى مامبەت مىرزا، ءبىز، قاراقالپاق حانى قايىپ حان مەن باس ءپىرى مۇرات شايقى قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى رەسەيدىڭ قول استىنا ءوتىپتى دەگەن حاباردى ەستىپ، ءبىز دە ۇلى يمپەراتور اعزامنىڭ قول استىندا بولعىمىز كەلەتىنىن ءبىلدىرىپ، ەلشىلەرىمىزدى جولداپ وتىرمىز»، — دەگەن حاتتارى بار ەكەن. حان دا، ءپىر دە: «كەلىسسوزدىڭ شارتتارى جايىندا ابىلقايىرمەن اقىلداسىڭدار. ولار قانداي شارتقا كونسە، ءبىز دە سونداي شارتقا كونەمىز. ءبىراق، بىزدەرگە قازاقتارعا قويعان شارتتارىنان اسىرىپ قاتال شارت قويىپ جۇرمەسىن»، — دەپتى.
مىنا حاباردى ەستىگەندە ءابىلقايىردىڭ مۇرتى جىلتىراپ قويا بەردى.
— ءبىز ءبىرىنشى بولىپ انت بەرىپ، ءبىراز ءجايدى بايقاي الماي قالىپپىز. اق پاتشاعا جاساق تولەيمىز، امانات بەرىپ تۇرامىز دەمەي-اق، بودان بولامىز دەسەك تە، تاقياسىنا تار كەلمەيتىن ءتۇرى بار ەكەن. ءبىراق، ونى كەيىن ءبىلىپ قاپى سوعىپ قالىپ وتىرمىز. سوندىقتان سەندەر اۋەلى مىنا حاتتارىڭدى كورسەتىڭدەر، سوسىن بودان بولۋدىڭ شارتتارىن سۇراڭدار. ونى ەستىگەسىن، بىردەن ءبىز قۇساپ انت بەرە سالماي، قابىرعامىزبەن كەڭەسەيىك دەپ ءبىر كۇنگە پۇرسات الىڭدار، — دەدى.
ەرتەڭىنە قاراقالپاق ەلشىلەرى تيەۆكەليەۆكە بارىپ، قولدارىنداعى حاتتى تاپسىردى. تيەۆكەليەۆ ولارعا ءابىلقايىر حاننىڭ، باتىر سۇلتاننىڭ، نۇرالى سۇلتاننىڭ اق پاتشانىڭ قول استىنا ءوز ەركىمىزبەن باعىنامىز دەپ انت بەرىپ، جاساق تولەيمىز دەپ، امانات بەرەمىز دەپ، انت قاعازىنداعى ءاربىر شارتتىڭ تۇسىنا قولدارىن قويىپ، مورلەرىن باسقاندارىن ايتىپتى.
— ەندەشە، سول شارتتارىڭدى بىزگە دە وقى، — دەپتى سەيىت قوجا.
تيەۆكەليەۆ وقىپ بەرەدى. قاراقالپاقتار بىر-بىرىنە قاراپ:
— ەرتەڭگە دەيىن پۇرسات بەرىڭىز. قابىرعامىزبەن كەڭەسىپ، جاۋابىمىزدى تاڭەرتەڭ كەلىپ ايتامىز، — دەيدى.
كەشكىسىن ىمىرت ۇيىرىلە قاراقالپاقتاردىڭ ءبىر كىسىسى ورىس ەلشىسىنەن جاسىرىپ ءابىلقايىرعا كەلدى. وعان حان:
— ەرتەڭ بارىپ بودان بولۋعا كەلىسەمىز، ءبىراق قالعان شارتتاردى قابىلداي المايمىز دەڭدەر، — دەدى.
ەلشىلەر ەرتەڭىنە تيەۆكەليەۆكە بارىپ:
— اق پاتشانىڭ قول استىندا بولىپ، ادال قىزمەت ەتكىمىز كەلەدى. ول ءۇشىن انت بەرۋگە ءازىرمىز. ال، ءبىراق، جاساق تولەۋگە، امانات بەرۋگە، قولىمىزداعى رەسەي باعىنىشتىلارىن اقشاسىز-پۇلسىز تەگىن قايىرىپ بەرە سالۋعا كەلىسە المايمىز، — دەيدى.
— ەندەشە، ول ءۇش شارتتى ورىندامايتىن بولساڭدار، مەن سەندەردىڭ اق پاتشانىڭ ىرقىنا ءوز ەركىڭىزبەن كونىپ، ادال قىزمەت ەتەتىندەرىڭىزدى ءقايتىپ كۋالاندىرا الام؟ — دەيدى تيەۆكەليەۆ.
قاراقالپاق ەلشىلەرى بۇل جولى دا بىر-بىرىنە قاراسىپ، ەرتەڭگە دەيىن پۇرسات سۇرايدى.
كەشكىسىن ىمىرت ۇيىرىلە تاعى دا ءبىر قاراقالپاق ەلشىسى ءابىلقايىرعا جەتىپ كەلدى:
— ەرتەڭ تاعى دا بارىپ كەشەگى ايتقاندارىڭدى ايتىڭدار. كونسە كونگەنى، كونبەسە تاعى ءبىر كۇنگە پۇرسات سۇراپ، «جارايدى، ءبىز كەلىستىك» دەرسىڭدەر. ءبىراق ول قايدا قاشار دەيسىڭ، اۋەلى الگى ءوز شارتتارىڭدى وتكىزىپ كورۋگە تىرىسىڭدار، — دەدى.
ولار ەرتەڭىنە تيەۆكەليەۆتىڭ الدىنا تاعى بارادى. بۇل جولى دا كەشەگى ايتقاندارىن ايتادى. مامبەت مىرزا ودان ءارى قىستاي قويمايدى. وسى جولى انتتارىن الىپ قالماسام، ءبىرجولا ۋىسىمنان شىعارىپ الارمىن دەپ قورىقسا كەرەك، جالما-جان انت قاعازىن الدارىنا جايىپ سالىپ، تەمىر ساندىققا قولىن سالا باستايدى.
بۇنى ەستىگەندە ءابىلقايىر يىعىنداعى قىناعا بويالعان سارى تونىنىڭ جاعاسىن ءبىر تارتىپ، ەشكىمنىڭ كوزىنە كوزىن تۇسىرمەي، ماڭدايشاعا قاراپ ءبىر مىرس ەتتى.
قاراقالپاقتاردىڭ الدىندا سىر الدىرا قويماعانمەن ولاردىڭ وزدەرى ىزدەپ كەلىپ انت بەرگەنىنە تيەۆكەليەۆ قۋانىپ قالدى. «بۇل مىناۋ ءالى كۇنگە دەيىن سىرەسىپ وتىرعان كەيبىر قازاق رۋلارىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن عوي»، — دەپ ويلادى. بۇل ىسكە ءابىلقايىردىڭ دا ارالاسى جوق ەمەسىن بايقادى. قاراقالپاقتاردىڭ كەلگەن كۇنى حان اۋىلىنا قونىپ شىققانىن كورىپ ءبىلىپ وتىر. ەرتەسىنە ەلشىلىك پەن حان وردانىڭ اراسىنا ءوز قوستارىن تىگىپ اپ، جارىق بارىندا ەكى جاققا دا اتتاپ باسپاي تىم-تىرس جاتىپ العان نەمەلەردىڭ ىمىرت ۇيىرىلە بۇقپاقتاپ قازاق اۋىلىنا بارىپ قايتىپ جۇرگەنىنەن دە حابارى جوق ەمەس. مۇنىڭ قاراۋىنداعى ينەنىڭ كوزىنەن وتەتىن باشقۇرت جىگىتتەرى حان وردا ماڭىنىڭ قويشى-قويمانشىسىمەن مايلى قاسىقتاي ارالاسىپ ۇلگەرگەن-دى. ءبىراق حان مەن قاراقالپاقتار اراسىندا قانداي اڭگىمە بولعانىن انىق بىلە المادى. الگى شارتتاردى قاراقالپاق ەلشىلەرى ءاۋ باستان ءپاتۋالاسىپ كەلدى مە، جوق ورتا جولدا ءابىلقايىر قۇلاقتارىنا سىبىرلادى ما — ول اراسى بەلگىسىز. ەگەر ونى ءابىلقايىر ايتىپ جۇرسە، وندا بۇل حاننىڭ كورشى حالىقتارعا ىقپالىنىڭ سورلى بولماعانى. وندا ول بۇنى مىنا قۇلادۇزگە قازاقتار ايتقانىنا يلىكپەي قويعان كۇندە كورشى قاراقالپاقتار مەن حيۋالىقتاردى كوندىرىپ بەرۋ ءۇشىن ادەيى كوشىرىپ اكەلگەن بولدى.
ەندى تيەۆكەليەۆ بۇرىنعىداي ەمەس ءابىلقايىردىڭ ءار ءسوز، ءار ادىمىنا بايىپتىراق زەر سالا باستادى. ءابىلقايىر مەن ۇلى نۇرالى سۇلتان، قايىپ حان ۇلى باتىر سۇلتان، قاراقالپاق حانى قايىپ پەن مۇرات شايقى انت بەردى. بۇرىنعىداي قۇر قانجىعا ەمەس. اق پاتشانىڭ الدىنا دا ۇيالماي بارا الاتىنداي بولدى. ءبىراق وعان ءالى قاناعاتتانا قويار ءتۇرى جوق. ءابىلقايىر ەندى نە ويلاپ تابار ەكەن؟ ءبىرازعا دەيىن بۇيداسىن سوعان بەرىپ ايتقانىنا كونە بەرگەنى ءجون شىعار.
قاراقالپاقتار ەلدەرىنە اتتانىپ كەتكەسىن ءۇش كۇننەن كەيىن ءابىلقايىر حان مەن بوكەنباي باتىر كەلدى. ەكەۋى ورتا جۇزدەگى سامەكە حانعا: «بىزدەر بۇكىل ۇلىسىمىزبەن اق پاتشانىڭ قول استىنا ءوتىپ، جاساق تولەپ تۇرۋعا انت بەردىك، سەنى دە اق پاتشاعا ءوز ەركىڭمەن باعىنىپ، قول استىڭداعى رۋلاردى دا سوعان كوندىرۋگە شاقىرامىز، ونداي ەڭبەگىڭ اق پاتشا تاراپىنان ەسكەرۋسىز قالمايدى. رەسەيگە ارقا سۇيەسەك، جۇرتىمىزدىڭ باسىنا تىنىشتىق ورناتار ەدىك»، — دەپ ەلشى شاپتىرماق ەكەن. «سوعان ءسىز دە ءوز ادامىڭىزدى قوسىڭىز»، — دەپ كەلىپتى.
تيەۆكەليەۆ ءابىلقايىر مەن بوكەنبايدىڭ ادامدارىنىڭ قاسىنا ءوز ەلشىسى تايماس پەن تاعى دا ەكى باشقۇرت قوستى. قورجىندارىنا سامەكەگە اپارىپ بەر دەپ، ءارقايسىسى ءتورت ارشىننان ءۇش ءتۇرلى تۇستەن قىرمىزى، ءبىر كويلەكتىك قىزىل قامقا، قىزىل شۇعا تون، التى باس يلەنگەن قىزىل شەگىرەن، بەس كۇزەن، ەكى قۇندىز، ەكى سۋسار، قازبەك بيگە اپارىپ بەر دەپ ءتورت ارشىن قىزىل قىرمىزى، ءبىر قۇندىز، ءبىر سۋسار، ءبىر باس يلەنگەن قىزىل شەگىرەن سىيلىق سالدى.
ورتا جۇزگە اتتاناتىن ەلشىلەردى جولعا سالىپ جىبەرگەسىن ءابىلقايىر ورداسىنا كەتتى دە، بوكەنباي باتىر قونىپ شىعۋعا قالىپ قويدى. تيەۆكەليەۆ كوپتەن كوڭىلىندە جۇرگەن كوپ تۇيتكىلدىڭ شەتىن بۇگىن شىعارماقشى. ورتاداعى تەمىر استاۋعا ءۇيىلىپ اكەلىنگەن سەكسەۋىلدىڭ شوعىنا ماڭدايلارىن توسەپ، ۇزىنسونار اڭگىمەگە كىرىستى. بوكەنباي بۇنىڭ سۇراقتارىن تىڭدادى. بۇرىنعىداي ەمەس، قاجىڭقى. كوزىنىڭ اينالاسى قازىلا تۇسكەندەي. نارداي دەنەسىن ىلگەرى ۇمسىنىپ، ءۇن-تۇنسىز تىڭداپ قالعان. ءبىراز ۋاقىت ويلانىپ وتىردى. سوسىن شوققا قاقتاعان قوس الاقانىمەن بەت-اۋىزىن ءبىر سيپاپ ءوتىپ، جاعىن كەرە ەسىنەپ الدى.
— ەندەشە، مامبەت مىرزا، ءبىزدىڭ قازاق جۇرتىمىز ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز دەگەن ءۇش ورتاعا بولىنەدى. ۇلى ءجۇز ءقازىر الىستا، سوناۋ بۇقار جاعىندا. ونى جولبارىس دەگەن حان بيلەيدى. ءابىلقايىر حاننىڭ تۋعان باۋىرى. ەكەۋى ابدوللا سۇلتاننىڭ ەكى ايەلدەن تۋعان ەكى بالاسى، ابدوللانىڭ ول ەكەۋىنەن باسقا نياز، ماماي، قىلىش-مۇحامبەت دەگەن ءۇش بالاسى بار. مامايى حيۋاعا حان بولىپ تۇرعان جەرىندە ءولدى. قالعان ەكەۋى ەشقانداي ۇلىس بيلەمەيدى. ءسويتىپ، وسەكە بالالارىنىڭ قولىندا ءقازىر ۇلى ءجۇز بەن كىشى ءجۇزدىڭ بيلىگى بار. ال، جادىك بالالارى نەگىزىنەن ورتا ءجۇزدى بيلەيدى. ورتا ءجۇز سان جاعىنان دا، داۋلەت جاعىنان دا قازاقتىڭ ەڭ مول ورداسى. ونى سامەكە، كۇشىك دەگەن ەكى حان، باراق، ابىلمامبەت دەگەن ەكى سۇلتان بيلەيدى. مىناۋ كىشى ءجۇزدىڭ شەكتى رۋىن بيلەپ وتىرعان باتىر سۇلتان دا سول جادىك تۇقىمىنان. ول ءابىلقايىردىڭ نەمەرە قارىنداسى، نياز سۇلتاننىڭ قىزىن الىپ وتىر.
قازاق سۇلتاندارى بۇرىن تاشكەنت، سايرام، تۇركىستان قالالارىن بيلەپ، ونداعى ەگىن سالىپ وتىراتىن جۇرتتان الىم-سالىق الىپ تۇراتىن. استىققا، كيىم-كەشەككە دەگەن مۇقتاجدارىن ەل سول قالالاردان ايىرىپ تۇراتىن. ولاردىڭ قونتايشىعا قولدى بولىپ كەتكەنىنە ءبىراز بولىپ قالدى. ولار باردا قازاقتار قازىرگىدەي بەت-بەتىنە شاشىراپ كەتپەي قويان-قولتىق ارالاسىپ، بىرگە قىستاپ، بىرگە كوشىپ جۇرەتىن. جىل سايىن ەكى رەت ءۇش وردانىڭ تۇگەل باس قوسقان جيىندارى بولىپ تۇراتىن. ءقازىر ۇلى جۇزبەن اتىمەن بايلانىسىمىز جوق. ال ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز ءالى دە بىرگە باس قوسىپ، جيىن وتكىزىپ تۇرادى. كەيىنگى جىلدارعى بۇلانتى بويىنداعى، جايىق بويىنداعى اڭىراقاي دالاسىنداعى ۇرىستاردا ەكى وردا باس قوسىسىپ بىرگە اقىلداسىپ، تىزە قوسىسىپ بىرگە شايقاستى. اڭىراقاي دالاسىنداعى شايقاستان كەيىنگى سۇلتاندار اراسىنداعى ىرىڭ-جىرىڭ بولماسا، ەكى وردانىڭ حالقىنىڭ اۋىزى ءالى دە ءبىر، جيىن-اسى، توي-تومالاعى بىرگە وتەدى. بۇرىن جىگىتتىڭ ناعاشىسى ۇلى ءجۇز بولسا، قايىنى ورتا ءجۇز بولىپ، كىندىكتەن ماتاسىپ جاتۋشى ەك. جاقىندا ءالىم مەن باي ۇلى ەكى الشىن بىر-بىرىنەن قىز العان تويدا اداي كوشكە بي: «الاشتى قويىپ، الشىن دەگەن ەلىم بولدى، قاراتاۋ قالىپ، قاراقۇم دەگەن جەرىم بولدى، ارىستى قويىپ، رۋدان رۋ قىز الىپ، قارىنداسىم كەلىن بولدى، بۇل نە دەگەن كەرىم بولدى؟» — دەپ قىمىز ءىشىپ، قىزارا ءبورتىپ وتىرعان جۇرتتىڭ ەسىنە باياعى وتكەن داۋرەندى سالىپ، ءبىر تولقىتىپ العان-دى. حالقىمىزدىڭ جايى، مىنە، وسىنداي.
— حان سوندا قازاقتاردىڭ وزىنەن ەشقانداي الىم-سالىق الىپ تۇرماي ما؟
— قازاقتاردان داۋلارىن شەشكەندە الاتىن حاندىق، وسىنداي سوعىم تۇسىنداعى سىباعا، ءبىر جاققا جورىققا شىعارداعى لاۋ، اۋىلىڭنىڭ ۇستىنە كەلىپ قالعاندا بەرىپ تۇراتىن قوناقاسى بولماسا، جىلما-جىل ءتۇتىن باسىنا، جان باسىنا الىپ تۇراتىن باسىبايلى سالىعى جوق. ولاردىڭ باس اساۋ بولىپ جۇرگەنى دە سوندىقتان عوي. اركىم ءوزىنىڭ ازعانتاي مال-داۋلەتىنە، ءناپاقاسىنا يە. سوسىن سەنىڭ حاندىعىڭدى نەعىلام، بيلىگىڭدى نەعىلام دەپ بەت-بەتىنە كەتەتىن تەنتەكتەر دە از ەمەس.
— قازاقتىڭ سانى ءقازىر قاي شامادا ەكەن؟
— سول سەكسەن مىڭ ۇيدەن اسا قويماس.
— ءابىلقايىردىڭ قازاق اراسىنداعى بەدەلى قانداي؟ انادا ەلشىلەرى قازاقتاردىڭ باس حانى دەپ ەدى، سول راس پا؟ باس حان دەيىن دەسەڭ، قاسىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ۇلىسى از عوي. بوكەنباي الا كوزىن جارق ەتكىزىپ ءبىر بۇرىپ قويدى.
— قازاقتىڭ باس حانى بۇرىن تۇركىستاندا وتىراتىن. ءۇش ءجۇزدىڭ باس قوسقان جيىنىن وتكىزىپ، ەل باسىنداعى جاعدايلاردى تالقىعا سالاتىن. ونداي حاننىڭ سوڭى — بۇدان ون بەس جىل بۇرىن ولگەن تاۋكە. سول تاۋكە حاننان كەيىن قازاقتا ءازىر ءابىلقايىردان بەدەلى اسا قويعان تورە جوق. ول تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا-اق حان اتانىپ كوزگە تۇسكەن. قازاقتىڭ قازىرگى حانمىن، سۇلتانمىن دەپ جۇرگەن تورەلەرىنىڭ ەشقايسىسىنىڭ ەلگە ءابىلقايىرداي ەڭبەگى سىڭگەن ەمەس. ول ءۇش ارىستىڭ باسىن قوسقان تالاي-تالاي ىرگەلى شايقاستاردى باسقاردى. جوڭعار مەن قالماقتان ابىروي العان سوعىستاردىڭ بارىندە دە تىزگىن سونىڭ قولىندا بولدى. تاۋكە تۇسىندا دا قول باسقاردى. ونى جۇرت وسىدان ەكى جىل بۇرىن اق كيىزگە كوتەرىپ باس ساردار سايلاعان. قازاق عاسكەرى ونىڭ الدىنا شىعا المايدى. ال تورەلەرگە، سۇلتاندارعا كەلەتىن بولساق، باققا، تاققا تالاسۋ قاي حالىقتا دا بار شىعار. ءابىلقايىردىڭ اقىلىن، ابىرويىن كورە المايتىندار قازاقتا دا بار. سونداي قىرباي تورەلەردىڭ ازعىرىندى اڭگىمەسىنىڭ قىرسىعىنان دا جۇرت ءقازىر حانعا توڭ-تورىس بولىپ ءجۇر. بۇرىن ەشقانداي ەلدىڭ يەگىنىڭ استىندا ءجۇرىپ كورمەگەن اساۋ حالىق اق پاتشادان ەمەس، بودان دەگەن سوزدەن قورقىپ ءجۇر. ءبىراق قايدا كەتەر دەيسىڭ! ەرتەڭ اق پاتشانىڭ قول استىنا قاراپ، اتا دۇشپاننان كەك الاتىن كۇن تۋسا، ءبارىبىر الدىمىزعا شىعارىپ، تۋ ۇستاتارىمىز باسقا ەشكىم دە ەمەس وسى ءابىلقايىر بولادى.
تيەۆكەليەۆ بوكەنباي باتىردىڭ ونشا اعىل-تەگىل اقتارىلا قويماي، ءبىر استارىن قالتارىس سالىپ، سالعىرت سويلەپ وتىرعانىن ءىشى سەزىپ، ارتى سۇيىلىپ كەتۋى مۇمكىن اڭگىمەنىڭ بۇيداسىنان ايىرىلماي، قايتا-قايتا، سۇراق قويىپ، شىم-شىمداپ سىر تارتا باستادى.
— انادا ۋفاعا حازعان حاتىندا باتىر سۇلتاندى كۇيەۋ بالام، حيۋا حانى جولبارىستى ءىنىم دەپ ەدى. ءابىلقايىر مىناۋ تورەلەردىڭ كوبىمەن ىلىك-شاتىس قوي دەيمىن.
— باتىردىڭ نەمەرە قارىنداسىن الىپ وتىرعان كۇيەۋ بالاسى ەكەنى راس. ونىڭ ۇستىنە سۇلتاننىڭ قايىپ دەگەن بالاسىنا مامايدىڭ بويجەتىپ وتىرعان قىزىن اتاستىرىپ سۇيەك جاڭعىرتپاق.
حيۋانى بيلەپ وتىرعان جولبارىس ءىنىسى ەمەس، قۇداسى. جولبارىستىڭ قىزى — حاننىڭ ەكىنشى بالاسى ەرالىنىڭ قالىڭدىعى. ۇلى ءجۇزدى بيلەپ وتىرعان ابدوللا بالاسى جولبارىستىڭ حاننىڭ تۋعان باۋىرى ەكەنىن الگىندە ايتتىم. قالىڭ نايماندى بيلەيتىن كۇشىك حانمەن دە قۇداندالىعى بار. ول — نۇرالى سۇلتاننىڭ قايىنى. كۇشىكپەن قۇداندالى بولسا، ونىڭ ءىنىسى باراقپەن دە قۇداندال بولعانى.
ەلشى باتىردىڭ اۋىزىنان شىققان ءار ءسوزدى كوڭىلىنە توقي وتىرا، ونىڭ بەت-الپەتىن دە كوز جازباي باقتى دا وتىردى. باراق پەن كۇشىك تۋرالى ايتقاندا شىقشىت سۇيەگى بۇلك ەتە قالدى. ءابىلقايىرعا جانى اشيتىنى، جاقسى كورەتىنى بايقالىپ تۇر.
— باتىر، حان ەكەۋىڭىزدىڭ اراڭىزدا قانداي تۋىسقاندىق بار؟
— حان ناعاشىم، انام قۇتتىبيكەنىڭ تۋعان اعاسىنىڭ بالاسى.
— سوندا قالاي بولعانى؟
باتىر تاباداعى شوقتى ءبىر كوسەپ قويىپ اڭگىمەگە كىرىستى.
— قازاقتار اتالاستىقتان ءوربيتىن تۋىسقاندىقتى اعايىن دەيدى، قۇداندالدىقتان ءوربيتىن تۋىسقاندىقتى جەكجات دەيدى. اعايىندىقتان وربىگەن ۇرپاقتى اۋلەت دەيدى، جەكجاتتىقتان وربىگەن ۇرپاقتى جۇراعات دەيدى. وزىڭنەن تۋعان بالا — بەل بالا، ودان تۋعان بالا — نەمەرە، نەمەرەدەن — شوبەرە، شوبەرەدەن — شوپشەك، شوپشەكتەن — جۇرەجات، جۇرەجاتتان — تۋاجات تۋادى. تۋاجاتتان ارىدەن تابىساتىن اعايىن انشەيىن اتالاس سانالادى. ال جۇراعاتقا قوسىلاتىن مىنالار: قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن جەرىڭ م قۇدالارىڭ، قۇدانىڭ ايەلى -قۇداعيىڭ، قۇدانىڭ ۇلى — قۇدا بالاڭ، قىزى — قۇداشاڭ. قازاق قۇدا مىڭ جىلدىق، كۇيەۋ ءجۇز جىلدىق دەيدى. ونىسى قۇداندالدىقتى ەل ۇيىتقىسىن ۇستار مىقتى تىرەك ساناعانى. ۇزاتىلعان قىزىڭنان تۋعان بالا م جيەنىڭ، جيەننەن تۋعان بالا — جيەنشارىڭ، شەشەڭنىڭ تۋمالارى — ناعاشى جۇرتىڭ، ايەلىڭنىڭ تۋمالارى — قايىن جۇرتىڭ بولىپ ەسەپتەلەدى. ايەلىڭنىڭ اكەسىن — قايىن اتا، شەشەسىن — قايىن ەنە، اپاسىن — قايىن بيكە، اعاسىن — قايىن اعا، ءىنىسى مەن ءسىڭلىسىن — بالدىز سانايسىڭ. ال ناعاشى جۇرتىڭنىڭ ۇلكەنىن دە، كىشىسىن دە، ايەلىن دە، ەركەگىن دە — ناعاشى اتا، ناعاشى شەشە، ناعاشى اپا، ناعاشى اعا دەي بەرەسىڭ. ءبىر كىسىنىڭ ۇلدارىنان وربىگەن ۇرپاق ءبىر-بىرىن اعايىن اتاسا، قىزدارىنان وربىگەن ۇرپاق ءبىر-بىرىن بەلە تۇتادى. سوندا ءابىلقايىر ەكەۋمىز اتا جاعىنان ءبىرىمىز — تورە، ءبىرىمىز — قارا بوپ، قىرىق قايناسا، سورپامىز قوسىلماسا دا، شەشە جاعىنان ءبىر كىسىنىڭ ۇلى مەن قىزىنان تاراعان تۋعان ناعاشى، جيەن بوپ شىعامىز.
تيەۆكەليەۆ قانشا سۇڭعىلا بولسا دا، بوكەنباي باتىردىڭ مىنا ايتىپ وتىرعان شىم-شىتىرىعى ميىنا بىردەن ورناي قويماي، قاتتى قينالدى. قايتالاپ سۇراۋعا قىسىلدى. نە دە بولسا، جەكجاتتىق پەن تۋىسقاندىقتىڭ الگى ءبىر شىم-شىتىرىق ارا جىگى ونسىزدا جۇمباق جۇرتتى ودان سايىن جۇمباقتاندىرا ءتۇستى. مىناۋ ەن دالادا بەت-بەتىنە بىتىراي كەتكەن ىزعىنداي جۇرتتى بىر-بىرىنە قارايلاتىپ جۇرگەن دە حان-تورەنىڭ قولىنداعى بيلىك ەمەس، ءاۋ باستا ءبىر اتا، ءبىر ەنەدەن جارالدىق دەگەن ۇعىم، تامىرلارىندا بىردەي اعىپ جاتقان ورتاق قان، اعايىن-جەكجاتتىقتىڭ قيماس كوڭىلى مەن تاۋسىلماس پارىزى عانا ەكەن. ول قانداي حالىققا دا ۇلتانى سەتىنەمەي، ءبىر جۇرت، ءبىر قونىسىندا بەيبىت وتىرعاندا بەرەكەلى دانەكەر بولا بىلگەنىمەن، مىنانداي ەل باسىنا زوبالاڭ تۋعان قىستالاڭ زامانداردا تىم وسالدىق كورسەتپەس پە ەكەن. تىرشىلىك كۇيتتەپ بەت-بەتىنە كەتكەن جۇرتتىڭ تۋىسقاندىق كۇيتتەپ قايتادان باستارى قوسىلا قويماعى ەكى تالاي-اۋ! ءبىراق، ءابىلقايىر حان ءوز ماقساتىنا جەتپەك ءۇشىن بيلىك پەن وكتەمدىكتىڭ قىل ارقانىمەن قوسا، اعايىن-جەكجاتتىقتىڭ تال جىبەكتىڭ سۋىرتپاعىنداي نازىك جەلىسىن دە مىقتاپ پايدالانباقشى ەكەن عوي.
ەلشىنىڭ كوز الدىنا قازاق حانىنىڭ قاشان كورسەڭ دە، ءبىر قالپىندا تۇراتىن سۇپ-سۇر ءجۇزى، تۇنجىر جانارى مەن سالىڭقى قاباعى كەلدى. بۇنىڭ ءبارى بۇرىن وعان قايداعى جوق سۇمدىقتاردى ويلاپ وتىرعان ىشمەرەزدىك قانا سياقتى كورىنۋشى ەدى، ەندى بايقاسا، ىشىندەگى قارا قازانداي بۇرق-سارق قايناپ جاتقان الەم-تاپىرىق كوڭىلىن بايقاتقىسى كەلمەگەن ەرەكشە ءبىر ۇستام، سابىر ەكەن عوي.
ەرتەڭىنە تيەۆكەليەۆ مەيمانىن اۋىلىنا اتتاندىرىپ سالىپ، كۇندەلىگىنىڭ جاڭا پاراعىنا «16 دەكابر» دەپ جازىپ، بوكەنباي باتىردان تۇندە ەستىپ العاندارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىر ەدى، ءابىلقايىر حان كىرىپ كەلدى. تورگە شىعىپ وتىرعاسىن ونشا ءدىلمار بولماسا دا، شيراق قيمىلداپ، شيراق سويلەيتىن شاپشاڭشىل حان كوپ ءسوز بۇيداعا سالماي، كەلگەن شارۋاسىن قىسقا قايىردى. ول نۇرالى سۇلتاندى قول استىڭداعى حالقىڭمەن رەسەيدىڭ قول استىنا ءوت دەپ ايتۋعا حيۋانى بيلەپ وتىرعان جولبارىس حانعا جىبەرمەك ەكەن. ونداعى ويى بۇقارا مەن حيۋانىڭ رەسەيگە باراتىن كەرۋەندەرىن ءوز ۇلىسىنىڭ ۇستىمەن وتكىزدىرىپ تۇرۋ كورىنەدى.
تيەۆكەليەۆ سىز قاباق حاننىڭ بەت-اۋىزىنا ءبىر قاراپ قويدى. سول باياعى تۇنجىراڭقى قالپى. «بۇنىما قالاي قارايسىڭ؟» — دەگەندەي ءۇن-تۇنسىز جاۋاپ توسىپ وتىر. ورىس ەلشىسى مىناۋ سۇپ-سۇر حاننىڭ بۇلك ەتپەي جاتقان سازارىڭقى بەتىنەن ار جاعىنداعى استارلى ويدىڭ سۇرلەۋىن تابا الماي ءبىراز داعدارىپ قالدى. بۇل تەك قازاق ۇلىستارى عانا ەمەس، كورشىلەس حاندىقتاردى دا ءوز ۋىسىندا ۇستاۋدان كەت ءارى ەمەس ەكەن-اۋ! باستى كۇن كورىسى ساۋدا بولىپ ەسەپتەلەتىن بۇقارا مەن حيۋانىڭ ەرسىلى-قارسىلى شۇبىرىپ جاتار شۇبار الا كەرۋەنىنىڭ نوقتاسىنان ءوزى ۇستايتىن بولسا، ار جاعىندا اق سارايلارىنا كىرىپ، تاقتارىنا مىنبەگەن نەسى قالدى؟ اق پاتشانىڭ ايبارىمەن قورقىتىپ جوڭعاردان باسقا جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ تىزگىنىن ءبىر ۋىسىنا جيىپ الماق قوي. جوڭعار بۇنىمەن سوسىن سويلەسىپ كورسىن! مىناۋ ايدالاداعى الاقانداي وقشاۋ تەڭىزدىڭ ءبىر ۋىس شالعاي تۇبەگىنە تىعىلىپ، باس ساۋعالاپ وتىرعان كىشكەنە بيلەۋشىنىڭ دامەسى قانداي ۇلكەن! بەت-اۋىزىندا ەشقانداي قىسىلۋ-قىمتىرىلۋ جوق. تاس ءتۇيىن. ءسال جاعداي تۋدى-اق، الگى ويىن جۇزەگە اسىرىپ شىعا كەلەتىنىنە كۇماندانباساڭ دا بولاتىنداي. نەتكەن جۇلىن جۇتقان جان! اق پاتشا شاراپاتىنا السا، ەرتەڭ-اق مىناۋ قيقار قازاقتاردى اق سەمسەردىڭ ۇشىمەن ءوز باۋىرىنا قۋىپ تىقپاق، بۇگىن بازارىنا جولاتپاي وتىرعان حيۋا مەن بۇقاردى دا مۇرىندىقتاپ الماق. ار جاعىندا جوڭعاردىڭ دا جۇلىنىنا جارماسىپ، جايىق پەن التاي ەكى ورتاعا ەكى بوربايىن سوزىپ ساپ، الشىسىنان ءتۇسىپ جاتىپ الماق. سوندا رەسەيگە اق پاتشادان كەيىنگى ەڭ ءىرى بيلەۋشى ءوزى بولىپ شىعا كەلمەي مە! وعان روسسيا دا، قازاقتىڭ اۋىزبىرلىگى دە، جوڭعاردىڭ جەڭىلگەنى دە، حيۋا مەن بۇقاردىڭ ساۋداسىنىڭ گۇرلەپ وسكەنى دە — تەك سول ءۇشىن، استىنداعى تاقتىڭ بيىكتەي، ءوز قولىنداعى بيلىكتىڭ ۇلكەيە ءتۇسۋى ءۇشىن عانا كەرەك! نەتكەن باتىلدىق! اي تاقىردا وتىرىپ، تاس قورعاننىڭ ىشىندەگى التىن تاقتان دامەتۋ، ءبىر قاراعاندا، ەسەرلىك سياقتى! ءبىراق مىناۋ قىر مۇرىن، اشاڭ ءوڭ، سۇڭعاق بويلى دالا سۇلتانىنىڭ تال بويىندا نە ەسەرلىكتەن، نە اڭقاۋلىقتان ءسال جۇقاناق تابا المايسىڭ! شىنىندا دا اق پاتشا ەرتەڭ ءابىلقايىردى كۇللى قازاق جۇرتىنىڭ باس حانى دەپ تانىسا، الگى ويلارىن جۇزەگە اسىرۋ دا تاپ ونشا قيىنعا تۇسە قويماس. شىعىس بيلەۋشىسىنىڭ جىمىسقى ويىنا ورىس زەڭبىرەگىنىڭ كۇركىرى قوسىلعاندا، مىنا دالادا تالاي نارسە ىستەۋگە بولادى. ءابىلقايىردىڭ دا ويلاپ وتىرعانى وسى. ءالى اق پاتشانىڭ شاراپاتىنا، سەنىمىنە يە بولماي جاتىپ، تەك ءوز ورداسىنا ورىس ەلشىسىنىڭ كەلگەنىنىڭ ءوزىن پايدالانىپ، قوڭسىقارا قالپاق، حيۋا جۇرتتارىنا ىقپالىن نىعايتىپ الا قويماقشى. مۇنداي ءتۇپ نيەتىن ءبىلىپ قالعان كۇندە ەرتەڭ پاتشا سارايى قالاي قارار ەكەن؟ اق پاتشانىڭ ماڭىندا وزىنە تەڭ كەلەتىن كۇشتى بيلەۋشىنىڭ بولعانىن جاقتىرمايتىنى بەلگىلى. ال، ەندى قول استىنداعى بيلەۋشىلەردىڭ ونداي اسىرە دامەلەرىن اياماسى ءسوزسىز. اي، سۇلتانىم-اي، مىنا قالپىڭمەن سەنىڭ ەرتەڭ اق پاتشانىڭ قول استىندا دا ايدارىڭنان جەل ەسە قويماس ءتۇرى بار عوي! وعان سەندەي وركوكىرەك، باققۇمار، پىسىق باعىنىشتى ەمەس، قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن، قۇداي مەن اق پاتشا قاتار كەلە جاتسا، الدىمەن اق پاتشاعا بوركىن الاتىن، ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن سالپى ەتەك، سالىڭقى ءيىن مومىن بيلەۋشى كەرەك-اۋ! اق پاتشاعا ۇلىسىڭنىڭ باس بوستاندىعىن بەردىڭ ەكەن، ويىڭنىڭ دا تىزگىنىن ۇستاتقانىڭ ءجون ەدى عوي. ونسىز تاعى دا سول ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر تاباققا سىيمايدىنىڭ كەبىن كيەسىڭدەر عوي. ءجا، ونى ءازىر سەنىڭ بىلمەي-اق قويعانىڭ جاقسى. بۇل ءۇشىن سەنىڭ ءازىر وسال ەمەس، وسىلاي مىقتى بولعانىڭ كەرەك. سەنىڭ وسىلاي بىرەۋدەن ايلاڭدى اسىرىپ، بىرەۋدى ايبىنىڭمەن ىقتىرىپ، بۇنىڭ تەمىر ساندىعىنداعى سارى الا قاعازداعى شاتپاق-شيماي جازۋلاردىڭ سانىن كوبەيتىپ بەرگەنىڭ كەرەك. سوسىن سەنىمەن قالاي سويلەسەتىنىن اق پاتشا ءوزى شەشە جاتار. ءدال ءقازىر مىناۋ تاۋداي تالابىڭدى تويتارىپ تاستاۋعا بولمايدى. ءبىراق، قۇپتايمىن دەپ تە ايتۋعا بولمايدى. ەگەر اۋىزىمنان عايىپتان تايىپ ونداي ءسوز شىعا قالسا، سەن وسىنى قاعازعا ءتۇسىرىپ، قولحات بەر دەۋدەن دە تايىنباسسىڭ. قولىڭا ونداي قاعاز تۇسسە، ەرتەڭ ونىمەن نە ىستەيتىنىڭدى كىم بىلگەن! سوندىقتان دا سەنىڭ مىنا ءۇمىتىڭنىڭ كوزىنە ءبىرجولا سۋ قۇيماعانمەن، ازىرگە تەجەي تۇرۋعا تۋرا كەلەر. ول ءۇشىن قانداي سىلتاۋ ويلاپ تاپسام ەكەن. جارايدى، سەن قۋلىق ويلاعاندا مەن نەگە ويلامايمىن! سەن وزىڭە كەرەك جىلى-جۇمساققا وسى كۇننەن قولىڭدى باتىرىڭقىلاپ قويعىڭ كەلسە، ونداي وي مەندە دە جوق ەمەس!
كوز الدىنا انادا ۋفادان كەلە جاتقاندا كورگەن ءبىر جەرى كەلدى. جايىق پەن ور وزەنى قوسىلاتىن كىشكەنتاي اشا تۇبەكتىڭ ەكى جاعى سۋ ەكەن دە، ءبىر جاعى تاۋ ەكەن. سونى كورگەندە تيەۆكەليەۆتىڭ كوزى شوقتاي جايناپ قويا بەرگەن. ءبىراق، كوڭىلىنە نە قاشقانىن قاسىنداعى باشقۇرتتار ءبىلىپ قالماسىن دەپ وتىز ءتىسىن بىردەي تىستەنىپ، دىمى ىشىندە بولعان. ءبىر ۋفانىڭ ءوزىن اۋىرسىنىپ، ءالى كۇنگە تۋلاپ كەلە جاتقان باشقۇرتتار مۇنىڭ الگى ويىن ءبىلىپ قالسا، ءبىر بۇتانىڭ تۇبىندە وزدەرى-اق باۋىزداپ كەتۋى عاجاپ ەمەس ەدى.
ءقازىر دە تيەۆكەليەۆ وڭاشا ۇيدە ەكەۋدى-ەكەۋ وتىرسا دا جان-جاعىنا الاقتاپ ءبىر قاراپ الدى.
— قازاق دالاسى ارقىلى ساۋدا-ساتتىق جاساۋ ءدال ءقازىر ءبىز ءۇشىن ونشا سەنىمدى ەمەس، — دەپ باستادى اڭگىمەسىن تيەۆكەليەۆ. — كەز كەلگەن سويىل ۇستاعان سودىردىڭ سوڭىندا جۇرگەن مىنانداي كوپ تەنتەكتىڭ ورتاسىنا قانداي جۇرەگىنە ءجۇن بايلاعان ساۋداگەر كەلسىن. ودان ولار دا، ءسىز دە ابىروي تابا المايسىز. اۋەلى مىنا حالىقتى ءوز حانىنىڭ دەگەنىنە جۇرەتىندەي قىپ تارتىپكە كوندىرىپ الايىق. انادا كەلە جاتىپ كوردىم، ور وزەنىنىڭ جايىققا قۇياتىن ساعاسى ناعىز قورعانىس قالا سالۋعا تاپتىرمايتىن جەر ەكەن. ءسىز ۇلى مارتەبەلى يمپەراتور اعزامنان سول اراعا بەكىنىس قالا سالىپ بەر دەپ سۇراڭىز. سول شاھاردان وزىڭىزگە قورا-جاي سالىپ اپ، ىلعي سوندا قىستاپ، قاسىڭىزعا ءار رۋدان كەزەك-كەزەك ءبىر-بىر بي، قازى ۇستاپ وتىرار بولساڭىز، قول استىڭىزداعى حالقىڭىز دا دەگەنىڭىزدەن شىعا المايدى. باسىڭىزعا قاتەر تونسە، ورىس قارۋى ءوز پاناسىنا الادى. انە، الگى ايتقان ساۋدا-ساتتىقتى دا سوندا وركەندەتۋگە بولادى.
ەلشىنىڭ مىنا ءسوزىن ەستىگەندە حاننىڭ قيىلعان قارا مۇرتى جىلتىراپ قويا بەردى. شاماسى، تيەۆكەليەۆ ونىڭ كوكىرەگىندە كوپتەن جاتقان قىزىل قۇرتتىڭ توبەسىنەن ءدال تۇسسە كەرەك.
— مىنا ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار ەكەن. بۇعان بيلەر دە كوپ قارسى بولا قويماس. دەگەنمەن، ءۇمىتسىز شايتان دەگەن عوي. نۇرالى حيۋاعا جۇرەمىن دەپ جينالىپ قالىپ ەدى، بارىپ قايتسىن.
حان ۇيدەن كوڭىلدەنىپ شىقتى. قولىمداعى قىل تىزگىندى ورىستىڭ تاس قورعانىنىڭ ىشىندە جايلى توسەكتە جايعاسىپ وتىرىپ الىپ، قوس اۋىز قارا مىلتىقتىڭ كوك سۇڭگىسىنە شيە بايلاپ تاستار بولسام، قاي قازاق قىڭق ەتە الادى. قىڭق ەتسە، اۋمەسەر اساۋلاردىڭ كوك جەلكەسىنەن كوك الا ءتۇتىندى بۇرق ەتكىزبەي مە...
تيەۆكەليەۆ تە ماساتتانىپ قالدى. قازاق جەرىنىڭ شەكاراسىنان اسكەري قامال سالۋ ماسەلەسىن وپ-وڭاي شەشىپ الدى. قاجەت دەسەڭىز، بۇل سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ دا ويىندا بولماعان شارۋا.
نۇرالى سۇلتان 19 دەكابر كۇنى حيۋاعا اتتانىپ كەتىپتى.
ءابىلقايىردىڭ الگى حابارىن ەستىدى مە، جوق ويىنا ءبىر وي قاشتى ما ەكەن، دەكابردىڭ جيىرما ءتورتى كۇنى، كەشقۇرىم الا كوبەڭدە بوكەنباي باتىر كىرىپ كەلدى. بۇرىنعىسىنداي ەمەس قاباعى سالبىراپ تۇنجىراي كىردى. تورگە شىققاسىن دا ءبىراز تۇنەرىپ وتىرىپ بارىپ ءسوز باستادى.
— مامبەت مىرزا، مىناۋ ءپاتۋاسىز جۇرت جىگەرىمدى ابدەن قۇم قىلىپ ءبىتتى. ەل شەتىنە جاۋ كەلەدى-اق: «ويباي باتىر، قايتەمىز»، — دەپ قاۋمالاي كەتەدى. ال، ارتىنان ءسال تىنىشتىق ورنادى-اق، كەشەگى ەڭكەك باستارى اياق استىنان شالقايىپ شىعا كەلەدى. سولاردىڭ ايتقانىن تىڭدايمىن دەپ، كەشەگى قونتايشىمەن شايقاستا ءتورت بىردەي باۋىرىمنان ايىرىلدىم. بۇرىن دا بىرەۋ بىردەڭە دەسە، ەكى ەتەگى دالاقتاپ شابا جونەلەتىن جەل وكپە حالىق ەدى. ەندى مىناۋ ءابىلقايىر حاننىڭ اق پاتشاعا بودان بولام دەگەن حابارىن ەستىگەلى جالدارىنا قول اپارتپاي تايراقتاپ كەتتى. اق پاتشامەن ايبىن سالىستىرعىلارى كەلەدى. وسى ءبىر ديۋانا جۇرتپەن الىسا-الىسا قاجىدىم.
ەندى ورتالارىنان ءبىرجولا كەتىپ، ءوز الدىما ءبىر تىنىش ءومىر سۇرەيىن دەپ ەدىم. بوستان ءجۇرىپ باستارىنا ءمۇيىز شىقسىن. اق پاتشانىڭ قول استىندا بولام دەپ، وسىلاردان ىرگەمدى تۇپكىلىكتى اجىراتىپ كەتسەم، الديار تاقسىر ماعان جايىق بويىنان قونىس بەرەر مە ەكەن؟
تيەۆكەليەۆ، قاپەلىمدە، نە دەرىن بىلمەي قالدى. ءبىراق، اككى نەمە بوكەنباي باتىردىڭ باياعىدان بەرى بۇل دەگەندە نەگە ەكى ەتەك بولىپ جۇرگەنىنە ەندى تۇسىنەيىن دەدى. الايدا، بوكەنباي بۇنداي ءسوزدى بۇرىن ايتپاي، كەيىنىرەك ايتپاي، بۇگىن نەگە ايتىپ وتىر؟ الدەبىر كۇنى كۇلىك، ءبىر كۇنى بۇلىك بولىپ وتىراتىن قازاق اراسىندا تاعى دا ءبىر شاتاق شىققانى ما...
— بۇل قولقاڭىزدى بارعان بويدا اق پاتشانىڭ قۇلاعىنا سالايىن، — دەدى.
باتىردىڭ مۇنشاما تۇنەرىپ كەلگەنىنە قاراعاندا قازاق اراسى بۇرىنعىدان دا بەتەر ءىري-تىري بوپ كەتتى مە ەكەن دەپ ويلاعان تيەۆكەليەۆ، ونداي جاعدايدا ءوز باسىنا تونەتىن قاۋىپتەن تەك وسى بوكەنباي قۇساعان كىسىلەردىڭ ەتەگىنەن مىقتاپ ۇستاعاندا عانا امان قۇتىلا الارىن سەزدى. ونىڭ اق پاتشاعا ارتىپ وتىرعان الگىندەي ءۇمىتىن ودان سايىن ورشىتە تۇسكەندى ءجون كوردى.
— پاتشا اعزام مىنانداي قيىن-قىستاۋ كەزدە كورسەتكەن قىزمەتىڭىزدى وتە جوعارى باعالاپ، ءسىزدىڭ قانداي قولقاڭىزعا دا ايىرىقشا ءمان بەرەتىنىنە مەنىڭ سەنىمىم كامىل.
باتىر كوڭىلدەنەيىن دەدى.
— ەگەر مىناۋ بىزگە قارسى بولىپ جۇرگەن قيقارلار بۇل تۋلاعاندارىن قويماسا، اق پاتشا ماعان باشقۇرتتار مەن جايىق كازاكتارىنان كومەك بەرسە، مەن قازاق ورداسىن ەكى جىلدىڭ ىشىندە-اق قىلىشتىڭ جۇزىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن رەسەيدىڭ قول استىنا باعىندىرىپ بەرەر ەم.
— مىنە، بۇل ويىڭىز وتە دۇرىس. بۇنى ەستىسە، اق پاتشانىڭ دا قۋانارى ءسوزسىز. سوندىقتان دا، باتىر، قازاق جۇرتى باعىنسىن مەيلى، باعىنباسىن مەيلى، ءوز باسىڭىزدىڭ ۇلى يمپەراتور اعزامعا اقتىق قانىڭىز قالعانشا ادال قىزمەت ەتەتىنىڭىزگە قايتارا انت بەرىڭىز. وعان كۇيەۋ بالاڭىز بەن ءىنىڭىزدى، ءابىلقايىر حاندى دا كوندىرىڭىز. ول قىلىقتارىڭىز ەرتەڭ قازاق جۇرتى رەسەيگە تۇگەل باعىنعان كۇندە دە اق پاتشانىڭ سەندەرگە بىلايعى شونجارلاردان وزگەشەرەك قاراۋىنا جاعداي جاسايدى.
ەكى يىعى ءتۇسىپ تۇنجىراپ كەلگەن بوكەنباي قۋانىپ اتتاندى. تيەۆكەليەۆ تە مىناۋ جاڭا قاتقان سولقىلداق مۇزدىڭ ۇستىندە تۇرعانداي ءدۇدامال جاعدايدا ءسال دە بولسا، ءۇمىت ساۋلەسىن كورگەندەي بولىپ كوڭىلدەنىپ قالدى. ءبىراق، باتىردىڭ مۇنشا نەگە ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەنىنە تۇسىنە المادى. الدە ورتا جۇزگە كەتكەن ەلشىلەردەن جايسىز حابار ەستىدى مە ەكەن...
ءارى-سارى بوپ قالعان تيەۆكەليەۆ تاعى دا اينالاعا قۇلاق ءتۇردى. ەشتەڭە ەستىلە قويمادى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ارسالاڭداپ جەتىپ كەلگەن حاننىڭ تولەڭگىتىنىڭ اۋىزىنا اڭتارىلا قارادى. ءبىراق، و دا: «حان قىز ۇزاتار تويعا شاقىرىپ جاتىر»، — دەگەننەن باسقا بوتەن حابار ايتقان جوق. توي ۇستىندە دە اركىمنىڭ اۋىزىن باقتى دا وتىردى. وندا دا ەرسى ەشتەڭە بايقاي المادى. ۇيىنە كەلگەن سوڭ كۇندەلىگىنە: «دەكابردىڭ جيىرما ەكىسى كۇنى ءابىلقايىر حان نەمەرە قارىنداسىن باتىر سۇلتاننىڭ بالاسى قايىپ حانعا ۇزاتتى، ءوزىن جاقتايتىن رۋ باسىلارى جيىلعان بۇل تويعا ول تيەۆكەليەۆتى دە شاقىردى، وندا بيەنىڭ ءسۇتىنىڭ اشىمالىنان باسقا ەشقانداي ىشىمدىك، تۋرالعان ەتتەن باسقا ەشقانداي تاماق بولعان جوق، ەتتى ولار قاسىقپەن ەمەس، قولمەن جەدى، تيەۆكەليەۆ ولاردىڭ اراسىندا ءۇش ساعاتتاي بولىپ، قوسىنا قايتىپ كەتتى»، — دەگەننەن باسقا جازاتىن ەشتەڭە تابا المادى.
ءبىراق، جۇرەگى وز-وزىنەن الابۇرتىپ تىنشىر ەمەس. بۇنىسىنىڭ قۋانىشقا نە قورقىنىشقا كورىنەرىن بىلە الماي دال بولدى.
دەكابردىڭ جيىرما بەسى كۇنى سامەكە حانعا كەتكەن ەلشىلەر كەلدى. استارىنداعى اتتارىن اياماي-اق سابىلتقاندارى كورىنىپ تۇر. انشەيىندە ايشىلىق جول جۇرەتىن جەرگە اينالاسى ون كۇندە بارىپ كەلىپتى. سامەكە حاننىڭ ورداسىنا دەكابردىڭ ون توعىزى كۇنى جەتىپتى.
تايماس:
— ارداقتى حان، تيەۆكەليەۆ مىرزا سىزگە ايرىقشا سالەم ايتتى. جەر الىس، قىستىڭ كوزى قىراۋ بولىپ ءوزى كەلە الماعانىنا كوپ-كوپ كەشىرىم سۇرايدى، — دەگەن ەكەن، حان:
— ونىسىنا كوپ-كوپ راقمەت. ەلشى مىرزاعا ەشقانداي وكپەم جوق. ۇلى يمپەراتور اعزامنىڭ اتىنان كەلىپ وتىرعان اقجولتاي ەلشىگە ءوزىم بارىپ سالەم بەرسەم دە بولاتىن ەدى. ءبىراق، ەل الدىمەن ەبەلەك ۇشادى دەپ، ەشقايسىمىزدىڭ الدىمىزدان وتپەي، مۇنداي ماڭىزدى ءىستى جۇرتتان جاسىرىپ، ۇرى قىلعانداي وڭاشا ىستەگەن ءابىلقايىر حانعا وكپەم قارا قازانداي. سوندىقتان دا بارماي قالدىم. تايماس مىرزا، ەلشى مىرزا قىستىڭ كوزى قىراۋ بولعاسىن كەلە المادى دەگەنىڭ دە ءجاي انشەيىن اڭگىمە ەكەنىن ءبىلىپ وتىرمىن. مامبەت مىرزا ۋفادان الىپ شىققان كولىگىنىڭ بارىنەن ايىرىلىپ قالىپ قۇر تاقىم وتىرسا، ءيتتىڭ ولگەن جەرىنە قايدان كەلە السىن.
اقىلداسپاي ىستەگەن اسىعىس شارۋانىڭ ارتى وڭۋشى ما ەدى! ەگەر ەلشىلىك كۇللى قازاق حالقىنىڭ اقىلداسىپ-ماقۇلداسقان قالاۋىمەن كەلگەن بولسا، ونداي جاعدايعا دۋشار بولار ما ەدى! ەندى، مىنە ءبارىن قويعاندا مامبەت مىرزانىڭ ءوز قارا باسىنا ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعان جوق پا! ءابىلقايىردىڭ بارىمىزدەن جولى ۇلكەن ەكەنى راس. ءبىراق، ول ءۇشىن ەمەس، پاتشا الدياردىڭ ارۋاعىن سىيلاعاندىقتان الگى وكپەمدى ۇمىتىپ، رەسەيدىڭ قول استىنا وتۋگە انت بەرەيىن. ءابىلقايىردىڭ ايتقانىن ىستەپ وتىر دەپ ويلاپ قالماڭدار، ءوزىمنىڭ ادال كوڭىلىم وسى، — دەپتى.
سول بويدا انت قاعازىنا ءمورىن باسىپ، جىل سايىن موسكۆاعا ءوز ادامدارىن جىبەرىپ، ەكى مىڭ تۇلكى، مىڭ قارساق جاساق تولەپ تۇراتىنىن، ءبىراق امانات بەرە المايتىنىن ايتىپ حات جازىپ بەرىپتى. ەرتەڭىنە قۇداينازار مەن تايماستى شاقىرىپ الىپ، قولدارىنا ۇلى يمپەراتور اعزامنىڭ اتىنا جازىلعان حاتتى ۇستاتىپ:
— ماي ايىندا بۇكىل ورتا ءجۇز باس قوسقان جيىن بولادى. وعان بارلىق ۇلىستىڭ باس كوتەرەرلەرى كەلەدى. تيەۆكەليەۆ مىرزانى سوعان شاقىرامىز. وعان دەيىن دە قاراپ جاتپاسپىز. بيلەرمەن، باتىرلارمەن جەكە-جەكە سەيلەسەرمىن، — دەدى.
تايماس سامەكە حان، باراق سۇلتان، ابىلمامبەت سۇلتان جانە ءبىر جانىبەك باتىر دەگەن بەدەلدى ادامنىڭ التى مىڭ اسكەرمەن قونتايشىعا قارسى جورىققا شىققالى جاتقانىن ايتىپ كەلدى.
ەلشىلەردىڭ حابارىنا تيەۆكەليەۆ قۋانعانمەن، ءابىلقايىر قۋانا قويمادى. سامەكە ءبارىن ءبىلىپ، ءبارىن ەستىپ وتىرعان بولدى. ەندەشە كىشى جۇزدەگى مىناۋ بۇلىنشىلىككە كۇللى جادىك تۇقىمى تۇگەل ارالاسىپ وتىرعانى! بارعان ەلشىلەرگە جاۋابىنىڭ ءدال بۇلاي دايىن تۇرعانى دا كىسى تىكسىنەتىن ءجايت ەكەن. ورىس ەلشىسى مەن بۇنىڭ سالەمى ول ءۇشىن توبەدەن تۇسكەندەي توتەن وقيعا بولمادى. بارىنە دە الدىن-الا ساقاداي-ساي وتىرعان بولدى. ەندەشە، ونىڭ مىنا حاتى دا، باتىردىڭ انادا كەلىپ انت بەرە سالعانى دا انشەيىن شىعارىپ سالما اڭگىمە ەكەن. ىشتەرىن بەرە قويماپتى. «اقىلداسپاي ىستەگەن شارۋانىڭ ارتى وڭۋشى ما ەدى! مامبەت مىرزانىڭ ءوز قارا باسىنا ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرعان جوق پا!» — دەگەن سوزدەر دە تەگىن ايتىلا سالماعان. بۇنىڭ ارتىندا ءبىر ءزىلى تۇر. ولار اق پاتشانىڭ الدىندا انت بەرگەن پارىزدارىنان قۇتىلدى. ءبىراق، ەل اراسىنا ىرىتكى سالۋدان، ەلشىگە قاستاندىق جاساۋدان تىيىلمايدى. قايتا وبال-ساۋابىن ءابىلقايىر كوتەرەتىن بولعاسىن، بۇرىنعىدان بەتەر كۇشەيتە ءتۇسۋى مۇمكىن. «ءبىز ءوز انتىمىزدى بەردىك. كىشى جۇزدەگى وقيعالارعا ەشقانداي ارالاسىمىز جوق»، — دەپ ەرتەڭ اۋىزدارىن قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ شىعا كەلمەك.
ءابىلقايىردىڭ اناداعىدان بەرى ارقاسىنان تاۋ تۇسكەندەي بولىپ جۇرگەن بويى قايتادان اۋىرلايىن دەدى. قارسىلاستارىنىڭ ءبىرازدان بەرى سىلتىدەي تىنىپ قالعانىنان دا ەندى سەسكەنەيىن دەدى. سامەكە قۇداينازار مەن تايماستى اتتاندىرىپ سالعان بويدا ولارعا دا كىسى شاپتىرعان شىعار. امان بولسا، ەندى بىر-ەكى كۇندە باتىردىڭ ۇلىسىنان دا ءبىر حابار كەلمەس دەيسىڭ بە؟ ەندەشە، ول جۋىقتا مۇنىڭ اۋىلىنداعى قالىڭدىقتارىن الىپ كەتۋگە نەگە اسىقتى؟ بۇل انادا انت بەرگەسىن، ەندى بارار جەر، باسار تاۋى قالماعاسىن، ورىس ەلشىسى مەن مۇنىڭ ءجۇزىن ءبىرجولاتا جىلىتىپ العىسى كەلدى عوي دەپ ويلاپ ەدى. ولاي بولماي شىقتى عوي. سوندا بۇلاردىڭ نە ويلاعاندارى بار.
حان تاعى دا ءتۇن بالاسى توڭبەكشىپ شىعاتىن بولدى. ءسۇيتىپ جۇرگەندە ساۋ ەتىپ شەكتى اۋىلىنىڭ بيلەرى جەتىپ كەلدى. اق وردانىڭ كەرەگەسىنەن كوز تاستاماي تىزىلە جايعاسىپ العاسىن:
— ورىس ەلشىسىمەن بىرەر اۋىز ءسوزىمىز بار ەدى. شاقىرىپ بەرمەيسىڭ بە؟ — دەدى.
حان مىناۋ اياق استىنان ساۋ ەتە قالعان توپتىڭ بىردەڭەگە قيتىقتانىپ كەلىپ وتىرعانىن بايقادى.
— ەلشى شاقىرتىلادى عوي، قايدا كەتەر دەيسىڭ؟ الدىمەن ونداعى شارۋالارىڭىزدى ايتىڭدار، — دەدى.
اي ماڭداي، تورسىق شەكە، بۋرىل ساقال جانتۋما بي ءسوز باستادى. توستاعان كوز كورىكتى كىسى ساقىرلاعان سارى ايازدا ءجۇرىپ كەلگەندىكتەن بە، الدە اشۋ بۋىپ وتىر ما تۇلا بويىنداعى بار قانى بەتىنە شاۋىپ كۇرەڭىتىپ اپتى.
— ءابىلقايىر، بىلتىر وسى ۋاقىتتا بەكبولاتتى ءتورت جىگىت سەرىگىمەن توبىل شاھارىنا ءوزىڭ اتتاندىردىڭ. سودان بەرى ولار ۇشتى-كۇيلى جوق. مىنا نوعايىڭنان ءوزىڭ ءبىر حابارىن شىعارىپ بەرە مە دەپ، انە توستىق، مىنە توستىق. اۋىزدارىنا سۋ تولتىرىپ قويعانداي نە الگى شوقىنشىعىڭ ۇندەمەيدى، نە ءوزىڭ ۇندەمەيسىڭ. ەندى، مىنە، سول جىگىتتەردىڭ تاعدىرىن ەلشىسىسىماعىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستيىك دەپ كەلىپ وتىرمىز.
ءابىلقايىر بايبەكتى شاقىرىپ، تيەۆكەليەۆكە جۇمسادى. ەلشى ەسىكتەن اتتار-اتتاماستان-اق ءۇي ىشىندە وتىرعاندار الا كوزدەرىمەن اتا قاراپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى كيمەلەي سويلەپ، جان القىمعا الىپ بەردى.
— وسىندا كەلگەن كەيبىر ورىستار ەلدەرىنە قازاقتاردى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جامانداپ باراتىن كورىنەدى. وندايلار اق پاتشانىڭ الدىندا ءوزىنىڭ ءباسىن اسىرۋ ءۇشىن: «ويباي، ول جاقتا كورمەگەن قورلىعىمىز جوق. دۇنيە-مۇلكىمىزدى توناپ الدى. ءوزىمىزدى تۇتقىن قىلىپ قاماپ قويدى»، — دەپ بوسەدى دەيدى. مىنە، كەلگەنىڭىزگە ءۇش ايداي ۋاقىت بوپ قالىپتى. ولگەن-جىتكەن ەشتەڭەڭىز جوق قوي. ال، انا جاقتاعى اكىمدەرىڭىز سىزدەردىڭ سونداي عايبات سوزدەرىڭىزگە سەنىپ، ءبىزدىڭ ادامدارىمىزدى جازىقسىز ۇستاپ الىپ جىبەرمەي جاتىر. بىلتىر وسى ۋاقىتتا قاسىندا ءتورت كىسى جولداسىمەن توبىل قالاسىنا كەتكەن بەكبولات دەگەن ەلشىمىزدەن ءالى كۇنگە حابار جوق. ءولى-تىرىسىن بىلە الماي وتىرمىز. ءسىزدى بۇل جاققا جۇمساعاندا باستىقتارىڭىز ول جايىندا ەشتەڭە دەمەدى مە؟
تيەۆكەليەۆ مىناۋ ەجىرەڭدەگەن قازاقتاردى داۋلاسىپ جەڭە الماسىن ءبىلدى. سوندىقتان دا ءوز باسىن اراشالاي سويلەدى.
— رەسەيدە ەلشىگە قىسىم كورسەتۋ، ونىڭ دۇنيە-مۇلكىن توناپ الىپ، باسىنا قاۋىپ-قاتەر ءتوندىرۋ سياقتى بۇزاقى قىلىق ەشقاشان ورىن الىپ كورگەن ەمەس. ونداي باسسىزدىققا بولاشاقتا دا جول بەرىلمەيدى. ال بەكبولات ەلشىنىڭ توبىل قالاسىنان نەگە قايتارىلماي وتىرعانىنان مەن اتىمەن حابارسىزبىن. ءتىپتى رەسەيدە قازاقتىڭ ونداي ەلشىسى ءجۇر دەپ تە ەستىگەن ەمەسپىن. سوندىقتان دا بۇل ماسەلەگە مەنىڭ ەشقانداي ارالاسىم جوعى وز-وزىنەن تۇسىنىكتى. ال، بىلتىر كەتكەن ەلشىنىڭ بيىلعا دەيىن ورالماي قويۋىنا كەلەتىن بولساق، ارينە، بۇل ارادا ءبىر گاپ بار. شاماسى، ورىس اكىمدەرىنە ەلشى اتتاندىرىپ، ولاردىڭ امان-ەسەن ورالىپ كەلگەنىن كۇتپەي، پاتشاعا باعىنىشتى ۇلىستارعا جورتۋىل جاساپ، مالدارىن، ادامدارىن الىپ كەتەتىن شىعارسىڭدار. سوسىن ولار، ارينە سىزدەردەن بارعان كىسىلەردى بارىمتالاپ اكەتكەن مال-مۇلىك پەن تۇتقىنداردى قايتارعانشا امانات قىپ ۇستاي تۇرۋعا ەرىكسىز ءماجبۇر بولادى. تۇپتەپ كەلگەندە، اۋەلدەن وزدەرىڭنىڭ تۇپتەرىڭ شيكى. ايتپەسە، ورىس اكىمشىلىگى تىنىش ەلگە وزدىگىنەن ۇرىنبايدى. ءبىراق بەكبولاتقا بولا ۋايىم جەمەڭدەر. ورىس ۇكىمەتى قولىنداعى اماناتقا تۇتقىن دەپ قارامايدى. جۇمىس ىستەتپەيدى، زورلىق-زومبىلىق كورسەتپەيدى. بارلىق جايىن جاسايدى. مەن سەندەرگە بەكبولاتتى رەسەيگە بارعان بويدا بوساتتىرىپ جىبەرتكىزەم دەپ ۋادە بەرە الام.
ەشكىم ەشتەڭە دەي الماي قالدى. جۇرتتىڭ مىنا مىنەزىنە ريزا بولماعان ءبىر بي:
— سەندەردە شام مىرزانىڭ بالاسى شامامبەت بي تۇتقىندا جاتىر. ونى دا بوساتتىرىپ بەرە الاسىز با؟ — دەپ سۇرادى.
— الدىمەن، ونىڭ نەگە تۇتقىندالعانىن ءبىلۋ كەرەك. تۇتقىنداردىڭ بوساتىلۋ-بوساتىلماۋى دا ءوز قولدارىڭداعى نارسە. ۇلى يمپەراتريسا اعزامعا ءوز ەرىكتەرىڭىزبەن باعىنىپ، ءوز ۇلىستارىڭىزداعى ورىس باعىنىشتىلارىن تۇگەل قايتارىپ بەرسەڭدەر، رەسەي دە وزىندەگى قازاق تۇتقىندارىن تۇگەل ەلدەرىنە قايتارادى.
— قۇنىن تولەمەسە، جۇرت قولىنداعى قۇلىنان تىرىدە ايىرىلار ما؟ — دەدى الگىندە عانا سۇراق بەرگەن بي. تيەۆكەليەۆ يىعىن قيقاڭداتتى.
— ەلشى مىرزا، ءسىز بوسسىز، — دەدى ءابىلقايىر. ەلشى قوسىنا كەتكەسىن حان:
— مامبەت مىرزانىڭ جاۋاپتارىن ءوز قۇلاقتارىڭنان ەستىدىڭدەر عوي. رەسەيدەگى تۇتقىندار امان قايتسىن دەسەڭدەر، بۇلارعا قول تيگىزۋگە بولمايدى، — دەدى.
بيلەر سول تۇنجىراعان قالىپتارى اتقا قوندى. قىس ىزعارى ابدەن قايراتىنا ءمىنىپ اپتى. كۇن تاعى دا سۋىتا تۇسەدى دەگەندەي اسپان تىم شاعىرماقتانىپ كەتكەن ەكەن.
جال اسىپ اۋىل-اۋىلدارىنا تاراپ بارا جاتقان بيلەردىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرعان ءابىلقايىردىڭ ءىشى وز-وزىنەن قالتىراپ قويا بەردى. «بۇلار، ارينە، تەگىننەن-تەگىن كەلگەن جوق. بەكبولات تا ءجاي انشەيىن سىلتاۋ. ىلىك ىزدەپ كەلىپ ەدى، تابا المادى. ءبىراق بۇگىن تاپپاعانمەن، ءبىر كۇنى تابادى عوي»، — دەپ ويلادى ول.
تيەۆكەليەۆ جۋرنالىن اشىپ، وسىندا كەلگەلى نە جازعانىن قايتا ءبىر قاراپ شىقتى. نەتكەن شىرعالاڭ جول، شىتىرمان وقيعالار، شاتاق جۇرت ەدى! ءبىراق، ايتەۋىر، كوڭىلگە مەدەت ەتەرى -قازاقتىڭ ەكى ارىسىنىڭ حانى انت بەرىپتى. قاراقالپاق جۇرتىنىڭ دا اق پاتشاعا بەرگەن انتى مەن سالەم حاتى بار. وسىدان ءۇش اي بۇرىن انت الماقتى بىلاي قويعاندا بايتال تۇگىلى باس قايعى بولا جازداپ ەدى عوي. ۋفادان شىققانداعى ەكى ءجۇز ات، ون ەكى تۇيەنىڭ ورىنىن سيپاپ قالدى. ەكى اربا دۇنيەدەن جارتى ارباداي بىردەڭە قالدى. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە مىناۋ سارى الا قاعازعا تۇسكەن كۇيەلەش تاڭبالار بار. سول — مۇنىڭ ەرتەڭ ەلگە ورالعاندا الدىنا ۇستاپ بارار بەت جۇزدىگى.
ءسۇيتىپ 1731 جىل دا ءوتىپ بارادى. ەندى بىر-ەكى كۇندە جاڭا 1732 جىل كەلەدى. اق پاتشانىڭ ەلشىلىگى ونى مىناۋ جىپ-جىلماعاي قار باسىپ جاتقان قازاق دالاسىندا قارسى الادى.
ءقاراتۇپتىڭ ءۇش جاعى جازدا — وكىرگەن تەڭىز، قىستا — ەڭىرەگەن مۇز. تەك ءبىر جاعىندا عانا قۇرلىقتان كەلەر تار ساڭىلاۋ جول بار. ونىڭ اۋزىندا ءقازىر ەسەت باتىردىڭ قول استىنداعى تاما اۋىلدارى وتىر. ازۋ تىستەرىن سىقىر-ساقىر قايراعان قارسىلاستارىنان قايمىققان ءابىلقايىر بيىل قىستاققا بۇل ارانى ادەيى تاڭداپ العانداي.
ەلشىلىك پەن حان وردانىڭ وتىرعان جەرى — جان-جاقتارىن تىربىق بۇتالار وسكەن قارا بۇيراتتار قورشاعان ەكى ەگىز شۇقىر وي. سولداتتار مەن باشقۇرتتاردىڭ ۇيدەن شىعا كەلسەڭ، كۇلىڭنىڭ باسىنا كوكجيەك شوگىپ شاتقان مىناۋ تىعىرىق تار قاماشاۋدان ارا-تۇرا قاتتى قامىعىپ كەتەتىندەرى بار. وندايدا ولار جاعالاي جال-جالدىڭ باسىنا شىعىپ توڭىرەككە كوز سالادى. زينوۆيەۆ پەن پيساريەۆ الدەبىر ىلدىرماق-شىلدىرماقتارىن الىپ جەر شولادى. كورگەندەرىن قاعازعا سىزادى. انادايدان قىلت ەتكەن قارا كورىنسە بولدى، اسپاپتارىنىڭ ءبارىن قازاقتاردىڭ بايتابا قاپتارىنا سالا ساپ، تومار شاۋىپ، وتىن الىپ جۇرگەن بولا سالادى. الگى قارايعان كوكجيەكتەن قايتا قۇرىعاسىن بارىپ، ءوز شارۋالارىنا قايتا كىرىسەدى. ەلشىلىك ادامدارى سول ەكەۋىنە ەرىپ كومەك بەرۋگە اۋەس. ءبارى دە باسىر بولىپ وتىرا بەرمەي تازا اۋاعا شىعىپ، جارىق جالعانعا قۇماردان شىققانشا قاراپ العىلارى كەلەدى.
سونداعى كورەتىندەرى — سول باياعى شەتسىز-شەكسىز كەڭىستىك. قاراساڭ — كوزىڭدى قاجىتار، ويلاساڭ — كوڭىلىڭدى قاجىتار تۇلدىر دالا. كوز ۇشىندا — سىرەسىپ قاتىپ قالعان شالقار ايدىن. الاتاعاناق اپپاق سورداي سۇرقاي. مىناۋ ءبىر جەرى قار، ءبىر جەرى قارا الا شابىر دالا سول ءبىر ۇلان-اسىر كەڭىستىككە بارىپ ۇستاسىپ جاتىر.
اشىق دالانىڭ ىزعىرىق جەلىنەن الا قانشىق بوراسىن بوراپ الگىندە عانا تۇسكەن ءالسىز ءىزىڭدى جىپ-جىلدام، جىم-جىلاس قىپ شىعارادى. مىنانداي تۇلدىر كەڭىستىكتىڭ ءىز اتاۋلىعا، بەلگى اتاۋلىعا، تۇراقتىلىق پەن باياندىلىق اتاۋلىعا اۋەلدەن-اق جۇلدىزى قارسى بولسا كەرەك. كەشە ءۇيىلىپ كۇرتىك جاتقان جەر بۇگىن جىپ-جىلماعاي تاقىر. كەشە دىڭىلداپ قاتقاق جاتقان جەر بۇگىن بەلشەڭنەن كىرىپ كەتەر كۇرتىك.
جان-جاعىڭ وز-وزىنەن جيرالاڭداي قوزعالىپ، مىڭ-مىڭ جىلان جارىسا جورعالاپ كەلە جاتقانداي ءبىر وڭكەي، ءبىر قالىپ قيمىل-قىبىر. شالقىعان دالا الدەبىر قۇدىرەت اپپاق قىپ ءسۇت توگىپ، اق شالاپ قىپ جىبەرگەن جاياۋ بوراسىن بىلەم-بىلەم مايدا تولقىندار سياقتى. كەيدە ءوزىڭدى وسىنداي اق ساۋمالدانىپ جاتقان ايدىن تەڭىز تورىندە داۋىلعا ۇشىراپ، ءبىر ەلسىز ارالدان كەلىپ شىققان بەيباق تەڭىزشىدەي سەزىنەسىڭ. شالقار مۇحيتقا قايتا شىعىپ شارلاي ءجۇرىپ كەتەيىن دەسەڭ — استىڭداعى كەمەڭ كۇل-تالقانى شىعىپ كۇيرەگەن. ءار تاڭ سايىن ءبىر ورىنىنان اتىپ، ءار كەش سايىن ءبىر ورىنىنان باتاتىن كۇن كوزىنەن باسقا مىناۋ تۇلدىر ۋاقىتتىڭ قانشاسى ءوتىپ، قانشاسى قالعانىن ولشەيتىن مولشەرىڭ دە جوق، مىناۋ تۇلدىر كەڭىستىكتىڭ قاي جەرىندە ءجۇرىپ، قاي جەرىندە تۇرعانىڭدى بايقايتىن باعدارىڭ دا جوق. ەرتەلى-كەش ەسەڭگىرەپ سول كۇنگە قارايسىڭ. ەرتەڭىڭنىڭ نە بولاتىنىن سول ايتىپ، سول سەزدىرەتىندەي. ءبىراق، ول نەمە ەشتەڭە دە اڭعارتپايدى. كۇلىمدەپ اتادى، كۇلىمدەپ باتادى. ايار كىسىنىڭ بەتىنە قاراعانداي ودان دا كوڭىلىڭ قالادى ەكەن.
بۇلاردىڭ جاعدايىنىڭ سول پاقىرانا تەڭىزشىلەردەن نەسى ارتىق! مىناۋ قانشا بىلگىڭ كەپ، تۇسىنگىڭ كەپ ۇڭىلگەن سايىن قىمتانا، قۇپيالانا تۇسەتىن سىز قاباق بوتەن جۇرتتىڭ كۇن سايىن جۇمباق تارتىپ بارا جاتقان شىتىرمان قىلىقتارى ابايسىز اتتاپ باستىڭ-اق، قۇردىمنان ءبىر-اق شىعاراتىن وگەي مۇحيتتان كەم تۇڭعيىق، كەم قاتەرلى مە...
مىنە، كۇن سايىن كوكجيەككە تەسىلىپ، ءۇمىت جەلكەنىن ىزدەگەندەرىنە ءۇش ايدىڭ ءجۇزى اۋىپتى. سول باياعى نەعايبىل مەن ءدۇدامالدان باسقا ەشتەڭە كورە الماي كەلەدى. قاسىنداعى ورىس سولداتتارى مەن كازاكتاردىڭ ساقالدارى قاۋعاداي بوپ ءوسىپ كەتىپتى. باشقۇرتتاردىڭ شەگىر كوزدەرى ۇڭىرەيىپ ىنگە كىرىپ العان. تيەۆكەليەۆ قازاقتاردىڭ ىزى-قيقى يتجىعىس تىرشىلىگىنىڭ سىرىنا قانىعام دەپ، سەرىكتەرىنىڭ دە نە كۇيدە جۇرگەنىنە كوپ ءمان بەرە قويماپتى. ونىڭ مۇندايداعى باس اقىلشىسى تايماس ەدى. سونى شاقىرىپ الدى.
— ەرتەڭ عوي جاڭا جىل! ورىس ادامىنا ءقازىر كوك شىرشانىڭ تۇبىندە شايىر ءيسىن قۇنىعا جۇتىپ، قىزارا ءبورتىپ دۋىلداسىپ وتىرعاننان اسقان راقات جوق. پەتر پاتشا سوعان ۇيرەتپەپ پە ەدى. كانى، جىگىتتەردىڭ ءبىر كوڭىلىن كوتەرەلىك. ايتپەسە، ءبارى سۋ تيمەي ىلعال بوپ، ۇنجىرعالارى ءتۇسىپ كەتىپتى عوي.
يۋماش ەسەتتىڭ اۋىلىنا كەتتى. جاڭا جىلدىڭ الدىندا تاي جىقتىرىپ، قوي ءۇيتتىرىپ اكەلمەك. تايماس قالعان-قۇتقان شيشالاردى ساناپ شىقتى. ەكى كەسپەك ساموگوننىڭ اۋزى اشىلماپتى. تيەۆكەليەۆتىڭ مىنا شارۋانىڭ ارتى قايىرلى بوپ جاتسا، قازاق شونجارلارىن شاقىرىپ ءدام تاتىرام با دەپ جۇرگەن ءبىر ساندىق قىمبات شارابى بار. ۋفا ۆويەۆوداسىنان جالىنىپ-جالپايىپ ازەر العان فرانسۋز شامپانى. كىلتى ءوز قالتاسىندا. ءۇمىتسىز شايتان دەگەن عوي. اسىل ساندىققا ءالى ەشكىمدى جولاتقان ەمەس.
سولداتتار جان-جاقتاعى قۇماق بۇيراتتاردى ارالاپ ءجۇرىپ كىسى بويىنان اساتىن سەكسەۋىل تاۋىپ اكەلدى. وعان ءۇش-تورت كۇپىنى سوگىپ، ىشىندەگى ماقتاسىن الىپ، مايدالاپ ءتۇتىپ، سيديعان بۇتالارعا ۇپ-ۇلپا اقشا قار قىپ ءىلدى. قوستاعى تەمىر-تەرسەكتىڭ بارىنەن ويىنشىق جاسالدى. مۇنداي شارۋاعا بۇتى قيسايىپ ءجۇرىپ سەرگەي كوستيۋكوۆ شەبەر ەكەن. قاۋعا ساقال ساپايەۆتى اياز اتا قىپ كيىندىرىپ الەك. ساپايەۆتىڭ كوكىرەگىنە تۇسكەن جيرەن ساقالىن جاسىرۋ ءۇشىن جارتى قاپ ماقتا جۇمسالدى. ناسىباي اتسا، تاناۋى جىبىرلاپ، تىنىش تۇرا المايتىن نەمە تاڭق ەتىپ تۇشكىرىپ قالعان سايىن، ءولىپ-تالىپ زورعا جاسالعان ساقال-مۇرت بەت-بەتىنە ۇشىپ كەتەدى. قار حانشايىم بولۋعا سەرگەي كوستيۋكوۆتان باسقا ەشكىم كەلىسپەدى. مالىنتىپ اق كويلەك، اق قالپاق كيگەندە ۇزىن تۇرا جىگىت اجەپتارقى بىردەڭە بولىپ شىعا كەلدى. قىلجاقباس ساپايەۆتىڭ قۇدايى بەردى دە قالدى.
— مىنانداي قالىڭدىقتىڭ بىرەۋى ەرىنىنە، بىرەۋى ەتەگىنە جابىسار ەكى كۇيەۋ تاۋىپ بەرمەسەڭ، ءومىر بويى پۇشپاعى قاناماي وتكەنى عوي، — دەپ ەدى كوپتەن بەرى ۇيلەرىن كورمەي، وشاق باسى تىرشىلىكتى ساعىنىپ جۇرگەن جىگىتتەر كوزدەرىنەن جاس اققانشا كۇلدى.
ەرتەڭ جاڭا جىل كۇنى ەلشىلىك قوسى تاڭ اتقانشا دۋمانداتىپ شىقتى. ورىستاردىڭ تويىن كورۋگە كەلگەن ەسەت اۋىلىنىڭ، حان اۋىلىنىڭ ادامدارى مىناۋ ۇستى-ۇستىنە قارقىلداپ كۇلىپ، اۋزى جابىلمايتىن ادامدارعا قايران قالىستى. اسىرەسە، اپپاق قاپ ارقالاپ، اق كيىم كيىپ شىققان قاۋعا ساقال شالدىڭ ساقيلىعىنا قاتتى ءتانتى بولدى. ۇيلەرىندە قالعان بالالارىنىڭ اتتارىن اتاپ بارعان سايىن، ءبىر ۋىس شاقپاق قانت پەن ءتاتتى ناندى ۇستاتا سالادى.
انشەيىندە تۇستەرى سۋىق ەلشىلىك ادامدارى داستارقان باسىندا قانداي كوڭىلدى! انە ءبىر كوك شولمەكتەن سىلق-سىلق قۇيىلىپ جاتقان ءمولدىر سۋدىڭ مۇڭكىگەن يىسىنەن ماڭىنا اشىپ كەتكەن قىمىران ىشكەندەي اشىرقانسا نە دەيسىڭ! تارتىپ سالادى دا، جۇدىرىقتارىن ءبىر يىسكەپ، شىلقىعان قىزىل قۋىرداققا باس سالادى.
ەلشى ءتۇن ورتالاي بەرە:
— ال، جاڭا جىل! — دەپ ەدى.
ءبارى ءورت تيگەندەي ايقايلاپ-ۇيقايلاپ ورىندارىنان اتىپ تۇردى. ماۋىزداي-ماۋىزداي ەركەك ادامدار باس سالىپ ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ، شىلپ-شىلپ سۇيىسە باستادى.
ەلشى تۋ سىرتىنداعى تەمىر ساندىقتان تورت-بەس جالتىراق شولمەك سۋىرىپ، جىگىتتەردىڭ قولىنا ۇستاتتى. ولار الگى جالتىراق شولمەكتىڭ موينىنداعى تەمىر نوقتانى بوساتىپ ەدى، ۇستى-ۇستىنە گۇرس-گۇرس ەتە قالدى. قازاقتار قۇلاقتارىن تاس قىپ باسىپ العان. ورىستار كۇلىپ ءماز-مايرام بولىستى. جاراعان بۋرانىڭ ەزۋىندەي اق كوبىك اتىپ تۇرعان اق مويناق شولمەك توستاعانعا قىج-قىج تامعان تەنتەك شاراپتى تولتىرىپ قۇيىپ، قازاقتارعا ۇسىنىپ ەدى، ەشقايسىسى قول اپارا المادى.
— مىنا كەلگەن جاڭا جىل بارىمىزگە جاقسىلىق اكەلەتىن جىل بولسىن، الىپ قويىڭىز! — دەپ ەلشى قايتا-قايتا قيىلعاسىن نياز سۇلتان شىداي المادى.
— ورىستىڭ ناۋرىز كوجەسىنەن دە ءبىر ءدام تاتىپ كورەيىكشى! — دەپ اۋزىنا اپارىپ، جالما-جان قايتا قويا سالدى.
ورىستار قارق-قارق كۇلىپ، ءماز بولىستى. قازاقتار بىر-بىرىنە قاراپ:
— نە بولىپ قالدى، سۇلتان؟ — دەپ ۇرەيلەنە سۇرادى.
— مىناۋىڭ بىلاي قاراعاندا سۋ سياقتى عوي، ال ەندى اۋزىڭا اپاردىڭ-اق كومەيىڭە ءبىر ۋىس بۇرگە شاشىپ جىبەرگەندەي دۋىلداتىپ قويا بەرەدى ەكەن.
ەندى قازاقتار قارق-قارق كۇلىپ، ورىستار: «اپىراۋ، مىنالارعا نە بولدى؟» — دەپ ۇرپيىسە قالىستى.
تايماس نياز سۇلتاننىڭ نە ايتقانىن ءتۇسىندىردى. ورىسى، قازاعى، باشقۇرتى، ءۇي ءىشى تۇپ-تۇگەل قىران-توپان كۇلكىگە باتتى.
تويدان قايتىپ كەلە جاتىپ، نياز سۇلتان ۇستى-ۇستىنە ءسۇرىنىپ جۇرە المادى. شاماسى، ماناعى ەرىنىنە تيگىزە بەرىپ قايتا قويعان تەنتەك سۋدان ماس بولىپ قالدىم ەكەن دەپ ويلاسا كەرەك.
دۋمانداتا كەلگەن جاڭا جىل جىم-جىرت ءوتىپ جاتىر. مىنە، يانۆاردىڭ ون بەس كۇنى ارتتا قالىپتى. تيەۆكەليەۆتىڭ جۋرنالىنا جارتى بەتكە تولار-تولماس قانا جازۋ ءتۇسىپتى.
«1732 جىلعى يانۆاردىڭ بەسى كۇنى ءتىلماش تيەۆكەليەۆ ارال تەڭىزىنەن ۋفا دۆوريانى كيريل بارابانششيكوۆ پەن قىدرياس ماللاقايەۆ ارقىلى مەملەكەتتىك سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا پوچتا جىبەردى، ولاردىڭ قاسىندا ارناۋلى حاتتار، اتاپ ايتقاندا، ءابىلقايىر حاننىڭ حاتىن، سامەكە حاننىڭ حاتىن، باتىر سۇلتاننىڭ حاتىن، قاراقالپاق حانىنىڭ ءتىلماش تيەۆكەليەۆكە جازعان حاتىن، قاراقالپاق رۋ باسىلارى مەن ءدىن باسىلارىنىڭ حاتىن الىپ قازاق ەلشىلەرى ەرىپ كەتتى».
بارى وسى-اق. سودان باسقا اق قاعازدىڭ بەتىن كۇيەلەۋگە تۇراتىنداي ەشتەڭە تابىلا قويماپتى. يانۆاردىڭ العاشقى اپتاسىندا جەر بەتىنە كۇرپىتىپ كوبىك قار ءتۇستى. ىلە-شالا شىڭىلتىر اياز تۇرىپ، جەردىڭ بەتى اق مامىققا وراندى دا جاتتى. حان قانسوناردا تۇلكى اۋلاپ قايتۋعا شاقىردى. بىلتىرعى تايماستان ايىرىلىپ قالاتىن وقيعادان اۋزى كۇيگەن ەلشى: «راقمەت، زاۋقىم سوقپاي تۇر»، — دەپ بارماي قالدى.
قازىرگى بار ەرمەگى — ومبىلاپ قىر باسىنا شىعادى. اپپاق قارعا كومىلىپ جاتقان ۇلان بايتاق ولكەگە قارايدى. ۇن شاشىپ تاستاعانداي جىلميعان اپپاق جازىق. نە اعاش، نە تاۋ-تاس جوق. انشەيىندەگى وي-شۇڭقىردىڭ ءبارىن ومبى قار بىتەپ تاستاعان. كوك شىڭىلتىرلانىپ قاتىپ قالعان كيىز كۇرتىكتىڭ بەتىنەن، ەڭ بولماسا، ءىز دە كورىنبەيدى. سوناداي-سونادايدان جەر تەۋىپ تەبىندەپ جاتقان جىلقىلار قاراۋىتادى. قويلارىن قاراقۇم مەن قىزىلقۇمنىڭ اراسىنا تاستاعان حان بۇل وڭىرگە تەك جىلقى عانا ۇستاپ وتىر. جالدارىن جەلگە تاراتىپ، جەر سابالاعان قىل قۇيرىقتاردان باسقا جان يەسىنىڭ ءبارى ءبىر-بىر جايلى باسپانا تاۋىپ تىعىلىپ العان. قارالارىن كورسەتپەيدى. جىلانداي جيرالاڭداپ جاتقان بوراسىن، شولمەكتەي شاقىرايىپ تۇرعان اشىق اسپان، ويپاڭداعى اۋىلدىڭ يرەلەڭدەي كوتەرىلگەن قاراقوشقىل ءتۇتىنى، قارعا اۋناپ، اسىر سالىپ جۇرگەن توق يتتەردىڭ ويىنى — قىر باسىنا قاشان شىقساڭ دا، قانشا شىقساڭ دا — كورەتىنىڭ تەك وسى. ارينە، مۇنداي ولكەدەن ءىشىڭ پىسادى. انادا سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنا جولدانعان پوچتانى الىپ كەتكەن كيريل بارابانششيكوۆ پەن قىدرياس ماللاقايەۆتىڭ قۋانىشتارى قويىنىنا سىيماي اتتانعان شىعار. مىنانداي كىسەنسىز تۇتقىن ومىردەن قۇتىلعانعا كىم قۋانبايدى دەيسىڭ! جۇرتتىڭ ءبارى ەلدەگى قاتىن-بالالارىنا حات جازىپ، ءبىر جاعىنان قۋانىپ، ءبىر جاعىنان قۇلازىپ قالدى. ءتىپتى وزىنە سالسا دا، تاپ وسى ءقازىر جاياۋ-جالپىلاپ جۇرە بەر دەسە، جۇرە بەرەر ەدى. ونىسى انشەيىن ماڭگىنىڭ قيالى عوي. ونى مىنا دالادان كىم اتتاپ شىعارتسىن!
تيەۆكەليەۆ بۇگىندە قازاق ساحاراسىندا قىبىرلاپ جەر باسىپ جۇرگەن ەكى اياقتىلاردى «حان پارتياسى»، «قارسى پارتيا» دەپ ەكى توپقا بولەدى. «قارسى پارتيانىڭ» دا ءۇنى وشكەلى ءبىراز بوپ بارادى. اناداعى حان ورداداعى جيىننان كەيىن ەشقانداي حابار جوق. ۋفاعا جونەلتىلگەن پوچتانىڭ اڭگىمەسى ولارعا ءالى كۇنگە جەتپەي جاتىر دەيسىڭ بە! ءابىلقايىردىڭ باقا باتىردى، سامەكەنىڭ قۇلەكە باتىر مەن جايىلمىستى، باتىر سۇلتاننىڭ مۇحامبەت قوجانى، نۇرالى سۇلتاننىڭ شاحانى ەلشىلىككە جۇمساعاندارى ەل ىشىندە نەشە ساققا جۇگىرىپ جاتقانىن كىم ءبىلىپتى؟!
مىنانداي تاس كەرەڭ تىنىشتىقتان قىزىلكوز داۋكەستەردىڭ ايقاي-ۇيقايىن ەستىپ وتىرۋدىڭ ءوزى عانيبەت ەكەن عوي.
كۇنى بويى كۇرتىك كەشىپ قاڭعىرىپ-قاڭعىرىپ كەلىپ، سارى قيدىڭ شوعىنا تاپتانىپ ماۋجىراپ بارا جاتقان سوڭ، جىلى توسەككە ەندى كىرە بەرگەن ەلشى ءۇيدىڭ تۋ سىرتىنان دۇسىرلەي شىققان تۇياق دىبىسىنان باسىن كوتەرىپ الدى.
ءتۇن ورتاسىندا بىرەۋ:
— حابارلاسقانداي قايسىڭ بار؟ — دەپ داۋىستادى.
داۋىسىنان تاني كەتتى. جۋىقتا عانا كەپ، ءبىر تۇستەنىپ كەتكەن بالتابەك دەگەن رۋ باسى. مىنانداي بەيۋاقتا كەلگەنىنە قاراعاندا تەگىن جۇرمەگەن بولار.
— اتىڭنان ءتۇس، ۇيگە كىر!
تۇنگى ايازدان بار قانى بەتىنە شىعىپ، قىزارىپ كەتكەن بالتابەك اپتىعا سويلەدى. ءبابي مەن جانتۋما قارايعان قول جيىپ ءابىلقايىر مەن تيەۆكەليەۆتى شاۋىپ الماقشى كورىنەدى.
ەلشى بالتابەككە جاناشىرلىق قىزمەتى ءۇشىن راقمەت ايتتى. باشقۇرتتار جاتقان كورشى ۇيگە قونالقىعا جىبەردى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ حانعا حابارشى جۇگىرتتى.
— ءاي، باسە!
ەلشىنىڭ شابارمانىنىڭ ايتىپ كەلگەن حابارىن ەستىگەندە ءابىلقايىردىڭ اۋىزىنا الدىمەن تۇسكەن ءسوز وسى بولدى.
— بارا بەر! كەلەدى دەپ ايت!
شابارمان شىعىپ كەتكەسىن دە، حان قاپەلىمدە، ورنىنان تۇرا الماي قالعانداي، وشارىلىپ ءبىراز وتىردى. ورنىنان قينالا كوتەرىلدى. جولدا كەلە جاتىپ تا، «ءاي، باسە!» — دەپ قايتا-قايتا باسىن شايقاپ قويادى. انادا سامەكەگە كەتكەن ەلشى تەپ-تەز ورالعاندا-اق ويىنا تۇسكەن ءقاۋىپ وسى ەدى عوي. ەندى جادىك تۇقىمى ورىس ەلشىسىنىڭ كۇللى جاۋاپ-ساۋابىن بۇنىڭ موينىنا ارتا سالماق. وشىككەن قىزىلكوزدەردى ايداپ سالىپ، وزدەرى تىڭ تىڭداپ وتىرماق. ءبىرىنشى بولىپ انت بەرەتىن ابىرويدان ايرىلىپ قالعاندارىن ءتۇسىندى. ەندى، نە دە بولسا، وزدەرى يە بولا الماعان ابىرويدى ءابىلقايىرعا دا بۇيىرتپاۋ. ول ءۇشىن ورىس ەلشىسىنە نەشە ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەردى ءتوندىرىپ باقپاقشى. تيەۆكەليەۆكە ءبىر جامانات بولا قالسا: «بەرەر انتىمىزدى بەردىك. ۇلىسىمىزعا كەل دەپ شاقىرىپ ەدىك، كەلمەدى»، — دەپ اۋىزدارىن قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ شىعا كەلمەكشى. سوندا ەلشىگە جاسالعان قاستاندىق ءۇشىن اق پاتشانىڭ الدىندا ءابىلقايىردان باسقا كىم جاۋاپكەر بولماقشى؟!
سونى سەزگەن ءابىلقايىر انادا باتىرعا ادام شاپتىرعان. «مىنا اق پاتشانىڭ ەلشىسى قاراقالپاقتاردىڭ قولىنداعى باشقۇرت تۇتقىندارىنىڭ جاعدايىن قاتتى ۋايىمداپ وتىر. سولاردى ءوزىڭ بارىپ قايتارىپ الىپ قايتساڭ قايتەدى. اق پاتشاعا بەرگەن انتىڭ بار. سونىڭ جولىندا ىستەلگەن ءبىر قىزمەتىڭ بولسىن»، — دەگەن. مىنانداي الماعايىپ تۇستا ول الىسىراقتا جۇرسە، ەل اراسى تىنىش بولار ما ەكەن دەپ ويلاعان. ونىڭ ۇستىنە ورىس ەلشىسىنە جادىك تۇقىمىنىڭ اق پاتشانىڭ جولىندا ادال قىزمەت ەتۋگە قانشالىقتى قۇلىقتى ەكەنىن كورسەتكىسى كەلگەن. ەگەر سۇلتان انادا بەرگەن انتى ەسىنە ءتۇسىپ، ءوز سوزىنەن ءوزى تايا الماي، قاراقالپاققا اتتانىپ كەتەر بولسا، مىنا جاقتاعى سوڭىنا ەرىپ جۇرگەن كوپ شۋىلداقتىڭ الدىندا ابىرويى ايرانداي توگىلەر ەدى. سۇلتان: «ءابىلقايىر مەنى، قاراپ جۇرمەي، قاراقالپاقتارمەن ارازداستىرماق قوي. باشقۇرتتارعا جانى اشىپ بارا جاتسا، بارىپ ءوزى قۇتقارىپ اكەلمەي مە!» — دەپ تالاعى تارس ايرىلىپتى. ول شارۋاعا ەسەت پەن بوكەنباي باتىر اتتاندى. مىنە، باتىر سۇلتان مىنا بۇلىكتى دە سول ەكەۋى جوقتا ادەيى شىعارىپ وتىر.
تيەۆكەليەۆ كوزى اتىزداي بولىپ وتىر ەكەن. بۇل كىرىپ كەلگەندە، ورنىنان اتىپ تۇردى. سۇپ-سۇر حاننىڭ سابىرلى ءجۇزىن كورىپ ورنىنا قايتا وتىردى. تۇندە ەستىگەن حابارىن ايتتى.
— الگى بالتابەكتىڭ ءوزى قايدا؟ — دەپ سۇرادى ءابىلقايىر.
كورشى ۇيدەگى بالتابەك حانعا ءوزى كەپ، كورگەن-بىلگەنىن بايان قىلدى. ءابىلقايىر سول بويدا ەكى كىسىنى ەسەت پەن بوكەنبايعا، تاعى ءبىر جىگىتتى وسى ماڭايدا قىستاپ وتىرعان مويناق باتىرعا شاپتىردى. مويناق ءتۇس اۋا جەتىپ كەلدى.
— باتىر، وسى سەنىڭ جانتۋمانىڭ اۋىلىندا تۋعان باجاڭ بار ەمەس پە؟ سوعان سالەمدەسكەلى سوققان بوپ، بارىپ قايتپايسىڭ با؟
مويناق باتىر قاۋقيعان سارى الا تونىنىڭ بەلىن دە شەشپەستەن اتىنا قايتا قوندى.
ءابىلقايىردان دا ءجاي كەتتى. ەلشىنىڭ قوسىنا كۇنىنە قىرىق بارىپ، قىرىق قايتادى. ءبىراق، ونسىز دا استىنا ينە شانشىپ قويعانداي ۇرگەلەكتەپ وتىرعان نەمەنى ۇركىتە بەرمەيىن دەپ ەشتەڭە دەمەيدى. قايتكەندە مىنا قاتەردىڭ الدىن الا الادى؟ ويىنا تاعى دا شىرق اينالىپ سول باتىر تۇسەدى. سونىمەن سولاي جاسىرىنباق ويناي بەرە مە؟ قايدان شىقسا، ودان شىقسىن: «اق پاتشاعا ەكەۋمىز دە انت بەردىك. ونىڭ ەلشىسى ەكەۋمىزدىڭ دە قوناعىمىز. ەلشىنىڭ باسىنا تونگەن قاۋىپ-قاتەر ەكەۋمىزگە دە ابىروي اپەرمەيدى. ەندەشە، انا قاراۋىڭداعى تەنتەگىڭ مەن تەلىڭدى تىي. مامبەت مىرزاعا قوقاڭداعانىن قويسىن!» — دەپ نەگە ايتپايدى؟! داڭعوي كىسىلەر قورقاق كەلۋشى ەدى عوي. ونى ءبىر توقتاتسا، وسىنداي ءدوڭ ايبات اڭگىمە توقتاتادى. تەك اناداعى مويناق باتىر كەلسىن. بالتابەكتىڭ ايتقانى راس بولىپ شىقسا، بۇل ءبىر كۇن دە كىدىرمەيدى. باتىر سۇلتانعا كىسى شاپتىرادى. ءبىراق، بۇل جايىندا تيەۆكەليەۆكە ەشتەڭە سەزدىرمەۋى كەرەك. مىنا قىلىعىن قورىققانعا جورىپ، وزگە تورەلەرمەن بارماق باستى، كوز قىستىعا ءتۇسىپ كەتىپ جۇرمەسىن.
مويناقتان ەشقانداي سىبىس شىقپادى. ءبىراق، ۇرەيلى حابار كۇننەن-كۇنگە دۇڭك-دۇڭك كۇشەيە ءتۇستى. مويناق باتىر كەتكەسىن ءۇش كۇننەن كەيىن ەكى ەتەگى دالاقتاپ ءبىر جالباتىماق حان ورداعا شاۋىپ كەلدى. سويتسە قايىن اتاسى سۇيىندىك جىبەرىپتى. ەسىكتەن ەلپى-سەلپى بوپ الاقتاي اتتادى.
— ە، بالدىق، بەلدەۋگە جەتكەنشە شاۋىپ جىن قۋىپ كەلە مە؟ — دەپ ەدى، انشەيىندە ءار سوزىڭە جارماسا كەتەتىن قىلجاقباس تۇقىم ازىلىنە جاۋاپ بەرمەدى.
— باتىر جىبەردى. كەشە جوق قاراپ جۇرگەن كىسى بوپ ءبىر تانىسى كەلىپ ايتىپ كەتىپتى. الگى شەكتىنىڭ تەنتەكتەرى ەرتەڭ وسىندا قول جيىپ كەلىپ، حان مەن ەلشىنى ۇرىپ ولتىرەمىز، حانشانى بۇرىمىنان سۇيرەپ ات قۇيرىعىنا بايلاپ كوكپار قىپ تارتامىز دەپ الاقاندارىنا تۇكىرىپ وتىر دەيدى. سىڭايلارى جامان كورىنەدى. نەدەن بولسا دا، تايىناتىن تۇرلەرى جوق سياقتى.
ول كۇنى ەلشىلىكتەگىلەر دە، حان ورداداعىلار دا كورەر تاڭدى كوزدەرىمەن اتقىزدى. ءابىلقايىر باتىر سۇلتانعا جاسىرىن كىسى اتتاندىردى.
حان مەن ەلشىدە كوز قىرلارى بارى بۇرىننان بەلگىلى. ال، بوپاي حانشاعا ناعىپ وسىنشا كارلەرىن تىككەنىن ءبىر اللا ءبىلسىن! الدە اناداعى پوچتامەن ورىس پاتشاسىنا ونىڭ دا حات جازىپ جىبەرگەنىن ەستىپ قالدى ما ەكەن؟ حانشا اننا پاتشاعا: «ءسىزدىڭ ۇلى يمپەراتورلىق مارتەبەڭىزدەن كوپ-كوپ ءوتىنىشىم، الديارلىق شاراپاتىڭىزدان مىنا بىزدەردى، ءوزىڭىزدىڭ ۇمبەتتەرىڭىزدى، ەشقاشان قۇر قالدىرا كورمەسەڭىز ەكەن. ويتكەنى، ءقازىر دۇشپاندارىمىز ءتىپتى كوبەيىپ كەتتى. ءبىراق ءوزىڭىزدىڭ ۇلى يمپەراتورلىق مارحاباتىڭىزعا سەنىپ، ولاردان ەتىمىز سەسكەنىپ وتىرعان جوق»، — دەپ جازىپ ەدى. سونى ەستىگەن قىزىلكوز نەمەلەر: «قاپ، ءجۇزىقارا، سەنىڭ ول باتىرلىعىڭدى ەرتەڭ بۇرىمىڭنان سۇيرەپ ات قۇيرىعىنا بايلاعاندا كورەرمىز!» — دەپ كىجىنبەيدى دەيسىڭ بە!
ءولىپ-تالىپ كۇتكەن كۇندەرى دە كەلدى. كۇن ايقۇلاقتانىپ شاتىناپ شىقتى. ءلۇپ ەتكەن لەپ جوق. ساقىرلاعان سارى اياز. اۋزى-مۇرنىڭنان شىققان لەپ سول بويدا-اق ساقال-مۇرتىڭا اق قىراۋ بوپ قوناقتاپ ۇلگەرەدى. انشەيىندەگى ويىنشىل يتتەر ىققا تىعىلىپ شىقپاي قويدى.
قىستىڭ كۇنىنىڭ بۇلاي اياق استىنان قاقشاڭداپ كەتكەنىنە ءابىلقايىر قۋانباسا، رەنجىگەن جوق. ءبىر كوزى مالىندا جۇرەتىن قازاق مىنانداي اقشۇناق ايازدا سويىل ۇستاپ اتقا قونا قويماس. و دا قۇدايدىڭ قاراسقانى شىعار. تۇسكە تامان كۇن باتىستان جالاۋلارى جەلكىلدەپ قول كورىندى. مىلتىقتارىن وقتاپ ساقاداي-ساي تۇرعان ەلشىلىك، قاپەلىمدە، كىمدەر ەكەنىن بىلمەي قاپ، اتىس شىعارىپ جۇرە مە دەپ قورىقسا كەرەك، انادايدان ءبىر اتتىنى ىلگەرى جىبەردى. دەدەكتەپ شاۋىپ كەلە جاتقان جالعىز اتتى انادا وزدەرى جۇمساعان شابارمان ەكەن.
— اپىراي، امانداسىڭدار ما؟ — دەپ قۋانا امانداستى.
— انالارىڭ كىم؟
— بوكەنباي مەن ەسەت.
جۇرت «ۋھ!» دەپ ءبىر دەم الدى. باشقۇرتتاردى بوساتىپ الامىز دەپ قاراقالپاقتا جۇرگەن بوكەنباي مەن ەسەت حاننىڭ شابارمانى بارعان بويدا-اق، كەرى سالىپتى. قاراقالپاق رۋلارى تۇتقىن باشقۇرتتاردى قايتارىپ بەرۋگە كەلىسىپتى. قۇداينازار مىرزا ولاردى كوشىرىپ اكەلەتىن بولىپ سوندا قالىپتى.
ول كۇنى الگى باتىرسىنعان بيلەر قارالارىن كورسەتپەي قويدى. شاماسى، بوكەنباي مەن ەسەتتىڭ قاراقالپاقتان قايتىپ ورالعانىن ءبىلىپ قالسا كەرەك.
ەرتەڭىنە باتىرعا كەتكەن جىگىت تە كەلدى. سويتسە، ول ءدال بۇل باراتىن كۇنى بورسىق قۇمنان سوڭىنا مىڭ جارىمداي قول ەرتىپ، قاراعان ءتۇپتىڭ تۇرىكپەندەرىن شاۋىپ الۋعا كەتىپتى. كەمە قاتىنايتىن كوكتەم ەمەس، نە كۇز ەمەس، قىستىڭ كوزى قىراۋداعى بۇل نە جورىق ەكەنىن ءوزى ءبىلسىن! ادەتتە قازاقتار ماڭعىستاۋدىڭ ءۇش قيان تۇبەگىندە وتىرعان تۇرىكپەندەرگە ءۇندى مەن يراننىڭ رەسەيگە باراتىن ساۋداگەرلەرى قاراعان مەن قاباقتىعا جيىلاتىن مامىر ايىندا، نە ولار استراحان مەن قازانعا بارىپ قايتاتىن قارا كۇزدە شاباتىن. ونداي جورىقتار تۇسىندا تۇرىكپەندەردىڭ ورىس كەمەلەرىنەن العان استىقتارىن تارتىپ الىپ ءبىر قارق بولسا، جول-جونەكەي شەت جۇرت كەرۋەندەرىنىڭ دۇنيە-مۇلكىن توناپ ەكى قارق بولاتىن. ال، مىناۋ اقىرعان ءدالۋدىڭ كۇنىندە ىزعىعان ءۇستىرت پەن بىقسىعان ماڭعىستاۋدان قانداي ولجاعا قارىق بولاتىندارىن يت ءبىلسىن!
— ءاي، ول قۋ تەگىن كەتتى دەيسىڭ بە، ءبىر ويلاعانى بار عوي، — دەدى ەسەت.
— ەندەشە، مىنداعىلارىنا ءبىر دۇربەلەڭ شىعارتقىزىپ، وعان ءوزىنىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق بولىپ كورىنۋ ءۇشىن جەر تۇبىنە ادەيى كەتىپ بارا جاتقان شىعار، — دەدى بوكەنباي.
ءابىلقايىر حان سازارىپ ءبىراز تۇردى دا، ۇندەگەن جوق.
اينالاعا الاقتاپ قاراۋمەن تاعى دا ءبىر اپتا ءوتتى. «شاۋىپ الامىز» — دەپ قورقىتىپ جاتقاندار كورىنە قويمادى. بوكەنباي مەن ەسەت ەلشىلىك پەن حان وردادان ءبىر ەلى اتتاپ شىققان ەمەس. مىنانداي سۋىق حاباردى ەستىگەن تىلەۋلەس بيلەر مەن باتىرلار شۇبىرىپ كەلىپ جاتتى. قورقىنىشتى كوك نايزالار قاي جالدىڭ باسىنان قاپتاعايلاپ شىعا كەلەر ەكەن دەپ، جاندارى تىرناقتارىنىڭ ۇشىندا جۇرگەندەردىڭ بۇرىنعى ۇرەيى باسىلايىن دەدى.
سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە بوپاي بايبىشە:
— ەلشى مىرزا، بارعان جۇرت ءسىزدىڭ داستارقانىڭىزدى كوپ ماقتايدى. تۋعالى تاتىپ كورمەگەن ءتاتتى تاعامدار جەدىك دەپ شەتتەرىنەن تاڭدايقاتا بولىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ دە تاماعىمىز ءىسۋى مۇمكىن-اۋ دەپ ويلامادىڭىز با؟ — دەدى تيەۆكەليەۆكە، اق سارى جۇزىنە قان شاپشىپ.
ءازىل-شىندى قىپ ايتقان قىلىقتى بايبىشەنىڭ مىنا قولقاسى ەلشىنىڭ جانىنا باتايىن دەدى:
— عافۋ ەتىڭىز، حانىم. سىزدەي ارۋعا بويداق سولداتتاردىڭ پىسىرگەن بوتقاسىنان ءدام تاتقىزىپ ۇشىنتىپ الام با دەپ سەسكەنىپ ءجۇر ەدىم. ەگەر ءوزىڭىز قالاساڭىز، وندا ءسوز بار ما، قۋانا-قۋانا قارسى الامىز. بۇگىن مىنا اۋىلدارىڭىزداعى مەيماندارىڭىزبەن تۇگەل ءبىزدىڭ قوسقا كەلىپ تۇستەنىپ كەتىڭىزدەر، — دەدى.
حان، حانىم، حاننىڭ بالالارى، بوكەنباي باتىر باستاعان ءبىر توپ رۋ باسىلارى ەلشىلىككە بارىپ تۇستىك جەدى. شىنىندا دا، ورىس تاعامى بوپاي حانىمعا قاتتى ۇنادى.
— بۇل ەشتەڭە ەمەس قوي، — دەدى تيەۆكەليەۆ. — ءىس وڭعا باسىپ، ءدام تارتىپ استاناعا بارا قالساڭىز، ورىس اسپازدارىنىڭ قولىنان نە كەلىپ، نە قوياتىنىن اق پاتشانىڭ قوناقاسىندا كورەرسىز.
اقىلدى بايبىشە دۋ ەتىپ ءبىر قىزاردى دا ۇندەگەن جوق. ءبىر ءتاتتى قيالعا باتقانداي ەركەكتەردىڭ دۋ-دۋ اڭگىمەسىن تىڭداپ ءۇنسىز وتىردى.
ەلشىلىكتەگى قوناقاسىدان كەيىن جينالعان رۋ باسىلاردىڭ ءبىر توبى اڭگىمە ءبىر جاقتى بولعانشا وسىندا قالا تۇراتىن بولدى دا، بوكەنباي باتىر باستاعان ءبىر توبى اۋىلدارىنا قايتتى. ءدال سونى باعىپ تۇرعانىنداي، ەرتەڭىنە ماسقار ءبيى تولەباي باتىر كەلدى. قارسىلار قاراقۇرىم قول جيىپ الىپتى. ەرتەڭ ارالدىڭ كۇن باتىس شىعاناعىنان اينالىپ وتەردە، ۇرىمتالدان توسىپ تۇرىپ، ەلشىنى سوققىعا جىعىپ، قاسىنداعى ادامدارىن ۇلىس-ۇلىسقا تاراتىپ اكەتەمىز دەيتىن كورىنەدى. قاراقالپاقتان كەلە جاتقان باشقۇرتتاردى تيەۆكەليەۆكە جەتكىزبەي تالاپ اكەتەمىز دەپ جالانىپ وتىر دەيدى.
ءابىلقايىر ءوز ورداسىندا جينالىپ جاتقان تىلەۋلەس بيلەردىڭ بىرەۋىن بوكەنباي باتىرعا جۇمسادى. بوكەنباي ەرتەڭىنە قاس قارايا حان ورداعا جەتتى. الاكوبەڭدە ەكەۋى ەلشىگە بارىپ اقىلداستى. تۇتقىننان بوساپ كەلە جاتقان باشقۇرتتاردى قارسى جاق اتقا قونباي تۇرىپ، تەزىرەك جەتكىزىپ الۋ ءۇشىن قاراقالپاقتارعا قايتادان كىسى شاپتىرىلدى. ەرتەڭ شىعاناقتان اينالىپ وتەردە تىلەۋلەس رۋلاردان قول جيىپ، ۇرىمتال تۇستارعا الدىن الا قاراۋىل قويىلىپ، اسا ساقتانىپ كوشۋ كەرەك دەپ شەشىلدى. قارسى جاقتىڭ تاعى قانداي ويلارى بار ەكەنىن ءبىلىپ كەلۋگە تولەباي باتىر قايتا جۇمسالدى.
ارادا تاعى دا جىلداي ۇزاق ءتورت كۇن ءوتتى. ءابىلقايىر تاعى دا ويعا باتتى. قارسى جاقتىڭ شابامىز دەپ تۇرىپ، شاپپاي قالعانىن نە دەپ تۇسىنۋگە بولادى! باتىردىڭ اياق استىنان تۇرىكپەنگە اتتانىپ كەتكەنىن نە دەپ تۇسىنۋگە بولادى؟ ەرتەڭ ارال اينالىپ كوشەردە بۇرىنعىداي حاندى دا ولتىرەمىز دەپ قورقىتپاي، ەلشىنى عانا ولتىرەمىز دەگەندەرىن نە دەپ تۇسىنۋگە بولادى؟ وسى ءبىر ءازازىل ءۇش ساۋالدىڭ تۇبىنە تەرەڭدەپ بويلاعان سايىن باتىر سۇلتاننىڭ بۇرىن-سوڭدى ءوزى بايقاماعان اقىلدىلىعىنا قايران قالدى. حان ەكەۋىن ساباپ، حانىمدى كوكپارعا تارتىپ ولتىرەمىز دەسە، ەل الدىندا ءابىلقايىرعا دەگەن وشپەندىلىكتى كۇشەيتكىسى كەلگەنى، ەرتەڭ ارال اينالىپ وتەردە ەلشىنى عانا ولتىرەمىز دەسە، حان ەكەۋىنىڭ اراسىنا سەنىمسىزدىك تۇسىرگىسى كەلگەنى. ەل ىشىندە دۇربەلەڭ شىعاردى دا، ءوزى يت ارقاسى قيانعا كەتىپ قالدى. ەندى مۇندا نە بولىپ، نە قويسا دا، ونىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق. وسى باتىردىڭ ويىنان شىعار اقىل، قولىنان كەلەر ءىس پە؟ بۇنىڭ ءبارىن باتىر ويلاماسا، ورايلاستىرىپ وتىرعان كىسى كىم؟ قاسىنداعىلار دا وڭشەڭ ءوزى سياقتى ۇرداجىقتار ەدى عوي. الدە بۇنىڭ ءبارىن ورايلاستىرىپ وتىرعان سوناۋ سارىارقانىڭ سارى ايازىندا جاتقان جادىك اۋلەتى مە؟ ارينە، التى شەكتى وسى قياڭقىلىقتى انادا سامەكە ەلشىلەرى كەلگەنشە ىستەسە، كورمەي ءجۇرىپ پە؟
وسىنى ويلاي-ويلاي ءابىلقايىردىڭ شاقشاداي باسى شاراداي بولدى. ارادا ءتورت كۇن وتكەسىن ماسقار تولەباي قايتىپ كەلدى. قارسى توپتاعى رۋ باسىلارى جيىن قۇرىپ، ءوزارا اقىلداسىپتى. «پاتشانىڭ ەلشىسىن قايتەمىز؟» — دەپ كەڭەسىپتى. پىكىر ەكى جارىلىپتى. بىرەۋلەرى: «ەلشىنى ەكى ارىستىڭ ەلى دە جاقسى قابىلداپ جاتىر. جۇرتتىڭ كوبى پاتشاعا باعىنساق، تىنىشتىق تابامىز دەپ انت بەرە باستادى. سونىڭ ءبارىن كورىپ-بىلىپ وتىرىپ، مامبەت مىرزاعا قول كوتەرەر بولساق، ەرتەڭ ەل مامىر ايىنداعى جيىندا ورىسپەن ەكى ورتاعا ارازدىق وتىن تۇتاتتىڭدار دەپ ءبىزدى جازعىرىپ جۇرمەي مە؟ وسى رايدان قايتساق قايتەدى؟» — دەسە، بىرەۋلەرى: «ول سەنىڭ قازاعىڭا جانى اشىپ كەلىپ وتىرعان ادام ەمەس، ەلىڭدى-جەرىڭدى كورىپ قايتۋعا كەلىپ وتىرعان جانسىز. ودان ايرىلىپ قالۋعا بولمايدى. ەرتەڭ ارال اينالىپ رەسەي بەتكە وتەردە ۇستاپ الىپ، ءوز ۇلىسىمىزعا اپارىپ ءولتىرۋىمىز كەرەك»، — دەپ بەت باقتىرماپتى. تولەبايدىڭ ايتۋىنشا، قاسارىسىپ تۇرعاندار، كوبىنەسە، بۇرىن ساناتتا جوق ۇساق اتالاردان قامشى ۇستاپ شىققاندار كورىنەدى، ال ىرگەلى رۋلاردىڭ بيلەرى باياعىداي ەمەس، قاستاندىق جاساۋ نيەتتەرىنەن اينىپ قالعان سەكىلدى.
تاعى دا سول ءدۇدامال حال. تاعى دا سول ەكى ۇداي جۇمباق. ۇرەي مەن ءۇمىت قوسارلاسقان اۋرە-سارساڭ تىرشىلىك. اسىرەسە تيەۆكەليەۆتىڭ باسى باۋىرىنا ءتۇسىپ كەتتى. سونى بايقاعان ءابىلقايىر ونى ەشقاشان وڭاشا قالدىرماۋعا تىرىستى. بوپايدى ەرتىپ بارىپ ءتۇن ورتاسىنا دەيىن اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرادى.
ءبىر كۇنى ءدالۋدىڭ اياق جاعىندا ەلشىمەن ءسويتىپ وڭاشا ماجىلىستەسىپ وتىرعاندا قاسىندا التى جىگىتى بار ءبابيدىڭ بالاسى اقشا كىرىپ كەلگەنى. بۇلار اڭ-تاڭ. سويداۋىلداي-سويداۋىلداي جەتى جىگىت بۇل ەكەۋىن ودان سايىن تانقالدىرا تۇسكىلەرى كەلگەندەي، وڭ جاققا كەپ، قازداي ءتىزىلىپ مونتيىپ-مونتيىپ وتىرا كەتتى. ۇيدەگىلەر ءجون سۇراپ ەدى، ورتاسىنداعى قۇس مۇرىن، توماعا كوز، اق سارى جىگىت ءسوز باستادى. ءبيدىڭ ءوزى جىبەرەدى. «ءبىز رايىمىزدان قايتتىق. ماڭىمىزعا جينالعان قولدى ەلدى-ەلىنە تاراتتىق. حان مەن ەلشىنى قايداعى ءبىر تار قولتىققا تىعىلىپ الماي، ورتامىزعا كوشىپ كەلۋگە شاقىرامىز»، — دەپتى.
جۇمباقتىڭ ۇلكەنى مىناۋ بولدى. ءۇش اي كۇز، ءۇش اي قىس «انە شاۋىپ الام، مىنە، شاۋىپ الام» دەپ، التى قىردىڭ استىنان ايقاي سالىپ جاتقان اقيكوز اقىر اياعىندا ءوزى كەلىپ قول ۇسىندى. بۇنىسى قالاي؟ بۇرىن كەلمەگەن اقىل، بۇگىن نەگە كەلە قالعان؟ الدە اناداعى جيىندا التى شەكتىنىڭ رۋ باسىلارىنىڭ پىكىرى ەكى جارىلعانى اسەر ەتتى مە؟ ەشتەڭە وندىرە الماستارىن ءبىلىپ، باياعى دامەلەرىنەن باز كەشتى مە ەكەن؟ الدە كۇش كورسەتىپ، قوقان-لوقى جاساۋدى قويىپ، ايلاعا كوشكەنى مە؟ و دا مۇمكىن عوي. بۇرىنعى وداقتاستاردىڭ جارتىسى نيەتتەرىنەن اينىپ قالسا، قول جيىپ كەپ شاۋىپ الۋدىڭ قيىنعا تۇسەتىنى راس. نە دە بولسا، اعايىن بوپ اقىلداسار ماسەلە. حان سول بويدا-اق بوكەنباي باتىر مەن جاقتاستارىنا كىسى شاپتىرىپ، ءماسليحاتقا شاقىردى. ءماسليحات باستالماس بۇرىن ول بوكەنبايمەن وڭاشا سويلەستى. ول دا ءبابيدىڭ بۇنىسى ايلا، حان مەن ەلشىنى الداپ قولعا تۇسىرمەك دەپ ويلايدى. بيلەر الدىندا جاۋاپتى بوكەنباي بەرەتىن بوپ كەلىستى. ءابىلقايىردىڭ بۇل تۇستا ۇندەمەي قالعانى ءجون. قارسى جاق حاننىڭ نە ويلاعانى بار ەكەن دەپ كۇپتى ءجۇرسىن.
اقشا كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق بيلەر حان ورداعا تۇگەل جيىلدى. حان جۇرتقا ءبابي ءبيدىڭ سالەمىن ايتتى. ءبىرىنشى بولىپ بوكەنباي ءسوز باستادى:
— حان ەگەر ول ۇلىسقا كوشەم دەپ جاتسا، ءوز ەركى. مەنىڭ وعان بيلىگىم جۇرمەيدى. ال، ءبىراق، ەلشى مىرزانى قاسىمنان جىبەرىپ، ەرتەڭ ەل-جۇرتتىڭ الدىندا وبالىن كوتەرەر جاعدايىم جوق. مامىر ورتالاعانشا ءوز قاسىمدا بولادى. مامىر ايىندا بولاتىن جيىنعا ءوزىم الىپ بارامىن. وعانعا دەيىن تارتىپ اكەتكىسى كەلەتىندەر تابىلىپ جاتسا، قاسىق قانىم قالعانشا شايقاسامىن.
جۇرتتىڭ ءبارى ودان اسىپ ەشتەڭە ايتا المادى. اقشانىڭ اكەسىنە ايتىپ بارار جاۋابى وسى بولدى.
دۋىلداسقان جۇرت جون-جونىنە تاراستى. ەرتەڭىنە قاراقالپاق تۇتقىنىنان بوساعان ءجۇز الپىس ءۇي باشقۇرت اۋىلى كوشىپ كەلدى. ەندى اق پاتشا ەلشىلىگى ءبىر قاۋىم ەلگە اينالدى. ولاي-بۇلاي كۇن تۋسا، اتقا مىنەر ءۇش جۇزدەي جىگىت مامبەت مىرزانىڭ ءوز قاسىنان دا تابىلادى. سودان دا تيەۆكەليەۆتىڭ سوڭعى كۇندەرى قارس جابىلىپ العان قاباعى اشىلايىن دەدى.
نۇر ۇستىنە نۇر دەگەن عوي. انت بەرۋشىلەردىڭ ءبىرازدان بەرى اياقتارى سيرەپ كەتىپ ەدى. ءۇت تۋا قاراقالپاق جۇرتىنىڭ ءىرى شونجارى ورازاق باتىر كەلدى. ول تيەۆكەليەۆكە بارىپ:
— ارال تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا حيۋادان ەكى كۇنشىلىك جەردە ساتەمىر حاننىڭ ورداسى بار. ونىڭ قول استىنداعى جۇرت ءبىرازدان بەرى حيۋامەن جاۋلاسىپ كەلەدى. سول ەلدى رەسەيدىڭ قول استىنا وتۋگە كوندىرسەم، الديار پاتشا وعان قالاي قارار ەكەن؟ — دەپتى.
ەلشى باتىرعا الگىندەي ىقىلاسى ءۇشىن ءتورت ارشىن شۇعا مەن ءبىر تۇلكىنى سىيعا تارتتى.
ول جالدان اسا بەرگەندە قاراقالپاقتىڭ بەلگىلى ءبيى سۇيىندىك باستاعان توعىز كىسى ساۋ ەتىپ تۇسە قالدى. ولاردىڭ انت بەرۋدەن گورى سىيلىق العىلارى كەلىپ قۇلقىندارى قۇرىپ وتىرعاندارىن كورە تۇرسا دا، مامبەت مىرزا قۇشاق جايا قارسى الىپ، قوناقاسى قىلىپ، انت قاعازعا قولدارىن قويعىزىپ الىپ قالدى.
ولاردى جولعا سالىپ تۇرعاندا ورتا جۇزدەن قاسىندا ءبىر سەرىگى بار الشاق باتىردىڭ ات ارىتىپ، تون توزدىرىپ جەتىپ كەلگەنى. ەلشى ولاردىڭ دا بارماعىن باستىرىپ، قولتىقتارىنا ازىن-اۋلاق سالەم-ساۋقات قىستىردى.
ولاردى دا بەلدەۋدەن ەندى اتتاندىرىپ تۇرعاندا قارا جالدىڭ باسىنان تاعى ءبىر تايپالا باسقان قارا جورعا كورىندى. ءداۋ دە بولسا، انت بەرۋگە كەلە جاتقانداردىڭ ءبىرى عوي دەپ ويلاعان ەلشى تەمىر ساندىعىندا قانشا ماتا قالعانىن قاراپ تۇرعاندا جۇرگىنشى ءۇي ىرگەسىنە جەتىپ، بەلدەۋگە ات بايلادى. سويتسە — قۇداينازار مىرزا ەكەن. بوكەنباي مەن ەسەت جىبەرىپتى.
— ءابىلقايىردىڭ انا جولعى كۇمانى بۇل جولى دا راس بولىپ شىقتى. قارسى توپ تا ەلشىنىڭ كوشىپ-قونعانىنا كومەكتەسكەنسىپ، ءجۇز تۇيە، ءجۇز ات جىبەرەدى. حان مەن ەلشىنى الداپ قولدارىنا تۇسىرمەك، اباي بولسىن، — دەپتى.
سول ارادا ۇشەۋى وتىرىپ اقىلداستى. ءۇتتىڭ ەكى جاڭاسىندا قاراتۇپتەن اۋەلى حاننىڭ اۋىلى كوشىپ شىعادى. سوسىن اراعا ءسال ۋاقىت سالىپ ەلشى كوشىپ شىعادى. ەلشىنى كوشىرۋگە كولىكتى بوكەنباي جىبەرەدى. قۇداينازار كوش وتەتىن جەرلەردى جىگىتتەرىن ەرتىپ كەلىپ، ءوزى تورىپ تۇرادى. ءپاتۋا وسىلاي بايلاسىلدى.
ول جىلعى ءۇت قۇرت جۇمساق ءتۇستى. دالۋدە اپشىڭدى كۋىرىپ تۇرعان اق شۇناق قىس كەنەت سىندى. جىلتىراپ كۇن كوزى كورىندى. كۇن كورىنىپ ەدى، قار تەسىلدى. قار تەسىلىپ ەدى — بىقسىق تۇمان كوبەيدى. ساسكە بولماي جاتىپ بۋ كوتەرىلىپ، سىرتقا شىقتىڭ-اق، لاقتىڭ تۇبىتىندەي سەلدىر اق تۇمان كوز شولاڭدى قاماپ الادى. مال باققان جۇرت مۇنداي تۇمانعا قۋانا قويمايدى. ارتى تۇتاس جىلىنىپ كەتسە جاقسى، ال جىلىنباي قويسا، قىستان قاجىپ شىققان ءالجۋاز مالدىڭ تۇبىنە وسىنداي بىقسىپ-بىقسىپ تۇرىپ كۇرت قاتاياتىن كوكتەم الدى ءازازىل بوراندار جەتەدى. سوندىقتان دا ولار ۇتكە سەنبەيدى. تۇسكە دەيىن كيىز، تۇستەن كەيىن ءمۇيىز بولىپ تۇراتىن اۋناقشىما اي جەر سوقتىرىپ كەتە مە دەپ قورقادى. «ءۇت جاقسى بولسا — ءسۇت، جامان بولسا — جۇت» دەيتىن ءسوز دە وسىدان قالعان-دى.
ءابىلقايىردىڭ بيىلعى ۇتتەن قورقىنىشى تەك قانا ول ەمەس-تى. حان بولعانمەن ونىڭ دا مالدان باسقا سەنەرى جوق. مالعا تاۋەلدى كىسىنىڭ مالشى بولماسقا جاعدايى جوق. مالشى كىسى مالدىڭ جايىن كۇيتتەمەي وتىرا المايدى. بيىل مىناۋ اقىرعان تەڭىزدىڭ ەلسىز قولتىعىنا قىستاپ شىققان حان كۇن جىلتىرادى-اق قۇم اراسىنداعى مالىن ويلاپ ءجايى كەتە باستادى. ءقازىر ءبارىنىڭ دە باۋىرىمەن جەر سىزىپ، جەلىنى اعارىپ قالعان كەزى. مۇنداي تۇستا قاسىندا باس-كوز بولىپ وتىرماساڭ، ۇيتقىما جەل ءبىر ءۇيىرىپ كەتسە، ساقال سيپاپ قالۋىڭ وپ-وڭاي. مالدان ايىرىلعاسىن حاننىڭ ءباسى دە سوقىر تەڭگەشىك. ونسىز دا مىناۋ ءقايتىپ كەتەرى بەلگىسىز الماعايىپ زاماندا قۇداي ونداي نوقتاڭدى ۇستاپ قالار قاراڭ كۇننىڭ بەتىن ءارى قىلسىن. سونىڭ ءبارىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن حان مىناۋ قيان قولتىقتا بۇدان ءارى ءقايتىپ وتىرا السىن! ونىڭ ۇستىنە مىناۋ وكىرگەن تەڭىزدىڭ ەرتەڭ سەڭ ءجۇرىپ، كوكتەمنىڭ ەسكەك جەلى قايراتىنا مىنگەن كەزدە توقىمداي تۇبەككە توپان قاپتاپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. سوندىقتان دا، ءقازىر كەڭگە شىعىپ، قۇم اراسىنا كىرىپ العانى دۇرىس. ءبىراق، ويتەيىن دەسە، كەڭدە بۇلاردى ءقايبىر كەڭشىلىك كۇتىپ تۇر!
بيىل ۇيتقىما ءۇتتىڭ قاۋپىنە ۇيتقىما جۇرتتىڭ ءقاۋپى قوسىلىپ تۇر. قارسى توپتىڭ بىردە باتۋ، بىردە تاتۋ بوپ قىرىق قۇيقىلجىپ تۇرعانى الگى. ءبابي ءبيدىڭ اناداعى اڭگىمەسىنىڭ دە كومەيى بەلگىلى. قاراقۇرىم قول جيىپ كەپ شاۋىپ الۋعا اعايىننىڭ اۋىزى الا بوپ كەتكەسىن ەندى ايلامەنەن قولعا تۇسىرمەك. ول سىرلىبايداي ەمەس، قاسارعان جەرىنەن قان الماي قويمايتىن قاسارىسپا ەدى. شاش قاراعان كەمپىردەي ەرىنىن جىمقىرىپ اپ ءبىر ءتيىسىپ كەتسە، سوزگە دە دەس بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە بايقارانىڭ ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ەكى بالاسى ءادىل مەن جانكەلدى سونىڭ پاناسىندا قالدى. بايقارانىڭ ايەلى دە ءبىر ەرىنى قايقاڭداعان ءدىلمار-تۇعىن. بىلتىر كۇزدە بايقارانىڭ ولىگىن سالاقتاتىپ، «وي، باۋىرىمداپ!» شاۋىپ بارىپ، بىتىرلاتىپ ءۇيىن ساباي جونەلگەن جولسىز قولدىڭ الدىنان قولىنا شىراق الىپ جۇگىرە شىعىپ، ءوز شاڭىراعىن ءوزى بىرگە ورتەسەتىن دولى قاتىن الا قىستاي: «ايدالادان قاڭعىپ كەلگەن ەستەككە ارىسىن الدىرىپ شەكتى ءالى دە ەلمىن دەپ وتىر-اۋ، ەركەكتەرى دە ءبىر ات پەن قاتىننىڭ بەلىنىڭ وبالىنا قالىپ ەركەكپىن دەپ ءجۇر-اۋ»، — دەپ زارلايدى دەيدى. قۇلاقتارىنىڭ تۇبىنەن قۇزعىنداي سۇڭقىلداپ وتىرعان قاقساۋىق قاتىننان قالاي قۇتىلارىن بىلمەگەن جۇرت ەرەۋىل اتقا تالاي تاقىم سالا جازداپتى. ءبىراق، التى شەكتى تۇگەل كوتەرىلمەگەسىن تالاي جەردە تاۋەكەلدەرى سۋدان قايتىپتى. اناداعى اقشانىڭ كەلىسى — امالسىزدىقتىڭ كەلىسى بولار. ەندى ايلامەن الداپ قولعا ءتۇسىرىپ، كەك الۋدان باسقا امال قالماعانى شىعار.
ءابىلقايىر سول قىزىل وتتىڭ ورتاسىنا قاراي جىل-جىپ قونۋعا قانشا دەگەنمەن جۇرەگى داۋالاي المادى. بيىل بوكەنباي، ەسەت ءۇش ۇلىس جۇپ جازباي قاتار كوشىپ جۇرۋگە بەل بايلاستى. ءبىراق، دۇشپاننىڭ كوكەيىن انىق بىلمەگەسىن قيىن ەكەن. ءۇتتىڭ ەكى جاڭاسىندا اق تۇمانمەن ارالاسىپ جۇرتتارىنان كوتەرىلگەندە سابىرلى حاننىڭ ات ۇستىندە تىزەسى دىرىلدەگەندەي بولدى. سۋىق شىق-شىلامنان با، تۇلا بويى ينەدەي شانشىپ قويا بەردى. ەردىڭ قۇنى دا — قازاق ءۇردىسىنىڭ ءبىر تالما تۇسى. وسىدان بايقارانىڭ ءولىمى ءۇشىن ەلشى مەن حان مەرت تاۋىپ جۇرسە، داڭعوي قازاقتار ءبابيدى باتىر دەپ ماداقتاماسا، جازعىرا قويماس. سىرلىبايداي داڭعوي ەمەس ءبابي بۇل ەكى ورتانى قالاي سالماقتايتىنىن كىم ءبىلىپتى. اۋىل اراسىنىڭ ءبىر بارىمتاشىسىنىڭ كەگىن قۋام دەپ، كۇللى جۇرتىن ونسىز دا ارانىن اشىپ تۇرعان ارىستاننىڭ اۋزىنا ءوزى اپارىپ تۇسىرە مە، جوق بولسا ءبىر جولمەن ءبىتىم تابۋعا اقىلى جەتە مە — ول اراسى بەيمالىم. بوكەنباي ەلشىنى ءوز پاناما الام دەپ تۇرسا، ءبابي، اقىلى بولسا، تاپ بۇرىنعىسىنشا تەپسىنىپ وتىرىپ الماس دەپ ويلاعاندى. بوكەنبايعا: «ەگەر حان بارام دەسە، ءوزى ءبىلسىن»، — دەگەن ءسوزدى دە ادەيى ايتقىزعان. كۇندەردىڭ كۇنىندە جىلى ءسوز، جۇمساق راي كەرگىپ جاتار كۇن بولسا، ءبىر قولىمىز بوس تۇرسىن دەگەن ەسەپ ەدى. ەندى، مىنە، «ءيا، ءسات» دەپ كوشتەرىنىڭ باسىن كەڭگە بۇردى. كوز كورسەتپەس سوقىر تۇماننىڭ اراسىندا بىر-ەكى جەردە قاراۋىتقان-قاراۋىتقان قاتۋلى شوعىر كەزىگىپ ەدى. ولار ۇرىمتال تۇستارعا الدىن الا قويىلعان قۇداينازاردىڭ جىگىتتەرى بولىپ شىقتى.
ولار ۇيلەرىن تىگىپ ۇلگەرگەنشە سىلبىر جاۋىن سەبەلەپ قويا بەردى. سول اق جاۋىن ەرتەڭىنە تاڭ اتقانشا باسىلمادى. كۇللى دۇنيەنىڭ يىنىنەن سۋ كەتكەندەي. توڭىرەك سىلتىدەي تىنا قاپتى. جاڭبىر سىتىرىنان باسقا ءۇن ەستىلمەيدى. كاۆكاز بۋركاسىنا ورانىپ العان تيەۆكەليەۆ تاڭ اتقانشا كوز ىلمەدى. بۇرىن قاراتۇپتە وتىرعاندا تەرىستىككە قاراي جۇرسە دە، شىعىسقا قاراي جۇرسە دە، تۇستىككە قاراي جۇرسە دە، وكىرىپ جاتقان كوك تەڭىزگە تىرەلەتىنىن، ال كۇنباتىسقا قاراي جۇرسە — ىزعىنداي بوپ ءيىن تىرەسىپ وتىرعان ەسەت ۇلىسىنا تىرەلەتىنىن بىلەتىن. ال، ءقازىر باتىسىندا دا، شىعىسىندا دا، تەرىستىگىندە دە، كۇنگەيىندە دە اۋزىن ارانداي اشىپ، ءقاۋىپ تۇر. ۇستىندەگى توعىز قابات كىرەۋكەسىن سىپىرىپ شەشىپ تاستاپ، قارداي بوراپ تۇرعان وق وتىنە جالاڭاش تۇرا قالعانداي تۇلا بويى تۇگەل تۇرشىگىپ، قانشا سابىرلى بولعىسى كەلگەنمەن تاعات تابا الار ەمەس. مىناۋ سىرت-سىرت سەبەلەگەن كوپ تامشى كەيدە جان-جاقتان ءتۇن جامىلىپ ارعىماعىن جەبەلەپ ءۇن-تۇنسىز قورشاپ كەلە جاتقان قالىڭ دۇشپاننىڭ تۇياق تىسىرىنا ۇقساپ كەتەدى. وندايدا باسىن جاستىقتان كوتەرىپ الىپ، اينالاعا قۇلاق تۇرەدى. سول سىتىر-سىتىر جاڭبىر ءۇنى... شىلپ-شىلپ تامشى دىبىسى. اڭىلجىعان دۇنيەدەن سىز ءيسى، سالقىن لەپ اڭقىپ قويا بەرەدى. دەنەڭ تىتىركەنىپ كايتادان جىلى توسەككە تىعىلا تۇسەسىڭ. ءبىراق، ءبارىبىر كوزىڭ ىلىنبەيدى. تاعى دا جان-جاعىڭا قۇلاق توسەپ، توسىن ءۇن، توسىن سىبدىر ىزدەيسىڭ. ءبىراق ءبارىبىر سول شەتسىز-شەكسىز سىتىر-سىتىر، تىسىر-تىسىردان باسقا ەشتەڭە ەستىلمەيدى. سول ءبىر قالىپتى تىسىر-تىسىر دۇنيەدەن ءىشى پىسقانداي تاڭ الدىندا كوزى ءىلىنىپ بارادى ەكەن، ءدال تۇندىكتىڭ توبەسىنە قونىپ اپ بايعىز شاقىرعانى. كوشپەندىلەردىڭ اراسىندا كوپ جۇرگەن تيەۆكەليەۆ وسى ءبىر جەكسۇرىن ءۇندى ەستىسە بولدى، توبە شاشى تىكىرەيىپ قويا بەرەدى. مىناۋ قۇزعىن قۇس ۇستى-ۇستىنە شىقىلىقتاپ، قۋانىشقا شاقىرىپ تۇرعان جوق، ءۇزىپ-ۇزىپ قورقىنىشقا شاقىرىپ تۇر.
تيەۆكەليەۆ سوسىن قايتىپ باسىن جاستىققا سالا المادى. ءبىر تۇردى، ءبىر وتىردى، شىنتاقتاپ قيسايدى، ايتەۋىر كوز ىلمەدى. ءبىر ۋاقىتتا جاڭبىر باسىلدى. ول دالاڭداعان بۋركاسىنىڭ ەكى ءوڭىرىن قاۋسىرا ۇستاپ سىرتقا شىقتى. تاڭ اتىپتى. جان-جاقتىڭ ءبارى سۋ ءوتىپ قوڭىرايىپ كورىنەدى. ءشاپ باسى مولتەڭدەگەن شىق. جىم-جىرت. قۇلاق سەلت ەتەردەي سىبدىر-سىبىس جوق. دوڭكيگەن-دوڭكيگەن قۇم شاعىلداردىڭ تۋ سىرتتارىنا نە جاسىرىپ تۇرعانى بەلگىسىز. بۇل كەشەدەن بەرى قاپ-قاراڭعى كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە بۇركەنىپ، باسىر بولىپ جاتىپ-جاتىپ، قاي جاقتىڭ شىعىس، قاي جاقتىڭ باتىس ەكەنىن دە ۇمىتىپ قالىپتى. كەنەت ءبىر دوڭبەك شاعىلدىڭ جالپاق ساۋىرى بىرتە-بىرتە قىزارا ءتۇستى. كوپ ۇزاماي سول شاعىلدىڭ ۇستىنەن دوڭگەلەنىپ كۇن كوتەرىلدى. قوستاعىلار ويانا باستادى. بۇدان كەيىن ەكىنشى بوپ سىرتقا شىققان يۋماش مينايەۆ بولدى. ۇيدە وتىرا المايتىن كەزبە. ەرمەگى تاۋسىلعاندا توڭىرەكتى شارلاپ، تىشقان اۋلاپ كەتەدى. ءقازىر دە، مىنە، مىناۋ بۇرىن اياق باسپاعان بوتەن قونىستىڭ جان-جاعىن ءبىر شارلاپ قايتقىسى كەپ جالانىپ تۇر. ءبىر كەزدە سولداتتىقتان قاشىپ قازاق اراسىندا كوپ جۇرگەن. قازاقشا سويلەگەندە سۋداي اعادى. سونىسىنان با مىناۋ جان-جاقتان تۇزاق قۇرىپ، جالاقتاپ وتىرعان كوشپەندىلەردىڭ اراسىنا تەز ءسىڭىسىپ كەتەدى. ناعىز سۋ جۇقپاس. تالاي كۇدەرىڭدى ءۇزىپ وتىرعان جەردەن دىم كورمەگەندەي بوپ امان كەلەدى. ءبىراق، قاسىنا كىسى ەرتكەندى قالامايدى. جاڭعىز جۇرگەندى ۇناتادى. جاڭا قونىسقا قونعان ەلشىنىڭ ماڭايدان حابار بىلمەي تىنىش وتىرا الماسىن ءبىلىپ، بۇگىن دە ادەيى تۇرىپ تۇر. باسقا بىرەۋدى ەمەس، ءوزىن جۇمسار ما ەكەن دەپ، تاڭ اتپاي جاتىپ ەربيىپ قاسىندا تۇر.
— يۋماش، — دەدى تيەۆكەليەۆ. — بۇگىن ماڭايداعى قازاق اۋىلدارىنىڭ بىرىنە سوعىپ، حابار ءبىلىپ كەلمەيسىڭ بە؟ ءبىراق، الىسقا ۇزاپ كەتىپ جۇرمە! مال قايتارعان، جوق قاراعان بىرەۋ-مىرەۋىنە جولىق تا، دەرەۋ كەرى قايت. بۇل قازاقتارعا سەنىم جوق ەكەنىن بىلەسىڭ عوي...
تيەۆكەليەۆ ۇيگە كىرىپ، توسەگىن جيناي باستاپ ەدى، سىرتتان سىتىر-سىتىر دىبىس شىقتى. ول اتىنا ءمىنىپ، كۇن شىعىس جاقتاعى قىزىل شاعىلعا بەتتەپ بارا جاتقان مينايەۆ ەدى. «بۇل اتىن تۇندە ەرتتەپ قويعان با، قاشان ۇلگەرگەن؟!» — دەپ ويلادى ەلشى.
يۋماشتىڭ اتتانۋى قانداي تەز بولسا، ورالۋى دا سونداي تەز بولدى. سول كۇنى بەسىن اۋا ءۇي جەلكەسىنە كەپ ءدۇرس ەتىپ تۇسە قالدى. جىلدام باسىپ كىرگەنىنەن، كوزىندەگى جىلتىلىنان، باسىنداعى دالبايىن تەز سىپىرىپ العانىنان، نە دە بولسا، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ماڭىزدى حابارمەن كەلگەنىن سەزە قويدى.
— مىنا كۇنشىعىس جاق شەتىمىزدە وجىراي كەتەلەردىڭ اۋىلى وتىر ەكەن. ءبىزدىڭ وسى اراعا كەلىپ، قونىپ جاتقانىمىزدى كەشەدەن بەرى ەستىپ-بىلىپ جاتىپتى. سول اۋىلدان ەستىدىم، بۇل وڭىرگە تاعى دا ءبىر ۇلكەن ءپىرادار كەلىپتى. باياعى كىسىدەي باقسى-قۇشىناشتىعى جوق دەيدى. سالدەسى داعاراداي يناباتتى ادام كورىنەدى. شاماسى، بۇحارادان كەلگەن ءتۇرى بار. وسى ماڭايداعى اۋزى دۋالىلاردىڭ ۇيىنەن ءۇي تاستاماي ارالاپ: «ورتالارىڭداعى كاپىردىڭ ەلشىسىن ەلىنە ءتىرى قايتارۋشى بولماڭدار. وندا ءوز باستارىڭا وزدەرىڭ پالە تىلەپ العاندارىڭ. ول سەندەردى ەرتەڭ قالاي جاۋلاپ الۋ كەرەك ەكەنىن بىلەيىن دەپ، جەر بارلاپ كەلىپ ءجۇر. سەندەر دە باياعى حيۋانىڭ ىستەگەنىن ىستەڭدەر. حيۋاعا ەشتەڭە ىستەي الماعان ورىس، سەندەرگە نە ىستەي الۋشى ەدى؟! ەرتەڭ اسكەرىن باستاپ اكەلەتىن جول كورسەتۋشىسىنەن ايىرىلعاسىن، اق پاتشا قارعا ادىم جەر مۇڭ بولىپ وتىرادى دا قالادى. ءابىلقايىر مەن بوكەنبايدىڭ ايتقانىن تىڭداماڭدار. ورىستار مەن باشقۇرتتار ىرگەمىزگە تىنىش بەرمەيدى دەپ قورىقساڭىزدار، باداحشانعا قاراي كوشىپ الىڭىزدار. ەگەر وسىدان ورىستىڭ ەلشىسىن امان-ەسەن كەرى قايتاراتىن بولساڭدار، سەندەرگە كۇللى مۇسىلمان جۇرتى قارعىس ايتاتىن بولادى. جەرلەرىنە ادامدارىڭ تۇگىلى جوعالعان مالدارىڭدى اتتاتپايدى، — دەپ ۋاعىز تاراتىپ ءجۇر دەيدى.
— كەلگەنىنە قانشا بولىپتى؟
— وسى جۋىق ارادا.
— قازاقتار ول اڭگىمەسىنە قالاي قاراپ جاتىر ەكەن؟
— ءار قيلى. بىرەۋلەرى ونشا ەلپ ەتە قالماي سالعىرتتىق كورسەتسە، كەيبىرەۋى بۇل ءابىلقايىر ءبىزدى مۇسىلماندىقتان دا قالدىرار-اۋ دەپ تۋلايتىن كورىنەدى.
تيەۆكەليەۆ يۋماشتى سول بويدا ءابىلقايىرعا جۇمسادى. ءابىلقايىر ونىڭ تابالدىرىعىنان تۇنجىراپ اتتادى. اناداعى حيۋاعا كەتكەن نۇرالى كەشە تۇندە ورالىپتى. حيۋالىقتار ايتقانىن تىڭداماق تۇگىلى، ءوزىن باسىمەن قايعى قىپ زورعا بوساتىپتى. حان الاقانىنا تۇكىرىپ وتىر.
— جىلاننىڭ قىرىق كەسكەندە دە، كەسىرتكەلىك ءالى بار دەگەن. سول نەمەلەردى وسى بارىپ شاۋىپ السام با ەكەن، — دەپ قويادى.
تيەۆكەليەۆ يۋماشتىڭ ايتىپ كەلگەنىنە تاپ ونشا سەسكەنە قويماپ ەدى، حاننىڭ مىنا حابارى قابىرعاسىنا باتايىن دەدى. قازاقتىڭ ءوز اراسىنداعى قىزىلكوزدەرى عانا ەمەس، جانجاقتاعى ايداپ سالۋشىلاردىڭ دا كوبەيە تۇسكەنى عوي. وتكەن جولى حيۋا ازعىرسا، ەندى بۇحارا قوسىلىپ، مىناۋ كوشپەندى مۇسىلمانداردىڭ قولعا تۇسكەلى تۇرعان بۇيداسىن بۇل تۇگىلى ءابىلقايىردىڭ وزىنە ۇستاتپايىن دەگەنى عوي. مىنا يۋماش بۇحارا ءپىرادارى قازاق ءدىن باسىلارىنا: «قۇداي جولىنا، قۇران جولىنا قول كوتەرگەن حان باسىنداعى ب ا ق پەن استىنداعى تاقتى ءوز ەركىمەن مانسۇق ەتكەن حان»، — دەپ جۇرگەن كورىنەدى دەپ ايتىپ كەلىپ ەدى.
قاباعى ءتۇسىپ، قابارىتىپ وتىرعان حاننىڭ بەتىنە مۇسىركەي قارادى. ول كەيىنگى كەزدە قاتتى جۇدەپتى. ونسىز دا ۇزىن مويىنى ىرعايداي بوپ جىڭىشكەرىپ كەتكەن. توستاعانداي كوزى الارىپ، ماڭدايداعى ءاجىمى قازىلا ءتۇسىپتى. قاپ-قارا مۇرتى مەن ەرىنىنىڭ قىزىلى بولماسا، الدىندا وتىرعان قىرىقتارداعى جىگىت اعاسى كىسى ەمەس، قاۋساعان شال دەپ قالاتىندايسىڭ. حيۋانىڭ حابارىنا الدىنا ۇستاعان، قول باستاعان ازاماتى بولدى دەگەنگە ەشكىم سەنەر ەمەستەي، سوققىنى جەي-جەي ءون بويىندا سوقىر ىزادان باسقا ەشتەڭە قالماعانداي. ۋىسىن بوساتسا، وزىنەن-وزى ۇگىتىلىپ كۇيرەپ كەتەردەي، قولىنداعى قامشىسىن سىعىمداپ قىسا تۇسەدى.
تيەۆكەليەۆ ءابىلقايىرعا قاراعان سايىن وسى ءبىر سىزقاباق اداممەن ءوز اراسىندا ءبىر جاقىندىق بارىن سەزىنەدى. ولاردى سونشاما ەتەنە جاقىن قىلىپ تۇرعان نە؟ مىنا ەكەۋىنىڭ باسىنا بىرگە تۋىپ تۇرعان زوبالاڭ با؟ ارينە، الگى بۇحاردىڭ قاڭعىرماسىنىڭ دەگەنى بولىپ جاتسا، ەكەۋىنىڭ قارا قۇسىنا ءبىر قارا بالتا ءتونىپ، ەكەۋىنىڭ مويىنىن ءبىر قىل ارقان قىلعىندىرماق. شىنىندا دا، مىناۋ اي استىندا ءدال بۇل كۇندەرى بۇدان جاقىن، بۇدان تاعدىرلاس ەشكىمى جوق ەكەن.
ونى بۇل، مىنە، ءدال وسى جولى سەزىپ وتىر. ونى اياعانى سونشا، جاڭا عانا يۋماشتان ەستىگەن حابارىن ايتۋعا دا جۇرەگى داۋالامادى. ونسىز دا كوكىرەگى الەم-جالەم بولىپ وتىرعان حاننىڭ جانىن جاراقاتتاعىسى كەلمەدى. مينايەۆتان نە ەستىگەنىن ەگجەي-تەگجەيلەپ جاتپاي:
— بىلتىر كۇزدەگىدەي تاعى ءبىر قاقساۋىق شىعىپ، ەل اراسىنا ىرىتكى سالىپ ءجۇر دەيدى عوي.
حان الارا ءبىر قارادى دا ۇندەگەن جوق. ءمۇدىرىپ قالعان تيەۆكەليەۆ اڭگىمەسىن قايتا جالعادى:
— بوكەنبايعا، ەسەتكە ايتىپ، ەل اراسىنا سونداي ازعىرىندى اڭگىمەگە ەرمەڭدەر دەپ كىسىلەر جىبەرۋ كەرەك شىعار.
حان ءۇن-تۇنسىز باسىن يزەدى. قامشىسىنا تايانىپ ورىنىنان ازەر تۇردى. جەرگە توسەلگەن قالى كىلەمنىڭ قامشىنىڭ ۇشىنا جانشىلىپ، جاپىرىلىپ قالعان تۇگىنە قاراپ، ەلشى ءابىلقايىر ەكەۋىنىڭ باسىنا ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپ پەن قاتەردىڭ شىن سالماعىن سەزىنگەندەي بولدى.
حان اتىنىڭ تىپىر-تىپىر تۇياق ءدۇرىسى السىرەي-السىرەي اقىرى جىم-جىرت جوعالدى. توڭىرەككە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىلسىم تىنىشتىق ورنادى. سول تىنىشتىق اتتاي بەس كۇنگە سوزىلدى. سۋىق جاۋىننان سوڭ تۇمانعا ۇرىنىپ، ونسىز دا بەرەكەسى كەتىپ وتىرعان ەلشى قوسىنداعىلاردىڭ ەڭسەسىن ودان سايىن ەزە ءتۇستى.
ءبىر كۇنى ءىڭىردى جامىلىپ ءاعالى-ىنىلى قارا باتىر مەن بايىمبەت باتىر كەپ اتتارىنان تۇسە قالدى. جاقايىمنىڭ ماڭدايعا ۇستار ەكى ءبيىنىڭ ءتۇن جامىلىپ جۇرگەندەرى تەگىننەن-تەگىن ەمەس ەكەن. قارسى توپتاعى ءبابي بي، ءباتجان، جانتۋما بي، ەسپەمبەت بي، وتەعۇل بي، بايجان بي، مالىنباي بي، وتەپ باتىر، اقشا باتىر، سارتاي باتىر ات جالىنان تارتىپ مىنەر ازاماتتىڭ ءبارىن جيناپ، دۇرلىگىپ جاتقان كورىنەدى. نە ىستەمەك ويلارى بارىن بۇلار بىلمەيتىن بوپ شىقتى. ءبىراق، ساقتىقتا قورلىق جوق دەپ، ەلشىنى الدىن-الا ەسكەرتۋگە كەلىپتى.
بۇل حابار بوكەنباي مەن ەسەتتىڭ دە قۇلاقتارىنا ءتيىپتى. ەرتەڭىنە ايعىر توپ اداممەن ولار دا جەتتى. ءبارى ەلشىنى ورتاعا الىپ، حان ورداعا باردى. ءابىلقايىر مويناق باتىردى شەكتىلەردىڭ اۋىلىنا جۇمسادى. ءتۇن جامىلىپ كەتكەن مويناق ەرتەڭىنە ءتۇن جامىلىپ قايتىپ ورالدى. ءبابي توڭىرەگى: «بايقارانىڭ ارتىن قۇر جىبەرمەيمىز، نە بىلتىر كۇزدە ونى اتقان باشقۇرتتى تاپتىرىپ الىپ، قانىن توگەمىز، نە قۇن تولەتەمىز»، — دەپ ءپاتۋالاسىپتى.
مويناقتىڭ مىنا حابارىن ەستىگەسىن ءابىلقايىر ورداسىندا تاڭ اتقانشا ءماجىلىس قىزدى. حان ەلشىنىڭ قۇن تولەپ قۇتىلعانىن ءجون كورىپ ەدى، ەلشى: «قايداعى ءبىر قاراقشى ءۇشىن قۇن تولەيتىن ءجايىم جوق. قۇن تولەسەم، ايىپتى ءوز موينىما العانىم. مىنا تاعى دالادا مويىنىما ايىپ السام، اڭگىمەنىڭ ارتى ۇشىعىپ، ءوز باسىما زوبالاڭ تۋۋى مۇمكىن»، — دەپ كەلىسپەي قويدى. بوكەنباي مەن ەسەت ءوز پىكىرلەرىن ايتپاي ءالىپتىڭ ارتىن باقتى.
حان ورداداعى ءماجىلىس ءبىر توقتامعا كەلىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، ءبابي مەن جانتۋما باستاعان قالىڭ قول ەلشىلىك قوسىنىڭ كوك جەلكەسىنە توپتالىپ تۇرىپ الدى. ارالارىنان ەكى كىسىنى ءبولىپ ەلشىگە جىبەردى. ەلشى ولاردىڭ تالابىن تىڭدادى. كەشەگى سول مويناقتىڭ ايتىپ كەلگەنى: «نە بىلتىر كۇزدە بايقارانى اتقان باشقۇرتتى ارتىمىزعا وڭگەرىپ بەرسىن، نە اتا سالتىمىزبەن ءجۇز جىلقى، ءبىر قالقان، ءبىر جەسىر، ءبىر ساۋىت، ءبىر مىلتىق، ءبىر تۇيە قۇن تولەسىن. ەكىنىڭ ءبىرى. مامبەت مىرزا وسى ەكى شارتتىڭ ءبىرىن ورىنداماي تۇرىپ، بىزدەن امان-ەسەن قۇتىلامىن دەپ ويلاماسىن».
تيەۆكەليەۆتىڭ دە جاۋابى تىم قىسقا بولدى.
— بىلتىر كۇزدەگى وقيعاعا قازاقتاردىڭ وزدەرى ايىپتى. ەلشىلىككە شابۋىل جاساعان سولار. ون جەتى جىلقى، ءۇش تۇيەمدى ايداپ كەتكەن سولار. جەلكەمنەن كەلىپ وق اتقان سولار. جاۋ تيگەندە قورعانبا دەگەن زاڭ ەشبىر ەلدە جوق. مەنىڭ ادامدارىم ءوز باستارىن قورعاۋ ءۇشىن وق اتۋعا ءماجبۇر بولدى. بايقارا سونداي اتىس ۇستىندە ءولدى. الگىدەي قىلمىستى ىسكە ول ءوز ەركىمەن كەلسە، ءوز وبالى وزىنە، ال بىرەۋ جۇمساعان بولسا، ونىڭ قۇنىن سول ايداپ سالىپ وتىرعان ادام تولەسىن. مەن ءۇشىن بايقارا تىنىش وتىرعان ادامدارعا ءتۇن جامىلىپ كەپ تيىسكەن بۇزاقى ۇرى. قاراۋىمداعى يناباتتى ادامداردى قايداعى ءبىر قيىق قۇلاق بۇزاقىنىڭ وتەۋىنە بەرەر ءجايىم جوق. ءوزى كەپ ۇرىنىپ، اجالىن تاپقان قاراقشى ءۇشىن قۇن تولە دەۋلەرىڭ زورلىق. اق پاتشا ەشكىمنىڭ ونداي زورلىق-زومبىلىعىنا كونبەيدى.
ەكى ەلشى ونىڭ بۇل سوزىنە ءلام-ميم ءۇن قاتپاستان، اتتارىنىڭ باسىن كەرى بۇرىپ، انادايدا توپتالىپ تۇرعان ءوز توپتارىنا قاراي دالاقتاپ شابا جونەلدى.
جال باسىندا انتالاي قاراپ تۇرعان ايعىر توپ ەكى ەلشىنىڭ حابارىن ەستىگەن سوڭ، ەلشىلىك ورنالاسقان شۇقىر ويدى شىرق اينالا قورشاپ جاتىپ الدى. سودان ون كۇنگە دەيىن ەلشىلىكتەن ەشكىم ەشقايدا اتتاپ شىعا المادى. اتتاپ شىققان ادام بولسا، بايقارانىڭ وتەۋىنە كەتەرى بەلگىلى بولدى. وتىن تاۋسىلدى. سۋ ءبىتتى. ەلشى قاسىنداعىلاردىڭ ءجايى كەتە باستادى. سوندا دا تىرپ ەتپەي جاتىپ الدى.
قازاقتار مىناۋ باسىر اۋىلدى ودان ءارى قورشاپ جاتا بەرۋگە شىدامدارى جەتپەدى. مارتتىڭ جيىرما ءبىرى كۇنى ءتۇن ورتاسىندا ەلشىلىكتى شىر اينالا قورشاي قونعان قاراقالپاق تۇتقىنىنان بوساعان باشقۇرتتارعا دۇرسە قويا بەردى. ويدا جوق شايقاس تاڭ اتقانشا سوزىلدى. تاڭەرتەڭ جال باسىنا قاپتاپ شىعا كەلگەن بوكەنبايدىڭ قولىن كورىپ، قارسى توپتىڭ قازاقتارى وكشەلەرىن كورسەتىپ تايىپ تۇردى. باشقۇرتتاردىڭ قىرىق التى جىلقىسىن الدارىنا ساپ، قۋىپ كەتىپتى. شايقاس بولعان جەردە اۋىر جاراقاتتى ءۇش ادامى قالىپ قويىپتى. ەلشىنىڭ جانىنا بارىنەن دە كوبىرەك باتقانى سول بولدى.
مىناۋ قانسىراپ جاتقان ءۇش ەركەك بۇنىڭ قاسىندا اجال تاباتىن بولسا، بايقارانىڭ داۋىنىڭ ۇستىنە جاڭا داۋ قوسىلادى. ەكى اراداعى وشپەندىلىك ودان بەتەر ءورشي تۇسەدى. سوندىقتان دا ولار ءازىر ءتىرى جاتقاندا بايقارانىڭ قۇنىن تولەپ، مىنا داۋدان امان قۇتىلۋعا تۋرا كەلدى. ەكى جاق بىتىمگە كەلىپ، ەلشى قارسى جاقتىڭ تالاپ ەتكەن قۇنىن ءۇش ءجۇز قىرىق جەتى سوم ەلۋ التى تيىن تولەپ، اقشالاي قايىردى. قارسى جاق باشقۇرتتاردان الىپ كەتكەن جىلقىلارىنىڭ وتىز بەسىن قايىرىپ، ون ءبىرىن بەرمەي قالدى. ءبىراق، قۇتىرعاننان قۇتىلعان دەگەندەي، تيەۆكەليەۆ ول ون ءبىر جىلقىنى داۋلاپ جاتپاي، ەلشىلەردىڭ جاندارى القىمعا كەلىپ، بەبەۋلەپ جاتقان ءۇش جارالىنى ارتتارىنا وڭگەرىپ جال اسىپ كەتكەندەرىنە قۋاندى.
قىزىلكوز توپ جال اسىپ قارالارىن جوعالتقاسىن بارىپ ۇيىنە كىردى.
— ۋھ، قۇتىلدىق پا، اقىرى، — دەدى قالى كىلەمگە بوكسەسىن ەندى باسا بەرىپ. ءابىلقايىردىڭ قيىلعان قارا مۇرتى جىلت ەتە قالعانداي بولدى.
ءتورتىنشى ءبولىم
ايقاس
جارعا بىتكەن جانتاقتى
جانىنان بەزگەن نار جەيدى.حالىق ماقالى.
جەر تۇبىنە جورتۋىلداپ بارىپ قايتقان اۋىر قول ناۋرىز باسىندا ەلگە ورالدى. قاقاعان قاڭتاردا بورسىققۇمنان ءۇن-تۇنسىز سۋىت اتتانىپ كەتكەن بۇل جورىقتىڭ باستالۋى قانداي جۇمباق بولسا، اياقتالۋى دا سونداي جۇمباق ەدى. ودان اي جارىمداي سالاقتاپ، ات ۇستىندە ءجۇرىپ قايتقان ەكى مىڭ ادام اتىمەن بەيحابار-دى. بىلەتىن تەك باتىر سۇلتاننىڭ ءوزى عانا.
تەڭ-تەڭ ولجا ارتىپ، ءۇيىر-ۇيىر جىلقى ايداپ قايتپاسا دا، سۇلتان بۇل جورىعىنا ريزا. قىستىڭ كوزى قىراۋدا ات ەرتتەگەن اۋىر قولدىڭ جولىنا كىم قىزىلدى-جاسىل دۇنيە جايىپ، كوك الالى جىلقى ءۇيىرىپ قويسىن... ەل اراسىنان جال اسىپ شىعار-شىقپاستا-اق جۇرت اراسىندا كۇبىر-سىبىر كۇڭكىل كوبەيدى. قىرىن قاراپ، قىرىستانا سويلەۋدى شىعارعان كىشكەنە شەكتىنىڭ باتىرى باقتىباي. وتتان-سۋدان تايىنبايتىن كوك جۇلىن نەمە كەمدى-كۇنگى تاۋقىمەتتى اۋىرسىنباسا دا، يت ارقاسى قياننان بارعاندا الدىمىز قۇر، قانجىعامىز جۇتاڭ قايتا ما دەپ قوڭىلتاقسي باستادى.
— ءبىر قولىن حيۋاعا، ءبىر قولىن ورىسقا جايىپ تەلمەندەپ وتىرعان قاراعان تۇرىكپەندەرىن جىلدا اق تۇيە باس قىلعاندا نە تابامىز؟ ودان دا مىناۋ جايىق پەن جەم بويىنداعى ىزعىنداي قۇبا قالماققا نەگە تيىسپەيمىز؟ — دەپ قىڭقىلدايدى.
شابدار قاسقا شالقۇيرىق ايعىردىڭ ۇستىندە تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي بوپ شالقالاپ جاتىپ العان باتىر سۇلتان كەڭىرەيىپ قۇلاق اسپاي قويدى.
باقتىبايدىڭ ءبىر دامەتەر جەرى — اسمانتاي-ماتايدىڭ قۇمى ەدى، جاۋمىتتەر كەي جىلدارى ويعا قۇلاماي، سوندا قىستاپ قالاتىن. «جەر تۇبىندەگى ماڭعىستاۋعا اياق سالاقتاتىپ جۇرمەي-اق، قۇم ساعالاعان تۇرىكپەندەردىڭ سىلاڭ مويىن ارعىماقتارىنان بىرەر ءۇيىر قۋىپ قايتسام دا، ءىشىم مايلى»، — دەپ دامەتىپ كەلە جاتقان باتىر ەشقايدان جاس تەزەك ۇشىراسپاي، قۇلازىپ جاتقان قۋ شاعىلداردى كورگەندە شالقاق باسى كوكىرەگىنە قاراي ءبىرجولاتا ءۇزىپ، جان-جاعىنا جالبىر قاباقتىڭ استىنان كەرەناۋ كوز تاستاپ ءۇنسىز كەلە جاتتى.
جوڭكىلگەن قول سول بەتىمەن ماناتانىڭ ەرنەگىنە جەتتى. جالعىز اياق تاۋ سوقپاعىنا تىرەلىپ، الدى-ارتىنا امالسىز كوز سالدى. ارتتارىندا — مىڭ ءبىر جىلان يرەلەڭدەپ ويناق سالعانداي جاياۋ بوران ۇيدەي سوققان جاداعاي ءۇستىرت، الدارىندا — ىشىنە قۇيرىق-باۋىر سالىپ، قۇدالارعا ۇسىنعان قارا تەگەشتەي دوڭگەلەك القاپ، اق شىڭدار مەن قارا شوقىلار اي قۇشاق قاۋىپ جاتقان ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويى. اق تاۋلاردىڭ ەتەگىندە ويدىق-ويدىق سور جالتىراسا، قارا شوقىلاردىڭ كۇنگەي باۋرايىندا كەمپىردىڭ قولىنان جەل الىپ قاشقان شۇيكەدەي بوپ شوكىم-شوكىم تۇمان كىلكيدى. ارلان ءبورىنىڭ ازۋ تىستەرىندەي اندىزداعان اق تۇمسىقتاردىڭ اراسىنان جالعىز ساباق ينە جىپتەي شيراتىلا قۇلاعان جىڭىشكە جول تاقتايداي تىقىلداعان تاقىر سوردى باسىپ ءوتىپ، ويداعى اق شوقى، قارا شوقىلاردى وراعىتىپ بۇلعاقتاي قاشىپ وتىرىپ، ءقازىر كوزگە كورىنبەي تۇرعان، ءبىراق اناۋ تۇتىندەي جاتقان كوكجيەكتىڭ قۇشاعىنداعى كۇركىرەگەن كوك تەڭىزگە بارىپ ءبىر-اق تىرەلەدى.
ۇشى-قيىرسىز قارا ويدىڭ ءار جەر، ءار جەرىندەگى جىلىمشى بۇلاقتاردىڭ باسىندا ءبۇرىسىپ-بۇرىسىپ وتىرعان ەگدىر، ءشاۋدىر، ابدال، سالدىر، بوزاشى تۇرىكپەندەردىڭ قارا ۇزىك اۋىلدارى. اناداي-انادايداعى اق شوقى، قارا شوقىلداردىڭ باسىندا قىسى-جازى قاراۋىل. الىستان شاڭ كورىندى-اق، بورىكتەرىن بۇلعالاپ بەلگى بەرەدى. ەتەكتەگى قۇرىم ۇيلەر ۇيقى-تۇيقى بولادى دا قالادى. ازعانتاي مالى مەن دۇنيەلەرىن قۇز-قياداعى ۇرى كەۋەكتەرگە تىعىپ، وزدەرى جان-جاعى شاپپا شىڭ ويدىق تاۋلاردىڭ باسىنا كوشىپ الادى. حيۋانىڭ دا، قالماقتىڭ دا، ورىستىڭ دا قول استىنا تۇگەل قاراپ بولماعان وسى ولكەگە قازاقتار ايداپ كەتسەڭ، ارتىندا سۇراۋى جوق تۇتقىندارى مەن شالقۇيرىق ارۋانالارىنا، سەرەڭ اياق، سەرەك مويىن ارعىماقتارىنا قىزىعىپ ۇستى-ۇستىنە جورتۋىلداپ تۇرادى. سوڭعى بەس-التى جىلدا باتىر سۇلتاننىڭ ءوزى مىناۋ قۋاڭ تۇبەكتى الدەنەشە رەت الا توزاڭ ەتتى. انشەيىندە ول مۇنداي جورىققا سوناۋ قاراعانتۇپتەگى ايلاققا جان-جاقتان ساۋداگەرلەر شۇبىراتىن مامىر مەن قاراشانىڭ تۇسىندا اتتانۋشى ەدى، بۇل جولى قىستىڭ كوزى قىراۋدا نە تۇلەن تۇرتكەنىن كىم بىلەدى؟..
قولدىڭ الدى قاسقا شىڭنان يرەلەڭدەي ءتۇسىپ جاتقان جالعىز اياق جولمەن شۇبالىپ تومەن قۇلاي باستادى. باقتىباي پالەن كۇننەن بەرى ومىراۋىنا ءتۇسىپ كەتكەن سۇلق باسىن سول ارادا كوتەرىپ الدى. سوڭىنداعى ۇركەردەي توپ — ءوز جىگىتتەرىنە بۇرىلدى. اينالاسى ەكى ءجۇز ەلۋدەي عانا جولشورا شەكتىنىڭ جىگىتتەرى نوياندارىنىڭ ودىرايا قاراعانىنان بىردەڭە انعارعانداي اتتارىنىڭ باسىن تەجەپ ىركىلە ءتۇستى. باسقا قول ەرنەكتەن تۇگەل قۇلاپ، تومەن اسىپ كەتكەندە باقتىباي اتتىڭ باسىن كەرى بۇردى.
باتىر سۇلتان تاعاداي ءيىلىپ قورشاي وراعان اپپاق شىڭنىڭ ەتەگىندەگى اق تاقىرعا جەتە بەرىپ كىدىردى. قولدىڭ الدى-ارتىنىڭ تۇگەندەلگەنىن توستى. جۇرت جانىنا تەگىس جيىلىپ بولعاسىن جوعارىداعى قاسقا شىڭعا قاراپ ءبىراز تۇردى. باقتىباي كورىنە قويمادى. اككى سۇلتان قياس باتىردىڭ ارام ويىنا بىردەن ءتۇسىندى. كەۋدە كەرگىسە، بەس قارۋى بەلىندە كەلە جاتقان قالىڭ قولدىڭ كوز قىرىنان ىلىگەدى. مىنانداي تار جەردە ەندى ەشكىم قيامەت شىڭعا قايتا ورمەلەپ، ازعانتاي قيقار توپتىڭ ارتىنان قۋىپ جاتپايدى. بۇل جورىقتان ەلگە قايتىپ ورالعانشا كىم بار، كىم جوق. ەرتەڭ ىزعىنداي ەل-جۇرتتىڭ الدىندا كورەر زوبالاڭىن كورىپ الار. ال، ءقازىر جەم، ساعىزعا توتەلەپ تارتىپ، قالماقتىڭ شەت ۇلىسىنا تيىسەدى. شاشاۋ شىققان جىلقىسى بولسا، قۋىپ كەتەدى. بۇل ساپاردان باتىر ولجالى ورالا ما، باقتىباي ولجالى ورالا ما — ونى ءبىر اللا بىلەدى...
سۇلتان وڭ قولىنداعى تاڭىربەردى بي باستاعان قاباقتار قولىنىنان ەكى جىگىتتى شاقىرىپ الدى. ونى جەم بويىنداعى لوبجى تايشىعا جۇمسادى. باقتىبايدىڭ بارا جاتقانىن حابارلادى. ەكى جاۋشى جاڭا وزدەرى تۇسكەن ماناتا قۇلاۋىنىڭ كۇنباتىس بەتىندەگى قاراتۇيە اسۋىنان ابدەن كوتەرىلىپ كەتكەنشە كۇتىپ تۇردى دا، اتتارىنا قامشى باستى.
جولدارىندا كەسە-كولدەنەڭ سۇلاپ جاتقان ۇزدىك-سوزدىق قاراتاۋدىڭ ەكى بەتىندەگى تۇرىكپەن اۋىلدارىن كەزەك-كەزەك دۇرلىكتىرىپ ءسۇزىپ شىقتى. ءبىراق ەشقايسىسىنان ىزدەگەن حابارىن شىعارا المادى. قاي-قايسىسىنىڭ دا ايتاتىنى: «بىلتىرعى قاراشادان بەرى ارلى-بەرلى وتكەن كەرۋەن كورسەك، كوزىمىز شىقسىن».
قارا جۇرت، قارا ۇزىك اۋىلداردى قان جىلاتا وتىرىپ، كوك تەڭىزگە وراپ كىرىپ جاتقان قاراعانتۇپكە بارىپ ءبىر-اق تىرەلدى. سۋعا سۇعىنعان تار كوسەنىڭ باسىندا و جەر، بۇ جەردە قالقيىپ-قالقيىپ قاراۋىتىپ تۇرعان تۇرىكپەندەردىڭ جەل قايىعىنان باسقا ەشتەڭە كوزگە تۇسە قويمادى. قورعانتاستىڭ باسىنداعى تاس قويمادان دا كوڭىلگە سەزىك قاشىراتىنداي ەشتەڭە تابىلمادى. بىلتىر كۇزدەگى كەمەلەردەن قالىپ قويىپ، ەندى كوكتەم شىعىپ، سۋ اياعى كەڭىگەنىن توسىپ قىستاپ جاتقان داعارا سالدەلى، الاباجاق شاپاندى ءۇندى، پارسى، اۋعان، قىزىلباس ساۋداگەرلەرىن كوكىرەكتەرىنەن ءبىر-بىر يتەرىپ، وماقاستىرىپ تاستاپ كەتتى. جىلقىنىڭ قارتاسىنداي قىرتىس-قىرتىس قارا ويدىڭ قاي قويناۋىن دا ارالاپ شىققانمەن بۇحارا مەن حيۋاعا بەتتەپ بارا جاتقان سەزىكتى كەرۋەننىڭ حابارى ەستىلمەدى.
ەلدەن شىققالى ەكى كوزى شوقتاي جانىپ، وز-وزىنەن الابۇرتىپ، ارۋاقتانىپ كەلە جاتقان باتىر سۇلتان اياق استىنان قىڭىرايىپ سالا بەردى. مىناداي اق شۇناق بوراندا وسىنداي يت ارقاسى قيانعا جول شىعۋىندا، شىنىندا دا، ءبىر ءمان بار ەدى. اق پاتشانىڭ الگى كەرگىمە ەلشىسى ەل شەتىنە اتتاماي جاتىپ، مۇنىڭ كوكىرەگىنىڭ باسىنا ورناي قالعان كوكشە مۇز جىبىسە، وسى جولى ءجىبي مە دەپ ەدى. ەندى، مىنە، ونىڭ دا نەعايبىل بوپ بارا جاتقانى...
قايىپ ولگەلى قايناعاسىنىڭ قاسىندا كەلە جاتقان باتىر ونىڭ قاي ايتقانىن دا ەكى ەتىپ كورمەپتى. «بار!» — دەگەن جاعىنا بارىپتى، «شاپ!» — دەگەن جاۋىن شاۋىپتى. ءبىراق ونى ءابىلقايىر ەشقاشان قولبالا ساناپ كورگەن ەمەس. تەرەزەسىن تەڭ ۇستادى. كۇللى جانارىس ءوز قولىندا بولعانمەن، مۇنىڭ قاراۋىنداعى التى شەكتىنىڭ ەشبىر شارۋاسىنا كيلىكپەيتىن. ونى باتىر ءوزى بيلەپ، ءوزى توستەيتىن. قايىپ بالاسىن قاعىنان جەرىنگەن قۇلانداي ءوز اۋلەتىنەن وسىنشا قول ءۇزدىرىپ كەتكەن ءابىلقايىرعا جادىك تۇقىمىنىڭ دا اتارعا وعى جوق-تى. باتىر سۇلتان ونى دا ىشتەي سەزىپ-بىلىپ ءجۇردى. سىر بەرمەدى. قايتا ولاردىڭ سولاي كۇيىپ-پىسكەندەرىنە ايىزى قاناتىن. ونىڭ دا سەبەبى بار-دى. تاۋكە ولگەسىن اعا حاندىقتىڭ جولى قايىپقا ءتۇسىپ تۇرسا دا، الدىن كەسكەستەگەن سول ءوز ۇيالاستارى ەدى. اق پاتشامەن وداقتاسىپ، جوڭعارعا قارسى كۇرەسكە شىقپاق بولعاندا دا، تۇياق سەرىپپەي تىم-تىرىس جاتىپ العان تاعى سولار-دى. ءتىپتى، كىسى قولىنان مەرت بولعان اكەسىنىڭ تۇسىنىكسىز اجالىن دا باتىر ىشىنەن سول ءوز تۇقىمىنان كورەتىن. ال ءابىلقايىر قايىپ ءوز اعايىندارىنان قۇقاي كورىپ جۇرگەندە، ەلدەن بۇرىن قول ۇشىن بەردى. ونىڭ ورىستان وداق ىزدەۋ نيەتىن دە، ەلدىڭ ەڭ الدىمەن سول قۇپتادى. قايىپ ويدا جوقتا وپات بوپ كەتكەندە بالاسىن قاسىنا الىپ قاراسقان تاعى سول. ەكەۋى قوستاس بولعالى بۇعان ەشقاشان قوقىرايىپ، قوقان-لوقى جاساپ كورمەپتى. قايتا بۇنىڭ اتاعىن دابىرلاپ، ابىرويىن اسىرىپ باقتى. بۇل دا اعا حاننىڭ قاسى مەن قاباعىنا قارادى. كۇنى كەشە قول ۇشىن بەرمەي كەرگىگەن اعايىن ەندى مۇنى سىرتىنان «كۇشىك كۇيەۋ» دەپ قۇستانالايتىندى شىعاردى. ءوزارا اڭگىمەلەرىندە مۇنىڭ اتىن دا اتاماي، «الگى ءابىلقايىردىڭ قول شوقپارى»، «وسەكە تۇقىمىنىڭ يتاياعىن جالاپ كەتكەن جالاڭبۇت» — دەپ وتىرادى دەيدى. «جامان قاتىن بايساق، جامان كۇيەۋ قايىنساق» دەۋشى ەدى، باتىر قايناعاسى تۇزگە شىققاندا دارەت قۇمانىن ءوزى ۇستاپ تۇراتىن كورىنەدى» — دەگەن پىش-پىش تا قۇلاعىنا تيمەي قالىپ جۇرگەن جوق. جادىك تۇقىمى بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنا قىربايلىقتىڭ قارا سىناسى قاشان قاعىلار ەكەن دەپ، قانشا سىعىراڭداسىپ، وڭدى-سولدى ءسوز گۋلەتىپ باققانمەن، وعان ءابىلقايىر دا، بۇل دا اپشي قويمادى. قايتا ەكەۋى دە دۇشپاندارىنىڭ ءويتىپ وتتەرى جارىلعانىنا ىشتەي ماساتتاناتىن. جادىك اۋلەتى باتىردى: «نامىسىنا قانشا شوق سالساڭ دا، بىلق ەتپەيتىن جىگەرسىز نەمە»، ءابىلقايىردى: «شايتاننىڭ دا باسىن اينالدىرىپ الا الاتىن جادى نەمە» — ساناپ، ەكەۋىن اتىستىرىپ-شابىستىرماق نيەتتەرىنەن وزدەرى تورىعىپ كەلە جاتقان-دى، ءبىراق قۇداي ولاردىڭ كوكتەن ىزدەگەنىن جەردەن بەردى.
باتىر سول ءبىر كۇندى ءالى ۇمىتا المايدى. قاراكەسەك كەلدىبەق ۇلى قازىبەكتىڭ قاڭقىلداق داۋىسى:
— قازاق عاسكەرىنىڭ باس ساردارى ءابىلقايىر حان مۇحامبەت قازى ءباھادۇر! — دەپ ساڭق ەتە قالعاندا ورداباسىنىڭ ادامى تۇگىلى، تاۋ-تاسى جاڭعىرىعا ايقايلاپ قويا بەرگەن-دى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اياق استىنان تاماعى قۇرعاپ، جاعىن اشا الماي قالدى. قاپەلىمدە، ول مۇنى جۇرەك جاردى قۋانىشتان شىعار دەپ ويلاعان-دى. تىسى-تىسىنە جەلىمدەلىپ قالعانداي، كوزى الاقتاپ، جان-جاعىنا قاراي بەردى. جۇرتتا ەس جوق. جەلەكتى نايزالارىن شوشاڭ-شوشاڭ كوككە كوتەرىپ، جەلپىلدەسە شۋىلداسىپ جاتىر.
— ءابىلقايىر حان مۇحامبەت قازى ءباھادۇر!
— ءابىلقايىر حان مۇحامبەت قازى ءباھادۇر!
— ءابىلقايىر حان مۇحامبەت قازى ءباھادۇر!
وعان ءبىر ءسات ءتىپتى كوكتەگى كۇن كوزىنە دە ءتىل ءبىتىپ:
— ءابىلقايىر حان مۇحامبەت قازى ءباھادۇر! — دەپ كۇركىرەپ تۇرعانداي كورىنىپ كەتتى.
جۇرتقا قوسىلىپ ايقايلاعىسى كەلىپ ەدى، تاماعى قىجىلداپ ءۇن شىعارا المادى. ۇران توبەنىڭ باسىنداعىلار اۋىز جاپپاي قاقىلداپ جاتىر. حان ءقايتىپ تۇر ەكەن دەپ بولاتقا قارادى، و دا قازىبەككە قوسىلىپ اۋىزىن جىبىرلاتقان بولادى. ءبىراق ەكى يىعى قۋىشىپ، ەڭسەسى جەرگە كەتىپ، شوگە ءتۇسىپتى. سامەكە كۇيەك ساقالى جىلتىراپ، كوزىن جۇمىپ، ءتىسىن اقسيتىپ اپتى. مىناۋ قوشامەتشىل كوپتىڭ ايقايىن ماقۇلداپ تۇر ما، جوق ەلىرىپ العان ەسسىز توپتى مازاقتاپ كۇلىپ تۇر ما — بىلە المايسىڭ. توپ اراسىنان باراق پەن ابىلمامبەتتى ىزدەدى. ولار دا مانادان بەرى مۇنى باعىپ تۇر ەكەن. مىنانداي مەلشيگەن قالپىن كورىپ، بىر-بىرىنە جىمىڭ ەتە قالىستى. بۇل جالما-جان جانارىن الا قاشىپ، توپ الدىنداعى ءابىلقايىرعا بۇرىلدى. قىزىل كورگەن قىرانداي ەمىنىڭكىرەپ، العا شىعىپ كەتكەن ءابىلقايىردىڭ بەتى شۇبەرەكتەي بوپ-بوز. اتىن اتاپ ەلىرە ايقايلاپ جاتقان قاراقۇرىم حالىققا دا، تۇكسيگەن-تۇكسيگەن جاقپار تاستارعا دا كوزى تۇسپەي، سوناۋ كوكتەگى كۇن كوزىنە قاراپ تۇرعانداي، يەگى تىم اۋەلەپ قاپتى. بۇعان دەيىن تالاي شايقاس، تالاي ايتىستاردا، تالاي جاۋدىڭ بەتى، جەلدىڭ ءوتى تار جەرلەردە كورىپ جۇرگەندە ءاردايىم سىرىن شاشپاي، وتە ءبىر ۇسىناقتى شەبەردىڭ قولىنان شىققان ءمىنسىز بۇيىمداي جىپ-جيناقتى، جىپ-جىلماعاي جۇرەتىن وسى ءبىر ۇستامدى، اقىلدى كىسىگە ىلعي ريزا بولاتىن-دى. ونىڭ دەنە بىتىمىنەن، بەت-الپەتىنەن، ءجۇرىس-تۇرىسى مەن ايتقان سوزىنەن ەشقانداي ءمىن تابا المايتىن. ول نە ىستەپ، نە قويسا دا، بۇل تاڭعالىپ بىتەتىن. ال، بۇگىن... بۇگىن ونىڭ بويىنان تاپ وسىنشا ەل بولىپ، جۇرت بولىپ تاڭداي قاتا بوپ تامسانا قالاتىنداي وقشاۋ ەشتەڭە تابا الماي تۇر. كەمسىتۋ مەن قورلىق، ءجابىر مەن جاپا كورىپ جۇرگەن كەزىندە سونشالىقتى اسقاق، سونشالىقتى سىرباز بەرىك كىسى بۇگىن ەتەك جەڭىن جيا الماي جايداقتانىپ كەتكەن سياقتى. قۇرمەت پەن باقىتتان ىلعي قاعاجۋ كورىپ جۇرەتىن جارىم كوڭىل نەمە اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلعان كۇنى انشەيىندەگى ۇستامدىلىعىن جوعالتىپ العان سەكىلدى مە، قالاي... بۇگىنگى مىناۋ كوككە قاراپ كەكشيىپ كەتكەن باسى دا، قۇلاعى ءبىتىپ قالعانداي ماڭگىرىپ تۇرىسى دا، بوپ-بوز ءوڭى دە - تۇگەل ەرسى، تۇگەل سولەكەت كورىنىپ كەتتى. بۇرىن ىلعي ءسۇيسىنىپ جۇرەتىن ادامىنا بۇگىن ول ءبىر ءتۇرلى مۇسىركەي قارادى. «اپىراي، مىنا سابازدىڭ ءتىپتى ەسى شىعىپ كەتىپتى عوي»، — دەپ ويلادى ىشىنەن. ءبىراق ول ارادا بۇل ويىنىڭ مۇسىركەۋشىلىك ەمەس، كەنەت قاۋ تامىزىقتاي لاپ ەتە قالعان قىزعانىش ەكەنىنە، ادامدار اراسىنداعى وشپەندىلىك پەن باقاستىقتىڭ بىقسىپ جاتار پىلتەسى دە سول بولاتىنىنا ءالى جوندەپ تۇسىنە قويعان جوق-تى. ونى كەيىنىرەك سەزدى. ءبىراق، ءبىر عاجابى، ورداباسىنداعى جيىننان كەيىن-اق ءابىلقايىر باتىردىڭ كوز الدىندا بۇرىنعى قادىر-قاسيەتىنەن ايىرىلىپ سالا بەردى. ونىڭ ات ۇستىندە دە، تاق ۇستىندە دە سارساڭ كەسەك سەكىلدەنىپ سۋىق وتىراتىنى، قاس پەن دوستىڭ اراسىنا ايىرما سالماي، ەكەۋىمەن دە قاباعىنا سىز جيىپ سامارقاۋ سويلەسەتىنى، سەن ارىزشى، ءوزى قازى سەكىلدەنىپ، قاشان ايتارىڭدى ايتىپ بىتكەنىڭشە جاق اشپايتىنى، كوكىرەگىڭدى جارىپ جىبەرەردەي بوپ قىستىقتىرىپ كەلگەن سىرىڭدى لاق ەتكىزىپ اقتارا سالعانىڭدا نە ەزۋىن جيىرمايتىنى، نە كوزى كۇلمەيتىنى، مەلشيىپ وتىرىپ تىندايتىنى — بۇرىن ويلاپ كەلگەندەي سارقىلماس سابىر، تۇڭعيىق اقىل ەمەس، وزىمنەن باسقا نەمە جوق، سۋ ىشىندە كەمە جوق دەگەن استامشىلىق پەن وركوكىرەكتىك قانا ەكەنىن ەندى-ەندى اڭعارا باستاعانداي. جۇرتتىڭ ونى قاراپتان-قاراپ جەك كورەتىنى دە وسى شىعار!
جەر كورمەي دە ءقايتسىن! بۇل دالادا كىم-كىمگە سالەم بەرگەندەي. قۇلازىعان قۋ دالاداعى قوي باققان قازاق تا، جول شىققان قازاق تا جاپادان-جالعىز. ونىڭ كوز شولاسىنداعى كەڭىستە وزىنەن باسقا قىبىرلاپ-قيمىلداپ جۇرگەن ءتىرى پەندە كەزدەسە بەرمەيدى. وعان «ءاي دەر اجە، قوي دەر قوجا» دا كوپ جولىعا قويماس-تى. سوندىقتان دا جاپان تۇزدەگى كەز كەلگەن جالباتىماق ءوزىن ەشكىمگە تاۋەلسىز باي-باتشامىن دەپ سەزىنەدى. شەتىنەن نامىسقوي، شەتىنەن وركوكىرەك كەلەتىنى دە وسىدان. ءسال نارسەدەن كەۋىپ كۇپىلدەپ شىعا كەلۋلەرى قانداي وڭاي بولسا، ءسال نارسەدەن تالاقتارى تارس ايىرىلىپ تاس-تالقان بوپ شىعا كەلۋلەرى دە سونداي وڭاي. الدىڭا ءىسى ءتۇسىپ كەلگەن كەز كەلگەن پاقىرانا ايتقانىن قىلماساڭ، ەندىگارى سەنى كورمەستەي بوپ بەتىڭە تۇكىرىپ كەتەدى. بۇرىن باتىرعا ءابىلقايىر جايىندا ايتىلىپ قاپ جۇرەتىن ءار قيلى الىپ-قاشپا قاڭقۋدى ول الگىندەي وكپەشىل جۇرتتىڭ ورىنسىز بوپساسىنداي كورۋشى ەدى. ەندى، مىنە، ودان ءوزىنىڭ دە كوڭىلى ەكى جەردە مىقتاپ قالىپ وتىر. بىرەۋى — باياعى اڭىراقاي شايقاسى تۇسىندا. سول كەزدەگى ءابىلقايىردىڭ بەت-بەينەسى الگە دەيىن كوز الدىندا.
حاننىڭ انشەيىندە جىمپيىپ تۇراتىن جىلماعاي بەتى سول كۇنى وز-وزىنەن ءىسىنىپ جەلىندەپ اپتى. باس سارداردىڭ سارى الا شاتىرىنا تالتاڭداي ەنگەن سۇلتاندار مەن باتىرلارعا تۇنجىراي كوز تاستادى. سويلەگەندەردىڭ نە ايتىپ، نە قويىپ جاتقاندارىمەن دە ءىسى بولمادى. ءجۇزىن قىرىن سالىپ نەمقۇرايدى تىڭدادى. بۇنىڭ كوكىرەگىنە: «مىنانىڭ مەيماناسى تاسايىن دەگەن ەكەن!» — دەگەن سۋىق وي العاش رەت سوندا قاشقان-دى. تاپ سول سويلەپ، سول ارالاسپاسا، قارا سۋ تەرىس اعاتىنداي، اۋىزى جالپىلداپ قىستىرىلماس جەرگە قىستىرىلا كەتەتىن باراقتى توتەدەن تويتارىپ، تۇقىرتىپ تاستاعانىنا ىشتەي قىبى قانسا دا، ارتىنان ىلە-شالا ءوزى دە ءدال سونىڭ كەبىن كيەم دەپ ويلاماپ ەدى. ءابىلقايىر ونى ونسىز دا «كۇشىك كۇيەۋ» دەپ سىرتىنان سىپسىڭداپ جۇرەتىن دۇشپاندارىنا وڭدىرماي جىعىپ بەردى. ايتىپ تۇرعانىن اقىماق بالانىڭ بوس بىلشىلىنداي قۇلاعىنا ىلمەدى. انشەيىندەگى ىشىندە يت ءولىپ جاتسا دا، بايقاتپايتىن كوربەتتىگىن قويىپ، جەلبەزەگى جەلپ-جەلپ ەتىپ وسقىرىنا تىڭدادى. الگىندە عانا ماڭدايلارىن تاسقا ۇرعانداي بولىپ وتىرعان جادىك توبىنا قۇداي بەردى دە قالدى. باياعى ورداباسىنان بەرى كوكىرەگىنە شىم-شىمداپ جيىلىپ جاتقان تۇسىنىكسىز كىربىڭ اياق استىنان قورعاسىنداي اۋىرلاپ، ءزىل-زاھار وشپەندىلىككە اينالىپ بارا جاتقانىن تۇڭعىش رەت سوندا اڭعاردى. ءابىلقايىرعا كوزى ءتۇسىپ ەدى — سول باياعى سۇپ-سۇر قالپى. بۇنىڭ قادالا قاراعان قاتۋ جانارىنان تۇك تايسالعان جوق. ەشتەڭە بولماعانداي. ءار ءسوزىن تالماپ ءدامىن الىپ تۇرعانداي وزىنەن-وزى راقاتتانىپ تامسانا سويلەدى. سوسىن بۇل دا ىشىنەن تىنىپ، ەكى يىعىن قومداپ، بويىن جيىپ الا قويدى. سىرتىنان مىسقىلداي قاراپ وتىرعان ءوز اتالاستارىنان دا قىسىلعان جوق. «قاپ، بالەم...» دەپ سازارىپ، بەدىرەيىپ الدى. ول ارادا بۇل اشۋىن ءابىلقايىرعا ما، جوق وزىمەن كوپتەن ءدۇرداراز اعايىندارىنا ما — كىمگە باعىشتاعانىن ءوزى دە دۇرىستاپ اڭعارماعان-دى. «مەنى ءبىر جۇندەۋگە جاقسى جۋاس تايلاق ساناپ ءجۇر ەكەنسىڭدەر، كورەرمىز!» — دەپ كىجىندى. ەرتەڭىنە اڭىراقاي دالاسىنداعى شايقاسقا ابدەن ءبيتىن سالدى. الا شاڭىت ىشىندە حاننىڭ وزىنە ماساتتانا قاراپ تۇرعانىن الدەنەشە رەت كوزى شالعان. «قاپ، بالەم، سولاي ما ەكەن!» ودان ءارى ءابىلقايىردىڭ يەگىنىڭ استىندا جۇرە المايتىنىن سوندا سەزگەن. ابدەن ءوزىمسىنىپ، بۇنىڭ بار-جوعىن ەلەۋدەن قالعان استام نەمەنى مىقتاپ تۇقىرتۋدىڭ دا، تويعان جەرىن ساعالاپ كەتتى دەپ تابالاپ جۇرگەن اتالاستارىنىڭ كومەكەيىنە قۇم قۇيۋدىڭ دا جالعىز جولى — ءوز نوقتاڭدى ءوزىڭ ۇستاۋ ەكەنىن سوندا ءتۇسىنىپ قايتتى.
وسىنداي كۇپتى كوڭىلمەن ەلگە ورالعان باتىر سۇلتان كوپكە دەيىن ابىلقايىرمەن حابارلاسپاي ءۇن-تۇنسىز جاتىپ الدى. وعان: «نە ىستەپ، نە قويىپ ءجۇرسىڭ؟» — دەپ ىزدەپ بارىپ جولىققان ءابىلقايىر، ءسىرا، جوق. ءسۇيتىپ جۇرگەندە حاننىڭ اق پاتشاعا «بودان بولام» دەپ ەلشى اتتاندىرعان حابارى شىقتى. بۇنداي الماعايىپ تۇستا ونسىز دا ىرگەسىن اۋلاق سالعىسى كەپ جۇرگەن باتىر قايناعاسىنا قايدان جولاسىن! جۇرتتىڭ كوبى: «حاننىڭ بۇنىسىنان نە شىعار ەكەن؟» — دەپ ءالىپتىڭ ارتىن باقتى. تالايى: «تاۋكە مەن قايىپقا يلىكپەگەن كەرىك پاتشا بۇعان قايدان قايىرىلا قويسىن، تەك انشەيىن ماڭگىنىڭ قيالى دا؟» — دەپ ويلادى. ىشتەرىنەن «ءابىلقايىردىڭ وسى جولى تۇمسىعى تاسقا تىرەلەر بولسا، ەل الدىنداعى ابىرويى ايرانداي توگىلىپ، باس ساردارلىقپەن دە ءبىرجولاتا قوشتاسار ەدى» دەپ دامەتتى. بولات ولگەلى بوس تۇرعان باس تاقتىڭ توڭىرەگىندەگى اڭگىمە دە پىشاق كەسكەندەي تىيىلدى. ءابىلقايىردىڭ الگىندەي اياقتان شالدىرار كەزىن توستى. سودان دا ما، «ارقار» ۇراندىلار بۇرىنعىداي جوقتان وزگەگە ات تەرلەتىپ ءجۇرىپ تۇرماي، ۇلىس-ۇلىستارىنا بارىپ بۇعىپ-بۇعىپ جاتىپ الدى. باتىر سۇلتان دا قايناعاسىنان نەعۇرلىم الىس كوشىپ، نەعۇرلىم الشاق قونۋعا تىرىستى. كەنەت «ءابىلقايىرعا ەلشى كەلە جاتىر!» دەگەن حابار شىققاندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەكى كۇن قاتارىنان تاماعىنا بىردەڭە كولدەنەڭ تۇرىپ العانداي اس جۇرمەي قويدى. باياعىدا اكەسى «وداق بولايىق» دەپ جالىنعاندا، پاتشا تۇگىلى توبىل ۇلىعىنىڭ كوپ شابارماندارىنىڭ ءوزى جەر ءتاڭىرسىپ ات ءىزىن بىردە سالسا، بىردە سالماي، كەكىرەيىپ باعۋشى ەدى. ەندى مىناعان التىن تاققا الشىسىنان كونجيعان قاتىن پاتشانىڭ ءوزى ارتىنتىپ-تارتىنتىپ ەلشى جىبەرتتى دەسەدى. باعىڭ جۇرەيىن دەسە، داۋا جوق دەگەن وسى دا!
باتىر قاراپتاپ-قاراپ جۇدەپ سالا بەردى. ەندى ءابىلقايىر استامسىماعاندا كىم استامسيدى؟! قازاقتى ورىسقا قاراتىپ بەرسە، باس نوقتانى اق پاتشا ءابىلقايىرعا ۇستاتپاعاندا كىمگە ۇستاتادى؟ بولات ولگەلى قالعان تورەلەر ءابىلقايىر يەمدەنىپ كەتپەسىن دەپ اۋىزدارىنا الماي قويعان باس تاقىت تا ءبارىبىر سوعان بۇيىراتىن بولدى. قازاق سۇلتاندارىنىڭ قىزعىشتاي قورىعانىن اق پاتشا نەعىلسىن!
شىركىن، مۇندايدا قازاق ۇلىستارى اۋىز بىرىكتىرىپ، اعا حان سايلاسا، اق پاتشامەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە قۇقى بار ادام سول بولار ەدى دە، ءابىلقايىردىڭ مىنا ولەرمەندىگى انشەيىن بوس اۋرەگە اينالار ەدى. ءبىراق، قازاققا ونداي ءپاتۋا قاشان ءبىتتى! باس تاقىتقا وتىرعىزام دەگەندە دە، وتىرعىزا قويار كىمى بار؟ سامەكە، ابىلمامبەت، باراق، كۇشىكتەر ءبىرىن-بىرى تىرسەكتەن تىستەپ، تاق تۇگىلى اتقا ازەر مىنگىزىپ ءجۇر. ەڭ بولماسا، ءوز الدىنا دەربەس ۇلىسى جوق بۇل ەشكىمنىڭ دە اۋىزىنا تۇسە قويمايدى. ءابىلمانسۇر بولسا، ءالى جاس. ونىڭ ۇستىنە، كۇنى كەشەگى اتاسى بىلمەس ارسىز قۇل اتى وشە قويعان جوق. قايتسەڭ دە، وسەكە تۇقىمىنىڭ وسى بالاسىنىڭ جولىن بوگەي الار «ارقار» ۇراندى ازامات تۋماي تۇر عوي! سىز قاباق، سۇپ-سۇر نەمەنىڭ ماڭدايى نەتكەن جىرتا قارىس ەدى! باعزىدان بەرى ەشكىمگە تىزگىن اۋىستىرماي كەلە جاتقان جادىك تۇقىمى تاپ ءبۇيتىپ توزىپ، قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايانعا اينالىپ كەتە قويۋى مۇمكىن بە!.. جوعا ءتايىرى... وسى كۇنى جەر باسىپ جۇرگەندەردىڭ وزدەرىنىڭ ءابىلقايىردان قايسىسى كەم؟ باسقاسىن بىلاي قويعاندا، اناۋ ارىستانداي ارپالىسىپ، قولى ىلعي بىرەۋدىڭ جاعاسىندا جۇرەتىن قىزىلكوز باراقتىڭ ءوزىنىڭ ودان بايلىعى كەم بە، باتىرلىعى كەم بە؟ سامەكە مەن ابىلمامبەت شە؟ ولاردىڭ سوڭىنا ەرگەن قاراقۇرىم قولدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ جارايدى، ءابىلمانسۇر جاس بولا قويسىن. كۇشىكتى ساندا بار دا، ساناتتا جوق ءبىر جان دەيىك. ال، بۇل، بۇنىڭ ءوزى شە... بۇنىڭ ءوزى كىمگە سالەم بەرگەندەي؟ ءبىر كەزدە قازاقتىڭ تاۋكەدەن كەيىنگى بەتكە ۇستارى قايىپ ەمەس پە ەدى؟ ەندەشە، سول قايىپتىڭ تىگەرگە تۇياق جالعىز ۇلى باتىردىڭ ءجونى ءبىر بولەك تۇرماس پا؟! جادىك تۇقىمى مۇنىڭ سىرتىنان كۇڭكىلدەگەندە دە، سول ءوز ءجونىن ءوزى بىلمەي، وسەكە اۋلەتىنىڭ قانجىعاسىندا كەتتى دەپ قاڭقۋلايتىن شىعار. ال، بۇل وزىمەن-وزى بولسىن-اق دەلىك، سوندا جادىك تۇقىمى اعا حان مىنەر الا تاقتى بۇعان قيار ما ەدى...
«پاتشانىڭ ەلشىسى ۋفاعا كەلىپتى» دەگەن حابار جەتىسىمەن-اق، جادىك تۇقىمى بۇعان ات ءىزىن جيىلەتتى. كەشكى الاكوبەڭدە كەلىپ، تاڭعى الاكوبەڭدە اتتانىپ جاتاتىن سۋىت جۇرگىنشىلەر قايىپ بالاسىنىڭ وسەكە تۇقىمىنىڭ تاپ بۇلاي باستان سەكىرىپ جاتقانىنا قالاي قارايتىنىن بىلگىسى كەپ كەلەدى. باتىر ولاردىڭ ءوز كومەيلەرىنىڭ قانداي ەكەنىن قاۋزاستىرىپ كەلىپ ەدى، اڭىس اڭداي تۇرعىلارى كەلەتىن سىڭايلارىن اڭعاردى. ول دا قارالاي قىزىلعا ۇرىنباي، ءالىپتىڭ ارتىن باعا تۇرۋعا بەل بۋدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى اپاق-ساپاقتا نياز سۇلتان كەلە قالدى. ءابىلقايىر جىبەرىپتى. «اكەسى پەتر پاتشامەن حات الىسىپ تۇرعان كىسى، ورىس ەلشىسىنىڭ الدىنان شىقپاي ما ەكەن؟» — دەپتى.
سۇلتان مىنا سوزگە ويلانىپ قالدى. اككى حان مۇنى بوستان-بوسقا ايتپايدى عوي. اق پاتشادان الار ابىروي-اتاققا باسقا «ارقار» ۇراندىنى تىرىدە ورتاقتاستىرار ما! شاماسى، پاتشا سارايىنىڭ قايىپتىڭ اتىن دا، حاتىن دا ۇمىتپاعانى عوي. وسەكە بالالارىنان ەلشى بارعاندا: «باياعى قايىپ حاننان تۇقىم بار ما؟» — دەپ سۇراعان دا شىعار-اۋ! ايتپەسە، ءابىلقايىردىڭ بۇعان ءقايبىر ەت-باۋىرى ەلجىرەپ بارادى دەيسىڭ! پاتشا ۇلىقتارى ءويتىپ وزدەرى ىزدەپ جاتسا، بۇل نەگە تارتىنادى؟ جادىك تۇقىمىنان باسقا ەشكىمدى دە ەمەس، تەك ءوزىن عانا سۇراستىرىپ جاتسا، بۇل نەگە وزىپ تۇرعان ماڭدايىن جاريا جارىققا قاراي سوزباي، قۇپيا كولەڭكەگە تىعىلادى؟!
قول استىنداعى التى شەكتىنىڭ جاقسىلارى مەن جايساڭدارىن تۇگەل ەرتىپ، نۇرالىمەن بىرگە مامبەت مىرزانىڭ الدىنان شىقسىن...
سارى الا كۇيمەدەن دومالاپ تۇسە قالعان تىعىنشىقتاي قىزىل شىرايلى ۇلىق بۇنى دا، قاسىنداعى قاقىرا قالپاق كيىپ، جارقىراپ بارعان قايقى ءتوس بيلەردى دە يت ەكەن، كىسى ەكەن دەگەن جوق، كەكىرەيىپ حانزادامەن بولىپ كەتتى. جۇرەگىنىڭ باسىنا الدەكىم كىرش ەتكىزىپ ءبىز سۇعىپ العانداي بولسا دا، سىر بەرمەي شىداپ باقتى. ءبىراق ول اڭعارعاندى قاسىنداعىلار تىرىدە اڭعارماس پا!
ۇلى شەرۋ ورىنىنان قوزعالا وڭ قولىندا كەلە جاتقان جالتىر بي:
— يتپەن قۇدا بولساڭ، تويىندا بوق اسارسىڭ دەگەن وسى. الگى كورگەنسىز نەمە ءبىزدى قۇيرىعىنا دا قىستىرمادى عوي! — دەگەن.
اپاي ءتوس، قايقى ماڭداي، قارا سۇر جىگىت قىرعىشتاي قىر مۇرنىنىڭ استىنا الا بوتەن ىزعار جيىپ، كوزىنىڭ قيىعىن عانا سالعىرت تاستاپ، سىناي قارادى. سويتسە، ونىڭ ار جاعىنداعى قۇج-قۇج بەت كۇجبان قارا قوسىباي اعاسى دا وكپەلەگەن بالاداي بۇرتيا قالىپتى. اتاقتى ايتەكە ءبيدىڭ ازۋ ءتىسى بالعاداي ءتورت ۇلىنىڭ ءقازىر ات ءمىنىپ، ارۋاق قۋىپ جۇرگەنى وسى كەنجە ەكەۋى ەدى. ەكەۋى دە ءابىلقايىردى ولەردەي جەك كورەدى. ءبىر كەزدە كۇللى جانارىستى اۋىزىنا جىعىپ، ايىلىن جيدىرعان اتاقتى ءبيدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، سونىڭ باتاسىمەن ۇلىسبەگى اتانعان جاس سۇلتان قولىنا بيلىك تيگەن سوڭ، ءوزىن كىسى ەتكەن اۋلەتپەن شارۋاسى بولماي كەتتى. الدىندا مالى كوپ بايلار مەن سوڭىندا قولى كوپ باتىرلاردى ساعالاپ، ءبىر كەزدە ءيىسى الشىننىڭ اعاسى سانالعان الىمدەردەن گورى، قارا دا بولسا، اقتىلى-قارا قويىمەن، كوك الالى جىلقىسىمەن قاتارعا قوسىلىپ، اكەسى ابدوللامەن كىندىكتەس قۇتتىبيكەنى قۇشىپ، تالتاڭداپ وتكەن تابىن قارا باتىردىڭ بالاسى بوكەنباي بيلەپ-توستەيتىن جەتى رۋ مەن ءوزىنىڭ اۋزىن مايلاپ، باۋرىن جايلاپ العان بوپايدىڭ توركىنى — ون ەكى اتا بايۇلىن كوبىرەك ارقا تۇتىپ كەتتى. ءالىمنىڭ دە ەجەلدەن قولدارىنان قامشى تۇسپەگەن، بوكسەلەرى توردەن كەتپەگەن جۋان اتالارىن ەمەس، قاتارعا كەيىن قوسىلعان، توقالدان تۋسا دا، توپىلتىپ بالانى كوپ وربىتكەن، ۇرىدان جيسا دا، شۇبىرتىپ مال كوپ ورگىزگەن كىشى اتالارىن ىشىنە تارتىپ، ازۋى التى قارىس شەكتىنىڭ سۇلەيلەرىن وڭ قولىنا وتىرعىزباي، كىرمە كۇيەۋ بالاسى باتىردىڭ سوڭىندا سۇمەڭدەتىپ قويعانى دا سونىڭ ءبىر بەلگىسى. وسىنىڭ ءبارىن سۇيەكتەرىنە تۇسكەن داق دەپ بىلەتىن ەكى بي، مىنە، ءابىلقايىر تۇگىلى وعان سوناۋ جەر تۇبىنەن ات سابىلتىپ ازەر جەتكەن اق پاتشانىڭ ەلشىسىنىڭ ءوزىن مىسە تۇتپاي كەلەدى.
جالتىر مەن قوسىبايدىڭ قاس-قاباعىن اڭعارىپ قالعان وزگە ءالىم بيلەرى دە توڭتورىس بولا قاپتى. نۇرالىعا ەرىپ كەلگەن ون ەكى اتا باي ۇلى اقساقالدارىنىڭ دا تاپ قاعاعانى قارق، ساعاناعى سارق بوپ جارقىلداپ جاتقاندارى شامالى. سودان ولار ماڭتوبەگە جەتكەنشە اكەلەرى بۇگىن ءولىپ وتىرعانداي قاباقتارىنان قار جاۋىپ تۇكسيىپ كەلدى. جات-جۇرتتىق ەلشىنى الدىنان ارنايى تىگىلگەن اق بوز ۇيگە كىرگىزىپ جايعاستىرعان سوڭ ءبارى ءبىرىنىڭ اۋىزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي: «حانعا بارىپ الدىنان وتەيىك. ەلشىمەن ءبىز جوق جەردە كەزدەسپەيتىن بولسىن. ايتپەسە، مىناۋ اۋزى تۇكتى سارى كاۋىر ءبىر-بىر اتانىڭ تىزگىنىن بەلىنە بايلاپ جۇرگەن دۋالى كومەي بيلەرىڭدى يت جۋاداي كورە-تۇعىن ءتۇرى جوق قوي»، — دەسكەن.
ءابىلقايىر ولاردىڭ مىنا تالاپتارىنا، قاپەلىمدە، جاۋاپ تابا الماي سازارىپ وتىرىپ قالدى. بيلەر وعان ودان سايىن ماساتتاندى. ارتىنان ءبىر جال اسىپ كەتكەن سوڭ دا، ءيىرىلىپ تۇرا قالىپ قايتا قاۋقىلداسقان. اسىرەسە، داۋ دەسە، جانجال دەسە، استىنداعى اتىن ءتۇسىپ بەرەتىن بايمۇراتتىڭ ەكى شەكەسى بىلەمدەنىپ شىعا كەلدى.
— جامان نوعايدىڭ مىنا قىلعانىن تىرىدە تۇگىلى، ولسەم، كوردە دە ۇمىتا الماسپىن. بوقمۇرىن بالادان باسقامىزدى كوزگە ىلمەدى-اۋ! شىكىرەيگەن نەمە قايدا كەلگەنىن بىلمەي تۇر عوي. قاتىن پاتشانىڭ الدىندا بورسالاڭداپ قالعان مايبوكسە ۇلىق بۇل ەلدە جۇرتتى كىم اۋزىنا قاراتاتىنىن ءبىلىپ السىن. وزىنە كورەسىنى كورسەتىپ، كوزىنە كوك شىبىندى ۇيمەلەتۋ كەرەك.
قۇيرىعىنا ەر باتىپ بارا جاتقانداي ىرعالىپ قويادى. قىپ-قىزىل شوڭ مۇرىنى بۇرىنعىدان بەتەر قامپيىپ كەتكەن.
ونىڭ سوزىنە قالعاندارى قۇبا-قۇپ دەستى. جۇرت ونسىز دا قارالاي الاقانىنا تۇكىرىپ تۇرعان ماقتانشاق ءبيدى ودان سايىن كۇپىلدەتتى.
— ءپالى، دۇرىس ايتاسىڭ. باسىمەن قايعى قىلۋ كەرەك.
— نوعاي نوعايلىعىن ىستەسىن، بار پالە ءابىلقايىردا ما دەپ قالدىم.
— يت ارقاسى قيانعا كەتكەن ەلشىسىنەن ەلدى كىمدەر بيلەيتىنىن ايتىپ جىبەرمەس پە؟
— ءپالى، ول قازاقتاردى حان بيلەمەي بيلەر بيلەيتىنىن ايتىپ ولە الماي ءجۇر دەيسىڭ بە؟
— وندا پاتشا حانعا ەمەس، بيلەرگە ەلشى سالادى دا...
— ەندەشە، حان ايتپاعاندى ءبىز ايتايىق. ءوزىمىز جوق جەردە بىر-بىرىنە اتتاپ باستىرماي قويايىق.
— حاننىڭ قاۋقارىنىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلسىن.
— ول راس. ءبىراق، ول ەكى وردانى بىرەۋ تورىسا، الگى اككى سۇم قۇمىرسقا بوپ جورعالاسا دا، ءبىر ەبىن تاۋىپ كەتۋى مۇمكىن.
— ەندەشە، بۇل شارۋانى مەن قولىما الايىن، — دەدى بايمۇرات. — قۇمىرسقا تۇگىلى ماسا بوپ ۇشىپ كەتسە دە، ەكەۋىن كەزدەستىرمەيمىن.
جاۋ دەسە، ساۋىتىن كيۋدى ۇمىتىپ جالاڭاش شاباتىن، داۋ دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن، ونىڭ ۇستىنە اۋزىنان ابايسىز شىعىپ كەتكەن ءسوزىنىڭ ءوزىن ورىنداتپاي قويمايتىن قاسارىسپا بايمۇرات حان ماڭىنداعىلاردى ەلشىنىڭ قاسىنا اتتاتقىزباي قويدى. تەگى بايۇلىنا جاتقانمەن، ناعاشىسى قىپشاق، قونىسى توسىننىڭ قۇمى مەن تورعايدىڭ سۋى، بەكارىس پەن جانارىسقا تەلى تەنتەك بوپ وسكەن التىن جاپپاس اۋلەتىنىڭ بۇيدا ۇستارى بايمۇرات الگىندەي قىزىل شاتاققا ءوزى سۇرانىپ تۇرعاسىن ايتەكە بالالارى باتىر سۇلتانعا:
— ءازىر ەشتەڭە دەمەي تۇرا تۇرالىق. مىنا قىزىلكوز نە تىندىرار ەكەن؟ حاننىڭ ءوز قول استىنداعى باي ۇلى اۋىلدارىنان شاتاق شىعىپ جاتقاندا قۇيىسقانعا قىستىرىلىپ قايتەمىز. تەك مۇنداي كەپپە نەمەلەردىڭ اۋىق-اۋىق شابىنان ءتۇرتىپ قويىپ وتىرماساق، جەلى باسىلىپ قاپ جۇرەتىنى بار، — دەسكەن.
بايمۇرات كوكتەن تىلەگەنىن جەردەن بەرگەسىن ابدەن شارشىسىنا تولدى. حاننىڭ قولىنا ابايسىز ءتۇسىپ قالعان ەكى جىگىتىن قايتىپ بەرمەگەندە پاتشانىڭ ەلشىسىن ات كوتىنە وڭگەرىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. ءابىلقايىر رايىنان كەزىندە قايتتى. ماقتانشاق بي ەلشى مەن حاننىڭ كوزىن بايپاقتاي قىلعانىنا ءماز بولىپ جونىنە كەتتى. بۇرىنعىدان بەتەر ءۇرپيىسىپ وتىرعان ەلشىلىك قوسى مەن حان ورداسىن تاعى ءبىر تۋلاقتاي سىلكىلەر كىم تابىلار ەكەن دەپ وتىرعاندا جالتىر بيگە قۇم اراسىنان قويان اۋلاپ قايتىپ كەلە جاتقان جاقايىم شەكتىنىڭ جەل وكپە جىگىتى بايقارانىڭ جولىعا كەتكەنى. جۇيرىك ات، سىلاڭ تازى دەگەندە ەسى قالمايتىن اۋمەسەر نەمەنىڭ كوڭىلدەگى قىزىل قۇرتتى اككى بي ايتپاي ءبىلىپ تۇر.
— بايقارا، سەن وسى حان اۋىلىنا سوقتىڭ با؟
— وندا نە جىنىم بار؟
— اق پاتشادان ەلشى كەلىپ جاتىر عوي.
— ول نەمە قاقپان قۇرىپ، قويان اۋلاپ جۇرگەن مەنى قايتەدى. ماعان ەرىپ، قىزى بار ءۇيدىڭ سىقىرلاۋىعىن سىلدىراتاتىنداي بوزبالا جىگىت بولا قويماس.
— سوڭىنداعى قالىڭ نوكەردىڭ ءمىنىپ كەلگەن اتتارىن كورسەڭ عوي. تاڭ اتقالى كەكىرەيىپ تۇرعان بايقارا ەر ۇستىنەن ەنتەلەي ەڭكەيدى.
— الگى قاپ تاۋىنداعى قاراباق پىراعى دەيتىن تەمىر تۇياق ناعىز سول كورىنەدى. جىلقىنىڭ سۇلتانى! ونىڭ قاسىندا ءبىر از-اۋليە كورەتىن تەكە ءجاۋمىت تەك انشەيىن قىلقۇيرىق ەكەن.
ارسالاڭ جاس جىگىت ءبيدىڭ تىزگىنىنە وراتىلدى.
— اعاكە، ونى ءقايتىپ قولعا تۇسىرۋگە بولادى؟
بي مىرس ەتىپ مۇرتىنان كۇلدى.
— كىم كورىنگەن شاۋىپ بارىپ، ايداپ كەتىپ جاتقان تەگىن مالدىڭ قولعا تۇسپەيتىن نەسى بار؟ قاسىڭا ەلۋ-الپىس جىگىت ەرت تە، قاراڭعى تۇسە قارالاي زارەلەرى ۇشا باستايتىن قويان جۇرەك ەلشىلىكتى تىپىر ەتكىزبەي قورشاپ ال. سەن تۇگىلى اناۋ ايعايشى بايمۇرات تا جۋىقتا جيىرما سايگۇلىكتى ءبىر تۇندە قۋىپ كەتىپتى. اسىقپاساڭ، جۇرت مىناۋ قۇداي ءوزى ايداپ اكەلگەن وڭاي ولجادان ساعان سىڭار تۇياق تا قالدىرمايدى، — دەپ جونىنە تايىپ تۇرسىن...
ەرتەڭىنە داڭكوكىرەك بايقارانىڭ وققا ۇشقانىن ەستىپ، جىمىسقى بي باتىر سۇلتانعا كەلدى.
— ءابىلقايىردىڭ قۇيىسقانىنا ءبىر كۇيگەن شالا مىقتاپ قىستىرىلدى. شەكتىدە سىرلىبايداي كوپپە، بابيدەي قاسارىسپا ەشكىم جوق ەدى. ەندى ەكەۋى دە حاننىڭ سوڭىنان سۇمەڭدەپ ءتۇسىپ بەرەدى. حان مەن ەلشى قايدا قاشىپ قۇتىلا الار ەكەن، كورەيىك! — دەدى.
ارادا اپتا وتپەي جاتىپ، ءابىلقايىردىڭ اۋىلىنىڭ كوشىپ كەتكەن حابارى شىقتى. جالما-جان باتىر دا ورنىنان كوتەرىلدى. قاراقۇمنىڭ بىتقىل-بىتقىلىن بويلاپ، قۇبىلاعا قاراي شۇبالعان حان كوشىن اراعا بىرەر بەل تاستاپ وكشەلەدى دە وتىردى.
بايقارانىڭ كەگىن قايتارماق بولعان سىرلىباي كوش جونەكەي ەلشىنىڭ قوسىنا ءتيىسىپ، ءبىر باشقۇرتىن تارتىپ اكەتتى. مىنانداي كولدەنەڭ وقيعانىڭ داۋ-شارىنان ءوزىن جىراق ۇستاعىسى كەلگەن سۇلتان حان اۋىلىن ودان ءارى وكشەلەمەي، بورسىققۇمعا قونا سالدى. ءبىراق ەل اراسىنداعى سىپسىڭ سىرلىباي وقيعاسىنا بۇنىڭ دا ارالاسى بارعا سايىدى. وعان كورشى ۇلىستاردىڭ ابدەن يلانىپ قالعان سىڭايى بار. ءتىپتى حيۋا مەن بۇحارا دا اپتا سايىن ءبىر جانسىزىن سۇمەڭدەتىپ: «اق پاتشاعا بودان بولۋعا قارسى شىق!» — دەپ ازعىردى. جادىك اۋلەتى دە بىرىنەن سوڭ ءبىرى كىسى سالىپ: «ءابىلقايىر ورداسىنداعى ورىس ەلشىسىن قورقىتقان ۇستىنە قورقىتا بەرۋ كەرەك»، — دەپ سىبىرلاپ باقتى.
باتىر ولاردىڭ ەشقايسىسىنا ءىشىن اشپادى. ءبىراق بەلدەن سالعان قۇس توسەكتە تالاي ءتۇندى توڭبەكشۋمەن وتكىزدى. بۇرىنعىداي ەمەس كوڭىلى كوتەرىلىپ، بويىنا ءبىر تۇسىنىكسىز جەلپىنىس بىتكەن. اتقا مىنگىسى، الدەبىر جاقتارعا ساياتقا شىققىسى كەلەدى دە تۇرادى. قاشاننان جورتۋىلدا ءجۇرىپ قالعان نەمەنىڭ قاراپتان-قاراپ تاقىمى قىشيدى. ءبىراق، ءدال ءقازىر ۇلىسىنان ۇزاپ شىقسا، جان-جاقتان قاراۋىل قويىپ، ىرگەدەن اڭدىپ وتىرعان جۇرتتىڭ ويىنا نە قاشاتىنىن بىلمەي، تاعى دا توقتاپ قالادى. ەگەر جۇرتتىڭ ءتۇن جامىلىپ كەپ ايتىپ كەتەتىن قولقاسىن اشىقتان-اشىق ماقۇلداسا، ارتى نە بولىپ كەتەرى بەلگىسىز ءدۇدامال شارۋانىڭ كۇيتىن كۇيتتەيمىن دەپ ءجۇرىپ، بوسقا ارام تەر بولىپ، ەرتەڭ اق پاتشانىڭ الدىندا جالعىز ايىپتى ءوزى بولىپ شىعا كەلۋى دە مۇمكىن عوي. ال ەگەر الگىندەي ءازازىل قولقاشىلاردىڭ بەتىن بىردەن قايىرسا، قازاق اراسىندا كۇننەن-كۇنگە دابىرايىپ بارا جاتقان ابىرويىنان قايتا ايىرىلىپ قالارى ءسوزسىز. انشەيىندە تۇكسيىپ جۇرەتىن سۇلتاننىڭ سوڭعى كەزدە قاباعىن جادىراتقان سيقىر دا وسى ەل اراسىندا اتىنىڭ شىعا باستاعانى ەدى. ەندى سول ويدا جوقتا وزىنەن-وزى تاپ بولا كەتكەن بەدەلىن ابايسىز توگىپ الۋدان قايمىعىپ، قاراپتان-قاراپ قورقاسوقتاپ، ەشتەڭەگە تاۋەكەلى تۇرماي، ءالىپتىڭ ارتىن باعا ءتۇستى.
ونىڭ وسىنشا ساقتانسا، ساقتاناتىنداي دا رەتى بار. قۇدايعا شۇكىر. جادىك اۋلەتىمەن ءجۇزىن ءبىرجولاتا جىلىتىپ الدى. قۇدايعا شۇكىر، كورشى حاندىقتار دا ساناسا باستادى. قانشا اسپانعا تۇكىرىپ، استامسىعانمەن ءابىلقايىر مەن مامبەت مىرزا دا قايدا كەتەر دەيسىڭ!
اقىرى ءبىر كەز كوز قيىقتارىن سالار. مۇنداي جاعدايدا ول توڭىرەگىندە بولىپ جاتقان قۋدى-قاشتى وقيعالارعا ءقايتىپ ارالاسا الادى! ولاردىڭ ەشقايسىسىنا ءوزى كىرىسپەي، ايتەكە بالالارىن سالىپ قويدى. سولاردىڭ اۋىزىمەن تال تۇستە ەلشىنىڭ كەرۋەنىنە ءتيىسىپ، كومەكشىلەرىنىڭ ءبىرىن ات كوتىنە وڭگەرىپ اكەتىپ، كوزسىز باتىر اتانىپ، بۇتقا تولىپ وتىرعان سىرلىبايدىڭ قۇلاعىنا: «حان مەن ەلشى قاشان ءوز اياقتارىمەن كەلىپ، باس ۇرعانشا قولىڭداعى تۇتقىندى بوساتۋشى بولما!» — دەپ كۇنى-تۇنى قۇيىپ باقتى. سولاردىڭ اۋىزىمەن ەل اراسىنا تۇتقىنداعى تايماستىڭ باسىنا ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپ پەن قاتەر جايىندا نەشە ءتۇرلى الىپ-قاشتى لاقاپتار تاراتتى. سول اسەر ەتتى مە ەكەن، الدە تەك حانعا عانا ارقا سۇيەگەنىنەن ەشتەڭە ونبەسىن ءبىلدى مە ەكەن، ەلشى وعان نۇرالى سۇلتان مەن بوكەنباي باتىردى جۇمساپتى.
بۇل — باتىردىڭ كۇتپەگەن وقيعاسى ەدى. بارماسا — ەلشىلىككە جاسالىپ جاتقان باياعىدان بەرگى زورلىق-زومبىلىقتاردىڭ ءبارىن ءوز موينىنا الىپ شىعادى. تاپ ونشا قۇلقىنى قۇرىپ تۇرماسا دا، مامبەت مىرزانىڭ قوسىنا باس سۇعۋعا امالسىز كوندى.
شىكىرەيگەن نەمە ءالى ەشتەڭە ۇعا قويماپتى. نۇرالى مەن بوكەنبايدى جۇمساپ وتىرعان ول ەمەس، حان ەكەن. بەدىرەيگەن ەلشىنىڭ بەت الدىن كوڭىلىنە اۋىر العانمەن، ونىڭ قاسىندا قانداي سياپات كورگەنىن ەشكىمگە تىسىنەن شىعارعان ەمەس. ءبىراق، وزىنەن حاننىڭ شىنداپ قايمىعا باستاعانىن سەزىپ قايتتى. جۇرت اراسىندا: «حان مەن ەلشى باتىر سۇلتانعا كىشىرەيىپ وزدەرى ءسوز سالىپتى»، — دەگەن اڭگىمە گۋلەدى. سول قاڭقۋعا سەنگەن، ءارى ءبىر جاعىنان شەكتىلەردىڭ سولقىلداقتاۋ اۋىلدارىنىڭ بوپساسىنا شىداي الماعان سىرلىباي تۇتقىن باشقۇرتتى ءوز قولىنان اپارىپ ۇيىرىنە قوستى. باتىر وعان دا تىرس ەتپەدى. «الاشتىڭ ارتى جوقتاۋسىز ازاماتى بولۋشى ما ەدى؟ ازۋى التى قارىس التى شەكتى قىرشىن كەتكەن بايقاراداي ارىسىنىڭ كەگىن سۇراۋسىز جىبەرە قويار دەيسىڭ بە؟ سىرلىبايدىڭ ءيى جۇمسارعانمەن، اكەسى كەپ جالىنسا دا، ءوز دەگەنى بولماسا، بىلق ەتپەيتىن ءبابي يلىگە قويماس. ەرتەڭ-اق اق سويىلدى ءوزى ۇستاپ، ايقايدى ءوزى سالىپ شىعا كەلەر»، — دەپ ويلادى. قوسىباي مەن جالتىردىڭ ارعى اڭعارى دا سول توڭىرەكتەن شىقتى. بوكەنباي مەن ەسەتتىڭ كوپ جىلقىسى مەن كوپ جىگىتىن ساعالاپ، ءوزى الاش الدىنا وزدىرعان ايتەكە تۇقىمىنىڭ ەڭبەگىن ۇمىتىپ، مەسەلىن قايىرعان حاننىڭ تاسىن ورگە باستىرماي، ويعا دومالاتار قانداي ىسكە دە، ىنتى-شىنتىن سالىپ كىرىسەتىن ەكى بي باتىردىڭ اۋىلىنان شىقپايتىن بولدى. ەندى ولار ءابىلقايىردىڭ جەر تۇبىندەگى ورىستان قولداۋ ىزدەپ، قازاق الدىنداعى بەدەلىن كۇرت تومەندەتىپ العان مىنانداي ۇرىمتال تۇسىندا قايىپ بالاسىنىڭ اسىعىن الشىسىنان تۇسىرۋگە بيتتەرىن سالىپ باقتى. كىشى جۇزدە باتىردىڭ نانى جۇرگەنى وزدەرىنىڭ نانى جۇرگەنى دەپ ويلايدى. بىرەۋدى جىلاتپاي، بىرەۋدى كۇلدىرمەيتىن، بىرەۋدى قۇلاتپاي، بىرەۋدى وزدىرتپايتىن وپاسىز باقىتتىڭ ءبىر كەزدە ويدا جوقتا ويسىراپ، نالىپ قالعان قايىپ شاڭىراعىنا قايتىپ ورالعانىنا كۇللى جادىك تۇقىمىنىڭ قۋاناتىنىن ىشتەرى ءبىلدى. وعان ءقازىر ءيسى قازاقتىڭ: «بارەكەلدى!» دەمەسە، «اتتەگەن-اي!» — دەمەيتىن ءتۇرى بار ەدى. ەندەشە، ءاز تاۋكە كوز جۇمعالى ءۇش ارىس الاشتىڭ الدىندا اي ءمۇيىزىن الدەكىم قاعىپ اپ، توقالداپ تاستاعانداي قوڭىلتاقسىپ جۇرگەن ايتۋلى تۇقىمىنىڭ باياعى ەل ءۇستى داۋرەنىنە قايتىپ ورالار، ورالا الار ءبىر ءساتى دە وسى ەدى. ولار باتىردىڭ قولتىعىنا دىم بۇركىپ باقتى. سىرلىباي تۇتقىنىن ءوز قولىمەن اپارىپ، قامقا شاپان كيىپ، قارقىلداي كۇلىپ قايتقاندا، وز-وزىنەن بۋلىعىپ، جارىلارداي بولىپ وتىرعان بۇنى سابىرعا شاقىرىپ، ەتەگىنەن باسقان دا سولار-دى. ەلشى مەن ءابىلقايىر بۇنىڭ الدىن وراپ، سامەكەگە ات شاپتىرتىپ، انت قاعازعا قول قويدىرتقاندا، ابدىراپ قالعان باتىرعا كەپ اقىل ايتىپ، كۇلدەي بوپ كوگەرىپ كەتكەن بەتىنە ءوڭ كىرگىزگەن دە سولار-تىن. سامەكە ورىستىڭ ەلشىسىمەن قوسا بۇعان دا ەلشى شاپتىرىپ: «انت بەر دەپ الدىما كەلگەندە، قولىمدى قويماسام، اق پاتشانىڭ قاھارىنا ءوزىم جول اشاتىن بولعاسىن، امالسىز ىستەدىم. ءبىراق، ءۇمىت ءالى دە ۇزىلگەن جوق. ەلشىنى ەلىنە ءتىرى جىبەرۋگە بولمايدى. ەندى ونىڭ باسىنا تونگەن قاي قاۋىپكە دە دۇرىستاپ پانا بولا الماعان ءابىلقايىر جاۋاپ بەرەدى. اق پاتشانىڭ الدىندا ءبىز بەن ءسىزدىڭ ارىمىز تازا»، — دەپ مايموڭكەلەگەندە دە، ءالىپتىڭ ارتىن باعۋعا كوندىرگەن دە سولار-دى. ولار قازاق، قاراقالپاق شونجارلارى قول قويعان انت قاعازىن اق پاتشاعا الىپ باراتىن اسىعىس شابارماندار اتتانىپ كەتكەنشە كولدەنەڭ كوزگە تۇسپەي، تىم-تىرىس جاتىپ الۋعا اقىل بەردى. اق پاتشاعا كەتكەن قاعازداردىڭ ىشىندە سامەكە مەن باتىردىڭ دا قولحاتتارى بار ەدى. ول ماسكەۋگە امان جەتسە، پاتشا اعزامنىڭ مارحاباتىنان جادىك تۇقىمىنىڭ دا قۇر قالماسى كامىل. سوندىقتان دا ورىس شابارماندارىن جول-جونەكەي شاۋىپ الماق بوپ قوپاڭداعان سودىرلاردى تىيىپ تاستاعان. اق پاتشانىڭ ەلشىسىنىڭ شابارماندارى امان-ەسەن وسى ۇلىستان اتتانىپ كەتسە، بۇنىڭ قولىن بايلاپ وتىرعان قىل ارقان شەشىلەدى. قول استىنداعى تەنتەكتەردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ايداپ سالىپ، حان ورداسى مەن ەلشى قوسىنا زوبالاڭدى كۇشەيتەدى. قاشان ەلشى مىرزا جانىنان باز كەشىپ، قازاق اراسىندا بەدەلى قالماعان قىرسىق حاننىڭ قاسىنان ءوزى بەزىپ شىققانشا قوقان-لوقىسىن تىيمايدى. مامبەت مىرزاعا قازاق دالاسىنان امان قۇتىلۋدىڭ جالعىز جولى — ءابىلقايىردان بەزىنىپ، جادىك تۇقىمىنان پانا ىزدەۋ. ونى قاشان ءوزى تۇسىنگەنشە ەشكىم ايتپايدى. ايتپەسە، حان وردا مەن ەلشىلىككە جاسالىپ جاتقان قىساستىقتىڭ قايدان شىعىپ وتىرعانىن وزدەرى ءبىلدىرىپ الادى. مامبەت مىرزا گاپتىڭ نەدە ەكەنىن ءوزى سەزىپ، قاتەرلى حاننىڭ قاسىنان ءوزى بەزىپ، جادىك تۇقىمىنىڭ پاناسىنا بارىپ قۇلاعى تىنىش تابار بولسا، ءابىلقايىردىڭ باياعىدان بەرگى ەڭبەگىنىڭ ءبارى زايا كەتكەنى. ول حالقىنا ءقادىرى جوق، ەشكىممەن كەلىسپەي ەلشى سالىپ، اق پاتشانى الداپ جۇرگەن الاياق اتانادى. ەلشىنىڭ باسىن امان الىپ قالعان دا، قازاقتاردى كوندىرىپ بەرگەن دە جادىك تۇقىمى بوپ شىعا كەلەدى. ويتپەگەن كۇندە قازاقتاردى ءوز بودانىم دەپ تانيتىن اق پاتشانىڭ الدىندا باياعىدان بەرى باس بۇيدانى ۇستاپ كەلە جاتقان جادىك اۋلەتى ابىرويىنان كورەر كوزگە ايىرىلىپ قالادى. ءسويتىپ، كۇللى اۋلەتتىڭ بۇگىنگى ابىرويى مەن ەرتەڭگى باعى باتىرعا تىرەلىپ تۇر. قانشا دەگەنمەن ءدىنى بولەك، ءتىلى بولەك ەلگە بودان بولامىز دەگەن حاباردان قارالاي دۇرلىگىپ جۇرگەن قارا حالىقتىڭ دا بۇيرەكتەرى بۇرا باستاعان-دى. كىشى ءجۇزدىڭ اۋەلدەن ىرگەلى تۇقىمدارى بۇنى ساعالايتىندى شىعارىپتى. كەشەگى جورتۋىل جىلداردا جورىققا ەرتكىزەر جىگىتتەرىنىڭ سانىنا قاراي كەيىن قاتارعا قوسىلعان كەنجە اۋىلداردىڭ قاس-قاباعىنا كوبىرەك قاراپ كەتكەن كۇنباعار ءابىلقايىرعا دەگەن قارا قازانداي وكپەلەرىن ءبىر قايتارسا، وسى قايىپ بالاسى قايتارار دەپ ويلايتىن سەكىلدى. رەسەيدىڭ پاتشاسى بۇگىن قازاققا قول سالسا، ەرتەڭ ءبىزدى دە تىنىش تاستاماس دەپ جۇرەكتەرى لۇپىلدەپ وتىرعان كورشى مۇسىلمان حاندىقتارى دا ءابىلقايىردان بەزىنىپ، بۇنىڭ شاشباۋىن كوتەرە باستادى. نە كەرەك، باتىردىڭ ابىرويى اياق استىنان اسپانداپ شىعا كەلدى. تاپ وسى جولى بىردەڭە شىعارا السا، كىشى ءجۇزدىڭ تىزگىنى تۇپ-تۇگەلىمەن ءوز قولىنا وتەتىنىنە ەش كۇمانى قالماي بارادى. ءابىلقايىردىڭ ىعىنان ءبىرجولا بەزدىرىپ، ءوز قاناتىنىڭ استىنا الار بولسا، مامبەت مىرزا دا اق پاتشاعا ەرتەڭ ەڭ بەدەلدى، ەڭ ىقپالدى سۇلتان دەپ وسىنى ايتىپ بارار. اق پاتشا دا، كىم ءبىلىپتى، بودانىنا جاڭا وتكەن جۇرتتى باسقارۋعا بىردەن ءبىر قولايلى كىسى ەكەن دەپ وسىعان توقتار. بۇعان دەيىن ءوڭى تۇگىلى تۇسىنە دە كىرىپ شىقپاعان اعا حاندىقتىڭ الا تاعى تاپ ونشا قول جەتپەيتىندەي الىس ارمان كورىنبەي كەتتى. ەگەر اق پاتشا قالاپ جاتسا، جادىك اۋلەتىنىڭ قاي بالاسى بۇعان قارسى شىعا الادى؟! شىنىندا دا، بۇگىن تاڭدا قازاقتىڭ ەكى ارىسىنىڭ نوقتاسىن ۇستاپ وتىرعان وسەكە بالالارىنىڭ ماسەلىن قايتارىپ بەرەتىن بۇدان باسقا ەشكىمنىڭ رەتى شىقپاي تۇر ەكەن عوي! باتىر سۇلتاننىڭ قيمىلداسا قيمىلداپ قالاتىن تۇسى وسى ەكەنى داۋسىز. انشەيىندە بىرىنەن سوڭ ءبىرىن الىپ اۋرە-سارساڭعا تۇسىرەر كوپ اسۋ بۇل جولى ءبىر-اق اسۋعا اينالىپ تۇر. ول - كۇللى جادىك اۋلەتىنە تۇگەل جەككورىنىشتى، سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي كىشى اتادان ءوربي تۇرا، باس تاقىتقا وڭمەڭدەگەن ولەرمەن ءابىلقايىردى ورعا قۇلاتۋ. ونىڭ جولى — باققۇمار نەمەنىڭ ورىس پاتشاسىنىڭ الدىندا ابىرويىن ايرانداي توگۋ.
باتىردىڭ جاتسا-تۇرسا باسىنان شىقپايتىنى — سول. ءوز تۇقىمداستارىنىڭ الىستان ىمداپ باعاتىنى — سول. ايتەكە بالالارى باستاعان ايتۋلى اتا وكىلدەرىنىڭ دە قۇلاعىنا كۇنى-تۇنى قۇيىپ باعاتىندارى — وسى.
اق پاتشاعا حابار الىپ كەتكەن شابارمانداردىڭ اۋىلدان قارا ءۇزىپ شىعۋى-اق مۇڭ ەكەن، قازاق اراسى قايتا قيمىلداي باستادى. ونسىز دا ىلىك ىزدەپ وتىرعان باتىر سۇلتانعا قىزىل تاناۋ بوپ ءابىلقايىردىڭ شابارمانى جەتىپ كەلدى. حان سۇلتانعا: «قاراقالپاقتاردىڭ قولىنداعى باشقۇرتتاردى تۇتقىننان بوساتىپ اكەل»، — دەپ تاپسىرىپتى.
بۇنى ەستىگەندە باتىر ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزاردى. ايلاكەر حان جاندى جەردەن قاۋىپ وتىر. «اق پاتشانىڭ الدىندا بەرگەن انتىڭا ادال بولساڭ، ونىڭ باعىنىشتىلارىن بارىپ قورلىقتان قۇتقارىپ ال!» — دەمەكشى عوي. ال، ول ايتقانىن ورىنداپ، جورىققا اتتانسا، ءوزىنىڭ ءابىلقايىر حاننىڭ الدىندا تاۋەلدى ەكەنىن مويىنداعان بوپ شىعادى. سۇم حانعا كەرەگى دە وسى. ونىڭ ۇستىنە حيۋا مەن بۇحارانىڭ تۇندەلەتىپ كەلىپ جۇرگەن قىبىر-سىبىرىن كورمەي-بىلمەي وتىر دەيسىڭ بە؟ ولاردىڭ الدىندا بۇعان اق پاتشانىڭ سويىلىن سوقتىرىپ، بەتىن كۇيەلەپ قويماقشى عوي. ءبىراق، حان قانشا سۇڭعىلا بولسا دا، باتىر سۇلتاننىڭ بايلاۋلى قولىن ءوزى كەپ شەشىپ بەرىپ وتىرعانىن بايقاماي قالىپتى. بۇل دا كوزى بار، قۇلاعى بار جۇرتتىڭ الدىندا وسەكە بالالارىنا اتىمەن تاۋەلسىز ەكەنىن كورسەتىپ بەرەتىن ۇرىمتال ءساتتى كوپتەن كۇتۋلى ەدى. ونىڭ ورايى ەندى كەلدى. شابارماندى جالما-جان كەرى شاپتىردى. «باشقۇرتتاردىڭ جوعىن جوقتاپ، سۇتتەي ۇيىپ، سۋداي ءسىڭىپ وتىرعان كورشىلەرىممەن جاماناتتاسار جايىم جوق»، — دەدى. بۇنىسىن، امان بولسا، كۇللى كىشى ءجۇز دە، پاتشانىڭ ەلشىسى دە، جادىك اۋلەتى دە، كورشى حاندىقتار دا تۇگەل ەستيدى.
ارينە، ونىڭ بۇل شەشىمى دە ارتىندا ءزىلى بار شەشىم. ول ءابىلقايىرعا دا، وزىنە دە وڭاي تيمەيدى. حانعا وڭاي تيمەيتىنى — اق پاتشانىڭ الدىندا تاباعا قالماي، باعىنىشتىسىن ءبۇيتىپ باستان سەكىرتىپ قويماي، دەرەۋ جازالاۋى كەرەك. وزىنە وڭاي تيمەيتىنى اۋزىنان الگىندەي اساۋ ءسوز شىققاسىن، شىن تاۋەلسىز ەكەنىن ىسىمەن دالەلدەۋى قاجەت. ول ءۇشىن ەلشىلىك پەن حان وردانىڭ باسىنان زوبالاڭ ايىرماي، نە ءابىلقايىردى تىزە بۇكتىرەدى، نە ەلشىنى وسەكە اۋلەتىنەن باسقاعا ءبىرجولا بەزدىرەدى. ەكىنىڭ ءبىرى.
ايتەكە بالالارى شەكتىنىڭ بارلىق رۋ باسىلارىن جيىپ تۇرىمتاي ءماسليحات وتكىزدى. وعان باتىر سۇلتاندى ادەيى قاتىستىرمادى. قاقاعان قىستا كۇبىدەي-كۇبىدەي بوپ ۇيگە سىيماي وتىرعان كوپ بي ءبابيدى ورتاعا الدى. «بايقاراداي ارىستىڭ ارتىن سۇراۋسىز جىبەرىپ، قالاي جەر باسىپ جۇرەمىز!» — دەستى. «جاقايىمنىڭ باسى ارتىق ازاماتى بار بولسا، بار شىعار، بەرىسى شەكتىنىڭ، ءارىسى الاشتىڭ جەرگە تاستاي الماي وتىرعان جىگىتى جوق»، — دەستى. جيىننىڭ باس جاعىندا اتاسى ءالىمنىڭ جۋان جەرىنىڭ بيلەرى گۇرىلدەپ ءسوز بەرمەسە، ارت جاعىندا كىشى اتا بالالارى قايىرتپاي كەتتى. باسى جالتىر مەن قوڭىسباي بولىپ، ىلگەرى اۋىلداردىڭ بيلەرى ادەيى كىشى اتا بالالارىنىڭ جانىنا شوق تاستاي سويلەگەن-دى. بايقارا شەكتىنىڭ تىلەۋ مەن قاباقتاي توقىمى قاننان، تاقىمى تەردەن كەتپەيتىن ءزىلويىر جۋان اتالارىنان ەمەس-تى. جاسى ۇلكەن بولعانمەن جاقايىم التى شەكتىنىڭ اراسىندا كوبىنە-كوپ قاق-سۇقتا جۇرەتىن. ءتىپتى كەشەگى جوڭعاردان بوسىپ كەپ، اراد مەن جايىقتىڭ اراسىن قالماق پەن باشقۇرتتان تارتىپ الىپ، التى شەكتى قونىس بولىسكەن جيىندا دا ينەنىڭ كوزىنەن وتەتىن جىلماڭ ءتوس ىنىلەرى اڭقاۋ اعالارىن جەرگە وتىرعىزىپ كەتكەن-دى. ءۇستىرتتىڭ كەڭىندە، اعانىڭ اۋىلىندا ءوزارا كەۋكەۋلەسىپ وتىرعان ىنىلەرىنىڭ نە ايتىپ جاتقانىن ەستىپ كەلسىن دەپ جۇمساپ جىبەرگەن جانسىزى: «ورىس، باۋبەك، ماكۋ بالالارى «جەر كوكەسى بەلاران عوي. جارىقتىقتىڭ باسىنا شىعىپ، جەلگە قاراپ ءبىر جەلپىنىپ العانىڭنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى! ءبىراق جاقايىم اعالىعىن جاساپ، الدىمىزدى وراپ بەرمەي كەتەدى عوي» دەپ وتىر»، — دەپ كەلىپتى. ەرتەڭىنە جيىندا جاقايىمنىڭ ءبيى قونىسقا بەلاراندى سۇرايدى. ىنىلەرى جەلكەلەرىن قاسىپ قينالعانسيدى. «ايتقانىمدى ىستەتپەسەم، اعالىعىم قايسى!» — دەپ جاقايىم شىرەنەدى. ءسۇيتىپ وعان سۋى بەلىڭنەن، ءشوبى كوكىرەگىڭنەن كەلەتىن نە قاراقۇم، نە بورسىق قۇم تيمەي، ەكى تەڭىزدىڭ اراسىنداعى ازىناعان اي تاقىر ءتيىپتى. اككى ىنىلەرى اڭعال اعالارىن الداپ ءتۇسىرۋ ءۇشىن بەلاراندى ادەيى ماقتاپتى.
شىنىندا دا، ءبىر قىزىعى، التى شەكتىنىڭ ىشىندەگى ەڭ داڭعويلار دا جاقايىمدا، ەڭ مومىن دا جاقايىمدا، قاسارعان جەرىنەن قان الاتىن ەرەگىسپە دە جاقايىمدا، ەلدى اۋىزىنا قاراتقان بي دە جاقايىمدا.
سونى بىلەتىن قالعان شەكتى اڭعال بايقارانىڭ ابىرويسىز اجالىنىڭ ارتىن قاۋزاپ، جاقايىمعا بار سالماقتى سالىپ باقتى. جاقايىمنىڭ سابىرى كوبى مەن اقىلى مولى اق پاتشاعا اق سويىلمەن قارسى شاۋىپ ابىروي تابا الماستارىن ءبىلىپ بۇگەجەكتەسە، داڭعويى مەن قاسارىسپالارى جالتىر مەن قونىسبايدىڭ سوزىنەن قارالاي تاناۋلارى قۋسىرىلىپ، تىنىستارى تارىلىپ ءبىتتى. قاعىنعان قارا تالاقتاي قاراۋىتىپ العان ءبابي: «ال، نە دەيسىڭدەر؟» — دەگەندەي رۋلاستارىن كوزىمەن جەپ بارادى. مۇندايدا الدىمەن دۇرلىگەتىن سىرلىباي اناداعى اسىعىس قىلىعىنان اۋىزى بايلانىپ شوگە تۇسكەن. قىر مۇرىن، سىز قاباق بايىمبەت مىنا جەلوكپە سوزگە جەلپىلدەگەن اتالاستارىنا قارالاي جىنى كەلىپ سازارىپ الىپتى. ءبابيدىڭ دە، جالتىر مەن قونىسبايدىڭ دا، اباجاداي قوڭىر ءۇي تولا بيلەردىڭ ءبارىنىڭ دە كوزى بايجان بي مەن سارتاي باتىرعا قادالا قاپتى. ونىڭ دا ءمانى بار ەدى. ءبىر كەزدە ءابىلقايىردىڭ اتاعىن اسىرعان بۇلانتى بويىنداعى شايقاسقا قىزىل ءتىلدىڭ ەبىمەن حيۋادان ون مىڭ اتتى قول قوستىرعان بايجان بي دە، سول ۇرىستا جاۋعا ايقاي سالىپ ءبىرىنشى تيگەن، ونىڭ مىنا وتىرعان باتىر بالاسى سارتاي-تۇعىن. حان ءۇشىن قالعان شەكتىنىڭ ءجونى بولەك تە، بۇل ەكەۋىنىڭ ءجونى بولەك-تى. بۇل ەكەۋىنىڭ قارسى شىققانى وعان قابىرعاسىن سوككەندەي قاتتى تيەرى ءسوزسىز. ءقازىر اتار تاڭ ءقايتىپ اتار ەكەن دەپ، باتار كۇن ءقايتىپ باتار ەكەن دەپ، اڭىس اڭدىپ شورە-شورە بولىپ وتىرعان كوپ اۋىل بۇل ەكەۋى اۋناپ كەتكەن جاققا اۋناپ كەتۋى ىقتيمال. ويتكەنى، بۇلار اسان ءبيدىڭ توقبيكەدەن تۋعان بەس ارداسىنان ەمەس، قالدىبيكەدەن تۋعان بەس تومار باسىنان. حاننىڭ ارقا سۇيەيتىندەرى دە ىلعي وسىلار سەكىلدى ءوز اعايىندارىنا ەسەسى كەتىپ جۇرگەندەر-تۇعىن. بۇلار تارتىنسا، حان سوڭىنداعى قارا-قۇراڭنان تالاي كوتكەنشەك تابىلارى داۋسىز. اككى بيلەر سونى ءبىلىپ، مىنە، ءوز اقىل، ءوز بىلەكتەرىمەن قاتارعا قوسىلعان اتاقتى بي مەن اتاقتى باتىردىڭ جانىن ادەيى قيناپ وتىر. سۇيەگىڭە تارتاسىڭ با، جوق سالپاڭداتىپ سوڭىنا ەرتىپ جۇرەتىن ەدى دەپ حانعا تارتاسىڭ با؟..
مىناۋ ءۇنسىز سۇقتى كوزدەردىڭ شىڭىراۋ تۇكپىرلەرىندە جاتقان جىمىسقى ساۋال الگى!
ونى بي دە، باتىر دا باعانا-اق مىقتاپ اڭعارعان. اڭعارعان سايىن جاندارى قينالا ءتۇستى. ماڭدايلارىنان تەر شىقتى. ولگەن تۋمالاس بۇلاردىكى، بايقارا توقبۋرا بولسا، بۇلار اقبۋرا. نامىسىن جىعىپ، سۇيەگىن قورلاپ، جارالانىپ قالعان ەل بۇلاردىكى. ەندى، مىنە، سول ەل، سول اعايىن ەكەۋىنەن جاۋاپ توسادى. قازاقتىڭ، قاي ازاماتى اۋەلى اعايىننىڭ، سوسىن ەلىنىڭ جوعىن جوقتاماۋشى ەدى؟ ءوز اعاسىن اعالاماي، كىسى اعاسىن جاعالاعان قاي ازاماتتى قازاق تەكتىگە ساناپ ەدى؟ ءويتىپ، اقىلدى بولعاندا، باتىر بولعاندا ءبارىبىر ابىروي تابا الا ما؟ ءابىلقايىردىڭ ءبىر باسىندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار حان ەكەنى راس بولسا، بۇلاردىڭ ورتا كوڭىلىن تولتىرسىن، جىرتىق كوڭىلىن جاماسىن. ايلا تاپسىن! ويتە الماسا، ءوز وبالى وزىنە...
اۋەلى سارتايدىڭ مۇرتىنا جىبىر ءبىتتى. سوسىن بايجاننىڭ ءاجىمدى ماڭدايى بىلەمدەنە ءتۇستى. ەكەۋى دە اعايىن جاعىنا شىقتى. قارا تالاق ءبابيدىڭ بەتىنە سوندا بارىپ قان جۇگىردى. ەندى جۇرت اراسىندا گۋىل-گۋىل اڭگىمە كوبەيدى. ءبىر جاقتان كەڭىردەكتەپ جانتۋما شىقتى. ونى ەسمەمبەت پەن وتەعۇل قوستادى. ءباتجان، مالىباي، وتەپ باتىر، اقشا باتىرلار دا: «ءبىر جىگىتتىڭ كەگىن كەكتەي الماساق، ەنەسىن ۇرايىن، نەسىنە ەل اتانامىز!» — دەستى. ول جيىننان ءىش اشپاي اتتانىسقان بيلەر بايىمبەت، قارا، بالتابەك قانا. قالعاندارىنىڭ اتقا قونعاسىن دا، قاۋقىلدارى ەكى-ۇش اسقانشا ەستىلىپ تۇردى.
جۇرتتىڭ اراسىنا: «شەكتىلەر حاندى دا، ەلشىنى دە ولتىرگەلى جاتىر ەكەن»، — دەگەن حابار دۇڭك ەتە قالدى. ول — حاننىڭ قاۋقارىن سىناپ كورۋمەن قوسا، قالعان قازاقتاردىڭ مۇنداي قاندى شاراعا قالاي قارايتىنىن بىلمەك ايلا-تۇعىن. كوپ رۋدىڭ باسشىلارى مۇنداي ارتى داۋلى ىسكە ارالاسقىلارى كەلمەي تايعاقسىپ شىعا كەلدى. ءبىراق، بىردەن ءابىلقايىر جاعىنا دا اۋناپ كەتە قويمادى. باتىر توڭىرەگىنىڭ بىتىرگەن شارۋاسى — ادەتتە حاننىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ شالا بۇلىنەتىن كىشى اتا بالالارىنىڭ اراسىنا ىرىتكى سالدى. ولار اۋەلدەن ەل ۇستىندە كۇن كورىپ، ءادىس الىپ قالعان ساناتتاعى سالاۋاتتى اتالاردىڭ بالالارىنداي ەمەس، ەل اراسىنا سىبىس جۇگىرتىپ، ىرگەدەن تىڭ-تىڭداپ جاتۋ دەگەندى بىلمەيدى، «قايدا قىلىش، قايدا نايزا؟!» — دەپ جالاڭداپ شىعا كەلەدى.
مىناداي الماعايىپ جاعدايدا قان توگىلمەي تىنبايتىنداي ءىس شىعىپ جاتقاندا، جاماناتىن الگى ۇرىنشاق اۋىلدار ارقالاسىن دەگەن اتالى تۇقىم وزدەرى سالعان ورتكە وزدەرى وتىن بولعىلارى كەلمەيدى. «اق پاتشاعا وكپەمىز جوق. وكپەمىز باسىمىزدان سەكىرگەن ءابىلقايىردا. سول ءۇشىن دە، مامبەت مىرزا وسەكە اۋىلىندا وتىرعاندا ءوز اياعىمىزدان ىزدەپ بارىپ انت بەرە المايمىز. انت العىسى كەلسە، ءابىلقايىردى تاستاپ، ءوز قاسىمىزعا كەلسىن!» — دەپ تايساقتادى. بۇلارى ءارى شىندىق، ءارى ايلا ەدى. اق پاتشا، شىنىنان دا، مەيىرباندى بوپ شىعىپ، جەلەپ-جەبەپ جاتار بولسا، شاراپاتىنان قۇر قالعىلارى كەلمەيدى. ال ارتى شيكى ەس بوپ كەتسە، الدانعان قازاقتىڭ وبال-ساۋابىن تۇپ-تۇگەل ءابىلقايىردىڭ موينىنا ارتا سالماقشى. ەكى ورتادا اۋىل اراسىنىڭ تەنتەك-تەلىسى شاقىرۋسىز قوناق ەلشى مەن الاياق حاننىڭ جاندارىن جاھانامعا جونەلتىپ جىبەرىپ جۇرسە، وعان ەشقانداي ارالاستارى جوق، سۇتتەن اق، سۋدان تازا بوپ شىعا كەلگىلەرى كەلەدى.
باتىردىڭ جاعىنداعىلار مىنانداي وزدەرى تۇتاتقان ءورتتىڭ كوكالا ءتۇتىنى كوزدى اشىتا باستاعان قيىن-قىستاۋ تۇستا بۇل ماڭايدان قارالارىن جوعالتا تۇرعاندى ءجون كوردى. ول ءۇشىن كورشى حيۋاعا دا، قاراقالپاققا دا، قالماققا دا تيىسپەي، سوناۋ يت ارقاسى قيانداعى تۇرىكپەن اۋىلدارىن توناعاننان باسقا امال جوق-تى. استىق پەن شۇبەرەكتىڭ زارىن تارتىپ وتىرعان قازاق اۋىلدارىنا تىسكە باسار ءتۇيىر ءدان مەن ءابۇيىر كولەگەيلەر لىپانى قايدان تاۋىپ اكەلسەڭ دە، ءبارىبىر-دى. ونىڭ ۇستىنە، الدىندا عانا: «قاراقالپاققا اتتان!» — دەگەندە اتتانباي، ايدالاداعى تۇرىكپەنگە قارسى جورىققا شىققانى باتىردىڭ ءابىلقايىرعا اتىمەن تاۋەلسىز ەكەندىگىنە تاپتىرماس ايعاق-تۇعىن.
ەرتەڭ جولعا شىعامىز دەپ وتىرعان كۇنى مۇرتتارىنا مۇز قاتقان تورت-بەس جولاۋشى باتىردىڭ ءۇيىنىڭ بەلدەۋىنە كەپ ات بايلادى. كالماقتار ەكەن. جەم بويىنداعى لوبجى جۇمساپتى. ايۋكە شاڭىراعىمەن الىسىپ جۇرگەن اساۋ تايشى باتىردى وزىنە مۇڭداس سانايتىن سەكىلدى. قۇپيا حابار جىبەرىپتى. استراحاننان ورىس كەرۋەنى اتتانىپتى. باعىتتارى — بۇحارا مەن حيۋا دەيدى. كەرۋەندى باستاپ بارا جاتقان — اسكەري ۇلىق كورىنەدى. قازاققا كورشى ەكى مۇسىلمان حاندىعىن دا پاتشاعا باعىن دەپ ازعىرماق سەكىلدى. وعان جول-جونەكەي كىشى جۇزدەگى تيەۆكەليەۆ مىرزامەن جولىعىپ، الگى ەكى حاندىققا وزىڭمەن بىرگە الا كەت دەگەن تاپسىرما بەرىلىپتى. شاماسى، تيەۆكەليەۆ مىرزانىڭ مىنداعى كۇنىنىڭ ءمازدى ەمەس ەكەنى اق پاتشانىڭ دا قۇلاعىنا جەتىپ جاتسا كەرەك. ەلشىدەن ايىرىلىپ قالسا، باتىر سۇلتاننىڭ باياعىدان بەرگى ارمانىنىڭ جەلگە ۇشقانى. ونداي كەساپاتتى كەرۋەندى بۇل توڭىرەككە اتتاپ باستىرۋعا بولمايدى. سوندا كۇنى كەشە انت بەرىپ وتىرىپ بۇگىن كەرۋەن توناعانى تومپاق بوپ شىعىپ جۇرمەس پە ەكەن؟ ءبىراق، باسقا امالى قايسى؟ ونى توقتاتا الاتىنداي بۇل ماڭايدا تاعى كىم بار؟ قالماقتار ولاي ەتە المايدى، قانشا دەگەنمەن، اق پاتشانىڭ بودانى. حيۋا مەن بۇحاراعا وتكىزىپ جىبەرسە، ولاردان دا ءبىر ءابىلقايىردىڭ شىعا كەلمەسىنە كىم كەپىل؟ تيەۆكەليەۆ ءقازىر امان-ەسەن قۇتىلىپ كەتسە، باياعىدان بەرى كورىپ كەلگەن قورلىعىنىڭ ءبارىن باسقا ەشكىمگە دە ەمەس، تەك بۇعان، قايىپ بالاسى باتىر سۇلتانعا جابادى. ول ءسوزسىز. ءسويتىپ، ءابىلقايىردىڭ كوكتەن سۇراعانىن قۇداي جەردەن بەرەدى. جوق، جوق... ول قىرسىق كەرۋەن مىناۋ جاپان دالادا ءىز-تۇزسىز جوعالعان قۇتسىز كەرۋەندەردىڭ جولىن قۇشۋى كەرەك!
بۇل ءجايدى بىلەتىن تەك سۇلتاننىڭ ءوزى عانا. قاجەت دەسەڭىز، الىس جورىققا وزىمەن بىرگە ەرىپ بارا جاتقان وزگە رۋ باسىلارىنا دا ايتقان ەمەس. ەرتەڭ جول-جونەكەي كورە قالسا، ايدالادا قىزىلدى-جاسىل دۇنيەگە جولىعىپ تۇرىپ، قۇر الاقان قالار قازاق پا؟ قولدارىن ءبىر بىلعاپ العاسىن ارتىنان كەلەر قاي زوبالاڭىنا دا پەيىل بولادى عوي. ءبىراق الدىن الا دابىرلامايدى. شىن جاعدايدى ەستىپ قويسا، قاسىنداعى مىناۋ دالاڭباي كوپتىڭ ءبىرازىنىڭ تاۋەكەلى تۇرماي قالۋلارى دا مۇمكىن. ونداي حابار قۇلاعىنا تيسە، ءابىلقايىردىڭ قاراپ جاتپايتىنى ءسوزسىز. سودان سوڭ دا، باتىر دىمى ىشىندە بولىپ تۇنشىعىپ الدى. قاجەت دەسە، قوسىباي مەن جالتىرعا دا ءتىس جارمادى. ول ەكەۋىن ارتتاعى ەلگە باس-كوز بولۋعا تاستادى. حان مەن ەلشىگە قاندارى قاتىپ وتىرعان جاقايىمداردى شاپتارىنان شاباقتاپ باعاتىن بىرەۋلەر كەرەك ەدى. كىم ءبىلىپتى، بۇلار قايتىپ كەلگەنشە ول شارۋا دا ءبىر جاقتى بوپ قالار...
ءارى ءۇمىت، ءارى كۇدىكپەن جولعا شىققان باتىر سۇلتانعا ىزدەگەن كەرۋەننىڭ نە ءوزى، نە ءىزى جولىقپادى. اناداعى تۇندەلەتىپ كەلگەن قالماقتاردىڭ ايتقانىنا قاراعاندا، ورىستار بۇل جولى كەرۋەنىن سارايشىق ارقىلى جىبەرۋگە لوبجى ۇلىسىنان سەسكەنسە كەرەك ەدى. استراحانداعى ۇلىق ايۋكە شاڭىراعىن قولدايمىن دەپ دورجى مەن لوبجىنى مىقتاپ وكپەلەتىپ الىپتى. رەنىشتى ۇلىستاردىڭ ۇستىنەن الگىندەي كەرۋەن جونەلتۋگە، قانشا دەگەنمەن، سەنە قويماس. مۇندايدا تەڭىزدەن باسقا جول جوق. ءقازىر سۋ قاتىپ قالدى. ەدىل مەن جايىقتىڭ ورىستارى وعان بولا باس قاتىرىپ كورگەن ەمەس. جۇكتەرىن شاناعا تيەپ، مۇز ۇستىمەن بەرگى بەتكە وتكىزەدى دە، ماڭعىستاۋ تۇرىكپەندەرىنەن تۇيە جالداپ، حيۋاعا تارتادى.
باتىر قالماقتاردىڭ بۇل حابارىن ەستىگەندە تىپتەن قۋانىپ كەتكەن. ەل ىشىنە الدىن الا جايىپ قويعان لاقابى وتىرىككە شىقپادى. ماڭعىستاۋداعى تۇرىكپەندەرگە دەپ ەدى، اتتاناتىن بولدى.
سورلاتقاندا، تۇرىكپەن جايلاعان ءۇش تۇبەكتىڭ ۇشەۋى دە ورىس كەرۋەنىنەن اتىمەن بەيحابار ەكەن.
قاراتاۋ بويىنان كۇدەر ۇزگەن باتىر سۇلتان تەڭىزدى جاعالاپ جەمگە بەتتەدى. ءبىر جاعى — شىنىداي جالتىراعان كوكشە مۇز، ءبىر جاعى — الا تاعاناق سور جاپان تۇزدە قارالاي قۇلازىپ كەلە جاتىر ەدى، كوزىنە جەر تۇبىنەن ەمىس-ەمىس قاراڭداعان بىردەڭەلەر شالىندى. قايداعى ءبىر قاراقۇستار قاناتتارىن سەرمەپ دالباڭداي ۇشا جونەلگەندەي. سۇلتاننىڭ جۇرەگى شىم ەتە قالدى. ءيا... ونداي-ونداي «قاراقۇستاردىڭ» سىرىن باسقا بىلمەسە دە، بۇل بىلەدى. كوشپەندى جۇرتتاردىڭ قاي-قايسىسىندا دا بار بەلگىلى قۋلىق. قاراۋىل قاراعاندار بيىك-بيىكتىڭ باسىنا شىعىپ اپ، توڭىرەكتى شولىپ تۇرادى دا، كوزدەرىنە سەزىكتى بىردەڭە ىلىكسە بولدى، قاراقۇس بوپ دالباڭداپ تاساعا قاراي جۇگىرە جونەلەدى. دەمەك اناۋ اينالا سوردىڭ ورتاسىنداعى شوگىپ جاتقان اق ۇلەكتەي جەكە شىڭنىڭ ار جاعىندا ەل بولدى. اتتارىنا قامشى باستى.
جامان ايراقتى تاۋىنىڭ قۇيرىعىنان اسا بەرە الدارىنان تىعىرىق تاۋلاردىڭ ىعىندا وتىرعان كوپ اۋىل قىلت ەتتى. قاپىدا جاۋ باسىپ قالعان اۋىل، قاپەلىمدە نە ىستەپ، نە قويارىن بىلمەدى. ولار تالاي سۇرگىندى كورىپ جۇرگەنمەن، تاپ بۇلاي قىس ورتاسىندا توبەدەن تۇسكەن باسقىنشىنى كورمەگەن-دى. قاتىن-بالا قارا ۇيلەردىڭ ەسىك-تەسىگىنەن سىعالاپ، سىرتقا باستارىنا دۋدىراتىپ سەڭسەڭ بورىك كيگەن سەلكىلدەك شالدار شىقتى.
قارا اعاشتاي قاقشيعان-قاقشيعان تارامىس شالدار تاياقتارىنا سۇيەنىپ كەكىرەيىپ تۇر. قاق ورتاداعى بىرەۋى انادايدان ءتىسى اقسيىپ كۇلىپ جىبەردى.
— توقتا، — دەدى تاڭىربەردى. — مىناۋ مەڭلىباي بەك قوي.
ەكەۋى ءبىرىن-بىرى تانيدى ەكەن، قۇشاقتاسىپ كورىستى. ەمىنىپ كەلگەن قازاق قولى جالاڭداعان كوك نايزالارىن جالما-جان تارتىپ الا قويىستى، ۇيدى-ۇيگە تىعىلعان قالىڭ جۇرت ساۋ ەتىپ سىرتقا شىقتى. بىر-بىرىمەن قاۋقىلداسىپ كورىسىپ جاتقان ەكى شالدىڭ قالعان جۇرتپەن ءىسى جوق. اسىرەسە، قانجارداي قاتقان تۇرىكپەن شال سەڭسەڭ بوركى سەلكىلدەپ ءماز بوپ تۇر.
— اۋ، جوندەرىڭدى ايتساڭشى، — دەپ ايقايلادى باتىر سۇلتان.
تاڭىربەردى ءجونىن ايتتى. بۇل — تۇرىكپەننىڭ بوزاشى رۋىنىڭ بەگى مەڭلىباي دەگەن كىسى ەكەن. باياعىدا اقتابان شۇبىرىندىنىڭ تۇسىندا حورەزمنىڭ ويىندا تانىسىپتى. ون ۇلدى بەكتىڭ ءبىر بالاسى حيۋاعا قارايتىن ءبىر كىشكەنە قالادا اتقامىنەر كورىنەدى. سول تاڭىربەردىمەن كوجە تامىر بوپ، قيىن كەزدە قول ۇشىن بەرىپتى.
— ەندەشە، تامىرىڭنان سۇراپ ءبىل. بۇل ماڭايدان حيۋاعا قاراي ورىس كەرۋەنى وتكەن جوق پا ەكەن؟
باتىر سۇلتاننىڭ ىزدەپ جۇرگەن كەرۋەنىنەن مەڭلىباي بەك حاباردار ەكەن. شەرىن دوندىك «ورىس كەرۋەنىن حيۋا مەن بۇحاراعا باستاپ اپار» دەپ مەڭلىبايعا ءسوز سالىپتى. ول بەلىنىڭ قۇياڭى ۇستاپ قالىپ، بالاسى قىدىردى جىبەرىپتى. كەرۋەن استراحاننان شىعىپ، تەڭىز اينالىپ قارا جولمەن كەلە جاتقان كورىنەدى. ەندىگى جەمنەن ءوتىپ قالار ۋاقىتى بوپتى. قىدىر كەرۋەندى اسمانتاي-ماتاي ارقىلى ارال تەڭىزىنە اپارىپ، سودان قۇبىلاعا بەتتەپ، امۋداريانى بويلاپ حيۋاعا، بۇحاراعا بارماق دەيدى.
مۇنى ەستىگەندە، باتىر سۇلتاننىڭ كوزى جايناپ قويا بەردى. تۇرىكپەن بەگىنىڭ قوناقاسىسىنا دا قاراماي، ۇستىرتكە كوتەرىلىپ، تۇپ-تۋرا اسمانتاي-ماتايعا تارتتى. جايداق قۇمنىڭ جەم جاعىنان كوپ ءىز كەشكەن قول ايعىر شاعىلداردىڭ اراسىندا ءجىپسىز قامالىپ جاتقان كەرۋەننىڭ ۇستىنەن شىقتى. شۇقىر ويدا قاز-قاتار شوگەرۋلى جاتقان تۇيەلەردىڭ ىعىندا قالىڭ تونعا ورانىپ الىپ وتىرعان جەز مۇرت ورىستار جەر استىنان شىعا كەلگەندەي ساۋ ەتە تۇسكەن قالىڭ جاساقتى كورگەندە اپىرەيىسىپ قالىستى. كوزدەرى جاۋتاڭداپ اتتارىنىڭ تۇگىنە بوز قىراۋ قاتقان قاتۋلى جانداردى ىشىپ-جەپ بارادى. شىر اينالدىرا تۇيە شوگەرىپ، ورتاسىنا تىككەن جابىندىدان بىرەۋلەر شىقتى. الدارىنداعى ەكى بەتى نارتتاي الپامسا ەركەك — باقتىباي... و توبا! بۇل سابازدىڭ دا جۇرمەيتىن جەرى جوق ەكەن عوي!
— جاعدايلارىڭ قالاي؟ ولجالى قايتتىڭدار ما؟ — دەيدى قاراپ تۇرماي.
— ءوزىڭ شە؟
— كورىپ تۇرسىڭدار عوي!
شوگەرۋلى تۇيەنىڭ سانى بەس جۇزدەن اسادى. جۇزدەن استام ۇزىن سيراق ارعىماق دىردەك قاعىپ تاعى تۇر. ءجۇز شاقتى سەڭسەڭ بورىك تۇرىكپەن جىگىتتەرىن قولدارىن ارتتارىنا بايلاپ، ماتاپ تاستاپتى. وسىلاي وشارىلىپ جاتقاندارىنا بىرنەشە كۇن ءوتىپتى.
باقتىباي سۇلتاننىڭ جۇزىنە ۇرلانا قاراپ كۇلىپ قويادى. قياڭقى باتىر انادا كۇيكەڭنىڭ تۇمسىعىنان اسا بەرە كوز ۇشىندا سىلاڭداپ بارا جاتقان قوس ارعىماقتى شىرامىتقان. شىرامىتقان دا، اتتىڭ باسىن بۇرا قويعان. ەندى لوجبى ۇلىسىنا باسىنا تاۋان ىزدەپ بارماسا، ولجا ءتۇسىرىپ وڭدىرماسى بەلگىلى بولدى. قۇم اراسىن ساعالاپ، ەلگە قايتىپ كەلە جاتىر ەدى، كولدەنەڭدەپ كوپ ءىز جولىققانى. ىزگە ءتۇسىپ سالىپ بەرەسىڭ. سالىپ ۇرىپ جەتىپ بارسا — كەرۋەن. جالاقتاعان بەيساۋبات جۇرگىنشىلەردەن قورعالاقتاپ، وسى ءبىر تىعىرىق قۇمعا كەلىپ تىعىلىپتى. كەرۋەن باستاپ كەلە جاتقان تۇرىكپەندەر ويدا جوقتا تاپ بولعان بارىمتاشىلارمەن شايقاسقا ۇمتىلعان ەكەن، ورىس ۇلىعى: «بوسقا قان توگىس جاسامالىق. كوپ بولسا، دۇنيە-مۇلكىمىزدى ولجالاتىپ قۇتىلارمىز»، — دەپ وق اتقىزباپتى. سودان بەرى باقتىباي ولاردى ەشقايدا اتتاپ شىعارتپاي قاماپ وتىرعان كورىنەدى. ونداعى ويى — كوپ ۇزاماي باتىر دا ورالار، مىنا كەرۋەنگە نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن سول شەشەر...
جەر تۇبىنەن قانجىعالارى قاڭسىپ كەلە جاتقان اۋىر قول اياق استىندا بوس جاتقان وڭاي ولجانى كورگەندە ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەدى. تەڭكيگەن-تەڭكيگەن تەڭدەردى ءتۇرتىپ كورىپ:
— ىشىندە نە بار ەكەن؟ — دەپ قويادى.
كوبى مىناۋ تەگىن دۇنيەنى تالاپ الىپ، قولعا وزدەرى كەلىپ ءتۇسىپ تۇرعان كوپ تۇتقىندى اۋىل-اۋىلدارىنا تاراتىپ اكەتپەك. الاقاندارىنا تۇكىرگەن ءبىر جىگىت. ەكى جاقتىڭ كوزى بىر-بىرىندە. قارالاي ىشىپ-جەپ بارادى. باتىر سۇلتان ويدا تۇر. اناۋ ەڭگەزەردەي قوڭقاق تۇمسىق قىزىل سارى، ءداۋ دە بولسا، كەرۋەن باسى شىعار. مىناۋ دۋدار بورىك اق توندىلاردىڭ جايىقتىڭ كازاك ورىستارى ەكەنى ايتپاي-اق بەلگىلى. جاعالاسا كەتسە، باقتىبايعا ءال بەرە قويماس شامالارى بار. جاۋ جاعالاستان قاشقاندارىنا قاراعاندا، اناداعى قالماقتاردىڭ ايتقانى راس سەكىلدى. جول-جونەكەي قان توگىپ كەلگەن ەلشىلىكتىڭ اڭگىمەسىن كىم تىڭداسىن! قازاقتارعا ويران سالىپ كەلگەندەرگە حيۋا مەن بۇقار قۇلاق اسار ما! مۇرىنى اۋزىنا تۇسكەن مىناۋ ءنان سارىنىڭ بىلمەيتىنىن يت جەسىن... تەگى، ءجون سۇراسپاعاندارى دۇرىس شىعار. ايدالادا بەيساۋبات كەزدەسكەن قاندىبالاق قاراقشىلار بولا سالادى. قاجەت دەسە، ءوزى سويلەسپەي، تاڭىربەردىنى سويلەتەدى. باقتىباي مەن كەرۋەننىڭ اراسىنا سول دەلدال بولسىن. بەس ءجۇز تۇيە كەرۋەننىڭ جارتى جۇگىن بۇلارعا قالدىرسىن دا، قالعاندارى كەيىن قايتا ما، حيۋاسىنا بارا ما — وزدەرى ءبىلسىن، ءبىراق قازاق ۇلىستارىنا قاراي اياق باسۋشى بولماسىن...
باقتىباي مىناۋ تەگىن ولجادان تىرىدە ايىرىلسىن با! تاڭىربەردىنىڭ ايتقانىن قۇلاعىنا قىستىرار ەمەس. بەس ءجۇز تۇيە جۇك، ءجۇز تۇرىكپەن، ەلۋ شاقتى ورىس سولداتى قازاقتىڭ جالامىنا جۇعىن بولىپ پا! الدە وزدەرى قۇر تاقىم قاڭعىپ كەلە جاتقاندا مىنانداي كول-كوسىر بايلىققا تاپ قىلعان ابىرويدى باقتىبايعا قيماي تۇر ما ەكەن؟ ايدالاداعى سارى ورىسقا نەعىپ ەت باۋىرلارى ەلجىرەي قالدى؟ ورىستار مەن تۇرىكپەندەر وجەڭدەسكەن ەكى قازاققا قاراپ اڭ-تاڭ. تاڭىربەردى اقساقال كۇڭگىرلەگەن قوڭىر داۋسىن سوزىپ بايسالدى سويلەسە، باقتىباي نارت قىزىل ءجۇزىن شوقتاي لاۋلاتىپ، قاباعىن ءتۇيىپ، قامشىسىن ءۇيىرىپ ساڭق-ساڭق ەتەدى. اناداي جەردە تىمپيىپ تۇرعان باتىر سۇلتان بىردەڭە دەمەي كونە-تۇعىن ءتۇرى كورىنبەيدى.
سۇلتان دا قۋ. اڭگىمەگە ءوزى ارالاسپاي، قاسىنداعى قىزىل شىرايلى، ءتورتباق كىسىنى — اباعايدى جۇمسادى.
— ايت، اناۋ باقتىبايعا! داۋدى قويسىن. جارتى كەرۋەن ولجاعا قاناعات قىلسىن. قالعاندارىن باسى-كوزىمىز اماندا جوندەرىنە سالىپ، بۇل ارادان تەزىرەك اتتانايىق. سۇلتاننىڭ ءبىر ويلاعانى بار دە!
قىزىل كەڭىردەكتەسىپ تۇرعان ەكەۋ ارالارىنا اباعاي كيلىككەسىن دە ءبىرازعا دەيىن بوي بەرمەدى. داۋ ۇزاپ بارا جاتقاسىن باتىر سۇلتان قاسىنداعى ءبىر توپ جىگىتپەن باقتىبايدىڭ قاسىنا بارىپ كيمەلەي توقتادى.
— اۋ، قويساڭشى ەندى! — دەپ كۇڭك ەتتى.
باقتىباي سالاڭداعان دويىر قامشىسىن سالبىراتىپ، تۇرىكپەندەردىڭ قاسىنا باردى.
— باسقاسىن جىبەرسەم دە، ءدال مىنا كۇشىكتى جىبەرمەيمىن. نە بايلاپ اكەتەم! نە باۋىزداپ كەتەم!
قاق ورتاداعى ەكى كوزى جۇدىرىقتاي بوپ ءىسىپ كەتكەن تالدىرماش قارا جىگىتكە تاپ-تاپ بەردى.
سۇيتسە، اناداعى مەڭلىباي بەكتىڭ بالاسى سول ەكەن. قۇم اراسىنا ون كۇن بويى قامالىپ ولەرگە كەلگەسىن بارلىق پالەنىڭ وسى ءبىر كۇدىرەيگەن نەمەدەن بولىپ تۇرعانىن بايقاپ، ماتاۋلى تۇيەلەر مەن بايلاۋلى تۇتقىندار اراسىندا ارلى-بەرلى تالتاڭداپ جۇرگەن باقتىبايدىڭ تۋ سىرتىنان قانجار لاقتىرعالى جاتقان جەرىنەن قازاقتاردىڭ ءبىرى جۇگىرىپ بارىپ اياعىنان شالىپ جىعىپتى دا، بۋىپ تاستاپتى. مەستەي قىپ ساباپتى. ەندى ات كوتىنە وڭگەرىپ اۋىلىنا اپارىپ، كوك شىبىندى كوزىنە ۇيمەلەتىپ، يت قورلىقپەن ولتىرمەك...
تەپسىنىپ تۇرعان باقتىبايدىڭ قاسىنا تاڭىربەردى جۇگىرىپ باردى. تەنتەك باتىر بۇل جولى ءبارىبىر يلىگەر ەمەس. اڭگىمەگە باتىر سۇلتان ارالاستى.
— جارايدى، اياق-قولىن بايلاسىن دا، الىپ ءجۇرسىن!
ەكى ءجۇز ەلۋ تۇيەنى جەتەلەپ العان قازاق قولى پالەن كۇننەن بەرى تۇياققا تاپتالىپ، جەرمەن-جەكسەن بولۋعا اينالعان جاپىراق قۇمنىڭ اراسىنان اسىعىس اتتانىپ كەتتى. الگى تىعىرىق ويدا قالىپ قويعان ورىس كەرۋەنى كەرى قايتتى ما، جوق حيۋاعا قاراي ىلگەرى تارتتى ما — شارۋالارى بولعان جوق. قۇم اراسىنان ءبىر كۇنشىلىك جەر ۇزاپ شىققاسىن تاڭىربەردى باقتىبايدىڭ تۇتقىن تۇرىكپەنىن وزىنە تيەسىلى جيىرما تۇيە جۇككە ايىرباستاپ الدى. اۋىلىنا اپارىپ، جاراقاتىن ەمدەپ، ەسىن جيعاسىن استىنا ات مىنگىزىپ اكەسىنە قايتارماق.
باتىر «ۋھ» دەپ كوڭىلىن ءبىر بىرلەدى. كەسىر كەرۋەن ەندى قازاق ۇلىسىنا قاراي ءوزى دە بەتتەي قويماس. تيەۆكەليەۆ مۇنىڭ ۋىسىنا ءبىرجولا ءتۇستى. ءابىلقايىر ەكەۋىن ءبىر تايدىڭ شىدەرىمەن بىرگە ماتايدى دا، ءبىر ۇشىنان شىم-شىمداپ تارتىپ قىلعىندىرا بەرەدى، قىلعىندىرا بەرەدى. ەلشىگە جان كەرەك بولسا — جانىقاس حاننىڭ قاسىنان بەزىپ شىقسىن. ال، الگى تالاپايعا تۇسكەن ەكى ءجۇز ەلۋ تۇيە جۇك ءۇشىن اق پاتشانىڭ الدىندا جاۋاپ بەرەتىن بۇل ەمەس، باقتىباي. ول قايتا قۇمنىڭ اراسىندا بوستان-بوسقا قىرىلۋعا اينالعان مۇڭلىق كەرۋەنگە توبەدەن تۇسكەن قىزىر ءىلياس قۇتقارۋشى بوپ ەلەستەگەن شىعار. قازاق اراسىنا، تۇرىكپەن اراسىنا سونداي لاقاپ تاراماس دەيسىڭ بە...
سوڭىنداعى قالىڭ قولدىڭ سۇلتاندارىنىڭ نە ويلاپ، نە قويىپ كەلە جاتقاندارىمەن شارۋالارى جوق، ەزۋلەرى قۇلاقتارىنا جەتىپ ءماز-مايرام بوپ كەلەدى. اركىم ءوزىنىڭ ولجاسىن ايتىپ كۇپىلدەسەدى. اسىرەسە، كەرتىك مۇرىن، جايىن اۋىز ساعالبايدا تىنىم جوق. قولىنداعى جىلتىراعان بىردەڭەنى اناعان دا اپارىپ، مىناعان دا اپارىپ كورسەتەدى. مۇنداي ۇلكەن جورىققا العاشقى شىعۋى ەدى. الگىندە قۇم اراسىنان اتتانىپ بارا جاتىپ مۇرىنى اۋزىنا تۇسكەن ءنان ورىستىڭ كۇيەك قاپقا ۇقساتىپ مويىنىنا اسىپ العان بىلعارى دورباسىن ات ۇستىنەن جۇلقي تارتىپ الا قاشقان. ەڭگەزەردەي ورىستىڭ تىرپ ەتپەي قالا بەرگەنىنە ءبىر ءماز بولىپ ەدى؛ بىلعارى دوربانىڭ ىشىنەن سوپاقشا قارا قوراپشانى تاۋىپ الىپ ەكى ءماز بولدى. شالداردىڭ ساقال-مۇرتتارىن باستىراتىن ۇستارالارىن وسىنداي ءمۇيىز قوراپشاعا سالىپ الىپ جۇرەتىنىن كورگەن. سوندا ۇستارا شىعار دەپ اشىپ كورىپ ەدى، ىشىنەن بۇنىڭ ءوزى تۇگىلى، جەتى اتاسىنىڭ ءبىر دە ءبىرى كورمەگەن جىلتىراق بىردەڭە شىعا كەلگەنى. ءارى قارادى، بەرى قارادى، نە ەكەنىن بىلە الماعاسىن اركىمگە ءبىر اپارىپ كورسەتتى.
بىرەۋلەر: «ىسكەك قوي»، — دەستى. ولاي دەيىن دەسە، الگى اشا تەمىردىڭ ەكى جاعى بىردەي ينە. ينەمەن مۇرت ىسكەكتەلۋشى مە ەدى؟! ەندى بىرەۋلەر: «ءتىس شۇقۋىش شىعار»، — دەدى. مىنانداي تەبەن ينەمەن شۇقۋ ءۇشىن تەمىر ءتىس كەرەك شىعار! باقتىباي: «بوقمۇرىن، قامشى جەمەي تۇرعانىڭدا، باسىمدى اۋىرتپاي تايىپ تۇر»، — دەپ اقىردى. تاڭىربەردى: «بارعاسىن ءابىلقايىردىڭ شوقىنشاق نوعايىنان سۇراپ الارسىڭ، الىپ قوي!» — دەدى. اۋەستىك جەڭگەن بالا جىگىت ۇياتتى قويىپ باتىر سۇلتاننىڭ وزىنە كەلدى. سۇلتان اۋەلى ونىڭ نە دەپ كەلە جاتقانىن تۇسىنبەي، ەدىرەيىپ ءبىراز تۇردى. سوسىن: «ورىستار تاماقتى تەمىرگە شانشىپ جەيدى دەيتىن. سونىسى وسى شىعار»، — دەدى.
بالا جىگىت ءماز بولدى. قانشا دەگەنمەن، قارانىڭ اتى قارا دا، تورەنىڭ اتى تورە عوي. قارايعان حالىقتان مىنا تەمىردىڭ نە ەكەنىن ەشكىم تاپ باسىپ ايتا الماپ ەدى، باتىر سۇلتان ويلانباستان سارت ەتكىزدى. ارينە، مىنا ەكى ىستىككە ەت شانشىلادى. سىپايى ورىس بۇنىڭ ءبىر ينەسىنە شانشىپ جەيدى دە، قوماعاي ورىس بۇنىڭ ەكى ينەسىنە بىردەي شانشىپ جەيدى.
ول تەزىرەك ۇيىنە جەتىپ، مىناۋ ورىستىڭ جارقىلداق تەمىرىمەن قازاننىڭ ۇستىنەن بوتەكە شانشىپ الىپ جەپ كورگىسى كەلىپ كەتتى.
ۇزىن شۇباق شەرۋ بورسىقتىڭ قۇمىنا كەپ ىلىكتى. باتىردىڭ ويىنا تاعى دا ارتىنداعى اۋىل ءتۇستى. جاقايىمداردان نە شىقتى ەكەن؟ ەلشى مەن حان بۇل دۇنيەدە بار ما ەكەن، جوق پا ەكەن؟
قالىڭ قۇمنىڭ اراسىنا شۇبىرىپ كىرگەن شۇبالاڭ قولدىڭ سول جاعىندا ەلۋ تۇيەنى ءبىر ءوزى جەتەلەپ بارا جاتقان باقتىباي بىردەڭە دەپ ايقايلادى. «قاپ، بالەم، شوقىنشاق نوعاي، كورەرسىڭ!» — دەي مە؟ «سەنى دە ءوستىپ شاۋىپ الىپ، قاسىڭداعى ەسىرىك ەستەكتەرىڭدى قوي سوڭىندا قاڭعىرتارمىن!» — دەي مە؟ اۋىنان جارىلعان ماقتانشاق نەمەنىڭ ەل قاراسى كورىنگەسىن ەلىرە باستاعانىن قاراسايشى! اپىراۋ، سوندا... ەلشىنىڭ ءالى امان بولعانى ما؟ ءقاراتۇپتى تاستاپ، قۇم اراسىنا كىرىپ العان ەكەن عوي. سوندا بابيدەن دە ەشتەڭە شىقپاعانى ما؟ قاسارعان جەردەن قان الادى دەيتىن ول سىعىرعا نە بولعان؟ اپىرماي، مىنا جاقايىمداردى-اي! باۋىرلارىنان ايىرىلىپ وتىرىپ وسىنشا بور سۇيەك بولار ما! الدە بۇنىڭ جاعىنداعى بىرەۋ-مىرەۋلەر ەرەگىسپە نەمەنىڭ جەل جاعىنان شىعىپ قالدى ما ەكەن؟ ەندەشە، بۇلاردىڭ جول-جونەكەي ورىس كەرۋەنىن توناعان حابارى كوپ ۇزاماي ەلشىنىڭ قۇلاعىنا دە جەتەدى دەسەيشى! ەندەشە، بۇتادان-بۇتا اسقان سايىن ۇلعايا، دابىرايا، داۋرىعا تۇسەر ۇزىنقۇلاقتىڭ الدىن الماسا بولمايدى. ەلشى حاباردى ءوزى بارىپ ايتادى. قىرىلعالى جاتقان كەرۋەندى قۇتقارىپ جىبەردىم دەيدى. «باقتىباي ايتقانىمدى تىڭداماي، جارتى جۇگىن جۇرتقا پىشاق ءۇستى تاراتىپ بەردى. وعان تىرناقتاي دا ارالاسىم بولعان جوق»، — دەيدى. جوق... وعان اۋەلى ءوزى بارماعانى ءجون. اباعايدى جىبەرگەنى دۇرىس. كىشى جۇزبەن باياعى اقتابان شۇبىرىندى تۇسىنان بىرگە كوشىپ كەلە جاتقان كىرمە. ارعى سۇيەگى ۇلى ءجۇز. كولدەنەڭ اعايىن. الگى حاباردى اۋەلى سول ايتادى. ارتىنان ءوزى ادەيى ىزدەپ بارادى. باتىر اناداي جەردە الدەنەگە قارقىلداسىپ ءماز-مايرام بولىپ كەلە جاتقان اباعايدى قاسىنا شاقىرىپ الدى.
قۇبا سۇر دالانىڭ استىن ۇستىنە شىعاراتىنداي بوپ بۇرقىراپ قىس پەن كوكتەمنىڭ توعىسى دا ءوتتى. اي بويى بىرەسە قار جاپالاقتاپ، بىرەسە مۇزداي قارا جاڭبىر توپەلەپ، بىرەسە شاعىل قۇمداردى ۋىستاي شاشىپ كوزگە ۇرىپ شاڭىت بوراپ، شات-شالەكەيى شىققان جاپان ءتۇز قايتادان تىنشىدى. باسى سيدالانىپ، ءتۇبى سوياۋلانىپ ابدەن قارا قىلتاناقتانىپ قالعان ءولى شوپكە جان جۇگىرىپ، مۇرتى ءبورتىپ، بىرەر كۇنشۋاقتان سوڭ توزعان كيىزدەي ىلىم-سىلىم بوپ قۋارىپ جاتقان قىرقا-قىراندار تۇلەگەن ءبورىنىڭ جون ارقاسىنداي كوك شۋلاندانىپ شىعا كەلدى. بوز قىلشىق دالادا ويدىق-ويدىق كوك مايسا كورىندى. ءوز تۇتىنىنە ءوزى بىقسىپ تۇنشىعىپ وتىرعان قارا ۇيلەردىڭ وڭ جاعىنان جاڭا جازدىڭ جاس ءتولى ماڭىرايدى. قازاق اۋلى ەرتەلى-كەش ازان-قازان. اتتىڭ دا ەكى قاپتالىندا — بايتابا دوربادان باستارى قىلتيىپ بارا جاتقان باۋىرساق قۇلاق قوشاقاندار. تۇيەلەردىڭ دە ەكى جاعىنا تەڭدەگەن كەبەجەدە — باستارى قىلتيىپ بارا جاتقان باۋىرساق قۇلاق قوشاقاندار. مىناۋ اسپان استى تىرشىلىكتىڭ وزگە دىردۋىن سولار تىيىپ تاستاعانداي. قايدا قۇلاق توسساڭ دا — قوي قوزداتىپ جاتقان اۋىلدىڭ ىزى-قيقى ۇنىنەن باسقا ەشتەڭە ەستىمەيسىڭ. جۇرتتىڭ دا ەسىل-دەرتى سول اۋىز جارماعان قۇلىندا، اياقتانباعان بوتادا، ءۇستى-باستارى سىلەكەي-سىلەكەي قوزى-لاقتاردا عانا سياقتى.
مىنە، ەكى اپتاداي بولىپ قالدى، ورىس ەلشىلىگىنىڭ بوساعاسىنان ەشكىم اتتاعان ەمەس. ءبابي انادا ولار قۇنىن الىپ تىنعاسىن با، جوق قازاقتار مىناۋ ءورىس پەن اۋىل اراسىندا ەرتەلى-كەش تىرپ-تىرپ اياق توزدى جۇرىستەن مۇرشاسى بولماي، جاندارى مۇرىندارىنىڭ ۇشىنا كەلىپ شارشاپ جۇرگەندىكتەن بە — توڭىرەكتەن ەشقانداي حابار جوق. اۋىل-اۋىلعا اياق ءىزىن سالا باستاعان ەلشىلىك ادامدارى دا سول مال تولدەتۋدىڭ ابىر-سابىرىنان باسقا ەشتەڭە كوردىك، ەشتەڭە ەستىدىك دەمەيدى. قۇر قۇلاق وتىرعان ەلشىلىكتىڭ ءبىرازدان بەرگى بويكۇيەز تىرشىلىگىن بۇزعىسى كەلگەندەي مارتتىڭ جيىرما توعىزى كۇنى سوناداي جەردەن ۋلاپ-شۋلاپ ءبىر قارا-قۇراڭ ءوتتى. شاشاقتارى جالبىراعان ءجۇز ەلۋ نايزاعا قاراپ، ءبىرازدان بەرى تىنشىپ قالعان قىزىلكوزدەر دۇربەلەڭ سالىپ تاعى كەلىپ قالدى ما دەپ ەدى، تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جۇك ارتقان ەلۋ تۇيە جانە كورىندى. نە كوش ەمەس، نە كەرۋەن ەمەس، نە جورتۋىل قول ەمەس سول ءبىر قارا شوعىر بۇلار جاققا قاراپ الدەنە دەپ ايقايلاپ بارا جاتتى.
— شوقىنشىق نوعاي، تۇرا تۇر بالەم! كوپ ۇزاماي كۇلىڭدى كوككە ۇشىرامىز!
بەيۋاقتا بەيساۋات ادامداردىڭ الگى ايقايىنا ءۇرپيىسىپ قالعان ەلشىلىككە ارادا ءبىر ساعات وتەر-وتپەستە ءبىر سۋىت جۇرگىنشى كەپ توقتادى. باسىندا التايى بورىك، ۇستىندە قاسقىر ىشىك، قولىندا قايىڭ ساپ دويىرى بار بەيتانىس جولاۋشى ءوزىن ۇلى ءجۇز قازاعى اباعايمىن دەپ تانىستىردى. تيەۆكەليەۆ، قاپەلىمدە، سوناۋ جوڭعار بودانىندا جاتقان جولبارىس حاننان ەلشى كەلىپ قالدى ەكەن دەپ قۋانىپ ەدى. سويتسە، مىناۋ قىزىل ىڭىردە كەلگەن جولاۋشىنىڭ ءجۇرىسى تىپتەن بولەك ەكەن. ول اڭگىمەدەن ۇققانى: باتىر سۇلتان قىستىگۇنى اياق استىنان اتتانىپ كەتكەن جۇمباق جورىعىنان ورالىپتى، ورتا جولدا شەكتىنىڭ ءبىر كوك جۇلىنى باقتىباي باتىر قاماپ جاتقان ورىس كەرۋەنىنە تاپ بولىپتى، باتىر سۇلتان كەرۋەندى جونىنە جىبەر دەگەن ەكەن، باقتىباي تىڭداماپتى، جارتى جۇگىن تارتىپ الىپ، قالعان كەرۋەندى جونىنە جىبەرىپتى، ەگەر ۇستىنەن سۇلتان شىقپاعاندا، ورىس كەرۋەنىنىڭ كورەتىن كۇنى بەيمالىم ەدى...
اباعايدىڭ كەلىسى قانداي سۋىت بولسا، كەتۋى دە سونداي سۋىت بولدى. ول نە قىلعان كەرۋەن؟ ونىڭ حابارىن نەگە بۇعان ايتادى. جامانات حابار دەپ ەستىرتكەنى مە، جوق جاقسىلىق جاسادىق دەپ ماردامسىعاندارى ما... تۇگىنە تۇسىنسە بۇيىرماسىن... نە دە بولسا، الگى كەرگىمە قياس سۇلتان كەلىپتى... تاعى قانداي زوبالاڭدار قوزداعالى جاتقانىن كىم بىلگەن؟ تيەۆكەليەۆ ءبىر ءتۇرلى قاراپتان-قاراپ جيىرىلىپ قالدى. ءبىرازدان بەرگى تىنىش ۇيقىسى قايتا بۇزىلدى. اش بۇرگەدەي مازاسىز ويلار قايتا قاماپ الدى. تاڭ اتقانىن توستى.
ەرتەڭىنە سيىر ساسكەدە ايعىر توپ ادام كەپ ءدۇرس ەتىپ تۇسە قالدى. ءابىلقايىر، بوكەنباي... يمەنە اتتاپ باتىر دا كورىندى. ون بەس-جيىرما ادامى تاعى بار.
ءسوزدى ءابىلقايىر باستادى. كىجىنە سويلەگەن حان تونالعان كەرۋەن جايىن ايتىپ، اق پاتشانىڭ الدىنداعى انتىمىز بۇزىلىپ، كىرەرگە تەسىك تاپپاي وتىرمىز دەدى.
— «ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرتەدى»، — دەگەن وسى. قايداعى ءبىر اشكوز سۇمىرايدىڭ قىرسىعىنان اق پاتشانىڭ قاھارىنا ۇشىرايتىن بولدىق، — دەدى.
شىننان قورقىپ كەلىپ وتىر ما، جوق قاسىنداعىلاردىڭ ۇرەيىن الا تۇسەيىن دەپ ادەيى ايتىپ وتىر ما، وزىنەن-وزى تاۋسىلا سويلەدى.
بوكەنبايدىڭ دا قارىس قاباعى الا كوزىن ايقارا جاۋىپ الىپتى. قالعاندارىندا تىرس ءۇن جوق. ءبارى كوزىنىڭ استىمەن باتىرعا قاراپ قويادى.
تيەۆكەليەۆ ولاردىڭ تىم-تىرس جاتىپ الماي، قولايسىز حاباردى ەستىگەن بويدا باستارىن قۇراپ كەلە قالعاندارىنا، ءبىر جاعىنان، ىشتەي ماساتتانىپ قالدى. دەگەنمەن، اق پاتشانىڭ ىعىنا جىعىلىپ، ونىڭ الدىنداعى ايىپتارىنىڭ ارتى سۇراۋلى بولارىن سەزىنە باستاعاندارى عوي. مۇنداي پيعىلدارىن قۇپتاۋ كەرەك. قاشان ەتتەرى ۇيرەنىسىپ كەتكەنشە ۇركىتىپ الماي، كەشىرىمدى بولعانى ءجون. قاشان ءبىرجولا مويىن ۇسىنىپ، ابدەن تاۋەلدى بولىپ العاسىن ءتار مەن تارتىپكە كوشىرىپ الساق تا، كەش بولا قويماس! سوندىقتان دا، مىناۋ ءۇرپيىسىپ كەلىپ وتىرعان قازاقتارعا باسۋ ايتقانى دۇرىس بولار.
— اسا مارحاباتتى دا شاپاعاتتى اق پاتشا ەشكىمدى جازىقسىز جازعىرىپ، اسىعىس ايىپتامايدى. كەرۋەن تونالسا، ونىڭ ءجاي-جاپسارىن تۇگەل تەكسەرىپ، انىق-قانىعىن تۇگەل ءبىلىپ العاسىن، شىن جازىقتى، شىن كىنالى كىسىلەرگە تيەسىلى جازاسىن بەرە جاتار. وعان بولا، الديار حان، ابىرجىماڭىز. ءسىزدىڭ اق پاتشاعا ادالدىعىڭىزعا ءوز باسىم ەشقانداي كۇمان كەلتىرىپ كورگەن ەمەسپىن، — دەدى.
ءابىلقايىر وڭ قولىن كوكىرەگىنە اپارىپ تاعزىم ەتتى. ەندى باتىر ءسوز الىپ، نە كورىپ، نە قويعانىن بايانداي باستاپ ەدى، بوكەنباي دۇڭك ەتە قالدى.
— باقتىباي مىڭ جەردەن تەنتەك بولسا دا، ءجۇز ەلۋ جىگىت قولمەن تۇرىپ، ەكى مىڭ كىسى ەرتكەن سۇلتانعا قاراپ قىڭق ەتە الاتىن با ەدى، ءتايىرى! وناندا بۇزاقىعا تىيىم سالۋعا تاپ ونشا زاۋقىم بولا قويمادى دەسەڭشى.
— ءيا، اق پاتشاعا «مىنە قۇران، مىنە شىنىم» دەپ انت بەرگەن ادام ونىڭ باعىنىشتىلارىنا كوزاپارا زورلىق جاساپ جاتقانداردى كورە تۇرا قاراپ قالار ما؟
— ءيا، دەسەيشى-اۋ، وندايدان كەلگەن ون تۇيە ولجامەن نەشە كۇن ابىرويىڭدى جابارمىن دەيسىڭ!
باتىر كەرۋەن توناۋعا ەشقانداي ارالاسپاعانىن، كەرۋەننىڭ جارتى جۇگىن بەرىپ، بوستاندىق الۋعا كەرۋەن باسى مەن باقتىباي وزدەرى كەلىسكەنىن، بۇل كيلىكسە، ءىستىڭ ارتى ناسىرعا شاۋىپ كەتۋى مۇمكىن بولعاندىقتان ۇندەمەي قالعانىن، كەرۋەنگە جول باستاپ كەلە جاتقان تۇرىكپەندى باۋىزداپ ولتىرەيىن دەپ جاتقان جەرىنەن، تاڭىربەردى ەكەۋى ارا ءتۇسىپ، زورعا الىپ قالعانىن ايتا باستادى. زىپ-زىلدەي بوپ سازارىپ وتىراتىن نەمە وز-وزىنەن جۇلىنىپ، كوكىرەگىن تومپەشتەپ، انت-سۋ ىشە باستادى.
— تالانعان ورىس كەرۋەنىنەن سوقىر تيىن بويىما سىڭىرسەم قارا ورمانىمنىڭ قىزىعىن كورمەيىن...
انادا انت بەرە كەلگەنىندە باسقاسىنان جەر ويىلارداي بوپ بالدەنىپ بىتكەن مىناۋ ەڭگەزەردەي قارانىڭ وز-وزىنەن قارعانىپ-سىلەنىپ، تۇلىنىن تۇتە باستاعانى تەك تيەۆكەليەۆكە قانا ەمەس، حانعا دا، قاسىنداعىلارعا دا ۇناپ وتىرسا كەرەك. ەشقايسىسى ءلام-ميم ۇندەمەدى. سول سازارعان قالىپتارى تىڭداپ وتىرا بەردى.
تيەۆكەليەۆ باتىر سۇلتانعا باسۋ ايتتى.
— مامبەت مىرزا، پاتشا اعزامعا كوڭىلىمدە زارەدەي دە ارامدىق جوعىن ايتساڭىز بولدى. ءقازىر قازاق باياعى بازارلارىنان ايىرىلىپ، قۇيىن كوتەرىپ بارا جاتقان ءبىر شارشى شۇبەرەك كورسە، قۋىپ جەتىپ ۇستارداي بوپ، ابدەن زارىعىپ وتىر. مۇنداي جوق-جىتىك جاعدايدا، ايدالادا ءوزى كەزىككەن تەگىن ولجانى قولدارىنان ءقايتىپ شىعارا قويسىن. تورت-بەس تۇيەنىڭ باسى تىركەلسە شاۋىپ بارىپ، تالاپ الىپ ادەتتەنگەن حالىق ۇيرەنشىكتى ادەتىن ءازىر ۇمىتا الماي ءجۇر. ەرتەڭ ەل اق پاتشاعا باسىبايلى قاراعاسىن مۇنداي باسسىزدىقتان تىيىلادى عوي. ۋاقىتشا بولىپ جاتقان ءىس ەكەنىن تۇسىندىرە كورىڭىز، — دەدى سۇلتان، ەلشىنىڭ بەتىن بەرى قاراتام با دەپ تاۋسىلا سويلەپ.
— جارايدى، سۇلتان، پاتشا اعزامعا ول جاعدايلاردىڭ ءبارىن جەتكىزەم.
تيەۆكەليەۆتىڭ مىنا سوزىنە ريزا بولدى ما، جوق اۋەلدە ويلاپ كەلگەندەرى سول ما، ءيىن تىرەسىپ وتىرعان كوپ جاقسى قۋانا باس يزەسىپ، جاپا-تارماعاي:
— ءبىزدىڭ حالىقتىڭ باسشىسىنان كەششەسىنە دەيىن جىلىنا اسىعا كۇتەتىن ءبىر مەرەكەسى — قۇربان ايت. ەرتەڭ — شەك، ارعى كۇنى — ايت. ءسىزدى سوعان شاقىرا كەلدىك، — دەستى.
— ايتپاقشى، — دەپ كۇلىمسىرەدى ءابىلقايىر بوكەنبايدى نۇسقاپ، — مىنا باتىردىڭ ايەلى تاعى ءبىر ۇل تۋدى. ول ايتپەن جارىستىرىپ شىلدەحانا جاساماقشى.
ەلشى ساندىعىنا قول سوزىپ، بوكەنبايدىڭ الدىنا جاڭا بوسانعان ايەلىنە ءبىر كويلەكتىك قامقا، نارەستەسىنە ەكى سوم ەلۋ تيىننىڭ ءتورت ارشىن قىرمىزى شۇعاسىن تاستادى.
قازاقتاردىڭ ومىرىندە، شىنىندا دا، ايتتان ۇلكەن قۋانىش بولمايتىنى راس بولسا راس شىعار. ەرتەڭ ايت دەگەننەن باستاپ قازاق اۋىلدارى «ايت قۇتتى بولسىن» ايتامىز دەپ ەرسىلى-قارسىلى شۇبىرا باستايدى ەكەن. ايتتاعان جۇرت ۇستىنە بار جاقسىسىن كيىپ، استىنا بار جاقسى اتىن مىنەدى ەكەن. سوسىن انا اۋىل، مىنا اۋىلدان توپ-توپ بولىپ شىعىپ، جولعا قاراسىپ، اتاسى ۇلكەن ەڭ سىيلى اۋىلدان باستاپ قىدىرادى ەكەن. ايت كۇنى ءعارىپ ەكەش ءعارىپتىڭ ءوزى قىرىق ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ شىقپاعى شارت كورىنەدى. ول كۇندەرى ءۇي بىتكەن بار دۇنيەسىن جارىققا شىعارادى. ءتور سايىن ادالباقان قۇرىلىپ، وعان سول ۇيدەگى ەڭ اسىل كيىم، اسىل جاعا ىلىنەدى. تەڭدە، كەبەجەدە جاتقان قىمبات جيھازدىڭ ءبارى الىنىپ، جۇرت كوزىنە تۇسەتىن كورنەكتى جەرگە قويىلادى. قازان بىتكەن ەرتەلى-كەش وتتان تۇسپەيدى، كىرگەن-شىققان جۇرت ەرتەلى-كەش ساپىرىلىسادى دا جاتادى. ايت كۇنى قازانى تولماعان ءۇيدىڭ ىرىسى كەم بولماقشى. ايت كۇنى كوزگە تۇسپەگەن دۇنيەنىڭ يگىلىگىڭە بۇيىرماعى ەكىتالاي.
تيەۆكەليەۆ بارعان اۋىلدارىنىڭ باس كوتەرەرلەرىنەن ايتتىڭ جاي جاپسارىن قادالا سۇراپ باقتى.
«بيىلعى ايت ءتول جاس، جەر سىز، كۇن ءالى جىلىنباعان بەيمەزگىلدەۋ ۋاقىتقا تاپ بولىپ وتىر عوي. ايت دەپ باياعى ءۇش ءجۇزدىڭ باسى ءبىر جەردە قاراتاۋ بويىندا وتىرعان كەزدەگى ايتتى ايتساڭشى! ول كەزدە انشەيىندە قۇلازىپ بوس جاتاتىن قۇبا سۇر دالا ارلى-بەرلى جوڭكىلگەن قىدىرما جۇرتتان قىزىلدى-جاسىل شالقار تەڭىزگە اينالىپ كەتۋشى ەدى. جال-جالدىڭ باسىنا جارقىراي قونعان اق جۇمىرتقا اۋىلداردىڭ ارتى قاڭتارۋلى اتتان، الدى اسۋلى قازاننان كوز تۇناتىن. ءۇي-ۇيدىڭ اراسىنا ادالباقان كەرىلىپ، ۇيگە توسەلىپ، تۇتىلىپ ۇستالعان جيھازداردان اۋىسقان دۇنيە-مۇلىكتىڭ ءبارى سوعان جايىلاتىن. قالى كىلەمدەر، جىبەك، تورعىن، پاتسايى، قىرمىزى، شۇعا — سان الۋان ماتالاردان، بۇلعىن، سۋسار، قۇندىز، تۇلكى، ءجاننات — سان الۋان اسىل تەرىلەردەن تىگىلگەن جاعالى كيىمدەر، كويلەكتەر مەن ورامالدار — ءبارى-بارى سامساپ ءىلۋلى تۇراتىن. اۋىلداردىڭ جەلكەلەرىندە التىباقان قىزىپ، قىز بەن جىگىت ءماز-مايرام كۇلكى، ادەمى انگە قارىق بولاتىن. اقساقالدار جاعى دۋ-دۋ ءماجىلىس قۇرىپ، كەۋدەسىندە جانى باردىڭ ءبارى ءبىر جادىراپ قالاتىن. وندا مىنانداي شاعىل-شاعىلدىڭ اراسىنا تىعىلىپ وتىرعان ەل كورمەيتىنسىڭ. جۇرتتىڭ ءبارى كەڭگە، كوزگە تۇسەر بيىككە ۇمتىلاتىن. اۋىل مەن اۋىل، رۋ مەن رۋ، ۇلىس پەن ۇلىس باسەكەگە ءتۇسىپ، بىر-بىرىنەن ءسان-سالتانات اسىرىپ باعاتىن. ۇلى ءجۇزدىڭ ۇلكەندەرىنە بارىپ سالەمدەسىپ، ورتا ءجۇزدىڭ دىلمارلارىمەن ءسوز قاعىستىرىپ، كىشى ءجۇزدىڭ پالۋاندارىمەن بەل سىناساتىن. ءار ۇلىس، ءار اۋىلدىڭ ءانى ەكەش اندەرىندە دە ايىرماشىلىق بولۋشى ەدى. ۇلى ءجۇز قىزدارىنىڭ قىلقىلداتىپ سالعان قىلىقتى اندەرى ورتا ءجۇزدىڭ ۇكىلى جىگىتتەرىنىڭ ۇزىلدىرە شىرقاعان نازدى اۋەزىنە قوسىلىپ، قۇلاعىڭنىڭ قۇرىشىن قاندىراتىن. سول ءبىر بال داۋرەندەي ءتاتتى ماجىلىسكە كىشى ءجۇز جىراۋلارىنىڭ قايداعى ءبىر ىقلىم زاماننىڭ وكسىك زارى مەن اشۋ-ىزاسىن ارقالاعان اششى ايعايى مەن تەپسىنگەن تەنتەك سارىنى ارالاسقاندا، الگىندە عانا بال-بۇل جانىپ، بالبىراپ وتىرعان راقات جۇزدەر بىردەن تومسارىپ، ءبىرىن-بىرى ىشىپ-جەپ بارا جاتقان ءلاززاتتى كوزدەرگە اياق استىنان شاتىناعان ايبار تۇنىپ، ارۋاقتانىپ شىعا كەلەتىن. ءۇش ارىسقا ارالاس جايىلعان ايت داستارقانىنىڭ باسىندا وتىرعاندا ۇشەم تاپقان ءبىر ەنەنىڭ ءۇش بالاسىنداي وسى ءبىر ءۇش اۋىلدىڭ ءماجىلىس ەكەش ءماجىلىسى دە تەك ءبارىنىڭ باسى قوسىلىپ، تۇگەل وتىرعاندا عانا بار قىزىق، بار كوركىمەن قۇلپىرا قىزاتىنداي كورىنەتىن، ال ۇشەۋىن ءۇش جاققا ءبولىپ جىبەرسەڭ، الگى قىرىق قۇلپىرعان جىلتى مەن شىرايى، كوركى مەن اجارى اياق استىنان جۇدەپ-توزىپ شىعا كەلەتىن سەكىلدەنەتىن، كەشەگى الدى دارقان، ارقاسى جازىق كەڭپەيىلىڭ — قوي اۋزىنان ءشوپ الماس كونتەرى مومىنعا، جىگەرسىز ىنجىققا، كەشەگى قىزىلسوزدەن ءتۇيىن تۇيگەن كەمەڭگەر ءدىلمارىڭ — انشەيىن جاعىن ساۋىپ زار قاقساعان ارزىمسىز بادىككە، كەشەگى ەركە شورا ەرىڭ — ءوز جاعاسىن ءوزى جىرتىپ، كورىنگەنگە كوز الارتقان ارسىز ۇرىنشاققا اينالىپ شىعا كەلەر-دى. قازاقتىڭ اجارى مايدان دالاسىندا ءۇش جالاۋى قاتار جەلبىرەگەندە، قاراشوقىدان ءۇش جۇيرىگى قاتار ورالعاندا، داستارقان باسىندا ءۇش تارابىنىڭ ءانشى، كۇيشى، ءدىلمارى قاتار وتىرعاندا كىرەدى ەكەن عوي. ۇشەۋدەن بىرەۋ قالىپ قويعاندا، كورەر كوزگە جۇدەپ، ءبىر ۇپايى كەم ءتۇسىپ شىعا كەلەتىن جۇرتتىڭ ۇشەۋى ءۇش جاققا قاڭعىپ جەكە-جەكە كەتكەن كەزىندە قاي تويى وڭىپ، قاي ايتىنىڭ شارشىسى تولاتىن ەدى! بيىلعى ايتتىڭ ايتەۋىر ايت دەگەن اتى عانا عوي. شىركىن، مىناۋ تۇرىمتاي تۇسىنا، بالاپان باسىنا توز-توز بوپ جۇرگەن قيلى زامان دا ءوتىپ، ءۇش ارىس قايتادان قاتار كوشىپ، قاتار قونار كۇن تۋسا، ناعىز ايتتى كورەر ەدىڭىز. ءبىراق، وعان دەيىن كىم بار، كىم جوق. ونداي زامان قايتا تۋعاندا دا ۇيىتقىسىن ءبىر شايقاپ العان ەلدىڭ ساباسى باياعىداي بوپ ۋىزداي قاتا قالا ما، جوق تاۋدا تۋىپ، تاستا ءوسىپ، اعايىننان باسقا ءوسىپ بەت-بەتىنە بي بولىپ قالعان جات باۋىر كەيىنگى ۇرپاق باياعى جول-جورانىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، مىناۋ ازعان زاماننىڭ ارسىز پىسىقتارىنىڭ كەرىن ۇستاپ، بىر-بىرىنە بۇتا تۇبىنەن بۇقپانتايلاپ وق اتىپ، ءبىرىن-بىرى اياقتان شالىپ، ولاق قاتىن ۇيىتقان ايرانداي قۇس-قۇس ىدىراپ، باستارى بىرىكپەي قويا ما!»
اسارىن اساپ، جاسارىن جاساپ بوپ قالعان كاريالار ايت تۋرالى سۇراساڭ، مىنە، وسىلاي زارلانا سويلەيدى.
سوعان قاراعاندا بۇل حالىقتىڭ باياعى بولعان-تولعان كەزىندەگى ايتتارى مىنا بيىلعى ايتتارىنان الدەقايدا قىزىق، الدەقايدا سالتاناتتى وتەتىن بولسا كەرەك. ال، تيەۆكەليەۆتىڭ سەرىكتەرى وسى ايتتارىنىڭ وزىنە اۋىزدارىن اشىپ، كوزدەرىن جۇمدى. اسىرەسە، سەرگەي كوستيۋكوۆتە ەس جوق. قاي ۇيگە كىرىپ بارسا دا، جاعالاي جايىلىپ قويعان قىزىلدى-جاسىل جيھازدى كورىپ: «نەتكەن تاماشا! تاپ مۇنانداي بوياۋلار تاسقىنىن ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن! مىنا كوشپەندىلەر ادەمىگە نەتكەن اۋەس! نە ۇستاپ، نە تۇتسا دا الەكەيلەپ-كۇلەكەيلەپ باعادى ەكەن!» — دەپ تاڭداي قاعادى. ال، ونىڭ قاسىنان ەكى ەلى شىقپايتىن سيدور ساپايەۆ تا نە كورىپ، نە ەستىسە دە، اۋىزى جالپىلداپ ءبىر سويلەپ قالادى. ءبىراق، ول كوستيۋكوۆتاي جەتى اتاسىنا جەتى جۇرتتىڭ قانى ارالاسقان «ءىلىم سوققان» تۇقىمنان ەمەس، وگىز ايداپ، سوقا ۇستاعان ءتۇس شارۋانىڭ ۇرپاعى-تۇعىن. سوندىقتان دا ونىڭ ماقتاعانى مەن تاڭدانعانى دا كوستيۋكوۆتىڭ ماقتاعانى مەن تاڭدانعانىنا اتىمەن ۇقسامايدى. ول: «بۇل شىركىندەردە ەس بولسايشى، ءسىرا! كەز كەلگەن جالباتىماعىڭ ەرىنىڭ قاسىن كۇمىستەن قاقتاعان، كەز كەلگەننىڭ باسىندا نە تۇلكى، نە سۋسار بورىك، كىسەسىنىڭ ءوزى ساپ كۇمىس! سوندا ول شىركىندەر وزدەرىنەن گورى استىنداعى ەرى، قولىنداعى قامشىسى، بەلىندەگى بەلبەۋى، باسىنداعى بوركى قىمباتىراق ەكەنىن بىلە مە ەكەن!» — دەپ ءماز بولادى.
نە دە بولسا، ايتتىڭ بولعانى جاقسى بولدى. توي دەگەندە قۋ باس دومالايدى دەپ سانايتىن جۇرت بۇندايداعى ءجۇرىستى تەرگەپ-تەكسەرىپ جاتپايدى ەكەن. ەلشىلىكتەگى ورىستار مەن باشقۇرتتار توپ-توپ بوپ ايتتاپ، ءبىراز اۋىلدى ءسۇزىپ شىقتى. بۇرىن وڭاشادان-وڭاشا قامالىپ جاتقاندا كورە الماعان كوپ نارسەنى كوردى، بايقاي الماعان كوپ نارسەنى بايقادى. ولارعا قازاق اۋىلدارىنىڭ دا كوزى ۇيرەنەيىن دەدى. ىلعي مويىنىن كوككە سوزىپ، قول-اياعى ەرەڭ-سەرەڭ ەتىپ كوستەڭدەي باسىپ كەلە جاتاتىن سەرگەي كوستيۋكوۆكە «سارى تايلاق» دەپ ات قويىپ الىپتى. ال سىناپتاي سۋسىلداپ بىرەسە و جاعىڭنان، بىرەسە بۇ جاعىڭنان شىعىپ، شىرق ءۇيىرلىپ تۇراتىن سۇڭعاق بويلى، اق قۇبا ءوڭ، جىلماڭ ءتوس جىگىت يۋماش «ۇرى تازى» اتانىپتى. ول ەكەۋىنىڭ سوڭىندا تالتاڭداپ كەلە جاتار دومالاق قارىن، كەلتە اياق شارتىك ساپايەۆقا «بالپاق» دەگەن ايدار تاعىلىپتى.
كوستيۋكوۆ پەن ساپايەۆتىڭ كوزى جۇيرىك بولسا، يۋماشتىڭ قۇلاعى جۇيرىك. قۇدايدىڭ ەستىمەسىن ەستىپ كەلەدى. قالعان نوكەرلەرىنەن گورى وسى ۇشەۋى ولجالى ورالعىش. قاي اۋىلعا بارىپ كەلسە دە، تيەۆكەليەۆكە ءبىر ءشاي ءىشىم ۋاقىت ايتار اڭگىمە تاۋىپ قايتادى. ءبىرى ايتىپ بولعانشا ەكىنشىسىنىڭ تاعاتى جەتپەي تىقىرشىپ بىتەدى. انشەيىندە سوزالاڭداپ قيمىلداپ بولمايتىن كوستيۋكوۆ كورگەن-بىلگەنىن ايتۋعا كەلگەندە ىلعي قاسىنداعى ەكى سەرىگىنىڭ الدىن وراپ كەتەدى.
ەرتەڭ ايت دەگەن كۇنى ىلعي حان اۋىلىنان ءبىر جال الىس وتىراتىن تولەبايدىڭ اۋىلىنا زەردەباي زەرگەرگە بارىپ قايتقان كوستيۋكوۆ تابالدىرىقتان اتتاي سالا تاڭدايىن تاقىلداتا باستادى.
— اپىراي، ادامدا دا مۇنداي سۇلۋ بولادى ەكەن-اۋ. بەتى قانداي اپپاق! كوزى قانداي قاپ-قارا! توستاعانداي-اۋ، توستاعانداي. كوزىنەن ۇشقىن ۇيات، يمان توگىلىپ كەتەردەي بوپ مولدىرەپ تۇر-اۋ، مولدىرەپ تۇر! بۇلتيعان ەتتى ەرىندەرى ماي ايىنىڭ قىزعالداعىنداي ۇلبىرەپ تۇر! قاز مويىن، ارشىن ءتوس! كورەرگە كوز كەرەك. قۇم مەن جەلدىڭ ورتاسىندا شاڭ-شاڭ بوپ كوشىپ جۇرگەن قاراقۇرىم كيىز بەن ءشيدىڭ اراسىندا دا مۇنداي پەريزاتتار تۋادى دەپ كىم ويلاعان! مەن كىرىپ بارعاندا تاعى كيىكتەي سىرتقا اتا جونەلدى! اتتەڭ، ەڭ بولماسا، ءسال كىدىرە تۇرساشى!
— ءسال كىدىرگەندە نە ىستەيتىن ەڭ؟ — دەدى وسىنداي بولىمسىز حابارعا بولا بوسقا ۋاقىت الىپ وتىرعان كوستيۋكوۆكە جىنى كەلىپ وتىرعان يۋماش.
— كوزى قاراۋىتىپ جۇرگەن مۇنداي نەمە تارپا باسسالماي تۇرعاندا قۇتىلىپ كەتكەن ول ءوزى اقىلدى قىز ەكەن، — دەدى ساپايەۆ كوزىن قىسىپ، مۇرتىن سىلاپ.
كوستيۋكوۆتىڭ ءبىر نارسەگە تاڭداي قاتا بولىپ تالىپ ءتۇسۋى قانداي وڭاي بولسا، جوقتان وزگەگە وكپەلەي سالۋى دا سونداي وڭاي-تۇعىن. ساپايەۆ پەن يۋماشقا قولىن ءبىر-بىر سىلتەپ بۇلتيىپ وتىرىپ قالدى. يۋماشقا دا كەرەگى سول، ەرىنى ەرىنىنە جۇقپاي جالپىلداپ سويلەي جونەلدى.
— اناداعى قازاقتار تونايتىن كەرۋەننىڭ باسشىسى اسكەري ۇلىق ەكەن. ونى پاتشا اعزام ارال تەڭىزىنىڭ ماڭىندا جۇرگەن سىزبەن جولىق دەپ جىبەرىپتى. باتىر سۇلتاندى جاقتايتىندار سىزبەن ۇشىراسا الماسىن دەپ ادەيى توناپتى. ونىڭ مىنا سوزىنە تيەۆكەليەۆ تۇگىلى الگىندە عانا وكپەلەپ، ەندى كورمەستەي بولىپ وتىرعان كوستيۋكوۆتىڭ ءوزى قۇلاعىن تۇرە قالدى. ەلشىنىڭ بىردەڭەگە ابىرجىعاندا قان ويناپ شىعا كەلەتىن ءجۇزى اياق استىنان كۇرەڭىتىپ سالا بەردى.
— ال، سەن نە ايتاسىڭ؟ — دەدى ساپايەۆقا.
— مەن كەشە حان وردانىڭ قىزمەتشىلەرىنە ناسىباي سۇراي بارىپ ەدىم، مالايلار جاتاتىن شوشالادا كيىز جاماپ وتىرعان ءبىر بويجەتكەننىڭ ۇستىنەن شىقتىم. ۇستىندە تۇگى قىرىلعان ماقپال بەشپەنت. باسىندا بوياۋى وڭىپ كەتكەن شارقات ورامال. قىر ارقاسىنا جارىسا قۇلاعان بىلەمدەي-بىلەمدەي ەكى بۇرىمى كوزىمە وتتاي باسىلدى. ءبىزدىڭ ورىس بويجەتكەندەرىنىڭ التىنداي جارقىراعان جۋان بۇرىمى. ءتىل قاتىپ ۇلگەرگەنىمشە بولمادى، سىرتتان حاننىڭ تولەڭگىتى كىرىپ كەلدى. «ىشىندە ەركەك وتىرماعان ۇيگە كىرۋگە بولمايدى. تامىر، باسىڭ پالەگە قالادى»، — دەپ قولتىعىمنان ۇستاپ، سىرتقا سۇيرەلەي جونەلدى. قازان-وشاق باسىنداعى ەركەكتەرگە بارىپ، ناسىباي اتىپ، ءبىرازدان سوڭ سولارعا ەرىپ، شوشالاعا قايتا باس سۇقسام، الگى بويجەتكەن ۇشتى-كۇيلى جوق، — دەدى.
ەلشىنىڭ كوگىلدىر كوزىنەن ءبىر جۇمباق ۇشقىن جارق ەتە قالدى.
— مىناۋىڭ ءبىر ويلاناتىن ءجايت ەكەن. بوسقا جۇرمەي، بارعان اۋىلدارىڭدا ورىس تۇتقىندارى جوق پا ەكەن، قاراي جۇرىڭدەر. ال، الگى قىز ەندى قايتىپ كوزگە تۇسپەس پە ەكەن، بايقاپ باعىڭدار. ءبىراق، حان توڭىرەگىنە سەزدىرىپ الماڭدار. ول جايىندا ونىمەن كەيىن سويلەسەرمىز، — دەدى.
تيەۆكەليەۆتىڭ كوكىرەگى قوس شانشۋ قادالعانداي سىزداپ قويا بەردى. ايتقا شاقىرعان ۇيلەردە دە توڭىرەگىنە كوز جۇگىرتىپ، قۇلاعىن ءتۇرىپ باقتى. بوكەنبايدىڭ ۇيىندە دە، ەسەتتىڭ ۇيىندە دە، قۇداينازاردىڭ ۇيىندە دە، حان وردادا دا الگى قىزمەتشىلەرى ايتىپ كەلگەن اڭگىمەلەردەن ەشقانداي نىشان بايقالمادى. ول اۋىلداردىڭ وشاق قاسىندا، كۇل باسىندا جۇرگەن ادامدارىنىڭ اراسىنان شاشى سارى، كوزى كوك ەشكىم شالىنا قويمادى.
بۇيىعى دالانى ءبىر دۇرلىكتىرىپ ايت تا ءوتتى. اۋىل-اۋىلداعى توپ-توپ اتتىلار تارادى. قوسىنا كەپ اناداعى قىزمەتشىلەر ايتقان حاباردى ساراپقا سالىپ وتىرعان تيەۆكەليەۆتىڭ كوڭىلىندە نە بارىن ءبىلىپ قوعانداي، ءدال توعىزىنشى اپرەل كۇنى ۋفادان ساۋ ەتىپ جەتى اتتى كىسى جەتىپ كەلدى. قاسىندا التى سەرىگى بار مىڭ بولىسىنىڭ تۇرعىنى ماۋلەت ىلىمبەتوۆ. سىڭسي سويلەيتىن سەكپىل بەت باشقۇرت جىگىتتى ۆويەۆودانىڭ ءوزى جۇمساپتى. شالبارىنىڭ بولتىرلىگىنە ءبىر قابات ماقتانىڭ استىنان قايىپ تىگىپ بەرگەن استىرتىن حات اكەلدى. وندا سىرتقى ىستەر كوللەگياسى تيەۆكەليەۆكە ارال تەڭىزىنىڭ ماڭىندا ارتيللەريا پولكوۆنيگى گاربەر مىرزامەن جولىعىسۋدى، ءارى قاراي گاربەر مىرزا اپارعان نۇسقاۋ بويىنشا ارەكەت جاساپ، كەرۋەنگە ىلەسىپ بۇحارا مەن حيۋاعا بارۋدى، ول ەكى حاندىقتى بيلەۋشىلەرمەن روسسيانىڭ قول استىنا ءوتۋ تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزۋدى تاپسىرىپتى. انەۋگۇنگى سۋماقاي يۋماشتىڭ ايتقانى اۋماي-توكپەي كەلدى دە قويدى. تونالعان كەرۋەن سول پولكوۆنيك گاربەردىڭ كەرۋەنى بولىپ شىقتى. ول قايدا؟ قايتادان استراحانعا قايتىپ كەتتى مە، جوق العان باعىت-تارىمەن حيۋاعا تارتتى ما — بەلگىسىز. سىرتقى ىستەر كوللەگياسىنىڭ نۇسقاۋى بۇنىڭ قولىنا تيمەي جاتىپ جۇزەگە اسپاي قالدى. ونىمەن جولىعىسپاق تۇگىلى قۇم اراسىنداعى ەلشىلىكتەن اتتاپ شىعا الماي وتىرىسى مىناۋ...
سوندا اناداعى باتىر سۇلتاننىڭ كوزىنىڭ جاسىن كول ەتىپ سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولىپ سويلەگەنى انشەيىن كولگىرلىك ەكەن عوي! قاسىنداعى قازاقتاردىڭ ونىڭ ايتقانىنا سەنبەي قىزاراقتاپ باعۋلارىندا ءبىر ءمان بار ەدى-اۋ! توڭىرەگىنە ماناۋراي كوز تاستاپ اكىرەڭدەپ سويلەيتىن بەتى-اۋىزى بەلدەي سۇلتاننىڭ وسىنشا قۋلىق قاي جەرىنە سىيىپ ءجۇر؟ اڭگىمەسىنە قاراساڭ — اكىرەڭدەگەن ءاۋپىرىم. بەت-اۋىزىنا قاراساڭ — نە ايتساڭ دا، شامالىدا مىڭعىرىنا دىڭعىر ەتە قويماس تا ماۋباس. ءجۇرىس-تۇرىسىنا قاراساڭ — ۇيقىدان جاڭا تۇرعانداي ەنجار. ەندەشە، ودان مۇنداي قۋلىق ءقايتىپ شىعادى؟ ال، الگى وقيعاعا ەشقانداي ارالاسى جوق دەيىن دەسەڭ، اۋىلدان بىرگە اتتانعان باقتىباي جول-جونەكەي نەگە ءبولىنىپ كەتەدى؟ ءبولىنىپ كەتكەسىن، ايدالاداعى كەرۋەنگە جولىعىپ، الاتىنىن الىپ، جونىنە تايىپ تۇرماي، ماڭعىستاۋ اسىپ كەتكەن باتىرلاردىڭ قايتىپ كەلۋىن نەگە توسادى؟ پالەن كۇن بويىنا جالىنىپ-جالپايعانعا كونبەگەن باقتىباي باتىر مەن تاڭىربەردىنىڭ ايتقانىنا نەگە كونە سالادى؟ ەگەر، ول، باتىر سۇلتان ايتقانداي، ايدالادا جولىققان كەرۋەندى اق پاتشاعا ەشقانداي قاستاندىق ويلاماستان، ۇيرەنشىكتى ادەتتەرىنە باسىپ، ءپاتۋاسىزدىقتارىنان جاۋلاپ العان بولسا، قايتىپ كەلە جاتىپ، مۇنىڭ قوسىنىڭ قاسىنان: «قاپ بالەم، توقتاي تۇر، كوپ ۇزاماي كوكەڭە كورىستىرەمىز»، — دەپ نەگە قوقيلانىپ قيقۋلاپ وتەدى؟ ول دا، باتىر سۇلتان ايتقانداي، پارىقسىز كىسىنىڭ داراقىلىعى ما؟ جوق، داڭعويلىق پەن داراقىلىقتان گورى استىرتىن قاستاندىققا كەلىڭكىرەيتىن سەكىلدى. ونداي ءىستىڭ باسىندا باقتىبايداي ءبىر رۋ، ءبىر اۋىلدىڭ باسشىسى قايدان ءجۇرسىن؟ قوماقتى ءىستىڭ باسىندا جۇرۋگە قوماقتىراق دارەجە كەرەك ەمەس پە؟! ەندەشە، بۇل شارۋاعا باتىردىڭ ەشقانداي ارالاسى جوق دەگەن ءجاي انشەيىن ءسوز. اناداعى باقتىبايدىڭ وندىرشەگىن سوزىپ، وڭەشىن جىرتىپ ايقاي سالعانىنا قاراعاندا، بۇل الگىندەي قاستاندىقتىڭ تەك باسى عانا... شىن زوبالاڭ الدا... باتىر سۇلتان دا اتىن تاناۋلاتىپ تەگىن كەلىپ جۇرگەن جوق. ەرتەڭ باستالىپ كەتكەلى تۇرعان زوبالاڭعا ءوزىنىڭ ەشقانداي قاتىناسى جوق بوپ كورىنۋى ءۇشىن ادەيى كەلىپ ءجۇر. ەندەشە، ول ءبارىن بىلەدى. ءبارى سونىڭ ايتۋىمەن، سونىڭ باسقارۋىمەن بولىپ جاتقان شارۋا. ءبىراق، ول استراحاننان كەرۋەن شىققانىن قايدان بىلەدى؟ ونىڭ مۇنىمەن جولىقپاق ەكەنىن قايدان بىلەدى؟ بۇنىڭ ار جاعىندا جاتقان مىناۋ ۇشان دالادا قايدان بولدى، قايدان كەزىكتىسى جوق كەزدەيسوقتىق پا، جوق الدىن الا ويلاستىرىلعان، قاپىسىز قامداستىرىلعان قاساقانا ارەكەت پە؟
انادا عوي، قارسى پارتيا قىس ورتاسىندا حان وردا مەن ەلشىلىكتى شاۋىپ الامىز دەپ ەلدى دۇرلىكتىرىپ جاتىپ، سۋ سەپكەندەي تىيىلا قالدى؟ ارتىنان جيىلعان قولدىڭ جەر تۇبىندەگى قاراعان تۇرىكپەندەرىنە جورىققا اتتانىپ كەتكەنى ءمالىم بولدى... سونىڭ ءبارىن تەگىن ىستەمەگەن ەكەن عوي! «ەرتەڭ شاۋىپ الامىز!» دەپ بۇلاردى قورقىتىپ، وزدەرىنىڭ الىس جورىققا ازىرلەنىپ جاتقانىن جاسىردى. ەسەپتەپ قاراعاندا، ول تۇس الگى كەرۋەننىڭ ءالى استراحاندا جۇرگەن كەزىنە تۇستاس كەلەدى. سوندا پولكوۆنيك گاربەر ساپارىنىڭ ءمان-جايى باتىر سۇلتانعا باستالماي جاتىپ-اق بەلگىلى ەكەن-اۋ! بۇل مۇمكىن بە؟ نەگە مۇمكىن بولماسىن! ورىستىڭ بۇحارا مەن حيۋاعا قارسى قانداي جورىعىنا دا نە تۇرىكپەن، نە قالماق ارالاسادى، سولاردىڭ دالاسى ارقىلى ءوتىپ، سولار جول كورسەتۋشى بولادى! باتىرعا دا حابار سولار ارقىلى جەتكەن. جەر تۇبىندەگى تۇرىكپەندى شابۋعا كەتكەن قازاق قولىنىڭ جول-جونەكەي جولىققان ورىس كەرۋەنىنىڭ ەكى ءجۇز ەلۋ تۇيە جۇگىنەن باسقا ولجاسى جوق دەيدى. سوندا ولاردىڭ تۇرىكپەندى شاپقانى انشەيىن ءجاي اڭگىمە بوپ شىقپاي ما! دەمەك، بۇلارعا گاربەر كەرۋەنىنىڭ حابارىن جەتكىزگەن تۇرىكپەندەر! الگى كەرۋەن باستاپ كەلە جاتقان تۇرىكپەندى الا كەلۋلەرى دە تەگىن ەمەس! جوق، باتىر سۇلتان تاپ اناۋ ايتقانداي قۋلىعىنا نايزا بويلاماس سۇم ەمەس ەكەن. ونىڭ بارلىق جوسپارى ولاق قاتىننىڭ كوكتەگەن كورپەسىنىڭ تىگىسىندەي مەن مۇندالاپ كورىنىپ تۇرعان جوق پا!
جارايدى، باتىر سۇلتان تۇرىكپەندەردەن حابار الىپ تونايتىن كەرۋەنىن تونادى دەلىك، پولكوۆنيك گاربەردىڭ مۇنىمەن جولىقپاق جوسپارىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى دەلىك. ەندەشە دەگەنىنە جەتتى ەمەس پە؟ ولاي بولسا، الگى باقتىبايدىڭ: «توقتاي تۇر، بالەم، كوكەڭە كورىستىرەمىز!» — دەپ كوكىپ جۇرگەنى قاي قىلىعى؟ سوندا نە ىستەمەك! ءبىر قۇتىلىپ كەتەتىن جەرىڭنەن قاعىلدىڭ؟ سىرلىباي مەن ءبابيدىڭ امالىن تاپقانىڭمەن، ءبىزدىڭ امالىمىزدى تابا المايسىڭ، ەندى سەنىڭ تاعدىرىڭ ءبىزدىڭ قولىمىزدا!» — دەگەنى مە؟ ەندەشە بۇنىڭ كوزىن تەزىرەك قۇرتىپ تىنۋعا اسىعادى دەسەيشى. بۇرىنعى بىرەر جالدىڭ استىندا جاتىپ قوقان-لوقى جاساعاندارىن قويىپ، اشىق شابۋىلعا كوشپەكشى ەكەن عوي. اشىق شابۋىلعا شىعاتىن بولسا، باتىر نەگە وسىنشا مايموڭكەلەيدى؟ الدە ەرتەڭ اق پاتشانىڭ الدىندا كوپ قولجاۋلىقتارىنىڭ ءبىرىن ۇستاپ بەرىپ، ءوزى امان قۇتىلىپ كەتكىسى كەلە مە ەكەن؟ سوندا باتىرعا بۇدان نە تۇسەدى؟ ەلشىنىڭ وپاتقا ۇشىراعانى — ءابىلقايىردىڭ ابىرويدان ايرىلعانى! وعان كەرەگى دە سول. «قايناعاسىنىڭ ورنىنا حان بولعىسى كەلەدى»، — دەپ بوكەنباي انادا ايتپاپ پا ەدى! وعان حان بولۋدىڭ قاندى جولىنان باسقا قانداي جولى قالدى! سوعان باس تىككەن عوي...
ەندەشە، مىنا حابار ءابىلقايىر مەن بوكەنبايعا دا جەتىپ جاتقان شىعار. ولاردىڭ نە ويلاعانى بار ەكەن. ۋفادان كەلگەن باشقۇرتتار كەشە ۇلىستارىنىڭ ۇستىمەن ءوتتى. حابارشى شاپتىرماسا دا، كەلەر. بەيساۋات جۇرگىنشىلەر كوزدەرىنە تۇسپەدى دەيسىڭ بە؟
ايتقانىنداي-اق، ەرتەڭىنە اۋىلدىڭ جەلكەسىندەگى شاعىلدىڭ ار جاعىنان قاۋقىلداسقان كوپ داۋىس شىقتى. قاسىنا ءبىر توپ بيلەر ەرتكەن ءابىلقايىر مەن بوكەنباي ەكەن.
كەلە سالا:
— كەشەگى ۋفادان كەلگەن باشقۇرتتارىڭ نە ايتادى؟ اناداعى ماسكەۋگە كەتكەن ەلشىلەردەن نە حابار بار؟ — دەپ سۇرادى.
اسىرەسە، بوكەنباي قادالا قارادى. حاننان ەلشى بوپ كەتكەن باقاي باتىر سونىڭ تۋعان بالدىزى دەپ ەستىپ ەدى. سونى ۋايىمداپ وتىر ما ەكەن...
— ەلشىلەر امان-ەسەن جەتتى. اق پاتشانىڭ قامقورلىعىنداعى كىسىنىڭ نەدەن ۋايىمى بولۋشى ەدى. جاعدايلارى جاقسى دەيدى.
بوكەنبايدىڭ سىنىق قاباعى جازىلا قويمادى.
— جاقسى بولعانى دۇرىس قوي، — دەدى ەرىنىنىڭ ۇشىمەن سالعىرت كۇبىرلەپ. اڭ-تاڭ تيەۆكەليەۆ حانعا قارادى.
— قازاقتار مەن باشقۇرتتار تاعى دا شەكىسىپ قالىپتى دەگەن نە ءسوز؟ — دەپ سۇرادى ءابىلقايىر.
— ءبىر توپ اڭ اۋلاي جۇرگەن باشقۇرتتارعا قازاقتار ءتيىسىپ، اۋلاعان اڭدارىن تارتىپ اپ، جيىرما شاقتىسىن جارالاپ، استىنداعى اتتارىن ايداپ كەتكەن كورىنەدى. ىشتەرىندە مەرت بولعاندارى دا بار دەسەدى. ءبىرازىن تۇتقىن قىپ اكەتىپتى.
حان باسىن شايقادى.
— بولماعان شارۋا ەكەن. ءبىراق مامىرداعى قۇرىلتايعا دەيىن ەشتەڭە ىستەي المايمىز. سوندا تەنتەك-تەلىلەرىڭدى تىيىپ، باشقۇرت جاعىنىڭ شىعىنىن قايتار دەپ ورتا ءجۇز بيلەرىنە شارت قويارمىز.
حان قاسىنداعى قازاقتاردىڭ دا قاباعى تۇسىڭكى. كەشەگى ايت كۇندەرگى اڭقىلداعان جاعاسى جايلاۋ جايبىراقات كىسىلەرگە ۇقسامايدى. ءبارى دە ماڭدايلارىن شىتىنىپ تۇنجىراي قالىپتى.
ەلشى ەندى نە دەر ەكەن دەپ جۇزدەرىنە ءۇڭىلىپ ەدى، ءبىراز وتىرىپ بارىپ، بوكەنباي سويلەدى:
— مامبەت مىرزا، — دەدى. — اناداعى كەرۋەننىڭ جاعدايى ءبىزدىڭ دە قابىرعامىزعا قاتتى باتىپ ءجۇر. ءبىراق، بولار ءىس بولىپ قويدى. الگى ەكى ءجۇز ەلۋ تۇيە جۇك تە تاپ ەشكىمنىڭ قابىرعاسىن جابا الماس. سونى تاپتىرىپ بەر دەپ ءسىز دە ەشكىمگە سالماق سالماڭىز. ونسىز دا جەل قۋىق، قوس ۇرەي جۇرتپىز عوي. «كەرۋەنىمدى توناپسىڭ، دۇنيەمدى تاۋىپ بەر» دەسەڭ، قۇلاعىمىز شەكەمىزگە سەكىرىپ، نە ىستەپ، نە قوياتىنىمىزدى كىم ءبىلىپتى؟ زارەمىزدى الماي تۇرا تۇرىڭىز. ەتىمىزدى ۇيرەتەيىك. قارالاي قاشقاقتاپ جۇرگەندەردىڭ بەتى بەرى قاراسىن!
ەلشى اڭىرىپ قالدى.
— وعان ءسوز بار ما! انادا كەلىستىك ەمەس پە! اق پاتشا انىق-قانىعىنا جەتپەي ەشقانداي شارا قولدانبايدى. وعان بولا ۋايىمداماڭىزدار؟
حان مەن بوكەنباي بۇل سوزىنە ونشا سەلت ەتە قويمادى. قالعاندارىنىڭ ماڭدايى جازىلىپ سالا بەردى.
حان مەن بوكەنباي اتتانىپ كەتكەسىن دە تيەۆكەليەۆ كوپ ويلاندى. بۇل ەكەۋىنىڭ بۇل ءجۇرىسى قاي ءجۇرىس؟ قاباقتارى نەگە ءتۇسىپ كەتكەن؟ الدە قارسى پارتيانىڭ انادا باسىن قايتارعانداي بولعان قىزىل قۇرتى تاعى دا قىبىرلايىن دەگەنى مە! قۇلاعىنا باقتىبايدىڭ اناداعى اق پەن قىزىلدىڭ اراسىنداعى اجەپتارقى داۋسى كەلگەندەي بولدى. «شوقىنشىق نوعاي! توقتاي تۇر، بالەم! كوپ ۇزاماي كوكەڭە كورىستىرەرمىز!»
ايت وتكەلى سەرگەي كوستيۋكوۆ ۇستا زەردەبايدىڭ قاسىنان شىقپايتىن ادەت شىعاردى. ءابىلقايىر تاعى دا ءبىر قارىنداسىن ارالدىقتاردىڭ حانىنا ۇزاتاتىن بولىپ ورداسىنا ۇستالاردى، زەرگەرلەردى، شەبەرلەر مەن ىسمەرلەردى جيا باستادى. قاي اۋىلعا بارسا دا، ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ، ارالاسىپ كەتپەي، ۇرىككەن تورعايداي وقشاۋ وتىراتىن كىرمە زەردەبايدىڭ ءتورت قانات جاپپاسى ابىر-سابىر حان اۋىلىنىڭ ەلشىلىك جاق شەتىن الا تىگىلدى. تالاي بايدىڭ ءۇيىن جيھازداپ، تالاي بيكەشتىڭ ءۇستىن اشەكەيلەپ اتاعى شىققان زەرگەردىڭ الدىنا مال تۇسپەيدى ەمەس، ءبىراق سول باياعى ءتورت قانات شاتپا، كوك الا ءتۇتىن، ابەقوڭىر كۇنكورىس. سوعان شەبەردىڭ ءوزىنىڭ دە، ايەلىنىڭ دە ابدەن ەتى ۇيرەنىپ العان. زەردەباي ەندى زەرگەر بولعاسىن كورىك باسپاي، سەكسەۋىل بىقسىتپاي، تىق-تىق بالعا سوقپاي قايدان وتىرسىن! ال، ايەلى جاڭىل ۇستانىڭ جىل سايىن تاۋىپ جاتقان قارايعان مالىن كورىپ، ۇيگە جاراتۋدى، ۇستىنە جاراتۋدى بىلمەيدى. قاشان كورسەڭ، ءۇيدىڭ ىق جاعىندا جالبا-جۇلبا جابىندىنىڭ استىندا ءجۇن ساباپ، تەرى شەلدەپ وتىرعانى. ول ءجۇن، ول تەرىنىڭ دە قايدا كەتىپ جاتقانى بەلگىسىز. ءتورت قانات قوڭىر ءۇيدىڭ ۇزىك-تۋىرلىعى سول باياعىسىنشا ىلىم-سىلىم، ءتورى — سول باياعىسىنشا تىرداي جالاڭاش، قاق ورتاعا توسەي سالعان جۇقا جالاڭ الاشا قاشان كورسەڭ دە، كوك دولى قاتىننىڭ ماڭدايىنداي جيىرىلادى دا جاتادى. كىرە بەرىسكە توسەلگەن تۇلاقتىڭ بەتى-جۇزى قىل-قىبىردان كورىنبەيدى.
مىناۋ تۇيە-قازدىڭ ەركەگىندەي قوقيعان ورىس جىگىت سوندا دا وسى ۇيدەن شىقپايدى. قاق توردەگى جالعىز الاشاعا كولدەنەڭ ءتۇسىپ اپ، زەردەبايدىڭ ءىش پىستىرار جىبىر-جىبىر قيمىلىنا قارايدى دا جاتادى. قالتاسىنان قاعاز شىعارىپ، الدەنەلەردى شيمايلاي باستايدى. تىق-تىق بالعا سوعىپ وتىرعان زەردەباي دا قاق توردە ەتپەتتەپ جاتىپ اپ، قاعاز شيمايلاعان ورىس جىگىتكە كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويادى. ەكەۋى دە تاڭدايلارىن قاعىسادى. ورىس جىگىتى مىناۋ قارا بۇجىر قازاقتىڭ مىناداي وت باسىندا بىقسىپ وتىرىپ، قايداعى ءبىر بولماشى قۇرالدارمەن نە كەرەمەت سۇلۋلىق جاساي الاتىن اسقان ونەرىنە تاڭ قالسا، زەرگەر اياق-قولىن الدىنا سىيعىزا الماي جۇرگەن مىناۋ ەرەڭ-سەرەڭ جىگىتتىڭ سەكسەۋىلدىڭ شىرپىسىنداي ەبەدەيسىز ساۋساقتارىنىڭ اراسىنا قىستىرىلعان انەبىر سيقىر تاياقشانىڭ ۇشىنان ءتۇسىپ جاتقان شيمايلارعا قايران قالادى. بۇنىڭ مانادان بەرى كوزىنىڭ مايىن سارقىپ، يتشىلەپ وتىرىپ ازەر جاساپ شىعارعان جۇزىگىن، نە القاسىن ول الگى سيقىر تاياقشاسىنىڭ ۇشىن تورت-بەس قوزعاپ اينىتپاي سالا قويادى. وعان تاڭعالماعاندا، قولىنان ءتىرى ادام جاساۋدان باسقانىڭ ءبارى كەلەتىن زەردەباي نەگە تاڭعالادى؟ ەرەڭ-سەرەڭ سارى جىگىتتىڭ قولىنان شىققان ءار شيمايعا باسىن شايقاپ قايران قالىپ وتىرعانى. سوسىن جارىقتىق كوزىنە نە تۇسسە، سونىڭ ءبارىن سۇراپ، اۋزىنا نە تۇسسە، سونىڭ ءبارىن اڭگىمە قىلا بەرەدى ەكەن! التى ايشىلىق جول ءجۇرىپ كەلەر اق پاتشانىڭ استاناسى تۇگىل، ءبىر جالدىڭ استىندا وتىرعان كورشى اۋىلدان كەلگەن مەيمان قازاقتىڭ اۋزىن اشۋى ءبىر تۇلىك شارۋا. قاراپتان-قاراپ پالدەنىپ، ماناۋراپ بىتەر ەدى. اۋزىن اشقان عۇرلى دا، اڭگىمەسىن باياعى ءالىمساقتاپ باستاپ، وسى زاماننىڭ ات ءمىنىپ، الشاڭ باسقان تورە-مىرزالارىنىڭ توڭىرەگىندەگى پىش-پىشتان باسقاعا اياق باسپاس ەدى. ال مىنانىڭ ايتپايتىنى، سۇرامايتىنى جوق. وعان سەكسەۋىلدىڭ ءقايتىپ وسەتىنى، ءقايتىپ وتالاتىنى، ءقايتىپ وتقا جاعىلاتىنى دا اڭگىمە، مىناۋ قىرتىس-قىرتىس قارا كورىكتىڭ نەنىڭ تەرىسىنەن قالاي تىگىلەتىنى دە اڭگىمە، انا جايناپ جاتقان قىزىل شوققا ۇستالعاندا كۇمىستەن قاسىق تۇبىنە نەگە قاق قالاتىنى دا اڭگىمە... ەكەۋى ەرتەدەن قارا كەشكە مىلجىڭداسادى دا وتىرادى. زەردەباي ءوزىنىڭ قازاق تىلىندە سويلەپ وتىرعانىن بىلەدى. ال، مىنا سارتايلاقتىڭ قانداي تىلدە سويلەپ وتىرعانىن ءوزى ءبىلسىن! ءبىر جەرى نوعايشاعا ماڭايلاعانداي سياقتانادى دا، ءبىر جەرى الدەقايدا لاعىپ كەتەدى. وندايدا بۇل تۇك تۇسىنبەدىم دەپ باسىن شايقاسا، اناۋ قولىمەن، كوزىمەن ىمداپ الەك-شالەك بولادى دا قالادى. نە دە بولسا، ءىشىن پىستىرمايدى. نە دە بولسا، قاراقۇرىم كۇركەدە كوك ءتۇتىننىڭ قاسىندا كوزى ۋداي اشىپ، بىقسىپ وتىراتىن زەردەبايدى كىسى دەپ ەلەپ-ەسكەرىپ كەلەتىن تەك سول عانا. نە دە بولسا كۇندە سيىر ساسكەدە ول كەلگەندە قولىنداعى بالعاسىن قويا قويىپ، كۇلىپ امانداسادى. نە دە بولسا، كۇندە بەسىن اۋا ول كەتكەندە قاۋقىلداسىپ، كۇلىپ قوشتاسادى. ءوزى ءبىر قىزىق جىگىت، زەردەباي كۇندە قاجىعا بارىپ كەلىپ وتىرعانداي، كورسە بولدى، قۇنجىڭداپ قولىن الا جۇگىرەدى.
مامىر تۋدى. قوزى-لاق اياقتاندى. قۇم اراسى الا بوتەن ىسىپ، ىرگە كوڭ ساسىپ، جۇرت كەڭدى اڭسايتىندى شىعاردى.
حان اۋىلىنىڭ قىزىلدى-جاسىل يرەلەڭ كوشى جىلداعىداي ىرعىز، تورعايعا تارتپاي، بيىل مۇعادجاردىڭ كۇن شىعىس جاق سىلەمدەرىن بوكتەرلەپ، مىسىق تابانداپ تەرىستىككە بەتتەدى. ادەتتە حان اۋىلدارىنىڭ باتىس جاعىن الا كوشەتىن جەتى رۋ بيىل ەكى جارىلىپ، ەسەت مۇعادجاردىڭ ارعى بوكتەرىن الا جىلجىسا، بوكەنبايدىڭ كوك الا جىلقىسى ىرعىز القابىن ءبىر ءوزى شاڭداتىپ سەل دارياداي جوڭكىلىپ كەلەدى.
حاننىڭ قالماق بەتىن الا جۇرەتىن ەكى باتىردىڭ كوشى-قونىن بيىل ءبۇيتىپ وزگەرتىپ جىبەرۋى تەگىننەن-تەگىن ەمەس-تى. مىج-مىج مۇعادجاردىڭ جىرا-جىلعاسىندا جىلىمشى بۇلاق، شوق-شوق توعاي مەن ويدىم-ويدىم جىنىستار قانشا جەتكىلىكتى بولعانمەن، تۇنىقتان سۋ ءىشىپ، شالعىندا اۋناپ قالعان حان ۇيىرلەرىنە باقاسى قازداي شۋلاعان، بالىعى تايداي تۋلاعان ىرعىز، تورعاي بويىنداي، ەكى سۋدىڭ اراسىندا ءبىرىنىڭ ەتەگىنەن ءبىرى ۇستاپ، جالعاسىپ جاتاتىن جۇزدەگەن شۇبىرتپا كولدەردەي قايدان بولسىن.
ءابىلقايىر جايلاسا جازىعى، سايات قۇرسا قالىڭى مول جىلداعى قونىسىن ءقايبىر جەتىسكەندىكتەن تاستاپ وتىر دەيسىڭ.
بيىل جادىك تۇقىمىنىڭ، جىلداعىداي ەمەس، ىمى-جىمى ءبىر. انادا كوكتەمدە باتىر قۇم اراسىندا پاتشا كەرۋەنىن توناپ الىپ جاتقان تۇستا، ارقاداعى قانداستارى اڭ قۋىپ جۇرگەن باشقۇرتتاردى تالادى. داندەگەن قارساق قۇلاعىمەن ءىن قازادى دەپ ۋفا ەكى ورتاعا كىسى باستىرۋدى قويدى. تيەۆكەليەۆتىڭ قاسىنداعى باشقۇرتتار مەن سولداتتار حان اۋىلىنان باسقا تاراپقا اياق اتتاپ شىعۋدان قالدى. مامبەت ەلشىمەن ءارى اقىلداسىپ، بەرى اقىلداسىپ، اناداعى قاراقالپاقتان شىققان ءجۇز الپىس ءۇيدى كوكتەم كىرە بويلارىنا كۇش جۇگىرىپ، قايتادان جورتا باستاعان بارىمتاشىلارعا قولدى بولىپ كەتپەي تۇرعاندا ىشكى جاققا اتتاندىرىپ جىبەرۋگە ۇيعارىسقان. ەلىنە بەتتەگەن باشقۇرت كوشىن حان مەن بوكەنباي ىرعىز بويىنا دەيىن شىعارىسىپ سالىستى. ولاردى جول-جونەكەي قىزىلكوزدەردەن قورعاۋ ءۇشىن بوكەنبايدىڭ ءىنىسى قۇداينازار اتقا ءمىندى. ءابىلقايىر، ەلشى، بوكەنباي وتكەلدەن ءارى ءوتىپ ەلدەرىنە بەت تۇزەگەن ۇزىن تىزبەك كوشكە قوش-قوش ايتىپ كەرى قايتۋلارى-اق مۇڭ ەكەن، سوناداي-سونادايدا جەلدەگەن تۇيەدەي ساڭكيىپ-ساڭكيىپ تۇرعان ساياق جالداردىڭ تاسا-تاساسىنا ءبولىنىپ اپ، ۇرىمتالدى كۇتىپ تۇرعان ءۇش ءجۇز اتتى لاپ قويىپتى. ارت جاقتارىندا شاڭ قويىلىپ كەتكەنىن بايقاعان ءابىلقايىر مەن بوكەنباي تابىننىڭ تاعى ءبىر كوك جۇلىنى، بوكەنباي باتىردىڭ تاعى ءبىر نەمەرە ءىنىسى تولەبايدى قاستارىنداعى قولدىڭ تەڭ جارىمىن قوسىپ بەرىپ، كوش سوڭىنا اتتاندىرعان-دى. سويتسە، الگىلەر ولارعا دا بوي بەرمەي، ەرتەڭىنە تاڭ اتقانشا ۇرىس سالىپتى. ونى ەستىگەن ءابىلقايىر مەن بوكەنباي ىزدەرىنشە كەرى قايتىپ، ىرعىزدان ءارى ءوتىپ العان كوشتى تاعى دا ءۇش كۇندىك جەرگە شىعارىپ سالدى. كوزدەرى قورقىپ قالعان كوشكە ۋفاعا جەتكەنشە باس-كوز بولسىن دەپ قۇداينازاردىڭ قاسىنا تولەبايدى دا قوستى. سودان حان مەن بوكەنباي باتىر قارسى جاقتىڭ ءدال مىنانداي اق كوزدىگىنە اۋىلدارىنا جەتكەنشە باستارىن شايقاسىپ، قايران قالۋمەن بولدى.
شىنىندا دا، قايران قالسا، قايران قالعانداي ەدى. مامبەت ەلشىنى جول-جونەكەي قاسىنا قوسىپ اپ، حيۋاعا ءوتىپ كەتەم دەگەن پاتشانىڭ سارى الا يىق ۇلىعىن ەلسىز شاعىلدىڭ اراسىندا ون كۇن بويى قاماپ، تۇيەنىڭ باۋىرىنان شىعاتىن اششى دىممەن تاڭدايلارىن شىلايتىن حالگە جەتكىزىپ، باستارىمەن قايعى قىپ جىبەرگەندەرى اناۋ. قازاق سۇلتاندارى مەن رۋ باسىلارىنىڭ ءبىرقاتارىنان انت الىپ، قاعازدارىن اق پاتشاعا جونەلتتىم، قالعاندارىمەن مامىر ايىندا وتەتىن قۇرىلتايدا كەزدەسىپ، سويلەسەم دەپ ىشتەي توعايىپ وتىرعان ەلشىنى قاراپتان-قاراپ ءىش قۇسا قىلىپ قويعاندارى مىناۋ! سوندا جادىك تۇقىمىنىڭ ەكى بىردەي وكىلىنىڭ انادا اق پاتشانىڭ ەلشىسىنىڭ الدىندا قۇلدىق ۇرىپ بەرگەن انتتارى قايدا؟ بۇرىنعى ىرگەدەن شي جۇگىرتكەن بۇقپانتايدى قويىپ، اشىقتان-اشىق ۇستاسايىن دەگەنى مە؟ بۇلارعا بۇنداي جەلىك قايدان ءبىتىپ ءجۇر؟ ەل اراسىنا قۇلاق توسسا — ايتپايتىندارى جوق. اناداعى باقاي باتىر باستاپ كەتكەن ەلشىلىكتەن ەشتەڭە شىقپاپتى دەيدى. ۋفا مەن ەكى ورتادا ەكى رەت قازاقتاردىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ، جۇلعان تورعايداي بولىپ يت سىلىكپەسى شىعىپ بارعان ول نەمەلەردىڭ بالدىر-باتپاق اڭگىمەسىن اق پاتشا نە قىلسىن! كوزى شاتىناپ: «رەسەيگە قاراعاندارىڭ راس بولسا، قولدارىڭداعى ورىس تۇتقىندارىن نەگە بوساتىپ اكەلمەدىڭدەر! سەندەر بودان بولايىن دەپ جۇرگەن ءپاتۋالى جۇرت ەمەسسىڭدەر، اشەيىن سىيلىق كورىپ، تارتۋ-تارالعى الۋعا كەلىپ جۇرگەن سۋايتسىڭدار!» — دەپ ۇستاپ اپ، اباقتىعا قاماپ قويىپتى دەسەدى. «قازاق اراسىندا تۇتقىن بوپ جۇرگەن ورىستاردى ءبىرىن قالدىرماي بوساتىپ اكەلگەندەرىڭشە جىبەرمەيمىز»، — دەپ امانات قىپ الىپ قاپتى دەسەدى. ونىڭ ۇستىنە ورىس كەرۋەنىنىڭ تونالعانىن ەستىسە، اق پاتشا قانشا كونتەرى بولسا دا، شىداي قويماس، سالار الا بۇلىكتى دەپ ۇرەيلەنىسەدى. بالكىم، بۇلارى الاقاشپاسى كوپ سارا ەلىنىڭ ويدان شىعارىپ العان ءوز لاقابىنا ءوزى سەنىپ، دۇرلىگىپ جۇرگەنى دە شىعار. ءبىراق بۇنىڭ ءبارى تەك قۇزعىن قۇلاق حالىقتىڭ قايداعىنى قايدان قيىستىرىپ جۇرگەن قىسىر قيالى عانا ما؟! وسىنىڭ ءبارىن ويلاپ تاۋىپ، ەل اراسىنا جايىپ باعۋشىلار جوق پا ەكەن؟
وسىنداي قاتپار-قاتپار اۋىر ويعا بەلشەسىنەن باتىپ، كۇيزەلىپ وتىرعان حاننىڭ ۇستىنە قاسىندا مىسىق مۇرت، تەكە ساقال، سىعىراق كوز بىرەۋى بار بوكەنباي كىردى. قولپ-قولپ اياق-باسىسى، قامشىسىن زىرك ەتكىزىپ تاستاي سالعانى، تۇنجىراپ كوزىنە ءمىنىپ العان جالبىر قاباعى ونىڭ جاقسىلىق حابارمەن كەلمەگەنىن سەزدىرگەندەي. قاسىنداعىسىنا كوزىمەن نۇقىپ، «وتىر» دەپ ىمدادى. ونىسى وڭ جاققا كەپ سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. كيىم كيىسىنەن، ءجۇرىس-تۇرىسىنان قالماق ەكەنىن ايتپاي ءبىلىپ وتىر. قالماقتىڭ ەلشىسىن كورمەي جۇرگەن ءابىلقايىر ما! ءبىراق مىنانىڭ بۇگەجەكتەگەن قيمىلى، اۋىزىڭا قاراپ جالتاقتاعان جاۋتاڭ كوزى وعان تاڭسىق ەدى. بۇرىنعى قالماق ەلشىلەرى كەرگىپ، كىسىمسىپ بىتەتىن، ال مىناۋىڭ «ءۇپ» دەسەڭ ۇشىپ كەتەردەي بوپ قاڭباقتاي ەلپىلدەپ تۇرعان بىردەڭە.
— سويلە! — دەدى بوكەنباي وعان ەسىگىندەگى قۇلىنداي زەكي ءتىل قاتىپ.
الگى مىسىق مۇرت، تەكە ساقال، سىعىرىق كوز قويىنىنان قولىن كۇيدىرىپ بارا جاتقانداي كۇيبەڭدەپ بىردەڭە سۋىردى. شيىرشىقتاپ ورالعان قاعاز ەكەن. ونىسىن نە اشىپ وقىماستان، نە ءابىلقايىرعا ۇسىنباستان، ىڭىلداپ سويلەي جونەلدى.
— مەنىڭ اتى ءجونىم — موڭكە. مەنى سىزگە، الديار حان، نازاردىڭ دورجىسىنىڭ بالاسى لوبجى تايشى جىبەردى. دورجى تايشى مەن شەرىن دوندىكتىڭ اراسىندا كيكىلجىڭ شىقتى. شەرىن دوندىك جانى قىسىلعاسىن پاتشادان اسكەر سۇرادى. پاتشا وعان جيىرما مىڭ اسكەر جىبەردى، ءبىراق ول اسكەرى اتتى قالماقتاردىڭ تەگەۋرىنىنە شىداي الماي بىت-شىت بوپ جەڭىلدى. ەندى اكەلى-بالالى ەكەۋى «ءبارىبىر اشىلار بەتىمىز اشىلدى» دەپ، رەسەيگە قارسى سوعىس اشپاق بوپ جاتىر. مەنى ولار «الديار تاقسىر مەن ءابىلقايىر حان ورىستارعا قارسى وداقتاسىپ، بىرگە سوعىسۋعا قالاي قارايدى ەكەن، ءبىلىپ كەل» دەپ جىبەردى.
حان مىنانى ەستىگەندە قايران قالدى. دورجى مەن ايۋكەنىڭ ۇستاسىپ كەلە جاتقانىن ءبىرازدان بىلەتىن. باياعىدا ايۋكە جوڭعاردىڭ قونتايشىسىن قۇشاق جايا قارسى الماق بولعاندا جولىن كەسكەستەگەن دە وسى دورجى-تۇعىن. ونىڭ ءبىراق اق پاتشاعا قارسى قول كوتەرە باستاعانىن ەستىپ وتىرعانى وسى. سويتسە، دورجى مەن لوبجى ايۋكەنىڭ ۇلى شەرىن دوندىكپەن يت پەن مىسىقتاي كورىنەدى. شەرىن دوندىكپەن وشتەسەم دەپ ءجۇرىپ، اق پاتشاعا دا جاۋىعىپ العانعا ۇقسايدى.
مىناۋ مىسىق مۇرت، تەكە ساقال بەت اۋىزى بۇلك ەتپەي:
— قاتىن باستاعان كوش وڭاتىن با ەدى! پەتر پاتشا بارشا قالماق ۇلىستارىنا بىردەي قارايتىن ەدى. مىناۋ ايەل حان تۇقىمىنان باسقانى كوزگە ىلمەيدى. زەڭبىرەگى بار، دوبى بار دەپ قانشا دابىرايتقاندارىمىزبەن پاتشانىڭ اسكەرى قازاق پەن قالماقتىڭ الدىندا تاي مىنگەن بالاداي بولىپ قالادى ەكەن. تالاي جەردە كورىپ ءجۇرمىز. ەگەر قازاق پەن قالماق تىزە قوسىپ سوعىسار بولسا، پاتشا حانىمىڭنىڭ تالاي سىرى بەلگىلى بولىپ قالار ءتۇرى بار. الديار تاقسىر، ايتقانىنا كەلىسەر بولساڭىز، لوبجى تايشى بۇلدىرشىندەي قىزىن قارا ورمانداي قالىڭ داۋلەتىمەن سىزگە ۇزاتپاقشى. بوكەنباي مەن ەسەت باتىرعا دا ەكى ءجۇز جىلقى، ءجۇز تۇيەدەن تارتۋ-تارالعى دايىنداپ وتىر. ەندى پاتشاعا جالتاقتايتىنداي نەلەرىڭىز قالدى. ەلشىلەرىڭىزدىڭ كيگەن كەبىن ءوزىڭىز دە ەستىپ جاتقان شىعارسىز، — دەگەنى.
ءابىلقايىر ءلام-ميم ۇندەگەن جوق. ۇمسىنىپ قولىنداعى حاتىن الدى. سىرتتان بايبەك تولەڭگىت كىرىپ، موڭكەنى باسقا ۇيگە ەرتىپ اكەتتى.
ءابىلقايىر مەن بوكەنباي بىر-بىرىنە قاراستى. باتىردىڭ بۇرىنعىداي ەمەس بۇل كۇندەرى قاباعى سالىڭقى ءجۇر. قاي اۋىلعا بارسا دا، جۇرتتىڭ سىرتىنان: «بايعۇس اق پاتشانىڭ ەلشىسى دەگەندە ءىشىپ وتىرعان تاماعىن تاستاي بەرىپ، اتىنا ءمىنىپ، اياعى سالاقتاپ شابا جونەلۋشى ەدى. كاپىرلەردىڭ پاديشاسى ول ەڭبەگىنىڭ حيۋازىن قايتارۋداي قايتارىپتى عوي. ونسىز دا ءبىر كۇن اۋرۋ، ءبىر كۇن ساۋ وتىراتىن قاتىنى ءقازىر ەكى كۇننىڭ بىرىندە قۇلاپ قالاتىن تالما اۋرۋعا ۇشىراپتى. و بەيشارا ويتپەگەندە ءقايتسىن! ىزعىنداي توركىن جۇرتىنان قالعان جالعىز ءىنىسىن اق پاتشا اباقتىعا سالىپ تاستاپتى. بوكەنباي بوسقا شاپقىلاپ، باقايدىڭ باسىن جۇتاتىن بولدى»، — دەپ كەڭك-كەڭك كۇلىپ جاتقاندارىن ەستىمەي-اق سەزەتىن. ۇيىنە بارسا، جاز ورتاسىندا قاعىندى الىپ بارا جاتقانداي تارس بۇركەنىپ، ايەلى تەرىس قارايدى. بوكەنباي بۇگىندە ءۇيى ەكەش ۇيىنە دە سازارىپ كىرىپ، سازارىپ شىعادى. ەشكىمگە قاباعىن اشپايدى.
مىنە، ءابىلقايىردىڭ قاسىندا دا ۇرتىنا سۋ تولتىرىپ العانداي ءۇن-تۇنسىز تىرىسىپ وتىر. ونىڭ مىناۋ سالعىرت ءجۇزى مەن سالىڭقى قاباعىنا قاراعاندا جۇرتتىڭ الگى ايتىپ جۇرگەن قاڭقۋىنا ءابىلقايىردىڭ ءوزى سەنىپ قالا جازدايدى. شىنىندا دا، سەنبەي-تۇعىن نەسى بار؟ قىستىڭ كوزى قىراۋدا جەر تۇبىنەن بارعان ەلشىلىكتىڭ اق پاتشاعا شيماي-شيماي الا قاعازدان باسقا الىپ بارعان قاي بەتجۇزدىگى بار؟! قۇرعاق ءسوز، قۇر ۋادە. ونىڭ ۇستىنە ۋفا ۇلىعى پاتشا اعزامعا مامبەت ەلشىنىڭ مۇندا قانداي ءناپاقا كورىپ جاتقانىن ايتپادى دەيسىڭ بە؟ مامبەت مىرزانىڭ تاعدىرىن ويلاپ تىنىشسىزدانباسا، اناداعى كەرۋەندى اتتاندىرار ما ەدى؟ ونىڭ نەمەن تىنعانى بەلگىلى. سونىڭ ءبارىن كورىپ-بىلىپ وتىرعان اق پاتشا قولىنداعى قازاق ەلشىسىن قايدان امان-ەسەن قايتارا قويسىن؟ اشۋ ۇستىندە اباقتىعا سالسا، سالعان دا شىعار. ءبىراق، ەندى باتىر سۇلتاننىڭ مىنا سوراقىلىعىن ەستىسە، ول بايعۇستاردىڭ كۇنىنىڭ نە بولاتىنىن ءبىر اللا بىلەدى. باقا باتىردىڭ بار تۋمالاسى بوكەنبايعا ەرىپ، جورىققا اتتانىپ، وققا ۇشتى. بۇكىل ءبىر اۋلەتتەن قالعان جالعىزدىڭ ءجايى باتىردىڭ جانىنا باتىڭقىراعان سياقتى. ونىڭ ۇستىنە وسى الا شابۋىل ءجۇرىسىمىزدىڭ سوڭى نەگە ۇرىندىرار ەكەن دەگەن كۇمان دا ويىندا جوق دەيسىڭ بە! بۇرىن بىرەۋى جاقتىرار، بىرەۋى جاقتىرماس، ايتەۋىر، اۋزىمىزعا جۇرت قاراعان الاشتىڭ ازاماتى ەدىك، ەندى، مىنە، كىم كورىنگەنگە كۇلكى بولۋعا اينالدىق. الدىمىزداعى جۇرت توز-توز بوپ ءبولىنىپ كەتتى. بىرەۋلەرى قۇيرىق-جالدارىن ءبىر-اق كەسىپ بەزىپ كەتسە، بىرەۋلەرى «ءاي، وسىلارىڭنىڭ ءتۇبى قايىر بولسا، جارار ەدى» دەپ سەنبەي قارايدى.
شىنىندا دا، ويلانسا ويلاناتىنداي-اق جاعداي. اق پاتشا قاھارىنا مىنسە، ءمىنۋى دە مۇمكىن. و زامان دا، بۇ زامان ايەل بيلەپ كورمەگەن ەلدە وسكەن بۇلارعا قاتىن پاتشانىڭ نە ىستەپ، نە تىندىراتىنى اتىمەن بەيمالىم. اقىل قىسقا، شاشى ۇزىن ءناسىلدىڭ وكىلىنىڭ قولىنا وكىمەت بەرگەندە قانداي سۇمدىقتى شىعاراتىنىن كىم ءبىلىپتى؟ ايۋكە تۇقىمىنىڭ قالماق اراسىنداعى ىقپالىنىڭ جىلدان جىلعا السىرەپ بارا جاتقانى دا قۇلاققا تيمەي جۇرگەن قۇپيا ەمەس. اق پاتشانىڭ ايۋكە بالاسىن قورعاي الماي، الگىندەي كۇلكىلى جاعدايعا ۇشىراعانى راس بولسا، ونىڭ قازاق اراسىنداعى بەدەلىنىڭ قۇلدىراپ شىعا كەلەرى ءسوزسىز. اق پاتشانىڭ بەدەلى ءويتىپ اياققا تاپتالسا، ءابىلقايىرعا نە جورىق! سونى ءبىلىپ اككى دورجى مەن لوبجى بۇعان ادەيى سالماق سالىپ وتىر. «بىزگە ەرسەڭ قازاقتىڭ دا، قالماقتىڭ دا اراسىندا ايدىنىڭ اسادى»، — دەمەكشى. قىز بەن قىلقۇيرىقتى دا سول ءۇشىن اۋىزدارىنا الىپ وتىر. قازاقتىڭ دا باسى مىناۋ جەلدى كۇنگى بيدايىقتاي تولقىپ تۇرعان كەزىندە ءابىلقايىر دا نايزاسىن ورىس شەكاراسىنا قاراي تۇرە سوزار بولسا، «اتتەگەن-اي!» — دەۋشىلەردەن گورى، «ە، باسە!» — دەۋشىلەردىڭ كوبىرەك بولارى بەلگىلى. وندايدا جىرىلىپ جىراق كوشكەندەردىڭ جيىلىپ قاسىنا قايتا قونۋى دا عاجاپ ەمەس-تى. تابالاۋشىلاردان گورى ماقۇلداۋشىلاردىڭ كوپ بولارى دا راس. جاڭادان كوسەم ىزدەۋدەن گورى، كوزى ۇيرەنگەن، قۇلاعى ۇيرەنگەنگە اينالىپ ۇيىرىلۋگە قاشان دا ءازىر تۇراتىن بويكۇيەز حالىقتىڭ: «قاشانعى كارى تارلان عوي!» — دەپ تاعى دا الدارىنا سالۋى مۇمكىن. بۇگىن تاڭدا الگىندە عانا الدىندا بولىپ كەتكەن مىسىق مۇرت، تەكە ساقال، جىلان كوز ەلشىنىڭ ايتقانىن ورىنداسا، كەيىنگى كەزدە ىرگەسىن سيرەتىپ كەتكەن قالىڭ قازاق قارىنداسىنىڭ ەرتەڭ-اق قاۋقىلداسىپ كەپ قايتا قاۋمالارى كۇمانسىز. حان وردانىڭ ماڭىنىڭ دا مىناۋ اي دالادا جالعىز قالعان ۇرىنىڭ ءۇيىنىڭ ىرگەسىندەي قۇلازىپ تۇرماسى كامىل. ءيا، ويلانسا، ويلانعانداي. بوكەنبايدىڭ قاباعى تۇسسە، تۇسكەندەي. جىبەرگەن ەلشىڭ اباقتىدا وتىرسا، باستاعان ءىسىڭ ادىرا قالسا، اعايىنىڭ سىرت اينالا باستاسا، ءقايتىپ قاباعىڭ تۇسپەس. سوندايدا قۇداي السىرەي باستاعان شىراعىڭنىڭ استىنا قايتا ماي قۇيىپ، الدىڭنان تاعى دا ءبىر ءۇمىت ساۋلەسىن توكسە، ءقايتىپ ويلانباسسىڭ، ءقايتىپ باسىڭ قاتپاس...
جارايدى، بۇل رايىنان قايتسىن-اق! بۇگىن تەرىس قاراپ كەتكەن جۇرتى قايتا اينالىپ قاسىنا كەلىپ، «ءاپ، بارەكەلدە!» — دەسىن-اق. قالماقتىڭ حانى قىزىن بەرسىن، الدىنا الالى-قۇلالى جال-قۇيرىعىن قاپتاتسىن-اق. ال، سوسىن... سول قارقارالى داۋرەن قاشانعا سوزىلادى؟ ەرتەڭ شىعىستان قونتايشىنىڭ كوزى قانتالاپ قايتا شاپپاسىنا كىم كەپىل! سوندا، «قاپ، بالەم، سەنىڭ كەشەگى ءىسىڭ بە!» — دەپ اق پاتشانىڭ كوك جاعا عاسكەرىنىڭ تاپ بەرمەسىنە كىم كەپىل! ەكى وتتىڭ ورتاسىندا ونسىز دا شىجعىرىلىپ جاتقان جۇرتتىڭ ەكى جاعىنىڭ دا وشاعىنا ءوزىڭ تامىزىق تاستاپ، تامۇق وتىن قارالاي تىلەپ العان سور ماڭداي سوندا بولمايسىڭ با!
جارايدى، بۇل رايىنان قايتسىن-اق! پاتشامەن امپەيى بولدىڭ دەپ شەشەك شىققانداي قىپ اينالاسىن تىر جالاڭاشتاپ كەتكەن قالىڭ قازاق قايتا جينالسىن-اق! ءبىراق، ول ىنتىماقتىڭ قانشاعا سوزىلاتىنىن قايدان ءبىلدىڭ!؟ بۇگىن توپىرلاسىپ سەنى تاپقان توبىردىڭ باياعى اڭىراقاي جەڭىسىنەن كەيىنگىسىندەي قىلىپ، ەرتەڭ-اق كەكجيىپ-كەكجيىپ كەكىرەيىپ كەتپەيتىنىنە كوزىڭ جەتە مە؟! جادىك تۇقىمىنىڭ قايتا تالامايتىنىنا كوزىڭ جەتە مە؟ تۇركىستانداعى اق سارايداعى اتالارىنىڭ جامباسىن شىرىتكەن باس تاقىتتى كوزدەرى قيىپ ساعان بەرە قوياتىندارىنا كوزىڭ جەتە مە؟! باس تاقىت قولىنا تۇسپەي تۇرىپ، مىناۋ الاۋسىز جۇرتتىڭ الدىنا شىققان قاي ازاماتتىڭ باسىنا ب ا ق بايانداپ ەدى؟ ىرىگەن ايرانداي ۇيتقىما ەلىڭدى ۇيتقىلى قىلام دەسەڭ، ەڭ الدىمەن، سول باس تاقىتقا تالاس. باستاعى باقىت — تاقىمداعى تاقىت! ونى ساعان ءبىر بەرسە، سول اق پاتشا بەرەدى! ەندەشە، سەن رايىڭنان قايتا المايسىڭ. ول رايىڭنان قايتقانىڭ تىرىلەي ماسقارا بولعانىڭ! قىسىق كوز قالماقتاردى سەنىڭ جاۋلارىڭنىڭ ايداپ سالماي وتىرعانىن قايدان ءبىلدىڭ! ولار سەنى ءسۇيتىپ رايىڭنان قايتقىزىپ، قازاقتىڭ دا، ورىستىڭ دا الدىندا ماسقارا قىلعىسى كەلىپ وتىرماعانىنا كوزىڭ قايدان جەتەدى؟ رايىڭنان قايتساڭ، قازاق بەرەدى دەگەننەن كۇدەرىڭدى ءۇزىپ، ەندى اق پاتشا بەرە مە دەپ جۇرگەن ەسەك دامەڭنەن دە ءبىرجولا ايىرىلعانىڭ. قوقان-لوقىدان ەشتەڭە شىعارا الماعان ايار جاۋ ەندى ايلاعا باسار. سەنىڭ بۇگىن اق پاتشانىڭ الدىندا بەتىڭدى ءبىر شىركەۋلى قىلىپ السا، ب ا ق پەن تاقتىڭ جولىندا باستارىن قۇربانعا شالۋعا بار جادىك اۋلەتى يلىكپەي كەكىرەيىپ وتىرعان پاتشا سارايىنىڭ الدىندا ەرتەڭ وزدەرى ەلپىل قاعىپ شىعا كەلمەسىن كىم ءبىلىپتى؟ انادا قىستا مامبەت مىرزانىڭ ەلشىسى بارعاندا سامەكە سۇيتپەپ پە ەدى! ەلشى شاقىرىپ جاتىر دەگەندە شاڭىراعىنا قاقىرىپ وتىرعان شالقاق باس باتىر جەم جەپ ۇيرەنگەن جەتىم قوزىداي تەلمەڭدەپ جەتىپ كەلمەپ پە ەدى. ەندەشە، مىناۋ مامبەت ەلشىنىڭ ەتەگىنەن ءبىر ۇستادىڭ ەكەن، ايرىلما! ولسەڭ بىرگە ءول، تىرىلسەڭ بىرگە ءتىرىل! ەندەشە، دورجى مەن لوبجىنىڭ ساتقىندىعىن اشكەرەلە! ءقازىر اق پاتشانىڭ ەلشىسىن شاقىرىپ الىپ الگى سۇمەلەك اكەلگەن حاتتى قولىنا ۇستات! نە دەر ەكەن، تىڭدا! سوسىن اق پاتشا ساعان سەنبەي كورسىن!
بۇل ءۇشىن ەندى مىناۋ جان-جاعىنان بىردەي قاپتاپ كەلە جاتقان توپان سۋدان امان قالۋدىڭ جالعىز جولى — ورىس ەلشىسىنىڭ ەتەگىنەن تاس قىپ ۇستاپ الىپ ايرىلماۋ. مىنا حاباردى ەستىسە، ونىڭ دا زارەسى ءزار تۇبىنە كەتەتىن شىعار.
قازاق اراسىندا سارتايلاق اتانىپ كەتكەن قاڭعىباس سەرگەي كوستيۋكوۆتىڭ جۇرمەيتىن جەرى جوق. تاڭەرتەڭ سيىر ساسكەگە دەيىن، كەشكە بەسىن اۋا ازان-قازان بوپ مال ساۋىپ، قوزى ايىرىپ جاتاتىن اۋىلدىڭ كوگەنىنىڭ باسىندا سول جۇرەدى. قاتىن-قالاش قازىق قاعىپ ورمەك قۇرسا، قولىنا ءبىر دومالاق ۇستاپ اپ، ءجىپ كەرىپ سول جۇرەدى. كەمپىرلەر كۇمپ-كۇمپ ماي شايقاپ جاتسا، بالالارمەن قوسىلىپ ەكى الاقانىن كەزەك جالاپ سول وتىرادى. كەيدە تومار كەلىنى قايىڭ كەلساپپەن تارس-تارس ۇرىپ تارى ءتۇيىسىپ جاتسا، كەيدە شي شىپتاعا قۇرت جايىپ جاتادى.
— قازاق قاتىندارىنىڭ ەتەگى التى قانات ءۇيدىڭ ىشىندەي ايلاپات كەلەدى ەكەن. ءبىر كىرىپ كەتىپ، اداسىپ قاپ شىعا الماي جۇرمە! — دەپ قوستاعى سەرىكتەرى ءاجۋالايدى.
ونىڭ بىرىنە پىسقىرىپ قارايتىن كوستيۋكوۆ جوق. تاڭەرتەڭ توسەگىنەن تۇرا قازاق اۋلىنا قاراي اياڭدايدى. ول كۇنى ۇستانىڭ ۇيىنە ەندى جەتە بەرگەندە اۋىل بالالارىنىڭ ءبىر-بىر تاي ءمىنىپ، الدەقايدا اتتانىپ بارا جاتقانىن كوردى. وزىنە بالا ءۇيىر ەدى. بىر-ەكەۋى بۇرىلىپ شاۋىپ كەلدى.
— سارتايلاق! الاقاي، سارتايلاق! — دەپ ايقايلاپ كەلەدى.
جولدارىن سەرمەپ، تاۋ جاقتى نۇسقاعاندارىنا تۇسىنبەسە دە، بىرەۋى اتىنان تۇسە قاپ، سەرىگىنىڭ ارتىنا مىڭگەسىپ، تايىنىڭ جۇگەنىن ۇستاتقاننان «بىزبەن بىرگە ءجۇر!» — دەپ تۇرعاندارىن ءتۇسىندى. ويناقشىعان قۇلا تايعا ىرعىپ ءمىنىپ، شۋىلداسقان كوپ بالانىڭ سوڭىنان سالدى.
مىج-مىج قوڭىر تاۋدىڭ ءبىر جۇلگەسىنە كەلىپ كىرىپ ەدى، ەكى باۋراي تىربىق بۇتالاردان كورىنبەيدى ەكەن. بۇتا باسى مولتەكتەگەن قاراقات، بۇلدىرگەن، يت جيدەك، ءبارى جيدەك. بالالار تايلارىن تاۋ ەتەگىندەگى كوك مايساعا تاستاي سالىپ، قالىڭ بۇتانىڭ اراسىنا سۇڭگىپ كەتكەن. الگىندە عانا بىرگە كەلگەن ەكى سەرىگىنەن اداسىپ قالعان سارتايلاق بىرەسە انا جىنىسقا، بىرەسە مىنا جىنىسقا قويىپ-قويىپ كەتەدى. ءبىراق ەكى سەرىگىن تابا الماي قالدى. ولاردى سوڭىرا تايلارىن تۇساپ كەتكەن جەرلەرىنەن ۇشىراستىرارمىن دەپ ويلاعان كوستيۋكوۆ تىكەن-تىكەن بۇتالاردىڭ باسىندا ابدەن ءپىسىپ مولتەڭدەپ تۇرعان قاپ-قارا، نارت قىزىل جيدەكتەرگە باس قويدى. مىناداي ايدالادا تاپ بۇلايشا قاپتاپ ءتاتتى ميۋا وسەدى دەپ كىم ويلاعان! كوزدىڭ جاۋىن الار كوپ ءتاتتى مونشاقتى كورگەندە بالالىعى ۇستاپ كەتتى. جۇلىپ الىپ اۋزىنا سالا بەردى، سالا بەردى. ءبىر ۋاقىتتاردا الگىندە عانا اۋىزىندا شيە تاتىپ تۇرعان ءتاتتى ءدام كەرمەك تاتىپ بارا جاتقانىن بايقاپ، ۇستىندەگى كەنەپ بەشپەتىن شەشىپ اپ، ءبىر جەڭىن ءتۇيىپ، ىشىنە تەرگەن جيدەكتەرىن سىقاپ سالا باستادى. اۋەلى ءبىر جەڭىن تولتىردى، سوسىن ەكىنشى جەڭىن تولتىردى. كوز الدىنا ءتاتتى دەسە قۇنىعا تيىسەتىن ساپايەۆتىڭ سەمىز اۋكەسى ەلەستەپ كەتتى. قوتىر سوزدەن باسقادا شارۋاسى جوق نەمەنى سوڭىرا ءبىر قارق قىلسىن دا تاستاسىن! ەندى بەشپەتىنىڭ ەتەگى مەن جاعاسىن دا بۇرە ءتۇيىپ، ءىشىن جيدەككە تولتىرا باستادى.
شىرقاۋ كوككە شىعىپ العان كۇن ماڭدايىن قىزدىرىپ، كوزىنە كۇلكى ءۇيىردى. قالىڭ بۇتانىڭ اراسىنداعى كىشكەنە الاڭقايعا شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتا كەتتى. قۇلاعىندا الدەقايدا بۇتانىڭ باسىنا قونىپ اپ، دامىلسىز سايراپ وتىرعان الدەبىر قۇستاردىڭ ۇندەرى، قالىڭ جىنىستى جارا سۇڭگىپ جيدەك تەرىپ جۇرگەن بالالاردىڭ سىبدىرى. قانداي راقات! باياعىدا بالا كەزىندە ءدال وسى ۋاقىتتا جيدەك تەرەتىن قالىڭ ورماننىڭ قاق ورتاسىندا جاتقانداي. دۇنيەدە اسپان بىرەۋ، جەر بىرەۋ، كۇن بىرەۋ. ولاردىڭ ورتاسىنداعى تىرشىلىك تە ورتاق. جيدەك قايدا دا ءدال وسىلاي وسەدى. ونىڭ ءدامى قايدا دا وسىنداي. ونى بالالار قايدا دا وسىلاي قۇنىعا تەرەدى. جيدەك تەرگەن بالالار قايدا دا وسىلاي ەسى قالماي قۋانادى. ايتەۋىر، بۇعان سالساڭ مىناۋ جاپان تۇزدەگى جارىق وكشە جالباتىماقتاردىڭ ءوز ەلىندەگى جالاڭ ەرىن، جىرتىق شارىقتىلاردان ەشقانداي ايىرماسى جوق سياقتى. بۇلار دا ءدال سولارداي اڭعال! بۇلار دا ءدال سولارداي سەكەمشىل! جامان ويىڭ جوقتىعىنا كوزدەرى جەتسە بولدى، بۇلار دا ءدال سولارداي ىشەك-قارىنىن جايىپ سالادى. ال، ساپايەۆقا ايتقىزساڭ، بۇلار شەتىنەن سۇم، شەتىنەن سۋايت، شەتىنەن سەنى الداپ ارام قاتقىزىپ كەتكىسى كەلەدى دە تۇرادى. ەكەۋى جاتىپ الىپ داۋلاسادى. بۇل كىنانىڭ ءبارىن ونىڭ وزىنە، ءوزىنىڭ سەكەمشىلدىگىنە جابادى. ول بۇعان: «سەن ءالى بوزاۋىز بالاسىڭ، ەشتەڭە بىلمەيسىڭ»، — دەيدى. بۇعان سالسا، ونىڭ ءوزى ەشتەڭە بىلمەيتىن سياقتى. ول بىردەڭە بىلسە، مىنا جيدەك تەرىپ جۇرگەن بالالارعا قاراسىنشى. مۇعادجاردىڭ باۋىرىندا جيدەك تەرىپ جۇرگەن مىنا قارا سيراقتاردىڭ ورال تاۋىنىڭ باۋرايىندا جيدەك تەرىپ جۇرگەن سارى سيراقتاردان نەسى وزگە؟ ولاردىڭ دا ەرىنى تىلىك-تىلىك. ولاردىڭ دا شاشى جالبىر-جالبىر. ولاردىڭ دا تۇمسىعىنىڭ استى ساۋىس-ساۋىس...
قيالشىل كوستيۋكوۆ قايداعى-جايداعىنى ويلاپ جاتىپ كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى. كەنەت دۇنيە تىم-تىرىس تىنا قالعانداي بولدى. باسىن جۇلىپ الدى. كۇن ەڭكەيگەن. كولەڭكە ۇزارعان. باۋراي جىم-جىرت. ماناعى سىتىر-سىتىر سىبدىر تۇگەل وشكەن. الاقتاپ جان-جاعىنا قارادى. ەشتەڭە كورىنبەيدى. ورنىنان تۇردى. قالاي قاراي جۇرەرىن بىلمەدى. ارلى-بەرلى جىنىس كەشىپ كورىپ ەدى، ەشتەڭە تابا المادى. كوڭىلىنە ءبىر قورقىنىش كىردى. «اداسىپ كەتكەنىم بە؟» — دەپ ويلادى. تۇرا قالىپ جوعارىعا كوز سالدى. جاتاعان مىجىق شوقىلارعا قاراپ، ەڭىسكە قاراي سالدى. ءسۇيتىپ ساي تابانىنا شىقتى. ساي تابانىنداعى كوكتەمدە جۇرگەن سۋدىڭ جىرىپ كەتكەن ىزىنە قاراپ، اعىس باعىتىن اڭعاردى. ءبىرازدان كەيىن شىقىر-شىقىر تاس ازايىپ ءبىر كوگال تەپسەڭنىڭ ۇستىنەن كەلىپ شىقتى. تەپسەڭدە، و جەر، بۇ جەردە جاس تەزەك جاتىر. مانا تايلارىن تۇساپ كەتكەن جەرى. بالالار، شاماسى، اۋىلدارىنا قايتىپ كەتسە كەرەك. ۋلاپ-شۋلاپ ءجۇرىپ بۇنى ۇمىتىپ كەتكەن عوي.
كۇنشىعىسقا قاراي سالىپ كەلەدى. كوپ ۇزاماي وزەن كەزىگەتىن سياقتى ەدى. مانا تاڭەرتەڭ ءار جەر، ءار جەرىنە ويدىم-ويدىم قارا سۋ جيىلىپ قالعان ىرسيعان اڭعار سايدان وتكەن-دى.
ساي تابانىنا تۇسكەندە تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتتى. جان-جاق جىم-جىرت. ەڭ بولماسا، سۋعا جابىلىپ جاتقان مال كورىنبەيدى. ءتۇزدىڭ الدەبىر كۇڭىرسىگەن قىشقىل ءشوبىنىڭ ءيسى مۇرنىن جارىپ بارادى. كەنەت بىردەڭە سىتىر ەتە قالدى. سەلك ەتە ءتۇستى. جالت قاراسا — اناداي جەردەگى ويدىم قارا سۋعا اياعىن مالىپ بىرەۋ وتىر. بۇنىمەن ەشقانداي شارۋاسى جوق. بار نازارى سۋدا. ەڭكەيىپ ءۇڭىلىپ العان. بۇل اياعىن ەپپەن باسىپ جاقىنداي ءتۇستى. الگى ادام سەلت ەتكەن جوق. بۇل ونىڭ تۋ سىرتىنا بارىپ توقتاي قالدى. مىناۋ بەيتانىس ادام نەگە قاراپ وتىر ەكەن دەپ سۋعا ءۇڭىلدى. ءبىر شيەدەي ەرىنى ۇلبىرەگەن اقشا ءجۇز، ناركەس كوز قىز جاۋدىرەي قاراپ تۇر ەكەن. سۋ بەتىنە تۇسكەن بۇنىڭ سۋرەتىن كورىپ جالت بۇرىلدى. باياعى — زەرگەر زەردەبايدىڭ ۇيىندە كورگەن سۇلۋى. سودان بەرى كوزىنە تۇسپەي كەتكەن. ورنىنان اتىپ تۇردى. سوسىن يىعىنداعى ورامالىن قولىنا ۇستاي-مۇستاي قاشا جونەلمەك بولدى دا، بۇنى كورىپ توقتاپ قالدى. الگىندە عانا اق شۇبەرەكتەي بوپ قۋارىپ كەتكەن جۇزىنە قايتادان قان جۇگىردى. الگىندە عانا شاراسىنان شىعىپ كەتە جازداعان وتتى جانارى ورنىنا ءتۇستى. سوسىن بۇنىڭ تۇلا بويىنا، تىكەن قوناقتاپ قالعان ءۇستى-باسىنا قاراپ ءبىر جىميىپ قويدى. ونىسىنان قايتا ۇركىپ، دەرەۋ ورامالىن باسىنا بايلاپ، اناداي جەردەگى سەرەيگەن الا قاپشىعىنا جۇگىردى. بۇل بۇرىن جەتىپ، قاپشىقتان ۇستاي الدى. ءىشى قاۋدىر-قاۋدىر ەتەدى. بۇل ونى دا ءوزى قۇساپ، بالالارمەن بىرگە جيدەك تەرىپ ءجۇرىپ قالىپ قويعان عوي دەپ ەدى. سويتسە، تەزەك تەرىپ ءجۇر ەكەن. بۇل قاپشىقتى يىعىنا سالا بەرىپ ەدى، قىز جۇگىرىپ كەپ قولىنان جۇلىپ الدى. ءسۇيتتى دە اپىل-عۇپىل جاردىڭ باسىنا ورمەلەي جونەلدى. اڭىرىپ ءبىراز تۇرىپ قالعان كوستيۋكوۆ ساي بويىنان شىققاندا اناداي جەردەگى اۋىلعا قاراي جۇگىرە باسىپ بارا جاتقان قىزدى كوردى. الا قاپشىقتىڭ تاساسىندا سۋداعى بالىقتاي سىلاڭ قاعىپ بارا جاتقان سۇلۋ دەنە كوزىنە وتتاي باسىلدى. «نەتكەن سۇلۋ! نەتكەن ۇركەك!» — دەپ ويلادى.
كەنەت ات پىسقىردى. اناداي جەردە جالى تىزەسىنە تۇسكەن قارا اتتى بىرەۋ اۋىلعا قاراي ەمپەڭدەي باسىپ بارا جاتقان قىزعا ءبىر قاراپ، اڭىرىپ تۇرعان بۇعان ءبىر قاراپ، باسىن شايقاپ ساي بويىنا ءتۇسىپ كەتتى.
ءابىلقايىردىڭ حابارىن ەستىگەندە تيەۆكەليەۆ ورنىنان ىرشىپ ءتۇستى. باتىر سۇلتاننىڭ قولتىعىنا باياعىدان بەرى كىمنىڭ سۋ بۇركىپ كەلە جاتقانى ەندى بەلگىلى بولدى. گاربەردىڭ كەرۋەنىنىڭ قاشان شىعاتىنىن حابارلاعان دا باسقا ەشكىم ەمەس، تاپ سول ەكەۋى دورجى مەن لوبجى. اكەلى-بالالى ەكى قورقاۋ شەرىن دوندىكتە كەتكەن ەسەلەرىن قازاقتى ورىسقا ايداپ سالىپ قايتارماق. ول سۋايتتاردىڭ سوزىندە تىرناقتاي قيسىن بولسايشى، ءسىرا! رەسەيدىڭ اسكەري دايىندىقتان وتكەن جيىرما مىڭ سولداتىنا ول ەكى قاراقشىنىڭ قارا تاياقتارى تۇگىلى كۇللى قالماق جۇرتى، قالماق تۇگىلى مىناۋ ۇشارىن ساي، قونارىن جەل بىلەتىن بارشا كوشپەندىلەرىڭ توتەپ بەرە الار ما! قۇدايدىڭ جوعىنا سەنەتىن اشىق اۋىز اڭعال جۇرتتى وپ-وڭاي الداي سالعىلارى كەلگەن عوي. مىناۋ حاننىڭ دا، كورمەيسىڭ بە، كوزى ءتورت بۇرىشتانىپ كەتىپتى. انشەيىندە الدەكىم جەلكەسىنەن تارتىپ تۇرعانداي كەكشيىپ كوككە قارايتىن نەمە بۇگىن كىرپىگىمەن جەر شۇقىپ، تۇقشيىپ كەتتى. ىشىنەن الگى كوبىك اۋىز كوكىمەلەردىڭ ايتقانىنا سەنىپ قالعان ءتۇرى بايقالادى. بۇلاردىڭ باسىنان بۇنداي ەسىرىك ويدى وسى ءقازىر قۋىپ شىققانى ءجون. ايتپەسە، بۇنداي قاڭقۋدىڭ ارتى ناسىرعا شاۋىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن.
مامىق توسەكتە ۇرگەن دوپتاي تىرىسىپ، تومپيىپ وتىرعان ەلشى، قاپەلىمدە، نە دەرىن بىلمەي، قولىنداعى حاتتى وتقا لاقتىرىپ جىبەرە جازدادى. ءبىراق ەرتەڭ پاتشاعا اپارىپ كورسەتۋى قاجەت ەكەنى ويىنا ءتۇسىپ، حانعا قايتارماي، جالما-جان قويىنىنا تىقتى. سوسىن اۋىزىنا ءسوز تۇسپەي، ەكى تىزەسىن سارت-سارت قويىپ قالدى.
— روسسيا جەر قوزعالسا قوزعالماس التىن دىڭگەك بولعاندا، قالماق دەگەنىڭ ءۇپ دەسەڭ ۇشىپ كەتەر قاڭباق ەمەس پە! ونى ورمانداي ورىس تۇگىلى جايىق كازاكتارى مەن باشقۇرتتىڭ ءوزى-اق وپ-وڭاي تومپەشتەپ تاستاماي ما! مۇنداي سۋايتتاردىڭ سوڭىنان حالىق قايدان ەرسىن! سوندىقتان دا تورعاۋىتتار ولاردىڭ ايتقانىن تىڭداماي شەرىن دوندىكتىڭ جاعىنا شىعىپ كەتكەن عوي! ءوز جۇرتىن دەگەندەرىنە كوندىرە الماعان سوڭ، ەندى سەندەردىڭ قۇلاقتارىڭدى توزدىرماقشى. بىرەۋدىڭ قولىمەن وت كوسەمەك! انادا گاربەردىڭ كەرۋەنىن توناتتى. ەندى سەندەردى پاتشاعا قارسى ايداپ سالماق. پاتشا ولاردى ءبۇيتىپ تالتاڭداتىپ قويماس. ەرتەڭ-اق كوكەلەرىنە كورىستىرەر. ول انت اتتاعان ارامزالاردى پاتشا نەگە قولداسىن، ال اناۋ انتقا ادال شەرىن دوندىكتەردىڭ بەتىنە ءتىرى شىبىن قوندىرار ما! مىنا حاتتى اكەلىپ بەرگەندەرىڭە كوپ-كوپ راقمەت!
ەلشىنىڭ ءبۇيتىپ كۇيىپ-پىسكەنى حانعا قاتتى اسەر ەتتى. ەگەر ول بۇلاي تىزالاقتاماي، سابىر ساقتاپ سويلەگەندە، الگى سوزدەرىنىڭ ءبارى انشەيىن كوز ارباۋ، كوڭىل الدارقاتۋ بولىپ كورىنەر ەدى. ونىڭ مىناۋ ءوز شاشىن ءوزى تالداپ جۇلارداي بولىپ، وتىرعان جەرىنەن ىرشىپ-ىرشىپ تۇسكەنى، اۋزىنا، قاپەلىمدە، ءسوز تۇسە قويماي، بىرەۋ قىلعىندىرىپ جاتقانداي، ىقىلىق اتىپ تۇتىققانى، شىرىلداق داۋسىنىڭ شاڭقىلداپ قاتتى شىققانى اشۋىنا شىنداپ ءمىنىپ وتىرعانىنا، جاپان دالاداعى جالعىز ەلشىسىنىڭ ءوز جالىنا قول اپارتپاي وسىنشا تۇلدانعاندا ازۋ ءتىسى بالعاداي پاتشانىڭ كىم كورىنگەندى باسىنان سەكىرتىپ قويا المايتىنىنا، الگى اڭگۇدىك تايشىلاردى تۇيە تارپىعان باقاداي ءبىر-اق تىلپيتىپ تۇسەرىنە، وسىنداي ايبىندى بيلەۋشىگە قارسى شىعىپ جۇرگەن دورجى مەن لوبجىنىڭ، راسىندا دا، اۋمەسەر نەمەلەر ەكەنىنە كوزىن ابدەن جەتكىزە تۇسكەندەي بولدى.
— ەلشى مىرزا، ءبىز ولاردىڭ بۇل بىلشىلىنا سەنگەن جوقپىز. سەنسەك، ءبۇيتىپ جازعان حاتىن ءوز قولىڭىزعا اكەلىپ بەرمەيمىز عوي، — دەدى ءابىلقايىر. تيەۆكەليەۆتىڭ سوندا دا يەگى-يەگىنە تيەر ەمەس.
— جوق، ول بوسپەبايلاردى كوكەسىنە كورىستىرۋ كەرەك. الگى ەكى ءسولىمباي ەلشىنى ات كوتىنە وڭگەرىپ، وسى بويدا ۋفا ۆويەۆوداسىنا ايداتىپ جىبەرۋ كەرەك.
شاتىناعان سۋىق جانارى ءابىلقايىردىڭ كوكىرەگىن قارىپ وتكەندەي بولدى. سىرباز حان، قاپەلىمدە، نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي ءمۇدىرىپ قالدى. ەلشى تاپ ءبۇيتىپ قاتتى كەتەدى دەپ ويلاعان جوق ەدى. قالماق حابارشىلارىن قول-اياعىن بۋىپ ۆويەۆوداعا ايداتىپ جىبەرسە، ونسىز دا سىرت اينالىپ تۇرعان حالىقتىڭ نە ىستەپ، نە قويارىن كىم بىلگەن؟..
— مامبەت مىرزا، — دەدى ءابىلقايىر جايباراقات ءتىل قاتىپ. مىنا حاتتىڭ ار جاعىندا قانداي پيعىل جاتقانىن قايدان بىلەمىز؟ بالكىم، ولارعا ءبىزدىڭ ءبۇيتىپ قاتتى كەتكەنىمىز، حات اكەلگەن ەلشىلەرگە قول كوتەرگەنىمىز كەرەگىپ وتىرعان شىعار، سونى سىلتاۋراتىپ تاعى ءبىر بۇزىقتىقتى باستاپ كەتسە قايتەمىز؟ مىنانداي الماعايىپ كەزدە ابايلاماي ءىس قىلعانىمىز كەلىسپەس.
ارعى كومەيلەرىن ابدەن بىلگەنشە ءسوز بۇيداعا سالىپ، ەلشىلەردى قايتارماي تۇرا تۇرايىق. ال ەگەر قوڭسى جاتقان قالماق ۇلىسىنىڭ وداقتاس بول دەپ كەلگەن ەلشىلەرىنىڭ قولىن ارتىنا بايلاپ، ايداتىپ جىبەرەر بولساق، قارسى توپ تۇگىلى ءبىزدىڭ جاعىمىزدا جۇرگەن رۋ باسىلارىنىڭ ءوزىنىڭ كوڭىلدەرىن سۋىتىپ الۋىمىز مۇمكىن عوي. مىنا حاتتى پاتشانىڭ قولىنا اپارىپ تاپسىرساڭىز، جازالارىن ءوزى-اق تارتقىزباي ما؟ مەن ءسىزدىڭ ەتەگىڭىزدەن ءبىر ۇستادىم، ەندى ولسەم دە، وزىڭىزبەن بىرگە ولەمىن. مەنەن كوڭىلىڭىزگە سەكەم الماي-اق قويىڭىز. مەنى پاتشاعا بەرگەن انتىمنان ەشقانداي قىز، ەشقانداي پارا، ەشقانداي ءازازىل اينىتا المايدى. قۇر بوسقا انت-سۋ ىشە بەرىپ قايتەمىن. ەرتەڭ، قۇداي دەگەنگە جەتكىزىپ، ەلىڭىزگە قايتار بولساڭىز، بالام ەرالىنى قاسىڭىزعا امانات قىپ ەرتىپ جىبەرەم.
مانادان بەرى توسەگىنىڭ استىنان تىكەن وسكەندەي قيقاڭداپ وتىرا الماي وتىرعان ەلشى مىنا ءسوزدى ەستىگەندە شاتىناعان كوزىنە نۇر ويناپ، كوگىس تارتىپ كەتكەن دوڭگەلەك جۇزىنە شىراي تەۋىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. جۇگىرىپ كەپ ءابىلقايىردىڭ يىعىنا قولىن سالىپ:
— كوپ-كوپ راقمەت! مىنە، دۇرىس! — دەدى.
ءابىلقايىر ەلشىنىڭ قوسىنان الدەنەگە اۋىرلاپ شىقتى.
اق وردالارداعى كۇبىر-سىبىرلاردان بەيحابار جۇرت ۇيرەنشىكتى تىرشىلىكتەرىندە ەدى. مامىر ورتالاپ، بۇتا باسى مالدىڭ بالاق جۇنىنە تولىپ، قىستا جانعا سايا بولعان جاباعى تۇكتىڭ دەنە اۋىرلاتار ارتىق ازاپقا اينالا باستاعان شاعى-تۇعىن. قاي-قاي اۋىلدىڭ دا تۋ سىرتىندا قوي قوساقتالىپ، شاقىر-شۇقىر قىرىقتىق قايرالىپ، ەكى بىلەكتەرىن ءتۇرىپ، باستارىن ورامالمەن بۋىپ العان الپامسا ەركەكتەر جاڭا كوكتەمنىڭ كوك مايساسىنا تويىنىپ بۇيىرلەرى بۇلتيىپ قالعان جانۋارلاردىڭ ءتورت اياعىن مىقتاپ بۋىپ، كوتەرىپ ۇرىپ، كەۋدەسىنە الباستىداي قونا-قونا كەتىسكەن-دى.
قىرىقتىقشىلارىن ماڭىنا جولاتپاعان تەك حان اۋىلى عانا. ىرگە شۋاش ساسىپ كەتەدى دەپ، مالدارىن ەلسىز تۇزگە ءيىرىپ، سوندا قىرىقتى. قىرىقتىق باسىنا يىرىلگەن جۇرت كەشقۇرىم اتتارىنا ءمىنىپ، اۋىلدارىنا قايتادى دا، تاۋ-تاۋ بوپ ۇيىلگەن ءجۇننىڭ قاسىنداعى قوڭىر ۇيدە يتجەمەس پەن ورىس قىزى ءماريام عانا قالادى. «قۇدايدىڭ بەرگەنى عوي!» — دەپ قويادى يتجەمەس، قىرىقتىقشىلار جال-جالدىڭ تاساسىنا ءسىڭىپ، قارالارىن باتىرىپ، تاعى دا ەكەۋدەن-ەكەۋ وڭاشا قالعاندا. ونىڭ مىنا ءسوزىن ەستىگەندە ءماريام دا ىرجىڭ ەتىپ ءبىر كۇلىپ قويادى.
يتجەمەسكە قۇدايدىڭ بەرگەنىنە، مىنە، ەكى ايدىڭ ءجۇزى بولىپ بارادى. قۇربان ايتتىڭ قىزىپ جاتقان شاعى ەدى. قاس قارايا اۋىل شەتىندەگى اس ۇيدە اق ۇيدەن كەلگەن تاباقتاردىڭ ءبىرىنىڭ سارقىتىن بىرىنە قوسىپ، بىلەكتى سىبانىپ تاستاپ، مالشىندى ەتكە ءتيىسىپ بەرگەن كەزىندە ەسىكتەن قىزىل تاناۋ بوپ كىرىپ كەلىپ:
— سەنى بايبەك تولەڭگىت شاقىرتىپ جاتىر دەگەنى.
ءالى ەڭسەرىلە قويماعان سارى تەگەشتى قيا الماي جالت-جالت قاراپ، تابالدىرىقتان زورعا اتتادى. الدىنداعى ۇزىنتۇراعا تومپاڭداپ ەرىپ كەلەدى. ول ءبىر ۇيگە كەلىپ سۇڭگىپ كەتتى. الگى ۇيگە سوڭىنان يتجەمەس تە باس سۇقتى. قاق توردە قايقى مۇرتى تىكىرەيىپ بايبەك وتىر. كوزى شاتىناپ كەتكەن.
— ءاي، سۇمەلەك، — دەيدى بۇعان اماندىق جوق، ساۋلىق جوق زەكي ءتىل قاتىپ.
يتجەمەس سوزالاڭداپ وڭ جاققا ءوتتى.
— ءقازىر مىناۋ ءۇي سىرتىندا تۇرعان شولاق تۇعىرعا مىنەسىڭ دە، قاسىنداعى شەگەرۋلى جاتقان قارا اتاندى جەتەكتەيسىڭ. سوسىن مىناۋ ۇزىنتۇرانىڭ سوڭىنان ەرەسىڭ. ار جاعىن بۇل ءوزى ايتادى. ءبىراق، قارا اتاننىڭ ۇستىندەگى كىسىنىڭ قاسىنا جارتى قارىس جاقىنداۋشى بولما. ويتپەيدى ەكەنسىڭ اناۋ سولاڭ باسىڭ كەرتىك تاناۋى تاڭقيىپ كۇل باسىنا ءبىر-اق لاقتىرىلادى، — دەدى.
وراق مۇرىن، قايقى مۇرت، قارا كىسىنىڭ الا كوزى ىزعارلانا جىلت ەتتى.
سىرتتاعى شولاق تۇعىرعا ءوزى باستاپ اپاردى. كولتىعىنان دەمەپ، كوتەرىپ مىنگىزگەلى جاتقان كىسىدەي قولىن سۋماڭ ەتكىزىپ، وڭ جاق اش بۇيىرىنەن ءۇزىپ شىمشىپ الدى.
— الگى ايتقاندى ۇمىتقان جوقسىڭ عوي؟
— ءيا، — دەدى يتجەمەس مىڭگىرلەپ.
سودان بۇلار قارا ءتۇندى جامىلىپ الدەقايدا تارتىپ كەلەدى. الدىنداعى ەرەڭ-سەرەڭ قارا كولەڭكە - مانا مۇنى اس ۇيدەن ەرتىپ اكەتكەن ۇزىنتۇرا. سوڭىندا سالپ-سالپ جەلىپ، قارا اتان كەلەدى. قارا اتاننىڭ ۇستىندە قاققان قازىقتاي بوپ ءۇن-تۇنسىز بىرەۋ كەلەدى. يتجەمەس وعان ءتىل قاتپاق تۇگىلى بۇرىلىپ قاراۋعا قورقادى. توڭىرەگىنىڭ ءبارى تۇنەك، ءبارى جۇمباق.
ولار تاڭ اتقانشا جۇرەدى. تاڭ قۇلاقتانا ءبىر قازان شۇقىر قارا تۇلەيگە كىردى. قۇماق باۋىردان ەمپەڭدەي قۇلاعان ەكى اتتى ءبىر تۇيەلى جۇزگەن مەن سەكسەۋىل وسكەن نۋ جىنىسقا كەۋدەلەپ كىرە باستادى. بۇلار ىلگەرىلەگەن سايىن اربيعان-اربيعان سويداۋىل بۇتالار جيىلەي ءتۇستى.
نۋ جىنىستىڭ شۋداداي ۇيىسقان قالىڭ تۇسىنا كەلگەندە ويماقتاي الاڭقاي جولىقتى. الاڭقايدىڭ قاق ورتاسىندا شوككەن تۇيەدەي بوپ بىردەڭە بۇلتيادى. ۇزىنتۇرا سونىڭ قاسىنا بارىپ اتىنان ءتۇستى. بۇل دا سونىڭ قاسىنا جەتكەسىن اتىنان ءتۇستى. ۇزىنتۇرا قارا اتاننىڭ بۇيداسىن قولىنان جۇلىپ الىپ، اناداي جەرگە اپارىپ شوگەردى. ۇستىنە الەم-جالەم بىردەڭە كيگەن بەيتانىس ادام انانداي جەرگە بارىپ سوستيىپ تۇرىپ الدى. ۇزىنتۇرا جۇگىرىپ بارىپ، تۇيەنىڭ تەڭىن شەشە باستادى. اۋزىن تىرسيتىپ بۋعان ەكى الا قانار ءدۇرس ەتىپ جەرگە ءتۇستى.
— نەعىپ تۇرسىڭ، كومەكتەسسەيشى! — دەيدى ۇزىن تۇرا ايقايلاپ. بۇل قاسىنا بارىپ، الا قاناردىڭ ءبىر جاق باسىنان ۇستادى. ەكەۋى ىرسىلداپ-كۇرسىلدەپ الا قاناردى الدەقايدا الا جونەلدى. الگى شوككەن تۇيەدەي بۇلتيىپ جاتقان جەرتولە ءۇي بوپ شىقتى. توبەسىنەن الدەنە ولەۋسىرەيدى. ول قارىن تۇتقان جارىق تۇسەر جاڭعىز ساڭلاۋ. وڭ جاقتا وپىرايىپ قازاندىق تۇر. ايقۇش-ۇيقىش سەكسەۋىل بۇتالارىن سالىپ، اراسىن شاعىرمەن جاپقان جەرمەن-جەكسەن توبەگە ىس تۇرعان با، ورمەكشى ۇيا سالعان با سۇمەلەكتەنىپ قاپتى.
ۇزىنتۇرا قولىنداعى قاناردى سىلق ەتكىزىپ وڭ جاق بوساعاعا قويا سالدى. ەكەۋى جەرمەن-جەكسەن ەسىكتەن ەڭكەيىپ زورعا شىقتى. جاتقان تۇيەنىڭ ەكىنشى قاپتالىنداعى الا قاناردى ىڭقىلداي كوتەرىپ تاعى دا جەر ۇيگە بەتتەدى. ونى دا سىلق ەتكىزىپ ءبىر بوساعاعا قويا سالىستى. سودان ەكەۋى ءۇستى-باستارىن قاعىپ قايتادان جارىققا شىقتى. الگى ءبىر الەم-جالەم بەيتانىس ادام سول ورىنىندا سوستيىپ ءالى تۇر. ۇزىنتۇرا شوگەرۋلى جاتقان قارا اتاندى ورنىنان تۇرعىزدى. ونىڭ بۇيداسىن، بۇل ءمىنىپ كەلگەن شالتىك تۇعىردىڭ شىلبىرىن قوساقتاي ۇستاپ، بارىپ اتىنا ءمىندى. بۇنىمەن سول ات ۇستىندە تۇرىپ سويلەستى.
— بۇل ارادان ەشقايدا اتتاپ شىعۋشى بولماڭدار. قاشان ءوزىم قايتىپ كەلگەنشە تىرپ ەتپەڭدەر. اناۋ تۋرالى ماناعى تولەڭگىتتىڭ نە ايتقانىن ءوزىڭ ەستىدىڭ عوي. ال، ساۋ تۇرىڭدار.
ەدىرەيگەن قارا اتان ءبىر مىڭق ەتىپ كەرەناۋ باسىپ ەكى اتتىڭ سوڭىنان ەردى. ءۇش قارايعان نۋ جىنىستىڭ اراسىنا باتىپ جوعالدى. اڭتارىلا قاراعان ەكى ادام سىلەيىپ ءالى تۇر. «ءيا، قۇداي بەرگەنىڭە شۇكىر!» — دەدى يتجەمەس جاعى جىرتىلا ءبىر ەسىنەپ الىپ. سول-اق ەكەن قارىن تۇسىنان الدەنە شۇرق ەتە قالدى.
ەسىنە كەشەگى تاۋىسا الماي كەتكەن سارى تەگەشى ءتۇستى. الگى الا قاناردىڭ ىشىندە نە بار ەكەن؟ يتجەمەس ەڭكەيىپ، اياعىنىڭ استىندا شاشىلىپ جاتقان قۋ بۇتاقتاردى جيىستىرا باستادى.
ءبىر قۇشاق وتىندى وپىرايعان قازاندىقتىڭ قاسىنا تاستاي سالىپ، ەكى قانارعا باس قويدى. اۋزىن ءبۇرىپ بايلاعان شۋدا ءجىپتى تىسىمەن ءۇزىپ ەدى، ار جاعىنان سالاڭ ەتىپ ءبىر كوك الا شۇبەرەك شىقتى. ىشىندە وراعان ەشتەڭەسى جوق پا ەكەن دەپ جازىپ قاراسا — اۋى سالاڭداعان ايەلدىڭ ءتىز كيىمى. يتجەمەس ول قاناردى ءبىر تەۋىپ، ەكىنشى قانارعا باس سالدى. الدەنە قاۋدىر ەتە قالدى. سويتسە، قاتىرلاعان جارعاق شالبار. توزعان تۇيە ءجۇن شەكپەن. ۇلتارعان كون ەتىك. يتجەمەس اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. الگى باس تولەڭگىت بۇلاردى تەرى-تەرسەك تالمايتىن كورتىشقاندار عوي دەپ ويلادى ما ەكەن. سول-اق ەكەن ابدەن زىعىردانى قايناپ كەتىپ، ەتىكتىڭ باسىمەن ءبىر پەرىپ ەدى، زىپ-زىلدەي بىردەڭەگە ءتيىپ، باشپايىن اۋىرتىپ العانى. قوقىر-سوقىر ىبىرسىپ جاتقان قوس قانارعا قايتادان باس قويدى. ايەلدىڭ قوقىر-سوقىر شۇبەرەكتەرىنىڭ استىنان ەكى ۇيىتكەن قوي شىقتى. ەركەكتەردىڭ قوقىر-سوقىرىنىڭ استىنان ءبىر دوربا ارپا مەن ءبىر دوربا تارى شىقتى. يتجەمەس مۇرتىنان كۇلدى.
تۇمسىعىنىڭ استىنان الدەنەلەردى ايتىپ، ىڭىلداپ نۋ جىنىستىڭ اراسىنا سۇڭگي ءتۇستى. قالىڭ سەكسەۋىلدىڭ اراسىندا جاسىرۋلى جاتقان كون قاۋعا مەن تاس استاۋعا تاپ بولدى. وڭشەڭ قۋ سەكسەۋىلدىڭ تاساسىنا تىعىپ تاستاعان بۇل نە قىلعان قاۋعا مەن استاۋ ەكەنىنە جاقىن تۇرعان جۇزگەننىڭ بۇتاعىنان شىرەنە تارتىپ، قانشا ۇزاق وتىرىپ ويلانسا دا، تۇسىنە المادى. قابات-قابات كيىمنىڭ بارلىق باۋ-شۋىن بايلاپ جاتىپ تا، كون قاۋعا مەن تاس استاۋدان كوزىن ايىرعان جوق. سوسىن اسىقپاي اياڭداپ باسىپ، كون قاۋعا مەن تاس استاۋ جاسىرۋلى جاتقان كوپ توماردىڭ قاسىنا كەلدى. اۋەلى اياعىمەن ءتۇرتىپ كوردى. قاۋعا دا، استاۋ دا ءبۇتىن. جەلكەسىن ءبىر قاسىپ، جەرتولەگە قاراي بۇرىلىپ كەتىپ بارا جاتىپ، قايتىپ كەلدى. قاۋعانى قولىنا الدى. قاۋدىرلاپ قاتىپ قالعان كون تۋلاقتى قولتىعىنا قىستىرىپ، ەندى اياڭداي بەرىپ ەدى، الدەنە اياعىنان قاعىپ قالىپ مۇرتتاي ۇشتى. سويتسە جەر استىنان سوقيىپ ءبىر تاياقتىڭ ۇشى شىعىپ تۇر ەكەن. بۇل نە قىلعان تاياق دەپ ءۇڭىلىپ ەدى، الگى جەردى بىرەۋ قولدان توپىراق ءۇيىپ كومگەن سياقتى. يتجەمەس قۋانىپ كەتتى. «مىنا جەردە كومبە بولدى عوي. مىنانداي ۇرى-قارى جۇرۋگە لايىق قالىڭ جىقپىلدىڭ اراسىندا تالاي قازىنا تىعۋلى جاتقان شىعار-اۋ»، — دەپ ويلادى. الگى سوقيىپ شىعىپ تۇرعان تاياقتان ۇستاپ تارتىپ ەدى، قالىڭ جىنىستىڭ اراسىنداعى بۇلتيعان قىزىل تومپەك جىبىرلاپ قوزعالايىن دەدى. وپىرىلىپ ويىلىپ بارادى.
يتجەمەس مويىنى سالبىراپ جەر قازباعا بەتتەدى. كەلسە — سىز جەر قازبانىڭ ءىشى بۇرىنعىسىنشا قوقىرسىپ جاتىر. باقىر قازاننىڭ ءىشى سول باياعىسىنشا يت جالاپ كەتكەندەي جىلتىراپ تۇر. يتجەمەستىڭ كوڭىلىندەگى الگى ءبىر جۇمباق توقتىق باسىلىپ، قايتادان قارىنى اشىپ قويا بەرگەندەي بولدى. جەم تىلەپ تۇر. ءسال بوس قالسا، قىڭسىلاپ بىتەتىن قۇرىماعىردىڭ ىندىنىن باسۋ ءۇشىن مىنا قازاندى انا قازاندىققا ورناتۋ كەرەك. سوسىن ودان الگى ۇيتكەن قويدىڭ ەتى مەن نە ارپا، نە تارى سالۋى كەرەك، وعان سۋ كەرەك...
سول-اق ەكەن يتجەمەستىڭ كوزى قايتادان جايناپ قويا بەردى. الگى قۇدىقتى تاۋىپ العانى قانداي جاقسى بولعان! قاۋدىرلاق قاۋعانى يىعىنا اسىپ اپ كەرى جۇگىردى. ول كۇنى ءبىر تىنىم تاپپادى.
وتتىڭ جارىعىمەن سىعىراڭداپ وتىرىپ، ماناعى بىرگە قالعان بەيتانىس ادام ەكەۋى تاماق ءىشتى. مىجىق تاباققا قۇيىلعان قويمالجىڭ بىردەڭەنى ەكى كەتىك قاسىقپەن مالشىلاسىپ باقتى. قاسىنداعى بوتەن كىسىدەن قىمسىنعان يتجەمەس كوزىن تاباقتاعى بوتقادان كوتەرمەدى. اۋىزى بوساسا اڭگىمەلەسۋگە تۋرا كەلەدى دەپ قورىققانداي، ىسىلداپ-پىسىلداپ ىسسى تاماقتى تىققىشتاپ باقتى.
تاماقتان سوڭ يتجەمەس اس قايتارعاننىڭ ىرىمىن جاسادى. سەرىگى قولىن جايعان جوق.
بەلىن بوساتقىسى كەپ سىرتقا شىققان يتجەمەس ۇيگە قايتىپ كىرە الماي كۇيبەڭدەپ كوپ ءجۇردى. قارا تۇلەيدىڭ ءىشى تاستاي قاراڭعى. انا جەردەن دە، مىنا جەردەن دە شابىنعان بۋراداي الدەنەلەر قاراۋىتادى. قاپ-قارا اسپان دا قارا جاباعىداي ۇيىسىپ قالىپتى. مىناۋ ەلسىز تۇلەيدە ونى نە كۇتىپ تۇر؟ مىنا ءبىر بەيتانىس كىسى ەكەۋىن مۇندا اكەلىپ تاستاۋلارىنىڭ سەبەبى نە؟ قاسىنداعى نەعىلعان ادام؟ تۇسىنسە نە دەيسىڭ؟ ءبىراق، سونى كەشە باس تولەڭگىتتەن، مانا ۇزىنتۇرادان باتىلى بارىپ سۇراي دا الماپتى. ەندى، مىنە، جان-جاعىنان انتالاعان قورقاۋ ساۋالداردىڭ ىندىنىن بىتەيتىندەي قوماقتى جاۋاپ تابا الماي دال بولىپ تۇرعانى. قينالعاندا نە، قينالماعاندا نە... قۇدايدىڭ سالعانىن كورەدى دە... وسى كەزگە دەيىن تالاي قىستالاڭنان قۇتقارىپ كەلگەن قۇداي بۇل جولى دا قول ۇشىن بەرمەس دەيسىڭ بە... ءبىر كۇرسىنىپ، ىشكە كىردى. قازاندىقتىڭ ىشىندەگى وت قىپ-قىزىل قولامتاعا اينالىپتى. جەرتولەنىڭ ءىشى بۇلىڭعىر. سەرىگى توسەك سالىپ جاتىپ قالسا كەرەك، ءتور جاق بۇلاڭىتادى. عۇمىرى بوساعادان جوعارى وزىپ كورمەگەن يتجەمەس، جەر تولەنىڭ ىشىندە ورىن جەتكىلىكتى بولسا دا، ەسىكتىڭ قىر كوزىنە توسەگىن سالىپ، شيدەمىن جامىلىپ، ىشىنەن: — «ءيا، قۇداي، ءوزىڭ جار بولا كور!» — دەپ كۇبىرلەي-كۇبىرلەي كوزىن جۇمدى.
جامباسى قاتتى ۇيىپ قالعان ەكەن. استىنا سىز ءوتتى مە، سىرتقا شىققىسى كەلىپ كەتتى. تاڭ الدەقاشان اتىپتى. تۇندە شابىنعان بۋراداي ەنتەلەي ءتونىپ تۇرعان ايعىر بۇتالار ءقازىر بۇعا-بۇعا قالعان. قورقىنىشتى قاپ-قارا رەڭىنەن ايىرىلىپ، توساپقا ءتۇسىپ شىققانداي، كۇپ-كۇلگىن تارتىپ بوزارىپ كەتىپتى. تىعىرىق تۇلەيدىڭ ءبىر جاق كەنەرىنەن سەكسەۋىل بۇتالارىنىڭ بىرەۋىنە ءىلىنىپ قالعان قىزىل شارقات ورامالداي بوپ بىردەڭە كۇرەڭىتەدى. شىعىپ كەلە جاتقان كۇن ەكەن. كەشە مىناۋ ەرنەكتىڭ قاي تۇسىنان كەپ قۇلاعانىن ەسىنە تۇسىرگىسى كەلىپ ەدى. ايىرا المادى. دەمەك حان اۋىلىنىڭ قاي تۇستا ەكەنى بەلگىسىز. وزدەرىنىڭ قايدا ەكەنىن وزدەرى بىلمەيدى.
يتجەمەستىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلدى. دەنەسىن سۋىق قارماپ، ءدىر-دىر سىلكىنىپ الدى. جەرتولەگە قايتىپ كەلە جاتقاندا قاسىنداعى سەرىگى جادىنا ءتۇستى. سوندا ول كىم بولعانى؟ ءتور جاققا بارىپ جاتقانىنا قاراعاندا بۇدان گورى باعى زورىراق، دارەجەسى ۇلكەنىرەك بىرەۋ. مىنا جالعاندا بۇدان دارەجەسى تومەن جان بولۋى مۇمكىن بە؟ سوندىقتان دا ول كەشەگى كۇنى بويى تىربىڭداپ قۇدىق ارشىدى. كەش بويى تۇقشاڭداپ وت جاعىپ، تاماق ءپىسىردى.
ءبىراق، ول ادام كىم؟ ونىڭ قاسىنا بۇنى نەگە قوستى؟ اس-سۋىن ازىرلەپ، قىزمەتىن قىلسىن دەگەن شىعار. ەندەشە، تاپ سونداي ءقادىرلى كىسى مىنانداي ەلسىز تۇزگە الاستاپ اكەلىپ تاستايتىنداي نەدەن جازدى ەكەن! ونى جازالاپ، جازعىرىپ وتىرعان كىسى كىم؟ سوندا بۇل ونىڭ ساقشىسى ما، قىزمەتشىسى مە؟ الدە ول بۇنىڭ ساقشىسى ما! يتجەمەس جەرتولەگە قايتىپ كىرۋگە ايبىنىپ تۇر. تۋ سىرتى تىزىلداپ بارادى. ءبىراق، قۇدايدىڭ سالعانىن كورەدى دە...
— ءيا، ءبىسسىمىلدا! — دەپ ەسىكتەن اتتادى.
توردەگى توسەك ءالى جيىلماپتى. ساۋىس-ساۋىس كوك كورپەنىڭ اراسىنان الدەنە اعاراڭدايدى. جاڭا قاتقان سارى ىرىمشىكتەي الدەنە ءدىر-دىر ەتەدى. و توبا! مىناۋ ايەل عوي! اناۋ جاستىقتىڭ ۇستىندە سالبىراپ جاتقان سارى ۇيەك جىلان ەمەس، بۇرىم عوي! و توبا!
يتجەمەس ءتور جاققا كوزىن ساتىپ قاراپ تۇرعانىمدى بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قالدى ما دەگەندەي، ىزىنشە كەرى قايتىپ، سىرتقا شىقتى. توڭىرەككە تاعى دا كوز تاستادى. قۇدىقتىڭ باسىنا باردى. كۇيبەڭدەپ ءجۇردى دە قويدى. ساسكە تۇسىندا جەرتولەگە بەتتەپ ەدى، مىجىق مۇرجادان بۋداقتاپ شىعىپ جاتقان ءتۇتىندى كوردى.
سودان ەكەۋى الگى تۇلەيدىڭ ىشىندە ءبىر ايدان استام ۋاقىت تۇردى. اۋەلى بۇل ونىڭ ايەل ەكەنىنەن قىمسىنىپ، ءبىر اپتاداي ءتىل قاتىسپاي قويدى. سوسىن ونىڭ حانشا ۇيىندە جۇرەتىن ورىس قىزى ەكەنىن ءبىلىپ، قازاقشاعا تۇسىنبەيدى عوي دەپ ءبىر اپتاداي سويلەسپەي ءجۇردى. ءبىر كۇنى قانشا اۋناقشىسا دا، ۇيقىسى كەلمەي قويعانى. قوزعالاتىن سياقتى، ۋھىلەيتىن سياقتى. ەندى اڭعاردى، تىپىرشىپ جاتقان قىز ەكەن. سول-اق ەكەن، بۇنىڭ كوكىرەگىنە ءبىر سۇر كوجەك كىرىپ كەتكەندەي جۇرەك تۇسى لۇپىلدەي الا جونەلدى. «اپىراي، مەندە دە ەس جوق ەكەن، — دەپ ويلادى. — سەندەي كون تۇلاعى بۇتىنا قاتقان جامان جالشىنى ول ءقايتسىن! نايساپتىڭ كوك دەمەسەڭ، كوزى قانداي جايناپ تۇر! سالىپ ۇرىپ قاسىنا جەتىپ بارسا، نە بولار ەدى؟ ءاي، ءبىراق، سىرىن بىلمەگەن اتتىڭ سىرتىنان جۇرمە دەگەن بار ەمەس پە!؟ جانىنان پىشاق سۋىرىپ الىپ، قارناپ السا، تەكەلىك قۇرام دەپ ءجۇرىپ، تەككە كومۋسىز قالار... ودان دا وسى باسىنىڭ اماندىعىنا، قارنىنىڭ توقتىعىنا تاۋبە دەپ تىنىش جۇرگەنى ءتاۋىر شىعار!»
سونى ويلاپ ەدى، كوزىنە ۇيقى ۇيىرىلگەنى. ءبىر ەسىنەپ اپ، تەرىس اۋناپ، قور ەتە ءتۇستى. ءبىراق، ەرتەسىنە دە كوپكە دەيىن ۇيىقتاي الماي شىقتى. توردەگى قىزدىڭ اۋناقشىپ جاتقانىن قۇلاعى شالدى. ەندى كۇندىز تاماق ءپىسىرىپ وتىرعان بويجەتكەننىڭ بەتىنە جالتاق-جالتاق قارايتىن-دى كوبەيتتى. ءبىر كۇنى توڭىرەكتەن تومار جيناپ كەلسە — ول كىر جۋىپ وتىر. ومىراۋى تۇگەل اشىلىپ، بۇلكىل سالىپ بيلەپ تۇرعان ەكى الماسىنان يتجەمەس، قاپەلىمدە، كوز ايىرا الماي قالعانى. كەنەت قىز جالپ-جالپ ەتكەن ماڭداي شاشىن جيناپ جاتىپ:
— جارىماعىر، سونشا نەگە باجىرايا قالدىڭ؟ — دەگەنى.
يتجەمەستىڭ ەكى كوزى اتىزداي بوپ تاس توبەسىنە شىقتى. مىنا قىز قازاقشاعا سۋداي عوي! قۋانعاننان ىرجىڭ ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
سول كۇنى كەشكە يتجەمەس قانشا زورلانسا دا، ۇيىقتاي المادى. كوكىرەك تۇسى تولىپ، دەمى ءبىتىپ بارادى. ويىنا نەلەر ءتۇسىپ، نەلەر كەتپەدى. بىرەسە، سارى سايتان قىز الماس كەزدىك سۋىرىپ اپ كەزەنىپ جۇرەدى. بىرەسە، باس تولەڭگىت سەگىز ورمە قامشىسىن سۋماڭداتىپ اۋىل اينالدىرىپ ساباپ جۇرەدى. بىرەسە باسى داعاراداي موللا سالدەسى سەلكىلدەپ، تەرىس باتا بەرىپ، قارعاپ جاتادى. قاراڭعى ءۇيدىڭ ىشىندە كوز الدىنان يۋ-قيۋ ءوتىپ جاتقان سول ەلەستەردىڭ ءوڭى ەكەنىن، ءتۇسى ەكەنىن ايىرا الماي باسى قاتىپ بارادى. ودان ءارى شىداپ جاتا المادى. باسىن وق جىلانداي ءبىر كوتەرىپ، ءبىر بۇعىپ، ارى-بەرى سەرگەلدەڭگە ءتۇستى. سوسىن: «نە دە بولسا، قۇدايدىڭ سالعانىن كورەمىز دە!» — دەپ توردەگى توسەككە قاراي جىلجىدى. تەرىس قاراپ جاتقان قىزدىڭ جۇپ-جۇمىر ساۋىرى يميگەن يتجەمەستىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرىپ كەتتى. ومىراۋىن وتتاي جاندىرىپ بارادى. قۋ قىز وپ-وتىرىك ۇيىقتاعانسىپ، ەشتەڭە بىلمەگەنسيدى. يتجەمەس بۇدان ءارى كىدىرسە، ءبىرجولا بالقىپ كەتەردەي، جالما-جان تەرىس قاراپ جاتقان قىزدىڭ يىعىنا قولىن سالدى. وزىنە قاراي تارتىپ، باۋىرىنا قىستى. سول-اق ەكەن تىم-تىرىس جاتقان قىز:
— مىنا جارىماعىر قايتەدى-اي! — دەپ يىعىن جۇلىپ الدى. ءبىراق شالقاسىنان اۋدارىلىپ ءتۇستى.
ەرتەڭىنە يتجەمەس سيىر ساسكەدە بارىپ ءبىر-اق وياندى. ىرگە جاعىندا ەشكىم جوق. بوساعاداعى بۇنىڭ توسەگى جەتىم توقتىداي بۇلتيىپ بوس جاتىر.
— ا، قۇداي، بەرگەنىڭە شۇكىر! — دەپ قويادى.
سودان بۇلاردىڭ ءدام-تۇزى جاراستى. حان وتىرعان ءۇي مەن حانشا وتىرعان ۇيدەن التى كوش الىس جۇرەتىن يتجەمەس وسى ءبىر جايىن اۋىز، جالاق ەرىن، جايناق كوز قىزدى بۇرىن دا كوزى شالىپ قالاتىن. ول ىلعي حانشالاردىڭ ءۇيىنىڭ ماڭىنان شىقپايتىن. ونىڭ تۇتقىنعا تۇسكەن ورىس قىزى ەكەنىن دە ەستۋى بار-دى.
ءبىراق، ورىس قازاق ءتىلىن بىلەدى دەپ كىم ويلاعان. جالعىز يتجەمەس قانا ەمەس، وسى دالاداعى شۇبىرىپ جۇرگەن قايمانا قازاقتىڭ قايسىسىن شاقىرىپ الىپ سۇراساڭ دا، ورىس قازاقتىڭ ءتىلىن ءبىلۋى، قازاق ورىستىڭ ءتىلىن ءبىلۋى مۇمكىن دەپ ويلامادى، قايسىسىنىڭ دا ايتاتىنى: «قازاقتىڭ ءتىلىن نوعاي بىلەدى، نوعايدىڭ ءتىلىن ورىس بىلەدى». سوعان قاراپ، يتجەمەس مىنا قىز دا نوعاي ەمەس پە ەكەن دەپ قالىپ ەدى. سويتسە، ورىس قىزى ەكەن. قايدان شىققانىن، قايدان كەلگەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. ايتەۋىر، بۇل تۋماي تۇرعاندا اكە-شەشەسىن بارىمتاشىلار تۇتقىنداپ اكەتىپتى. اكەسىن ءبىر جىلداي ۇستاپ، ءبىر جاقتان كەلگەن ساۋداگەرلەرگە ساتىپ جىبەرىپتى. ەكىقابات شەشەسىن حان اۋىلىنا ساۋعاعا اپارىپ بەرىپتى. ول بوسانىپ، قىز تۋىپتى. اتىن قازاقتار ءماريام قويىپتى. شەشەسى ماريا دەيتىن. مارقۇم تۇتقىندا ءجۇرىپ تاپتى ما، جوق اۋەلدەن سولاي ما، كوكىرەگى سىرىلداپ جۇرەتىن دىمكاس كىسى ەدى. قىزىمنىڭ اياعىنا ءمىنىپ، وڭ مەن سولىن تانىعانىن كورەمىن، ەلىنىڭ قاي جاقتا ەكەنىن سىلتەپ بەرىپ ولەمىن دەپ جانتالاسىپ ءبىراز ءجۇردى. ول ءمارياداي ەمەس ارشىل ەكەن. اۋىل ماڭىنان شاشى سارى، كوزى كوك جولاۋشىلار وتسە، بارىپ جولىعىپ قالام دەپ، شىج كوبەلەك بولادى ەكەن. ءبىراق، اجداھاداي ىسقىرىنعان اتاقتى اۋىل قايداعى ءبىر كۇڭنىڭ دەگەنىن جاساتىپ قويا ما! بەيساۋات جولاۋشىلار كورىنسە بولدى، وڭاشا كۇركەگە قاماپ تاستايدى ەكەن. بەيشارا ولە-ولگەنشە ارپالىسىپ ءوتىپتى. اناسىنان سەگىز جاسارىندا قالعان ءماريام ونىڭ تىرىسىندە ۇيرەنگەن بىرەن-ساران ورىسشاسىن تۇگەل ۇمىتقان. ەندى، مىنە، ودان بەرى دە توعىز جىل ءوتتى. ەسىندە ەشتەڭە قالماپتى. سودان با، جوق جاسىنان ورىس كورمەگەندىكتەن بە، سارى شاشتى بىرەۋ كورىنسە بولدى، حان وردانىڭ كوپ كۇڭى وتىراتىن قوڭىر ۇيگە ءوزى زىپ بەرەدى. ەشقايسىسىنىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەلمەيدى. انادا ايت كۇنى ابايسىزدا ەڭگەزەردەي سارى كىسى ۇستىنە كىرىپ كەلگەندە كوزى تاس توبەسىنە شىققان. ىلە-شالا بايبەك كورىنگەندە-اق مۇنىڭ ارتى تەگىن قالمايتىنىن ءىشى بىلە قويعان. حان: «ورىستىڭ ەلشىلەرى كورىپ قالسا، ءبىزدىڭ بويجەتكەن قىزىمىزدى تۇتقىنداپ وتىرسىڭ دەپ شاتاق شىعارار. پالەسىنەن اۋلاق. كوزىن جوعالتا تۇرايىق»، — دەگەن شىعار. ەندى، مىنە، حان ورداسىنىڭ توڭىرەگى سىرتىنان ىشەك-سىلەلەرى قاتىپ جۇرەتىن وسى ءبىر كۇلكىلى ادام ەكەۋى مىنا نۋ جىقپىلدىڭ اراسىنان كەپ ءبىر-اق شىقتى. بۇرىن قىز مىنا جالشىعا جۇرتتىڭ ءبارى تىكەنەكتەي جابىسا قالاتىنىن كورىپ، سىرتىنان اياپ ءجۇرۋشى ەدى. ونى دا ءوزى سەكىلدى باسقا ءبىر جۇرتتان كەلگەن تۇتقىن شىعار دەپ ويلايتىن. سويتسە، قازاق كورىنەدى.
شىنىندا دا، ءوزى كۇلسە كۇلەرلىكتەي. ەكى اپتا بويى قاسىنداعى مۇنى كورمەي، ايدالادا جالعىز قالعان ادامداي مەڭىرەيدى دە ءجۇردى. كۇندە بۇل جاتىپ قالعاسىن كەلىپ، قاراڭعىدا توسەگىن سالىپ، بوساعاعا بارىپ جاتىپ الادى. تاڭەرتەڭ بۇل ويانباي تۇرىپ، كيىنىپ شىعىپ كەتەدى. جالباتىماقتى جالشىدان دا بۇنداي ادەپتىلىك شىعادى دەپ كىم ويلاعان! بوپاي بايبىشە كۇڭدەرىنە قاتال-تۇعىن. قازان-وشاق باسىندا جىرقىلداپ جۇرگەنىڭدى كورسە، شاشىڭدى جۇلىپ قولىڭا بەرەتىن. سوندىقتان دا، قارايعان كوپ قۇل مەن كوپ كۇڭ بىر-بىرىنە جۋىماي، الىستان ىعىسىپ، اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ، قۇر سۇلدەر كولەڭكەدەي جىمىپ باعاتىن. ونىڭ ۇستىنە، بۇل كۇنى كەشەگە دەيىن بالا ەدى. مۇنىڭ ومىراۋىنىڭ تىرسيىپ تولا باستاعانىن العاش بايقاعان بايبەك تولەڭگىت. قوس قاباعى بۇركىتتىڭ قاناتىنداي جالبىراپ، كوزىنىڭ قىزىل تامىرى شاتىناي قانتالاپ، تۇكسيىپ جۇرەتىن وسى ءبىر وراق تۇمسىق ايباتتى ادامنان حان وردانىڭ قىزمەتشىلەرى قارالاي سەسكەنەتىن.
ءماريام ءبىر كۇنى ساي بويىندا تەزەك تەرىپ جۇرگەندە سول بايبەكتىڭ ساپ ەتىپ ۇستىنەن تۇسكەنى. سۇمىراي تولەڭگىت اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ، قىزدى تەزەك-مەزەگىمەن كوتەرىپ الىپ، اناداي جەردە ءوسىپ تۇرعان قاراعان بۇتاسىنىڭ كولەڭكەسىنە قاراي الا جونەلدى. كوپ ۇزاماي جال-قۇيرىعى سۇزىلگەن ەڭگەزەردەي قارا اتتى ساي بويىنان ىڭىلداپ اندەتىپ شىعىپ كەتتى.
قالقيعان قاراعان بۇتاسىنىڭ كولەڭكەسىندە ونە بويى الاسا بولىپ، ءبۇلدىرشىن قىز قالدى. نە بولىپ، نە قويعانىنا تۇسىنبەگەندەي جان-جاعىنا ەسەڭگىرەي قارادى. دورباسىن الايىن دەپ ەڭكەيە بەرىپ ەدى، الگىندە عانا قاۋقيىپ تۇرعان الا قاپشىق جەرمەن-جەكسەن جانىشتالىپ قالىپتى. قىز مانادان بەرى تۇقشىڭداپ تەزەك تەرگەن ەسىل ەڭبەگىنىڭ زايا كەتكەنىنە وكىندى مە، الدە باسىنان قانداي سۇمدىق وتكەنىنە ەندى ءتۇسىنىپ، ءوزىن-وزى ايادى ما، بۇك ءتۇسىپ وتىرا كەتتى. سولقىلداپ ۇزاق جىلادى. ودان بەرى دە ءبىر جىل وتكەن-دى. بايبەكتىڭ مۇڭكىگەن اجەپتارقى اشقىلتىم ءيسى جادىندا قاپتى. سول ەسىنە تۇسكەندە ءبىر ءتۇرلى قۇسقىسى كەلەتىن. سول ءبىر ءيىس ەندى، مىنە، مىناۋ جەرتولەنىڭ ىشىنە ءبىرجولا ورناپ العان. ءتۇن بالاسى تۇمسىعىن قىدىقتاپ شىعادى. اۋەلگى كەزدە تۇلا بويى ءدۇر تۇرشىگىپ، قاراپتان-قاراپ جيىرىلىپ ءجۇردى. سول ءبىر وسپادارسىز ءيىس ءدال ءقازىر قاسىنا جەتىپ كەلىپ، ومىراۋىن مىتقىلارداي، كوكىرەگىنەن باسىپ جانىشتارداي كورىندى. ءبىراق، بوساعا جاقتاعى جىعىلعان جەتىم توقتىداي تومپاق توسەك قىبىر ەتپەيدى. ءبىر كۇن قايران قالدى، ەكى كۇن قايران قالدى. الگىبىر جەكسۇرىن ءيىس مۇنىڭ وسى كەزگە دەيىن ءوزى دە بايقاماي كەلگەن ءبىر جۇمباق اڭسارىن تۇرتكىلەپ وياتقانداي. بۇرىنعىداي ودان جيىركەنبەيتىن، تىجىرىنبايتىن سياقتى. ەندى مىناۋ بوساعا جاقتاعى تىپ-تىنىش توسەككە ءارى تاڭعالىپ، ءارى ءبىر ءتۇرلى ەلەگىزىپ قارايتىندى شىعاردى. ەركەكتىڭ مۇندايى دا بولادى دەپ كىم ويلاعان. بۇل ولاردى شەتىنەن ارسالاڭ، شەتىنەن قول سالا كەتەتىن وزبىر ساناۋشى ەدى. مىناۋ قىلپ ەتپەيدى. الدە باس تولەڭگىتتىڭ اناۋ كۇنگى اباي-قوقاڭىنان سەسكەنە مە ەكەن! ول ەركەك بولعاندا، بۇل ەركەك ەمەس پە! ودان نەسىنە سەسكەنەدى؟! شىرىك نەمە، بۇنى قارالاي قىزعانىپ، تىزالاقتاپ قالدى. بۇعان دا ونىڭ ءسۇيتىپ تىزالاقتاعانى كەرەك. ودان ءوشىن ءوزى قايتارا المايدى. بۇنىڭ وعان كەتكەن ءوشىن وزگە ءبىر ەركەك قايتارا الادى. ول ەركەك، بالكىم، مىناۋ ەلسىز تۇلەيدە وزىمەن بىرگە تۇرىپ جاتقان ءۇنسىز سەرىگى شىعار. ەندەشە، ول نەدەن جاسقانادى؟ مىنانداي بوستان داۋرەن ەرتەڭ دە باسىندا تۇراتىنىنا كوزى قايدان جەتىپ قويىپتى؟ نەگە قيمىلداپ قالمايدى؟ ءبىر كۇن توستى، ەكى كۇن توستى. ەندى ءۇمىتىن ۇزە دە باستاپ ەدى. قاسىنا كەپ، تۋ سىرتىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ جاتىپ العاندا جۇرەگى توقتاپ قالعانداي بولعان. ول يىعىنا قولىن سالىپ، وزىنە قاراي تارتقاندا تاڭىرقاعانى ەكەنىن دە، الدە، شىنىمەن، شامدانعانى ەكەنىن دە ءوزى بىلمەيدى، «مىنا جارىماعىر قايتەدى-اي!» دەگەن ءسوز اۋىزىنان ابايسىز شىعىپ كەتىپ ەدى. سول ءبىر بەتالدى قۇلا ءتۇز بەيساۋات ءسوز ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى تاس دۋال شەكارانى ءبىرجولا كۇل-تالقان قىپ بۇزىپ جارىپ جۇرە بەردى.
ەكەۋدەن-ەكەۋ تۇرعاندارىنا ءبىر ايداي ۋاقىت بولعان شامادا باياعىدا بۇلاردى وسى ەلسىز تۇلەيگە اكەلىپ تاستايتىن ۇزىنتۇرا سوقتى. كەلدى دە، بۇنىڭ بەتىنە ءبىر قاراپ، يتجەمەسكە ءبىر قاراپ ىرجىڭ-ىرجىڭ كۇلە بەردى. يتجەمەس ءبىر شارۋامەن سىرتقا شىعىپ كەتكەندە، بۇعان تونە ەڭكەيىپ:
— اۋىلدا جۇرگەندە بەتىڭدى بەزەۋ قاپتاپ كەتىپ ەدى. مىنا جامان ساۋابىڭدى العان بىلەم. ايناداي جالتىراپ قالىپسىڭ عوي. قاپ، الگى تولەڭگىتتىڭ سالىمى سۋدان قايتاتىن بولعانىن قاراشى. مىنا بىزدەر قايداعى ءبىر قاقپىش قۇشاقتاپ قور بولىپ جۇرگەندە، سەن سەكىلدى اق جۇمىرتقا قاتىندى وڭاشا قۇشىپ يتجەمەستى قۇدايدىڭ وزدىرعانىن-اي، — دەدى.
انشەيىندە ەركەك ادام بەتىنە قاراپ بىردەڭە دەسە دۋ ەتە قالاتىن ءماريام بۇل جولى تۇك تايسالعان جوق، ەزۋ تارتىپ كۇلدى دە قويدى. ۇزىنتۇرا جەرگە ءبىر تۇكىرىپ، اتىنا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. الاكوز تولەڭگىتتىڭ ىشىنە بۇگىننەن باستاپ ءبىر وت ءتۇستى دەي بەر! تۇسسە ءتۇسسىن! تاباعا تۇسكەن شىجىقتاي شىجعىرىلىپ نەگە كەتپەيدى!
اراعا كوپ ۋاقىت سالماي، اياعى سالاقتاپ باس تولەڭگىتتىڭ ءوزى دە كەلدى. بۇنى كوردى دە، جىم بولدى. قاراشىعىنىڭ بىلەكتەي-بىلەكتەي جۋان تامىرلارى قانتالاپ، الارا قاراپ ءبىراز تۇردى، بۇل قىلپ ەتپەگەن سوڭ، يەگىمەن مەڭزەپ، يتجەمەستى سىرتقا شاقىرىپ اكەتتى. ءبىر ۋاقىتتا الدەقايدا دۇرسىلدەتە شاۋىپ بارا جاتقان تۇياق دىبىسى كەلدى. ءالى كەلەر يتجەمەس جوق، بەرى كەلەر يتجەمەس جوق. سىرتقا شىقسا — يتجەمەس جەر تولەنىڭ جەلكەسىنە ۇزىنىنان سۇلاپ ءتۇسىپتى. جۇگىرىپ قاسىنا كەلسە — ماڭدايى دالاداي قان. قارىمدى كىسى قۇلاشتاپ ءبىر تارتقان بۇزاۋ ءتىس قامشىنىڭ ءىزى قاسقانى قاق ماڭدايدان ىرسيتىپ ءتىلىپ كەتىپتى. اياعانىنان ءماريامنىڭ كوزىنەن جاس شىعىپ كەتتى. ءبىر كوزىن قان باسىپ كەتكەن يتجەمەس سىڭار كوزىمەن سونى كوردى مە، ىرجيىپ كۇلدى.
ول كۇن يتجەمەس ءۇشىن قانداي بولعانىن ءوزى ءبىلسىن، ءماريامنىڭ توبەسى كوككە جەتكەندەي بولدى. ءوزى بىرەۋدىڭ ەسىگىندە جۇرسە دە، قالعان دۇنيەنىڭ قونىشىنان باسقىسى كەلەتىن قايداعى ءبىر اۋمەسەردىڭ اياققاپتاي كوكىرەگىنىڭ اياق استى بولعان كۇن ەدى. ءماريامنىڭ جۇرەگىنىڭ باسىن سارى شايانداي شاعىپ جاتقان ءبىر ىزانىڭ قايتقان كۇنى ەدى. سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق بۇنىڭ قاراپتان-قاراپ جۇرەگى اينيتىندى شىعاردى. اقتاعان تارىعا دا، قاۋىزىن ارشىپ قۋىرعان ارپاعا دا، ۇيىتكەن قويدىڭ ەتىنە دە پەيىلى شاپپايدى. الدەنەنى اڭسايدى. نەنى اڭسايتىنىن ءوزى دە بىلمەيدى. ونىڭ اۋىزىنا اس الماي، باسى اينالىپ قۇلاپ قالارداي بوپ، ءىلىنىپ-سالىنىپ ازەر جۇرگەنىن كورىپ، يتجەمەستىڭ دە شىعارعا جانى باسقا. قاڭعالاقتاپ سىرتقا شىعادى، قاڭعالاقتاپ ىشكە كىرەدى. اۋىق-اۋىق قالىڭ جىنىستى ارالاپ قايتادى. ءبىراق، كوزىنە ەشتەڭە تۇسپەيدى. ءتۇزدىڭ تاعى اڭدارىنىڭ كۇنگەيدەن ءالى ورالا قويماعان شاعى. جەر استىنان وسىپ-ونەر كوسىك، قويان توبىق، جۋا، موندالاقتاردىڭ ءالى ءتۇيىن سالىپ ۇلگىرمەگەن كەزى. ءماريامنىڭ اڭسارىنىڭ نەدە ەكەنىن بىلە الماي ابدەن دال بولدى. ءسۇيتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى اپاق-ساپاقتا ۇزىنتۇرا كەلە قالدى. سوڭىندا ءبىر ات، ءبىر تۇيە. سول كۇنى قونىپ شىقتى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ توسەگىنەن تۇراردا قايىس بەلبەۋىن تابا المادى. شىر اينالدىرا قاراپ شىقتى. وعان قوسىلىپ يتجەمەس تە ءبىراز جەردى قورس قىلدى. ءبىر ۋاقىتتا ماريامنىڭ استىنداعى الاقانداي توقىمنىڭ استىنا قولىن جۇگىرتىپ ەدى، قايىس بەلبەۋدىڭ سالاڭ ەتىپ شىعا كەلگەنى. توعا جاعى بار دا، قالعان جارتىسى جوق. بۇل ءماريامعا قارادى. ءماريام جەرگە قارادى. ۇزىنتۇرا قالتاسىنان ناسىباي الىپ، ونى ءتىلىنىڭ استىنا باسىپ:
— ىمم، — دەپ ءبىر ىڭىراندى.
ءتۇس قايتا ولار ازعانتاي قوقىر-سوقىرىن ءبىر تۇيە، ءبىر اتقا تەڭدەپ الدەقايدا جول تارتتى. قايدا كەلە جاتىر، نەگە كەلە جاتىر، ونى ءبىلىپ جاتقان، ول جاعدايدى سۇراستىرىپ جاتقان يتجەمەس جوق. تاعى دا ءبىر شالتىك تۇعىرعا ءمىنىپ، بۇل جولى باياعىداي قارا ەمەس، ءبىر مىڭق ەتپەس سارى اتاندى جەتەلەپ كەلە جاتىپ:
— ءيا، قۇداي بەرگەنىڭە شۇكىر! — دەپ ءبىر ەسىنەپ قويدى.
سول بەتىمەن ولار توعىتتىڭ قاسىنان ءبىر-اق شىقتى.
توعىتتان ونشا الىس ەمەس تەپسەڭ جازىققا كوگەن قۇرىلىپ، وعان قوي قوساقتالىپ، حان اۋىلى جاباعى ءجۇن قىرقا باستاپتى. ايدالاداعى تاۋ-تاۋ جۇنگە باس-كوز بولاتىن ادام كەرەگىپ، وعان وسى يتجەمەس مەن ءماريام قولايلى دەپ تابىلىپتى.
— اق پاتشانىڭ ەلشىلەرى اتتانىپ كەتكەنشە مىنا قىزدى اۋىلعا جۋىتار تۇرلەرى كورىنبەيدى. ءاي، باسە، اۋزىڭ اۋەلدەن دە يتاياقتاي ەدى-اۋ. سويتسە، ىرىسىڭ مول پاقىر ەكەنسىڭ عوي. تەك قاپى قالىپ جۇرمە! مىنا پالەڭنىڭ قايىس قاجاۋى جامان. تالعاق شىعار. ەندى بىرەر ايدا ءىشىن بۇلتيتىپ شىعارساڭ، سەنىڭ مۇرتىڭدى بالتا شاپپايدى، — دەگەن ۇزىنتۇرا.
ودان بەرى دە ءبىرتالاي ۋاقىت ءوتتى. ءماريامنىڭ قايىس قاجاعانى باسىلىپ كەلەدى.
ەكى قالماق ەلشىسىنىڭ ءابىلقايىر حاننىڭ اۋىلىندا سازارىپ جاتقان دا قويعانىنا جارتى ايدىڭ ءجۇزى بولىپ بارادى. توڭىرەككە قۇلاقتارىن قانشا توسەسە دە، اكەلگەن حاتتارىنا نە بۇك، نە شىك جاۋاپ الا الماي ابدەن ىشتەرى پىستى. دورجى مەن لوبجى تىم-تىرىس. «ءابىلقايىر حان ەندى نە ىستەر ەكەن؟» — دەپ ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ جاتسا كەرەك. انشەيىندە تاسىعان قازانداي بۇرق-سارق قاينايتىن دا جاتاتىن قارسى توپتان دا ەشقانداي حابار جوق. اۋىل-اۋىلدىڭ ءۇستى كيىزدەي ۇيىسقان الا شاڭ. ول ءبىراق قىرىقتىققا ايدالىپ كەلە جاتقان، قىرقىلىپ قايتا ايدالىپ بارا جاتقان مىڭ-مىڭ تۇياقتان ۇشقان توزاڭ.
حان اۋىلىنان اندا-مىندا جوق قاراپ بارىپ قايتاتىن جانسىزدار دا توڭىرەكتەن تاپ ونشا قۇلاق سەلت ەتە قويارداي ەشتەڭە ەستىپ كەلمەيدى. تاپ مىنانداي تىلسىم تىنىشتىققا حان دا، ەلشى دە قاتتى قايران. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت — قارسى توپتاعىلارعا نەعىپ تىيىم بولا قالعانىن ايت. الدە ولار سۋعا باتىپ كەتكەندەي تىم-تىرىس جوعالعان قالماق ەلشىلەرى ءابىلقايىر مەن بوكەنبايدىڭ الدەقاشان اۋىزدارىن الىپ قويعان شىعار دەپ جاتىر ما ەكەن؟ الدە بۇلارى اق پاتشا جاعىنا شىعىپ كەتكەن ءابىلقايىر مەن بوكەنبايدىڭ الدىنان ەڭ سوڭعى رەت وتكەندەرى مە ەكەن؟ جوق، ءتىپتى وسى ارقىلى ورىس ەلشىسىنىڭ كوڭىلىنە ۇرەي قاشىرعىلارى كەلە مە! و دا مۇمكىن عوي. ءبىر جاق يىعىن تىرەپ وتىرعان قالماقتار اراسىندا الاۋىزدىق تۇتانىپ، ەندى ولار قازاقتاردىڭ دا اراسىنا ءسوز جۇگىرتىپ، ءابىلقايىر مەن بوكەنبايدان سىر تارتا باستاعانىن ەستىگەن ەلشى وسەكە تۇقىمىنان سەكەم الىپ، جادىك تۇقىمىنان پانا ىزدەۋگە ءماجبۇر بولار ما ەكەن دەپ ويلايتىن شىعار.
كوپ كۇماننىڭ تالاۋىنا ءتۇسىپ، جان-جاقتان مۇنارىتىپ تۇرىپ العان كوك بەلدەرگە كوز سۇزگەن كوپ كۇندەر ءوتىپ جاتىر. ەلشى حان ورداعا كىمدەر كەلىپ، كىمدەر كەتىپ جاتقانىن اڭديدى. بىرەسە ءتۇرۋلى ىرگەدەن، بىرەسە ءتۇرۋلى ەسىكتەن تىنتىنە قاراعان ەكى تىمىسكى كوزگە وشاڭ ەتكەن وقشاۋ ەشتەڭە تۇسە قويمايدى.
سول جالتاڭ-جالتاڭمەن ساراتان دا ءوتىپ بارادى. ءبىر كۇنى قۇلا بەسىندە كۇنشىعىس جاقتان جولبارىس جون شابدار ات مىنگەن جولاۋشى كورىندى. سوڭىنا ەرتكەن قىرىق شاقتى نوكەرى بار. حان اۋىلىنا بۇرىلماي، بىردەن ەلشى قوسىنا تارتتى. ءبىر وڭكەي اتتارى، ەر ۇستىندەگى وتىرىستارى، قامشى ۇستاعاندارى الىستاعى ارعىننان كەلە جاتقاندارىن بايقاتقانداي. جىلدا جازدا تورعاي مەن ىرعىزدى بويلاي كوشىپ، بەسشولا اتانىپ كەتكەن تولىباي، جانتاي، قوشالاق، قىزىلجار جايلاپ، ولكەيەك بويىنداعى ارعىندارمەن، قابىرعا بويىنداعى قىپشاقتارمەن قاتار كوشىپ، قاتار قونىپ، مايلى قاسىقتاي ارالاسىپ قالعان حان اۋىلى تۋ سىرتتارىنان قىرىنداي ءوتىپ بارا جاتقان قىرىق قىلاڭنىڭ ارعىن ەكەنىن، ارعىن ىشىندە دە جەتى مومىننان تارايتىن شاقشاقتار ەكەنىن بىردەن بىلە قويدى. جانىبەكتىڭ اتى ايبىندانىڭقىراي تۇسكەن سايىن ءتوس سۇيەكتەرى قايقايىڭقىراپ بارا جاتقان ءاۋپىرىم اۋىلدىڭ ەركەك كىندىكتەرى ءاردايىم وسىلاي ءسان تۇزەپ، سايقىلانىپ ءجۇرۋدى ادەتكە اينالدىرىپ الىپ ەدى.
ءابىلقايىردىڭ كوز الدى بۇلدىراپ بارا جاتقانداي بولدى. جازدا سىر بويىنان شۇبىرتىپ حان اۋىلى كوشىپ كەلگەندە باسقا ۇلىستا بولسا دا، شاقشاقتار مارقاسىن سويىپ، سابا-سابا قىمىزىن الىپ، الدارىنان شىعۋشى ەدى. كۇزدە كۇنگەيگە قايتا كوشكەندە قوزى كوش جەرگە دەيىن ۇزاتىپ سالۋشى ەدى. حان اۋىلىنىڭ تۇستارىنان كوشتەرى ءوتىپ بارا جاتسا، جان بىتكەنى جەر تۇبىنەن كولىكتەرىنەن ءتۇسىپ، جاياۋ ءوتۋشى ەدى، ايەلدەرى تىزەلەرىن بۇگىپ سالەم ەتۋشى ەدى. قاتار كوشىپ، قاتار جايلاعان رۋلاردىڭ جىلقىلارى جوعالىپ، مالدارى ارالاسىپ كەتكەندە بولماسا، ءبىر-بىرىن جەر تۇبىنەن كيىمدەرىنەن تانىپ، جەلپىلدەسىپ قالار الابوتەن سىيلاستىعى بولۋشى ەدى. سول داۋرەننىڭ دە وتكەنى عوي. ايتپەسە، اناۋ قىرىق قىلاڭ بۇنىڭ اۋىلىن تانىماي بارا جاتىر دەيسىڭ بە! ءبىر قايىرىلىپ قاراماي، قىڭىرايىپ-قىڭىرايىپ ءوتىپ بارادى. كىسى ولتىرىسكەن جەرلەرى جوق ەدى. بۇل نەتكەندەرى؟ اق پاتشانىڭ ەلشىسى كەلگەندە ورتا ءجۇز رۋ باسىلارىنىڭ ىشىندە ءالى سىرىن بايقاتا قويماعانى قوشقار ۇلى جانىبەك دەمەيتىن بە ەدى؟ مىنالاردىڭ قىرىنداپ وتكەنى ونىڭ دا قىديىقتانىپ قالعانى ما؟ ەندەشە، ەلشىدەن نە الام دەپ بارا جاتىر؟ ءبارى دە بۇنىڭ توبەسىنەن سەكىرگىسى كەلەدى دە تۇرادى. سوندا جانىبەكتىڭ دە سامەكە ماڭىنداعى كەراۋىزدارعا قوسىلعانى ما؟! ول سىلەكەي اۋىز سۇمەلەكتەر حانعا دا باسىن ءيىپ سالەم بەرمەيتىن كەرىك نەمەنىڭ اۋزىن قالاي الىپ ءجۇر ەكەن؟ سۇلۋ قاتىننان باسقاعا كوزى تۇسپەيدى دەيتىن ەدى، سامەكە الدە باياعى بۇل سىيلاعان قالماق سۇقسىرىنان دا اسقان پەريزات تاپتى ما...
قىرىق قىلاڭ بۇنىڭ اۋىلىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ كەتتى. حان ىرگەدەن كوزىن تايعىزدى. ىشىندەگى بۇلقان-تالقاندى بايقاتپايىن دەپ تىعىز وسكەن قارا ساقالىن ءبىر سيپاپ قويدى. مانادان بەرى بايقاماپتى. وڭ جاقتا مىرزاتاي وتىر ەكەن. جەزدەسىنىڭ ويىن جەلكەسىنەن اڭعارىپ قويعانداي ءۇن-تۇنسىز ورنىنان كوتەرىلدى. سول-اق ەكەن ەلشى قوسى جايعاسقان كۇنباتىسقا قاراي شاۋىپ بارا جاتقان ات تۇياعىنىڭ ءدۇسىرى شىقتى.
ءابىلقايىر حاننىڭ كوزى الايىپ بارادى. ىشتەي تىمىرسىق اشۋعا بۋلىققاندا، وزىنە-وزى يە بولا الماي سابىرى سارقىلار تۇستا عانا ءسويتۋشى ەدى. اپىراي! اپىراي! كوڭىلىنە ءسوز ورالماي، كومەيىنە الدەبىر سيقىر قىل ارقان تىعىپ جىبەرگەندەي قىلعىنىپ بارا جاتتى. جانىبەكتىڭ دە ولاردىڭ جاعىنا شىققانى بۇنىڭ ءورىسىنىڭ ءبىرجولا تارىلايىن دەگەنى عوي. قارسى توپ بوكەنباي ەكەۋىنەن كۇدەرىن ۇزگەن عوي. قالماق ەلشىلەرىنە وڭ جاۋاپ قايتارمايتىندارىن بىلگەن عوي. سوسىن بۇعان دەيىن بەت پەردەسىن اشپاي كەلگەن جانىبەكتى سالىپ، ەلشىنى سامەكە ۇلىسىنا شاقىرىپ الىپ كەتپەك قوي. ءسويتىپ بۇنى بۇيىرا ما، بۇيىرماي ما دەپ قارالاي كۇپتى بولىپ وتىرعان ەسەك دامە ۇمىتتەن دە ايىرماق قوي! جان-جاقتان سىعالاي قاراپ وتىرعان قىزىلكوزدەردىڭ الدىندا ءبىرجولا ماسقارا قىپ كەتپەك قوي! جوق، ول دەگەندەرى بولا قويماس. ەگەر ەلشىنىڭ كومەيى ونداي سولقىلداقتىق بايقاتار بولسا، ازعىرعانعا ەرىپ، مۇنىڭ ىرگەسىن قۇلازىتىپ كوشىپ كەتەر بولسا، وندا ونىڭ دا جولىنا جۋا بىتەر. ونى ىستەيتىن كوكتەگى قۇداي ەمەس، جەردەگى ءوزى. جادىك تۇقىمىن ءويتىپ ماسايراتىپ قويعانشا، كورەر ماسقارانى كورىپ، دورجى مەن لوبجىنىڭ تەنتەكتەرىنە قوسىلىپ، اسىردى سالىپ وتەدى. ەندىگى گاپ ەلشىدە! بۇ دا ءبىر قىلپىلداي بەرمەي سىناپ كورسىن! و نەمە دە باسى بولسا، قالماقتان ەلشى كەلىپ جاتقاندا، ايدالاداعى جادىك تۇقىمىنىڭ ايتقانىنا كونە قويماس. ەگەر ولاردىڭ ايتقانىنا كونەر بولسا، ءابىلقايىر ۇلىسىنان اسار-اسپاستا قاندى كەزدىككە جولىعار، سوسىن ونىڭ وبال-ساۋابىن اق پاتشانىڭ الدىندا كەرگىمە تۇقىم ءوز مويىندارىنا كوتەرىپ الار. مەيلى، سويتسە، ءسويتسىن. مىنانداي بولا ما، بولماي ما دەگەن ەكى ۇداي حالدەن سونىسىنىڭ ءوزى ارتىق! قۇدايدىڭ مانا تال تۇسىندە كوزدەرىنە بىرەۋ قۇرىم كيىز بايلاپ قويعانداي وڭ مەن سولىن تابا الماي، كورىنگەنگە سوقتىعىپ جۇرەتىن كورسوقىر قازاق جادىك تۇقىمىنىڭ دا كوكەيىن تەسكەن، وزدەرى ايتاتىنداي، كەڭ دالادا ارمانسىز كوسىلىپ ارسالاڭداپ جۇرەتىن بۇلا حالىقتىڭ ەركىندىگى ەمەس، ءۇش ارىس الاشتىڭ باس نوقتاسى مەن باس تاقىتى ەكەنىن، ونى ۇستاتىپ جاتسا بۇگىن وزدەرى پالەكەتتەپ وتىرعان ورىس پاتشاسىنىڭ اياعىن جالاۋعا ولاردىڭ دا ىندىنى قۇرىپ وتىرعانىن ءبىلسىن... ءبىراق بۇل وزىنە بۇيىرماعان التىن تاقتى ولارعا بۇيىرتىپ قويا ما! وزدەرىنىڭ ىستەمەگىن وزدەرىنە ىستەيدى.
ءابىلقايىر بۇل جولى ەلشىنىڭ ءۇيىنىڭ ىرگەسىنەن سىعالاپ سۋقاقتامايدى. نە دە بولسا، ءوزى بىلىگىنە سالادى. پايدام دەگەنىن قىلسىن...
ورتا جۇزدەن ەلشى كەلگەلى حان اۋىلىمەن اراداعى جالعىز اياق سوقپاقتىڭ شاڭى تاعى دا باسىلىپ قالدى. ەرتەلى-كەش سۇقاقتاپ شىقپاي قوياتىن ورىستار مەن باشقۇرتتاردىڭ دا قاراسى قۇرىدى. ونداي-وندايدى ەلەڭ ەتپەيتىن تەك سارتايلاق قانا. ساسكە بولار-بولماستا ەرەڭ-سەرەڭ ەتىپ سول كەلە جاتادى. ىمىرت ۇيىرىلە ەبىل-سەبىل بوپ كەتىپ بارا جاتادى. ول ءقازىر بۇرىنعىداي ەرتەلى-كەش بالعا تىقىلداتىپ وتىراتىن زەردەبايدى عانا جاعالامايدى. تابالدىرىقتان اتتاماي جاتىپ جان-جاعىنا جالاق-جۇلاق قارايدى. كوزىنە تورعىن تۇسسە بولدى — سالبىراپ سىرتقا اينالىپ كەتكەن جايالىق ەرىنىن جيا الماي ىرجىڭ ەتىپ كۇلىپ جىبەرەدى. تورعىن اۋەلدە ونىڭ وسى ءبىر ارسالاڭ مىنەزىنەن سەزىكتەنۋشى ەدى. ءقازىر بويى ۇيرەنىپ كەلەدى. قانشا دەگەنمەن، اتى ەركەك قوي، وسى ءبىر جايىن اۋىز جىگىتتىڭ كورسە بولدى، ىرجىڭداي كەتەتىنى مە، جوق بىردە ول اكەلىپ سىيلاعان اينا مەن تاراق پا — ايتەۋىر نە اسەر ەتكەنى بەلگىسىز، بۇرىن شەشەسى قۇساپ بالاعىن جيناي الماي، قالاي بولسا سولاي جۇرەتىن سالپى ەتەك قىز، كەيىن ءۇستى-باسىنا كوپ قاراعىشتايتىندى شىعاردى. قولى قالت ەتتى-اق ساندىق اقتارادى. شەشەسىنىڭ كوپتەن بەرى قوقىر-سوقىردىڭ اراسىنا تىعىلىپ قالعان الەكەي-كۇلەكەي دۇنيەلەرىن شىعارىپ اپ، ءۇستى-باسىنا ولشەپ كورەدى. سىرتىنان بىرەۋ قاراپ تۇراتىنداي ويقى-شويقى ءجۇرىس-تۇرىسى دا تۇزەلىپ قاپتى. ونسىز دا اق پەن قىزىلدىڭ جاراستىقتى ۇيلەسىمىنەن تۇراتىن ادەمى ءجۇزى كەيىنگى كەزدە ءتىپتى بال-بۇل جانىپ كەتكەن. ۇشقىن اتقان توستاعانداي جانارىن ءبىر توڭكەرىپ قاراعاندا، كىم-كىمنىڭ دە كوكىرەگى داۋىل شايقاپ وتكەندەي الاي-تۇلەي بولادى. سارىتايلاق جىگىت كەلگەن-كەتكەنىندە مىنانداي پەرىشتە سۇلۋدان كوزىن الا المايدى. ءتىل قاتۋعا جۇرەكسىنە مە، جوق ايدالادا وسكەن قىر قىزى سوزىمە تۇسىنبەيدى عوي دەپ سەسكەنە مە، كومەكەيىنە تىعىن تىعىپ قويعانداي، كوزى كوكشىرەيىپ ءۇن-تۇنسىز تەلمىرەدى دە وتىرادى. ونسىز دا جالاق ەرىنى توزعان جايالىقتاي جالبىراپ بارادى. سونىسىن قىزىقتاي ما ەكەن، قىز دا ونى كورگەندە، وڭ جاق مىقىنى ءبىر بۇلك ەتىپ، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرەدى.
بۇرىن ۇستانىڭ ۇيىندە ءۇستى-باسىنا قايداعى ءبىر البا-جۇلبانى ءىلىپ اپ كۇل-كۇل بولىپ جۇرەتىن بالا قىزدىڭ مىنا وزگەرىسىن سارتايلاقتان باسقالار دا اڭعارىپ قالعان سياقتى. «بوپاي حانشا ءوي دەپ جاتىر، ءبۇي دەپ جاتىر»، — دەپ باس تولەڭگىت كەلگىشتەيتىندى شىعارىپتى. شالعى مۇرتى جىلتىراپ، وراق مۇرىنى سالبىراپ، ايەل كورسە اۋكەسى سالاقتاپ كەتەتىن بۇل نەمە كىرىپ-شىققان سايىن زەردەباي ىشىنە مۇز جيىپ، جيىرىلىپ قالادى...
مامبەت مىرزا وڭاشا قالدى-اق، تەمىر ساندىقتىڭ تۇبىنە تىعىپ، جۇرت كوزىنەن جاسىرىپ ساقتاپ كەلگەن قاتىرما قالىڭ داپتەرىن الىپ اقتارا باستايدى. ونى وقىعان سايىن مىناۋ قازاق دالاسىنا كەلگەلى ءوز باسىنان وتكەرگەن كوپ تاۋقىمەتى كوز الدىندا سايراپ كەلە قالادى.
كەيدە اق قار، كوك مۇز قىستا، اق تۇتەك بوراندا تاس توبەڭنەن ءبىر جىلت ەتىپ، قايتا جوعالىپ كەتەتىن كۇن كوزىندەي بايانسىز ءۇمىت اۋرە-سارساڭعا سالا-سالا ەندى، مىنە، ابدەن تورىقتىرىپتى. قالىڭ داپتەرگە قوسىلىپ جاتقان ءار بەتتى وقىعان سايىن ءبىر كۇرسىنىپ قويادى. كۇرسىنبەي ءقايتسىن، كوڭىل ورنىقتىرارداي ءبىر جىلت ەتكەن جىلى شىرايلى سويلەم كەزدەسسەيشى. ءبارى دە ۇرپيگەن جۇرەگىڭنىڭ باسىنا سۋ بۇركىپ شوشىنتا تۇسەدى.
«مايدىڭ جيىرما ءبىرى كۇنى ورتا جۇزدەن جىلدا وسى ۋاقىتتا وتەتىن قازاق رۋ باسىلارىنىڭ ءداستۇرلى قۇرىلتاي جيىنى جۋىردا قالماق قونتايشىسى قول جيىپ، قازاقتارعا قارسى جورىققا شىقپاق دەگەن حابار كەلىپ، ءار ۇلىس ءوز باسىمەن قايعى بوپ كەتكەن سەبەپتى بيىل جيىلمايتىنىن ايتىپ، تيەۆكەليەۆتى ورتا جۇزگە ەرتىپ كەتۋگە شاقشاق ارعىننىڭ ءبيى بوكەنباي كەلگەن-دى. بۇل قازاق تا كىم كوپ، بوكەنباي-اق كوپ ەكەن. بۇعان دەيىن تيەۆكەليەۆ ءوزىنىڭ دوسى تابىن بوكەنباي قارا ۇلىن عانا ءبىلۋشى ەدى. ەندى، مىنە، شاقشاق بوكەنباي كەلىپ وتىر. ول: «اتىم — بوكەنباي» — دەگەندە، بۇل قايران قالىپ ەدى. مەيمان: «تاڭدانباڭىز، نايماندا قانجىعالى بوكەنباي تاعى بار!» — دەدى. تيەۆكەليەۆ وعان ەكى-ۇش اپتا جول ءجۇرىپ جەتەتىن جەرگە ەلشىلىگىن كوشىرىپ بارۋعا، كولىگىنىڭ بارىنەن ايىرىلىپ، قۇر تاقىم وتىرعانىن، ەگەر ورتا ءجۇز بيلەرى وزدەرى كەلىپ انت بەرەر بولسا، قۇشاق جايىپ قارسى الاتىنىن ايتتى. شاقشاق بوكەنبايدىڭ حابارىنا قاراعاندا، لوبجىنىڭ ەلشىلەرى ورتا جۇزگە دە بارعان كورىنەدى. ولار ول تاراپتا دا جۇرتتى شەرىن دوندىكپەن ورىستارعا قارسى جورىققا شىعۋعا ازعىرىپ ءجۇر دەيدى. تيەۆكەليەۆكە انادا ءابىلقايىرعا ايتقانىن شاقشاق بوكەنبايعا دا ايتىپ بەردى. بوكەنباي ورىس ەلشىسىنىڭ جۇيەلى سوزىنە مويىن ۇسىنىپ، قاسىنا ەرىپ كەلگەن ءبىر قازاقتى «قالماقتاردىڭ ازعىرعانىنا ەرىپ وپا تاپپايسىڭدار!» دەپ ايتۋعا ورتا جۇزگە قايتا شاپتىردى. ول قايتىپ كەلگەنشە ءوزى ورىس ەلشىسىنىڭ قوسىندا جاتا تۇراتىن بولدى.
مايدىڭ جيىرما بەسى كۇنى ءتىلماش تيەۆكەليەۆكە بەكشورا دەگەن باشقۇرت كەلدى. ونى قازاقتار تاراپىنان قايتا-قايتا بارىمتاعا ۇشىراپ، تالان-تاراجعا ءتۇسىپ وتىرعان ءسىبىر باشقۇرتتارى جىبەرىپتى. «قازاقتاردىڭ مىنانداي ەلىرىپ جۇرگەنىنە قاراعاندا، اق پاتشانىڭ ەلشىسى امان بولا قويماس، ءولى مە ەكەن، ءتىرى مە ەكەن، ءبىلىپ كەل!» — دەپ جۇمساپتى.
مايدىڭ جيىرما سەگىزى كۇنى تيەۆكەليەۆ بەكشورانى ەلىنە اتتاندىردى. «حات بەرسەم، جول-جونەكەي قازاقتار ۇستاپ السا، باسىڭا ءقاۋىپ توندىرەر. مەنىڭ مىنداعى ءحالىمنىڭ قالاي بولىپ جاتقانىن امان جەتسەڭ، اۋىزەكى دە ايتاسىڭ عوي!» — دەدى شىعارىپ سالىپ تۇرىپ.
مايدىڭ وتىزى كۇنى قارسى توپتاعىلاردان ەكى ادام ءابىلقايىرعا كەلىپ: «ورىستىڭ ەلشىسىن باسىڭنىڭ امانىندا بىزگە بەر. بەرسەڭ بەرگەنىڭ، بەرمەسەڭ قارا-قۇرىم قول جيىپ كەپ، تارتىپ الامىز. شاڭىراعىڭدى ورتاڭا ءتۇسىرىپ، باسىڭدى كۇلگە دومالاتىپ كەتەمىز!» — دەپ قورقىتىپتى. حان قاھارىنا ءمىنىپ، ەكەۋىن دە ۇستاپ الىپ، اياق-قولدارىنا كىسەن سالىپ بايلاتىپ تاستاپتى. ەكى-ۇش كۇننەن سوڭ بىرەۋىنىڭ كىسەنىن شەشىپ: «سەنى جۇمساعاندارعا بارىپ ايت. ءوز باستارى ءوز مويىندارىنا سالماق بوپ جۇرسە، كەلىپ كورسىن. ءابىلقايىر دا قولىنا بۇيەن بايلاپ وتىرعان جوق. كىمنىڭ باسىنىڭ كۇلدە دومالايتىنىن ءبىر اللا بىلەر. ءويتىپ، جال استىنان جۇدىرىق تۇيگەنشە، ول نەمەلەر كەلىپ سويلەسسىن. ەگەر الگىندەي ويلارىنان تىيىلار بولسا، سىيعا-سىيدى ءابىلقايىر دا بىلەدى. حان اۋىلىنان قۇر ءيىن اتتانامىز دەپ قورىقپاسىن. ال مىنا سەرىگىڭ سولاردان جاۋاپ كەلگەنشە وسىلاي تەمىر تىستەلەپ جاتا تۇرادى»، — دەپتى.
ءيۋننىڭ ون ءۇشى كۇنى ەلشىگە ءابىلقايىر، تابىن بوكەنباي، تاما ەسەت باتىرلار كەلدى. ولار دورجى نازاروۆ پەن ونىڭ بالاسى لوبجىنىڭ جىبەرگەن ەلشىلەرىن ەلدەرىنە قايتارماق كورىنەدى. ايتار جاۋاپتارى: شەرىن دوندىكپەن ورىس قالالارىن شابۋعا ەشقانداي اسكەر بەرمەيمىز. ەگەر ۇلى يمپەراتريسا اعزام قازاق اسكەرىنە قالماق بۇزاقىلارىن تىيىپ بەر دەپ بۇيرىق ەتسە، ونداي جورىققا اتتانۋعا ءارقاشان دا ءازىرمىز.
ءابىلقايىر ەلشىگە: «ۇلى پاتشا اعزامعا ادالدىعىمىزدى ءبىلدىرۋ ءۇشىن مىناۋ قالماق ۇلىسبەكتەرىنىڭ ءبىزدى ازعىرىپ جازعان حاتىن اپارىپ تاپسىرۋعا ارنايى كىسىلەر اتتاندىرساق قايتەدى؟» — دەپ اقىل سۇرادى.
ونى ءتىلماش تيەۆكەليەۆ قۋانا ماقۇلدادى.
بوكەنباي باتىر ەلشىگە وتكەن فيەۆرال ايىندا كەيبىر قازاق رۋلارىنىڭ قالماقتاردى شابايىن دەپ جاتقانىن ايتىپ جەتى جىگىتىن دورجى نازاروۆقا جۇمساعانىن ايتتى. ول كەزدە دورجىنىڭ ورىس پاتشاسىنا وپاسىزدىق جاساپ جۇرگەنىن بىلمەپتى. سويتسە، ول جىبەرگەن جەتى جىگىتتى جولدا جايىق كازاكتارى ۇستاپ الىپتى. باتىر ەلشىگە: «سول جازىقسىز جەتى جىگىتتى تۇتقىننان بوساتۋ كەرەك دەپ ماسكەۋگە حات جازباس پا ەكەنسىز»، — دەپ ءوتىنىش قىلدى.
ءيۋننىڭ جيىرماسى كۇنى ءتىلماش تيەۆكەليەۆ قولىنا حات بەرىپ، يۆان كۋرچيەۆتى ۋفاعا اتتاندىردى. ءابىلقايىر قالماق ۇلىسبەكتەرىنىڭ حاتىن اپارىپ بەرۋگە شاقشاق ارعىن جاباي دەگەن قازاقتى قاسىنا ەرتىپ جىبەردى.
ءيۋننىڭ جيىرما بەسى كۇنى روسسياعا باعىنامىز، ونى ايتىپ ماسكەۋگە بارىپ قايتۋعا ءازىرمىن دەپ جوعارى قاراقالپاقتاردىڭ باس ءپىرى، حيۋا حانىنىڭ قايىن اتاسى ۇلانقوجا كەلدى. جوعارعى قاراقالپاقتاردىڭ سانى وتىز مىڭ تۇتىننەن اسپايدى. قالالارى، قىستاۋلارى جوق، ءبارى ءبىر جەرگە جيىلىپ ىرگە اجىراتپاي وتىرادى. جەر جىرتىپ، ەگىن ەگىپ كۇن كورەدى.
ۇلانقوجا تيەۆكەليەۆكە سوعىس قىلارسىڭ دەپ قابىرعاسى ىرسيعان ءبىر اڭعال-ساڭعال ارىق بيە جەتەلەپ كەپتى. اكەلگەن سىيلىعىنىڭ سيقى سول.
تيەۆكەليەۆتىڭ قاپشىعىنىڭ دا ءتۇبى قاعىلىپ قالعان كەز ەدى. وعان ءبىر باس قىزىل بىلعارى، ەكى شارشى قىتايى جىبەك بەردى.
ءيۋننىڭ جيىرما توعىزى كۇنى كوڭىلدەس رۋ باسىلارى قارسى جاقتىڭ ادامدارى ءۇش توپ بولىپ بارىپ، باشقۇرتتاردىڭ جىلقىسىن ايداپ كەتكەلى جورىققا ازىرلەنىپ جاتقانىن ايتتى. تيەۆكەليەۆ باشقۇرتتارعا قاپى قالماسىن دەپ استىرتىن ادام جىبەرىپ حابار سالدى.
ءيۋلدىڭ ءۇشى شاقشاق بوكەنباي تيەۆكەليەۆكە تاعى دا جولىعىسقا كەلدى. «ماعان ەرىپ ءجۇرىڭىز. ورتا ءجۇز بيلەرىنەن انت الۋىڭىزعا قولقابىسىمدى ايامايمىن»، — دەدى. تيەۆكەليەۆ: «كۇنى كەشە عانا ۋفا باشقۇرتتارى ورتا ءجۇز بارىمتاشىلارىنان وتىز كىسىنى ءولتىرىپ، ەكى جاقتىڭ اراسىندا قان توگىلىپ، شالقايىسىپ تۇرعان كەزدە ءقايتىپ بارام؟» — دەپ جاعداي ايتتى. شاقشاق بوكەنباي ءوز ۇلىسىنا جالعىز قايتۋعا ءماجبۇر بولدى. شاقشاق بوكەنباي ۇلىستاس رۋ باسىلارىن ورىس پاتشاسىنىڭ قول استىنا وتۋگە ۇگىتتەۋگە ۋادە بەردى. تيەۆكەليەۆ ءبيدىڭ ول سوزىنە رازى بولىپ، جانىبەك باتىر ەكەۋىنە وتىز سومعا تارتۋ تارتتى.
ءيۋلدىڭ توعىزى كۇنى قاراقالپاق تۇتقىنىنان بوساعان باشقۇرتتاردى ۋفاعا اپارىپ سالعان قۇداينازار مىرزا قايتىپ ورالدى. ونى ءابىلقايىر مەن حاندى جاقتايتىن رۋ باسىلارى ورتالارىنا الىپ كوپ اڭگىمەلەستى. قۇداينازار مىرزا وتە كوڭىلدى ەكەن. ۋفانىڭ جاڭا ۆويەۆوداسى كوشەليەۆ تاقسىر قۇشاق جايا قابىلداپ، تارتۋ-تارالعىنى مول تارتىپتى. قۇداينازار ۋفانى ايتقاندا اۋىزىن اشىپ، كوزىن جۇمادى. قالانى كۇزەتىپ تۇرعان اتتى اسكەر مەن جاياۋ اسكەردىڭ ءوزى جيىرما مىڭنان اسادى دەيدى. بۇل حاباردى ەستىگەندە رۋ باسىلارىنىڭ جاقتاس جاعىنىڭ كوزدەرىندە جىلت ويناپ، قارسىلاس جاعى ءۇرپيىسىپ قالىستى.
ءيۋلدىڭ ون ءبىرى كۇنى تيەۆكەليەۆتى بوكەنباي باتىر قوناقاسىعا شاقىردى. وندا ءابىلقايىر حان مەن ونىڭ جاعىنداعى رۋ باسىلارى تۇگەلگە جۋىق جينالدى.
ءيۋلدىڭ ون ەكىسى كۇنى كەشە بوكەنباي باتىردىڭ اۋىلىندا قوناقتا بولعانداردى باياعى اق پاتشاعا ەلشى بوپ باراتىن قۇتتىمبەت بي شاقىردى.
ءيۋلدىڭ جيىرما ءتورتى كۇنى ءابىلقايىرعا سامەكە حاننان حابارشى كەلدى. «قالماق قونتايشىسى وتىز مىڭ اسكەرمەن جورىققا شىققالى جاتىر، قاپى قالماسىن»، — دەپتى. ءابىلقايىر ءوز ۇلىسىنىڭ پۇشپاق-پۇشپاعىنا كىسى شاپتىردى.
ءيۋلدىڭ جيىرما التىسى كۇنى ءابىلقايىر قونتايشى اسكەرىنىڭ سانى قانداي ەكەنىن، قاي جەرگە كەلگەنىن، باستاپ كەلە جاتقان كىم ەكەنىن ءبىلىپ كەلۋگە اقجىگىت دەگەن كىسىنى ورتا جۇزگە جۇمسادى.
اۆگۋستتىڭ ون بەسى كۇنى تيەۆكەليەۆ كاپيتان دۋبروۆيننەن پولكوۆنيك گاربەردىڭ كەرۋەنىنىڭ قالاي تونالعانىن ەستىگەنىن، بۇنى قازاقتار تۇتقىنىنان بوساتىپ الۋ ءۇشىن اقشا جىبەرگەلى جاتقانىن جازعان حات الدى.
اۆگۋستتىڭ ون التىسى كۇنى ورتا جۇزگە كەتكەن اقجىگىت قايتىپ ورالدى. قالماقتار مەن قازاقتار اراسىندا تاعى دا شايقاس بوپتى. وعان قالماق جاعىنان شاقپاق باسقارعان جەتى مىڭ اسكەر قاتىسىپتى. قازاقتار جيىرما ۇيىنەن، قارايعان مالىنان ايىرىلىپتى. تيەۆكەليەۆ باشقۇرتتارى بىلايعى قازاقتاردان قونتايشى بۇل جولى 200 ءۇيدى، التى مىڭ جىلقىنى، ون مىڭ قويدى الدارىنا ساپ ايداپ اكەتتى دەپ ەستىدى.
اۆگۋستتىڭ جيىرما ءبىرى كۇنى بۇلارعا جاقتاس قىپشاق ءبيى تولە باتىردان ادام كەلدى. ول تولە اۋىلدارىنا ورتا ءجۇز قازاقتارىنان قىرىق شاقتى كىسى كەلىپ قونعانىن، ءتورت ورىستى تۇتقىن قىلىپ ايداپ بارا جاتقانىن، ەگەر ولاردى قۇتقارىپ قالۋعا ءابىلقايىر مەن تيەۆكەليەۆ كومەك جىبەرسە، ءوزىنىڭ دە قولقابىسىن ايامايتىنىن ايتىپتى. ءابىلقايىر قاسىنا قۇداينازار مىرزا مەن جيىرما كىسى الىپ، تيەۆكەليەۆ وتىز باشقۇرتتى ەرتىپ الگى قازاقتاردى قۋىپ جەتۋگە اتتانىپ كەتتى...».
قالىڭ داپتەردى قانشا اقتارىپ وقىسا دا، وسىدان باسقا ايتارى جوق. تيەۆكەليەۆ ءوزىنىڭ تىشقاننىڭ ىزىندەي ۇساق جازۋىنا قاراپ وتىرىپ ويعا باتتى. جان-جاقتان كوزىنە كورسەتپەي جايىلعان قىل تۇزاق بۇرىنعىسىنان دا تارىلا ءتۇسىپتى. قالماقتار ەرەۋىلىنەن ءىس شىقپاعان سوڭ ورتا ءجۇز امىرشىلەرى ىرگەلەرىندەگى باشقۇرتتارعا سوقتىعۋدى كوبەيتتى. باشقۇرتتار دا قانعا قان، جانعا جان دەپ قازاقتاردىڭ ورىستەگى جىلقىسىنا ءتيىپ، قۋىپ كەتۋدى جيىلەتتى. ۋفامەن ەكى ورتاعا ادام قاتىسۋدان قالىپ بارادى. ورىس شەكاراسىنا ءتيىسىپ، مالدارىنان ايىرىلىپ، كوپ جىگىتىن تۇتقىنعا قالدىرىپ ابدەن قاندارىنا قارايعان سامەكە قول استىنداعى رۋلار سوناۋ ۋفادان جولاۋشىلاپ كەلە جاتقان ورىس پەن باشقۇرت كورسە، توبە استىنان بۇرق ەتىپ تۇسە قالىپ، نوقتاسىنان ۇستاي الىپ، ءوز ۇلىستارىنا جەتەلەپ كەتەدى. كىشى جۇزدەگى ءابىلقايىرعا قاس قارسى توپتاعى رۋ باسىلارى دا تيەۆكەليەۆتىڭ ماڭىنداعى ورىستار مەن باشقۇرتتاردى وڭاشا شىقسا، ات كوتىنە وڭگەرىپ اكەتىپ، سامەكە ۇلىسىنا اسىرىپ جىبەرگىلەرى كەلىپ جالانىپ-اق وتىر. ەندى تيەۆكەليەۆكە قالعان قازاقتاردان دا انت الۋ بىلاي قالىپ، مىناۋ قۇتىرىنا باستاعان ەسەر دالادان باسىن امان الىپ كەتۋدىڭ ءوزى ارمان بولا باستادى. ول باياعى كەلگەندەگىدەي قىپ، قارا ءنوپىر نوكەرىمەن اتتانىپ كەتە المايدى. ال، بيىلعى جەر قاتقاقتا قۇتىلىپ الماي، كەلەسى قىسقا قالسا، كۇنىنىڭ نە بولارى بەلگىسىز.
تيەۆكەليەۆ قولىنداعى داپتەردى تەمىر ساندىققا سالىپ، ورىنىنان تۇرىپ، اياداي كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى سەندەلىپ كەتەدى. سوندا نە ىستەمەك كەرەك. اۋەلى مىناۋ قاسىنداعى نوكەردەن قۇتىلعانى ءجون. ولاردى ءوزى وسىندا وتىرعاندا ۋفاعا امان-ەسەن ءبىر جەتكىزىپ سالسا، ارتىنان ءوز باسىنا نە كۇن تۋسا دا، كورىپ الار ەدى. ءتىپتى بولماي بارا جاتسا، ءبىر كۇنى تۇندە قاشىپ كەتەر! قاسىنداعىلاردى قىرىپ الماي امان اپارسا، اق پاتشا قاشىپ كەتكەنىن كەشپەس دەيسىڭ بە؟! ەندى، نە دە بولسا، ەبىن تاۋىپ امان قۇتىلعاننان باسقا امالى قالماي بارادى. از دە، كوپ دە، قازاقتىڭ ەكى اراسىنىڭ باسىندا وتىرعان ەكى حان، ەكى سۇلتاننىڭ انتى بار. جۇزدەگەن قازاق بيلەرىنىڭ ورىس بودانى بولۋعا ريزامىز دەپ قول قويىپ بەرگەن قاعازدارى تاعى بار. قازاق جەرىنە باعىت تۇزەگىسى كەلىپ جاتسا، اق پاتشاعا سونىڭ ءوزى دە از سىلتاۋ، از ىلىك ەمەس. ەندى مىناۋ ءبىر جاقتان جوڭعار ءتىرىلىپ، ءبىر جاقتان قالماقتىڭ اۋزى ءبولىنىپ، ءبىر جاقتان باشقۇرتپەن ەكى ورتا ءبۇلىنىپ تۇرعان كەزدە ورتا ءجۇز بيلەرى جەر تۇبىنەن انت بەرەمىز دەپ كەلە قويماس. ال، ءوزىنىڭ ءابىلقايىر مەن بوكەنباي ماڭىنان اتتاپ شىقسا، كۇنىنىڭ نە بولارى بەيمالىم. مۇنداي قيىن-قىستاۋ كەزدە باتىر سۇلتان باستاعان قارسى توپ تا ىمىراعا كەلە قويمايدى. قايتا بىلتىر كۇزدە قۇداي ايداپ، باتىردىڭ ءوزى كەلىپ انت بەرگەنى قانداي ابىروي بولعان دەسەيشى! ەندى سول انتىنان اينىپ قالعان سىڭايى بايقالادى. بۇنداي جاعدايدا انتتى بۇزۋدىڭ جالعىز جولى — ەلشىنى ءولتىرۋ. ەندى، بۇل دالادا ءار كۇن، ءار ساعات ءقاۋىپتى. سوندىقتان قاسىنداعى ۋفادان ەرتىپ كەلگەن نوكەرىن امالىن تاۋىپ اتتاندىرىپ جىبەرىپ، ءوزى قازاقتاردىڭ قولىندا ازىرگە امانات بولىپ قالا تۇرعانى ءجون. كەشەگى شاقشاق بوكەنبايدىڭ دا نە پيعىلمەن كەلگەنىن ءبىر ءتاڭىردىڭ ءوزى بىلەدى! باشقۇرتپەن الىس-جۇلىستى كۇننەن-كۇنگە كوبەيتىپ، ورىس شەكاراسىمەن شيەلەنىستى كۇننەن-كۇنگە كۇشەيتىپ وتىرعان سامەكە قاراۋىنداعى ۇلىسقا ءوز اياعىنان بارىپ، بۇنى ولە الماي ءجۇر دەي مە ەكەن! الداپ ەرتىپ اكەتىپ، باياعى داۋلەتكەرەي مىرزانىڭ كەبىن كيگىزبەك شىعار! جوق، ونىسى بولا قويماس. ءبىراق، ەكى قولىن تاناۋىنا تىعىپ، بوس بارعانىن كورگەسىن، ورتا ءجۇز بيلەۋشىلەرى قاراپتان-قاراپ وتىرار دەيسىڭ بە! بۇرىنعى بۇرىنعى ما؟ شىن شيقىمان ەندى باستالار.
مىناۋ جىم-جىرت تىنىشتىق تەگىن عوي دەيسىڭ بە؟ بۇلار وسىلاي ءۇن-تۇنسىز جاتىپ الادى دا، توبەدەن تۇسكەندەي قىپ بىردەڭەنى بۇرق ەتكىزە سالادى. ايتۋشىلاردىڭ حابارىنا قاراعاندا، ماڭايداعى اۋىلداردا تاعى دا باياعى ماڭتوبەنىڭ قاسىنداعىداي استىرتىن ءجۇرىس-تۇرىس، ءجيىن-ماجىلىس، كۇبىر-سىبىر كوبەيىپ تۇرعان سەكىلدى. توبە-توبەنىڭ تاساسىمەن سۋسي جىلىسقان سۋىت جۇرگىنشىلەر بۇنى مەن ءابىلقايىرعا سوقپايدى. ەكەۋىن تاعى دا بولەكتەي باستادى.
ەلشى كۇنى بويى كوزىن ىرگەدەن ايىرمايدى. ءبىراق ەشقايدان قىلت ەتكەن بوتەن جولاۋشى كورىنبەيدى. كوك مۇنارعا كومىلگەن دوڭبەك جالدار وكپەلەگەن كىسىدەي دوڭكيىپ-دوڭكيىپ تەرىس قاراپ كەتىپتى. مىنا دالانىڭ ادامى تۇگىلى جەرىنە دەيىن جىمىسقى. كوزىن ساتىپ وتىرعان جاتجۇرتتىقتىڭ ىزاسىنا تيگىسى كەلگەندەي، ەش شىراي تانىتپاي، كوك ساعىمعا مالىنىپ، قىرىق قۇبىلىپ كۇلمىڭدەيدى دە تۇرادى. مىنە، جەتى كۇن بولدى، توڭىرەكتەن ەشكىم ات ءىزىن سالعان ەمەس. قۇددى بۇلاردى الدەقاشان جوققا ساناپ ساناتتان شىعارىپ تاستاعانداي. كەيدە ءبۇيتىپ پۇشايمان قىپ قويعاندارىنان قاۋمالاپ كەپ شاۋىپ اكەتكەندەرىنىڭ ءوزى دۇرىس كورىنەدى. ءبىراق، مىناۋ قاسكوي جۇرت ايتقانعا كونبەيتىن قىرشاڭقى ەلشىنىڭ وكىنىشتەن ءوتى جارىلىپ، ءوز زارىنە ءوزى تۇنشىعىپ ءولسىن دەگەندەي تۇياق سەرىپپەي تىپ-تىنىش جاتىپ الدى. ءدال مىنانداي قىرشاڭقىلىق تەك وسىلاردىڭ عانا قولىنان كەلەر.
جاز دا ءوتىپ بارادى. كوكجيەكتىڭ كوزدى الدايتىن كولگىر ساعىمى دا سۇيىلايىن دەدى. بەدىرەيگەن قۇلا ءتۇزدىڭ ۇستىندەگى بەزەرگەن سۇپ-سۇر اسپاننان باسقا كوزگە تۇسەتىن دە ەشتەڭە جوق. قاراي-قاراي توڭىرەكتە قانشا ادىراسپان، قانشا يتسيگەك ءوسىپ تۇرعانىن جاتقا بىلەتىندەي بولىپ الدى.
تەرىستىك بەتتە كوز ۇشىنداعى كوك تاستاقتىڭ تۇمسىعىنان ەكى بۇتا قاراۋىتاتىن. كەسىرتكەدەن باسقاعا سايا بولىپ جارىتپاس قوس تاپال قاراعان مىناۋ كوسەنىڭ يەگىندەي جىلمىق جازىقتاعى جالعىز كوز قۋانىش ەدى. بۇگىن ءتۇس قايتا، مىنە، سول ەكى بۇتا اياق استىنان تورتەۋ بولىپ شىعا كەلگەنى. تيەۆكەليەۆ كەرەگەنىڭ كوگىنىڭ ماڭدايىنا باتقانىنا قاراماي اشىق ىرگەدەن تەلمىرە ءتۇستى. كوزىنە قوس كورىنىپ وتىر ما، جوق اناۋ ەكى قارايعان شىنىندا دا قيمىلداي ما؟ قيمىلدايتىن سياقتى. ءتورت قارايعان بىرەسە بىر-بىرىنە قوسىلىپ، بىرەسە تورتەۋى ءتورت جاققا بىتىراي قاشقانداي بولادى. ەكەۋى جۇرگىنشى بولسىن، ولار قوزعالسىن-اق. ال، ءبىراق باياعىدان بەرى كوك تاسقا جابىسىپ جەر باۋىرلاپ وسكەن ەكى بۇتا قالاي، قيمىلدايدى؟! شاماسى، بۇنىڭ اقىلىنان الجاسايىن دەگەنى شىعار. كوزى جاساۋراپ بارادى. الگىندە عانا كوكجيەككە قادالىپ تۇرعان ءتورت قارايعان ءتورت قارا شىبىن بولىپ كوك اسپانعا كوتەرىلىپ بارادى. ول جالما-جان كوزىن ءسۇرتىپ قايتا قارادى. الگى ءتورت قارايعان، شىنىندا دا، جۇپ-جۇپتان ەكىگە ءبولىنىپتى. ارعى ەكەۋى بۇرىنعىسىنان دا قۇردىمدانا تۇسسە، بەرگى ەكەۋى كۇدىرەيىپ ىرىلەنە تۇسكەن سياقتى. مىنالار، راسىندا دا، جۇرگىنشى بولدى. بۇل جاپادان-جالعىز ىرجىڭ ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. نەگە كۇلەدى، نەگە قۋانادى... ايتەۋىر، ءبىر ءتىرى جاننىڭ اياق باسقانىنا ما...
قايدان شىعا كەلگەنى بەلگىسىز، جىلماڭداپ يۋماش جەتىپ كەلدى.
— ءتىلماش مىرزا، تەرىستىك جاقتان ەكى اتتى كورىندى.
ونىڭ دا داۋىسىندا قۋانىش بار. شاماسى، مىناۋ جىم-جىرت تىنىشتىقتان جۇرتتىڭ دا ءىشى پىسايىن دەگەنى. نە دە بولسا، اناۋ ەكى اتتى كوز ۇشىندا ەربەڭدەپ تۇرىپ الماي، تەزىرەك جەتسە ەكەن...
كورشى ۇيلەردەن دە قاۋقىلداسقان دىبىستار شىعا باستادى. ەندى ءبارى ىرگەدەن كوز الماي ەكى جۇرگىنشىنى تىپىرشىپ توستى. ەكى باران اتتى جۇرگىنشى ەلشى قوسىنىڭ وزدەرىن اسىعا كۇتىپ وتىرعانىن سەزگەندەي باياعى سول بۇلكەك جەلىسىنەن تانباي قويدى. اۋىلعا جاقىنداعاسىن اياڭعا كوشتى. اتتارىن ماڭعاز باستىرىپ جەلكەگە كەپ توقتادى. الدارىنان شىققان باشقۇرت جىگىتتەرگە جۇگەندەرىن كەرەناۋ ۇسىندى. اتتارىنان شىرەنىپ ءتۇسىپ، قامشىنىڭ سابىمەن ۇستەرىن قاقتى. سوسىن باشقۇرتتاردىڭ بىرىنە: «العا ءتۇسىپ، ءوزىڭ باستا»، — دەپ بەلگى بەردى.
قاق تورگە شىرەنە جايعاسقان ەكەۋ اۋەلى قىمىز اۋىز ءتيدى. تاقۋالىقتارى قىستاپ بارا جاتقانداي، قولدارىن جايىپ اعارعانعا باتا قىلدى. بىر-بىرىنە قاراپ قويدى. ءتور جاقتاعى سيدا ساقالدى ءسوز باستادى. ونىڭ ءار ءسوزىن وڭ جاقتاعى بۇيرا ساقال باس يزەپ قوستاپ وتىردى.
— ءبىزدى رۋ باسىلارىنىڭ كەشەگى وتكەن جيىنى جۇمساپ وتىر، — دەدى ولار. — اقساقالدار ءبىر اۋىزدان ەلشى مىرزانىڭ ادامدارىن وزىنەن بولەك جىبەرمەيمىز، كەرەك كەزىندە ءبارىن بىرگە اتتاندىرامىز دەپ ءپاتۋا قىلدى.
تيەۆكەليەۆ مىنانى ەستىگەندە توبەسىنەن ءجاي تۇسكەندەي بولدى. الگى ەكى حابارشىنىڭ سوسىن نە ايتقانىن، ءوز قوسىنان قاشان كەتكەنىن، ءوزىنىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىنىڭ ەشبىرىن انىق بىلمەيدى. تەك قاسىنا قامشىسىن تىزەسىنە باسىپ، ەڭگەزەردەي بوپ بوكەنباي جايعاسقاندا بارىپ ەسىن جينادى. باتىردىڭ كۇن قاقتى قوڭىر جۇزىنە، توزاڭ قونعان بوزعىلت قاس-قاباعى مەن ساقال-مۇرتىنا قادالا قاراپ ءبىراز وتىردى. دۇنيەدەگى ەندىگى سەنەرى وسى ءبىر ەڭگەزەردەي ادام. مىنا تامۇقتان قۇتقارسا، تەك وسى عانا قۇتقارا الادى. ءبىراق كەيىنگى كەزدە بۇنىڭ دا ءيىنى سالىڭقى، قاباعى تۇسىڭكى ءجۇر. تەك، ايتەۋىر، قايداعى پالەگە قايدان تاپ بولدىم دەپ وپىنىپ جۇرمەسە بولعانى!
ەلشى الدەنەدەن قايمىعىپ وتىرعانداي داۋسى دىرىلدەپ ءسوز باستادى. سويتسە، بوكەنباي ءبارىن بىلەدى ەكەن. كەشەگى جيىندا ءوزى دە بولىپتى. «ەلشىنىڭ ءوزىن ۇستاپ قالايىق تا، ادامدارىن ەلدەرىنە جىبەرەيىك»، — دەپ قانشا ايتسا دا، وڭشەڭ وجەڭدەگەن قىزىلكوز بوي بەرمەپتى. داۋرىقپا توبىردىڭ ءبىر توبى: «بۇل شوقىنشاق نوعاي ءبىزدىڭ ارامىزعا كەلگەلى كورگەنى زورلىق پەن قورلىق. ونىڭ ادامدارى ەرتەڭ ەلدەرىنە بارادى دا، مىندا نە كورىپ، نە قويعاندارىن ايتىپ كوزدەرىنىڭ جاسىن كول ەتەدى. وعان اشىنعان اق پاتشا زەڭبىرەگىن كۇركىلدەتىپ بىزگە سالادى. ولاردى جىلدان اسا بىرگە قاڭعىپ، قاي سايىمىزدا قۇدىق، قاي جىلعامىزدا بۇلاق بار ەكەنىنە دەيىن تۇگەل ءبىلىپ العان مىنا سىعىرلار باستاپ كەلەدى دە، سايدا سانىمىزدى، قۇمدا ءىزىمىزدى قالدىرماي تۇگەل قىرىپ كەتەدى. ودان دا سۇمىراي ەلشىنىڭ كوزىن قۇرتىپ، سۋ مۇرىن باشقۇرتتارىن اۋىل-اۋىلعا ءبولىپ اكەتەيىك»، — دەپ بوي بەرمەسە، ورتا جۇزدەن كەلگەن ءتورت بي: «مامبەت مىرزانى نوكەرىمەن بىزگە ەرتىپ جىبەرىڭىز. ەلدەرىنە قايتارامىز با، جوق پا، بارعاسىن وزدەرىمىز بىلەمىز»، — دەپ وزەۋرەپتى. بوكەنباي باتىر قايتا ءسوز الىپ: «ورىستاردى ويلارىنا نە كەلسە، سونى ىستەيتىن ءبىزدىڭ قازاق ەكەن دەپ قالماڭدار. ولار ءوز باسشىسىنىڭ بۇيرىعىنسىز تىشقان مۇرىنىن قاناتپايدى. ءقازىر ەلدەرىنە جىبەرسەك، باياعىداعىنى قازبالاپ جاتپايدى، قايتا ريزا بولىپ اتتانادى. ولار مىناۋ جىلقىمەن بىرگە جۋساپ، قويمەن بىرگە جايىلىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ جۇرتىمىزدان ەشتەڭە دامەتپەيدى. ال، ەگەر اقجولتاي ەلشىسىن ولتىرسەك، اق پاتشا ءبىزدى ءبۇيتىپ الشاڭداتىپ قويمايدى، ءبىر كۇندە جەتىپ كەلىپ كوكەمىزگە كورىستىرەدى. ونداي ارام ويلارىڭ بولسا، باسقاڭدى بىلمەيمىن، مىنا مەن قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا المايمىن. ەلشى تۇگىلى قاسىنداعى قارا تاياق نوكەرىنىڭ تۇمسىعىن قاناتاتىن كىسى تابىلىپ جاتسا، قولىندا ولەم. قول استىمداعى ۇلىستان تىگەرگە تۇياق قالماعانشا شايقاس سالام. ەگەر اق پاتشانىڭ ەلشىسىنە قول كوتەرەمىز دەپ، ءوز اعايىندارىمىزدىڭ قانىن ارقالاعىلارىڭىز كەلسە، وزدەرىڭىز بىلىڭىزدەر!» — دەپ ورنىنان تۇرىپ، شىعىپتى دا جۇرە بەرىپتى. سودان كەيىن نە بولىپ، نە قويعانىن بىلمەدى. «شاماسى، الگى سوزدەرى ءازىر مىناۋ قاسىڭىزداعى نوكەردەن ايرىلىپ قالماۋ ءۇشىن ويلاستىرعان ايلا-شارعىسى بولار. بۇل جەلوكپە حالىقتان ونداي سۇمدىق شىعادى دەپ تە، شىقپايدى دەپ تە ايتا المايمىن. ءبىراق، كەشەگى ءسوزىم ءسوز. مەن سەندەردى كوزىم تىرىدە ەشكىمنىڭ زورلىعىنا بەرىپ قويمايمىن!» — دەدى قارا تورى ءجۇزى ودان سايىن قابارىتىپ.
مۇنى ەستىگەندە ەلشىنىڭ كوزىنە دوڭگەلەپ جاس كەلدى. شاشالا ءتىل قاتتى.
— باتىرەكە، مىڭ دا ءبىر راقمەت. شىنىندا دا، ەندىگى بار ءۇمىتىمىز وزىڭىزدە. ءسىزدىڭ بۇل جاقسىلىعىڭىزدى قۇدايدىڭ دا، ادامنىڭ دا الدىندا ۇمىتپاسپىن. امانشىلىق بولىپ، اق پاتشاعا جەتەر كۇن بولسا، اۋزىما الدىمەن ءوزىڭىز تۇسەرسىز. ءسىزدىڭ بۇل ارتىقشا قىزمەتىڭىزدى ول دا اياق استى قالدىرماس.
بۇل سوزىنە بوكەنباي دا تولقىپ كەتتى.
— ايتقانىم ايتقان، مامبەت مىرزا. مەن سىزدەردى ول قورقاۋلاردىڭ تىرناعىنا تالاتپاسپىن. ءوز قولىمنان جەتەكتەپ جەتكىزسەم دە، ۋفاعا اياق اسىرتارمىن، — دەپ ورنىنان تۇردى.
ەلشى كوڭىلى ءبىرجولاتا ورنىقپاسا دا، باتىردىڭ مىنا سوزىنەن ءبىر ءتۇرلى ساباسىنا تۇسەيىن دەدى. ءبىراق ونىسى كوپ ۇزاققا بارمادى. كوكجيەكتەن ەرەڭ-سەرەڭ تاعى دا ءبىر ءتورت سالت اتتى كورىندى. ولار — ورتا جۇزدەن كەلگەن بيلەر بولىپ شىقتى.
— ءبىزدىڭ ۇلىسقا جۇرمەسەڭىز، ۋفاعا جىبەرمەيمىز. نوكەرىڭىزبەن بىزگە ءجۇرىڭىز. بىزگە سوقپاي قازاق جۇرتىندا بولدىم دەپ اق پاتشانىڭ الدىن قالاي كورەسىز!
— اۋ، كىشى جۇزدە بولعاندا بىزگە سوقپاي، ولار بايبىشەدەن تۋعان دا، ءبىز توقالدان تۋىپپىز با!
— اتى جەر جارعان اق پاتشانىڭ ەلشىسى بولا تۇرا، ءويتىپ سۇيەگىمىزگە سىنىق تۇسىرمەڭىز.
بىرىنەن-بىرى وتكەن ءتورت سۇڭقىلداق قانشا سىلاپ-سيپاعانمەن، تيەۆكەليەۆ تە يلىكپەدى. ولارعا دا انەۋگۇنگى بوكەنبايعا ايتقانىن ايتىپ، كۇنى كەشە باشقۇرتتاردىڭ قولىنان وتىز بىردەي ارىسىنان ايرىلىپ وتىرعان ورداعا ءقازىر بارسا، اشۋ ۇستىندەگى حالىقتىڭ قاھارىنا ۇشىراپ قالارمىن دەپ سەسكەنەتىنىن ايتىپ سىلتاۋراتتى.
ءتورت بي اتتارىنا تۇنەرىپ ءمىندى. انەۋگۇننەن بەرى ءىش پىستىرادى دەپ قارعاپ-سىلەپ كەلگەن جىم-جىرت تىنىشتىق كوزدەن ءبىر-بىر ۇشتى. ەلشىنىڭ كۇندىز كۇرسىنۋى، تۇندە ۋھىلەۋى كوبەيدى.
سەرگەي كوستيۋكوۆ قاننەن-قاپەرسىز. تال تۇسكە دەيىن ۇيىقتايدى. سيىر ساسكەدە تۇرادى. جان-جاعىنداعى جاپىر-جۇپىر اڭگىمەمەن ەشقانداي شارۋاسى جوق. جۋىنىپ-شايىنىپ، ىسىلداپ-پىسىلداپ شاي ءىشىپ الادى دا، حان اۋىلىنا قاراي اياڭدايدى. حان اۋىلى دا ءۇرپيىسىپ وتىر. ول اۋىلدىڭ دا اشىق ىرگەلەرىنەن جان-جاققا تىمىسكىلەي قاراپ وتىرعان ءبىر كوز. ۇي-ۇيدە سىپسىڭ-سىپسىڭ اڭگىمە. ول اۋىلداعى ەشتەڭەمەن شارۋاسى جوق كىسى زەردەباي. باياعى سول ءتورت قانات شاتپانىڭ ىشىندە باياعىسىنشا كوك الا ءتۇتىن ساپ وتىرعانى. ءبىر كۇنى جان-جاعى اعاشتىڭ جاڭقاسىنا تولىپ جاتسا، ءبىر كۇنى قيقىم-سيقىم بىلعارىعا تولىپ كەتەدى. ءوزى ۇستا، ءوزى زەرگەر، ءوزى ەتىكشى، اعاشتان ءتۇيىن تۇيەتىن شەبەر. اسپاننان قار جاۋىپ، دۇنيەنى قاراڭ سۋ السا دا، ءوزىنىڭ كەرەگى بارىن ءبىلىپ بولعان ادامداي اينالادان حابار دا سۇرامايدى، حابار دا ايتپايدى. بىرەۋ بىردەڭە ايتىپ جاتسا تىڭدايدى، وزدىگىنەن ەشكىمنەن «نە ەستىپ، نە كوردىڭ؟» — دەپ ءسوز قاۋزامايدى. مىناۋ سارتايلاققا دا ابدەن ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن. ول كەلمەسە ەلەڭدەپ وتىراتىندى شىعارىپتى. تابالدىرىقتان اتتاسا، ىرجىڭ ەتىپ باسىن ءبىر يزەيدى دە، وزىمەن-وزى بولىپ كەتەدى. سارتايلاق تا ناعىز جالىقپاس ساپپاستىڭ ءوزى. ءتور الدىنا ەتپەتىنەن ءتۇسىپ اپ، جاعىن تايانىپ ونىڭ قيمىل-قىبىرىنا قارايدى دا جاتادى. كەيدە كۇن باتقانشا اۋىز جاپپاي الدەنەلەردى سۇراستىرۋمەن بولادى. كەيدە كۇن باتقانشا ءلام-ميم ءتىل قاتپايدى. كەيىنگى كەزدە اۋىز جاپپاۋدى ازايتىپ، ءتىل قاتپاۋدى كوبەيتىپ بارادى. اۋىق-اۋىق ەسىك جاققا قاراپ قويادى. ەسىكتەن بۇگىن دە ودان باسقا ەشكىم اتتاپ جارىمايدى. اندا-ساندا ەكى بوساعانى بىردەي سىقىرلاتىپ، ساتىر-سۇتىر اتتاپ بايبەك تولەڭگىتتىڭ كىرىپ-شىعاتىنى بار. ونى كورسە، سارتايلاق وز-وزىنەن تىجىرىنىپ قالادى. بايبەكتىڭ ءجۇرىسى دە ءبىر تۇيە جوعالتقان كىسىنىڭ جۇرىسىندەي. الىم-بەرىمى جوق، ءسال تىزە بۇگىپ وتىرىپ، جاعداي سۇراعان بوپ قايتا شىعىپ كەتەدى. زەردەباي ۇستا ول كەلگەندە سازارىپ قالادى دا، ول كەتكەندە ءبىر جىميىپ قويادى. وراق تۇمسىق نەمەنىڭ دىڭكەسىنىڭ نەگە قۇرىپ جۇرگەنىن بىلەدى. وردا ماڭىنداعى قاراشا اۋىلدىڭ قىز-قىرقىنىن جاعالاۋ — حان تولەڭگىتتەرىنىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتى. بۇل ۇيگە دە سول تورعىن كوزىمە تۇسەر مە ەكەن دەپ كەلەدى عوي. تورعىن بۇگىندە ول تۇگىلى بۇنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ جارىمايدى. سوڭعى ايلاردا قاراپتان-قاراپ سىلانا بەرەتىن ادەت شىعارىپتى. كۇنى كەشەگى بالا، و دا بوي جەتەيىن دەگەنى عوي. ءوتىپ بارا جاتقان زامان-اي! زەردەباي ونى ويلاسا، ءبىر كۇرسىنىپ قويادى. بەت-اۋزى شەشەسىنە تارتقان اجارلى، مىنەزى بۇعان تارتقان ورنىقتى. قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋدى بىلمەيدى. وسى ءۇيدىڭ وتىن-سۋى سونىڭ موينىندا. ازعانتاي جاندىقتارىنا قارايتىن دا سول. كاسىپقورعا بىتكەن مال وتارعا قوسىلمايدى. اۋىل ماڭىندا جەكە جايىلادى. ونى ورىسكە ايداپ سالاتىن، ايداپ اكەلەتىن تورعىن. يىعىنان دوربا تۇسپەيدى. تەزەك تەرەدى، اكەسى كورىك قىزدىرار توماشا وتىن جيادى. ايتەۋىر كۇنى بويى ۇيگە تۇرمايدى. قولدى-اياقتاي بالا بوپ، كىسىنىڭ كوكەسى بوپ ءوسىپ كەلەدى. قۇدايدىڭ تەك تىلىنەن بايلاعانى بولماسا، باسقا ءمىنى جوق. جالعىز قىزى كوزى جاۋتاڭداپ، ۇيگە كىرىپ-شىققان سايىن زەردەبايدىڭ كوكىرەگىن ءبىر ۋايىمنىڭ سۋىق ىزعارى شارپىپ وتەدى. ءبىراق، ونىسىن بالاسىنا بايقاتپايىن دەپ ءبىر جىميادى دا، تىق-تىق بالعاسىمەن بولىپ كەتەدى.
كۇندە وسى ءبىر سارىندى تىرشىلىك. سارتايلاق تا وسىلاي جاتادى-جاتادى دا، بەسىن اۋا تورعىن كەلگەن سوڭ، ونىڭ بەت-اۋزىنا ءبىر قاراپ اپ، قوسىنا قايتادى. ەسىكتەن قىز كىرىپ كەلگەندە جىمىڭ ەتىپ ورنىنان كوتەرىلىپ، قاعاز-قالامىن سۋىرا باستايدى. تاقتايعا قاداعان قاتىرما قاعازدىڭ بەتىندەگى شيماي كۇننەن-كۇنگە ءبىر تانىس كەيىپكە كوشىپ كەلەدى. سارتايلاق تورعىندى وڭ جاققا تىزە بۇكتىرىپ وتىرعىزىپ قويىپ، وعان ءبىر قاراپ، قاعازعا ءبىر قاراپ شيمايلاي جونەلەدى. قانشا دەگەنمەن، جاس نەمەلەر عوي، بىر-بىرىنە قاراعاندا بەتتەرىنە قان تەۋىپ كۇرەڭىتىپ الادى. ءبىراق، ەكەۋىنىڭ بەتتەرىندە بالاعا ءتان اڭعالداق پەن ادالدىقتىڭ تابىنان باسقا ەشتەڭە بىلىنبەيدى.
بۇگىن دە سارتايلاق بەسىن اۋعانشا جاتتى. بەسىن اۋعاسىن تىپىرشىپ وتىرا المادى. زەردەبايمەن قوشتاسىپ قوسىنا قايتىپ كەتتى.
زەردەبايدىڭ ۇيىنەن شىققان كوستيۋكوۆ اياعىنا جەم تۇسكەندەي ءىلبىپ كەلەدى. اۋىق-اۋىق ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراپ قويادى. يىعىنا ءبىر دوربا تەزەك اسىپ اپ ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتقان تورعىن ءبارىبىر كورىنبەدى. كوستيۋكوۆتىڭ كوڭىلى قۇلازىپ نە ىستەر، نە قويارىن بىلمەدى. قوسقا قاراي بەتتەگەن سياقتى ەدى، ءبىراق اياعى الدەقايدا الىپ قاشىپ، بەتى اۋعان جاققا لاعىپ كەلەدى. قايدا كەلەدى، ونى ءوزى دە بىلمەيدى. مىناۋ قۇلا تۇزدە سەندەلگەندە دە، ماڭدايىڭدى تۇزەر نىسانا تابىلا بەرمەيتىن. ەلشىلىك قوسىنان دا، حان اۋىلىنان دا جەلكە جاقتاعى قوس قارايعان كوزگە ۇرىپ تۇراتىن. بۇل دا، مىنە، سولاي بەتتەدى. قوس قاراعان ەسكەن كوك قاسقا تاستاق سيىردىڭ تىلىندەي سالپىنشاقتانا سوزىلىپ بارىپ، تەرەڭ سايعا جالعاسادى ەكەن. ساي باسى جاقپار-جاقپار تاستان باستالىپ، اياعى جايداق قارا قولقاعا ۇلاسىپ كەتەتىن بولسا كەرەك. سەرگەي كوستيۋكوۆ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سول سايدى كورگىسى كەلىپ كەتتى. تاستاققا جاڭبىر جاۋعاندا سۋ تۇسەتىن كورىنەدى. ءىرىلى-ۇساقتى مالداردىڭ قۋراعان تەزەگى كوپ ۇشىراستى. ەڭسەسى تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان كوستيۋكوۆتىڭ كوزى جىلت ەتە قالدى. تورعىن تەزەكتى وسى ارادان تەرەتىن شىعار-اۋ!.. الاقتاپ جان-جاعىنا قارادى. ءبىراق بالانىڭ الاقانىنداي كىشكەنە تاستاق قۇلازىپ بوس جاتىر. ماڭايدا اناۋ جىمپيىپ جاتقان جۇمباق جۇلگەدەن باسقا كوز توقتاتارداي ەشتەڭە جوق. كوستيۋكوۆ سوعان بەتتەدى. جاقپارلانىپ باستالاتىن جىڭىشكە سايعا جالعىز اياق قاسقا سوقپاق قۇلايدى ەكەن. قاسقا سوقپاق ساي تابانىنا اپارماي توقتامايمىن دەگەندەي سۋماڭداي جونەلدى. ساي بويىنان ءبىر دىمقىل لەپ ەستى. شاماسى، ماڭايدا بۇلاق بار ءتارىزدى. ەكى قاپتالدان تۇنەرە تونگەن كولەڭكە ۇزارا ءتۇستى. كوستيۋكوۆ ءبىر ءتۇرلى ەلەگىزىپ كەتتى. ءبىراق نە دە بولسا، ىلگەرى ءجۇردى. اڭعار سايعا تەرەڭدەگەن سايىن تۇلا بويى تىتىركەنىپ، مىناۋ قارا كولەڭكە تار قاماشاۋدان كەڭگە شىققانشا اسىقتى. كەنەت الدىنان وراعىتا قۇلاعان جاقپار ءمۇيىس ۇشىراستى. جاقپار مۇيىستەن ءارى قاراي ساي تابانى جايداقتانىپ سالا بەردى. جايداق قولاتقا قالىڭ شي ءوسىپتى. قالىڭ ءشيدىڭ اراسىنان تىسىر-تىسىر دىبىس شىعادى. اۋىل ماڭىنان ۇزامايتىن ازعانتاي جاندىق مالدىڭ وسىندا جايىلاتىن ءتۇرى بار. شاماسى، زەردەبايعا بىتكەن تۇياق تا وسى ارادان قورەك ايىراتىن شىعار. ەندەشە، تورعىندى وسى ماڭدا ۇشىراستىرىپ قالۋى مۇمكىن...
بالا جىگىت جۇرەگى ءلۇپ-لۇپ ەتىپ اسىعا اياڭدادى. قالىڭ شي توڭىرەكتى كولكەشتەپ العان. جايىلىپ جۇرگەن مالدىڭ پىسقىرعانى، تۇياق تىسىرى ەستىلگەنمەن، وزدەرى كورىنبەيدى. كەنەت الدىڭعى جاقتان ات پىسقىرعانداي، اۋىزدىق سىلدىراعانداي بولدى. كوستيۋكوۆ قالت توقتادى. قاسىنداعى جۋان ءتۇپ ءشيدىڭ تاساسىنا بارىپ، ىلگەرىگە كوز تىكتى. ءبىر جال-قۇيرىعى توگىلگەن باران ات جايىلىپ تۇر. اياعىن تۇساپ، جۇگەنىن سىپىرماي، اۋىزدىعىن بوس سالىپتى. ءوزى ەرتتەۋلى. ساي بويىنان ءوزى ۇناتاتىن ءشوپ كوردى مە ەكەن، اندا-مۇندا شاپشىپ جايىلادى. بۇل نەعىلعان ەرتتەۋلى ات؟ ەلسىز سايعا كەپ ات جايعان بۇل نەعىلعان جولاۋشى؟ كوستيۋكوۆ اڭتارىلىپ تۇر. ىلگەرى جۇرەرىن دە، كەيىن قايتارىن دا بىلە المادى. ىلگەرى جۇرەر ەدى — مىنا باران اتتىڭ يەسىنىڭ نەعىلعان ادام ەكەنىن، نە ىستەپ جاتقانىن كىم ءبىلىپتى؟ كەيىن قايتار ەدى - مىناۋ ەلسىز سايدا جالعىز جايىلىپ تۇرعان باران اتتىڭ جاي-جاپسارىنان بىردەڭە بىلمەي تۇرىپ، قالاي قايتا الادى؟! باران ات قاننەن-قاپەرسىز، اۋىزدىعى سىلدىراپ شاپشىپ-شاپشىپ قويادى. بۇل الگى ءشيدىڭ تاساسىندا تىرپ ەتە الماي ءالى تۇر. كەنەت اتتىڭ ارت جاعىنداعى قالىڭ شي قوزعالعانداي بولدى. الدەكىم كەلە جاتقانداي. انە بىردەڭە قىلاڭ ەتتى. بوز شەكپەندى بىرەۋ. قازاقتاردىڭ ءشيدى توپتاپ-توپتاپ بەلىنە سالىپ تارتىپ قالاتىنىن، سوندا ءبىر ۋىس شي كۇتىر ەتىپ سۋىرىلىپ شىعاتىنىن، ونىڭ قابىعىن ارشىپ، سىرتىنا قىزىلدى-جاسىل ءجۇن وراپ، اق باقاندى كولدەنەڭ قۇرىپ، ونىڭ ەكى جاعىنا قالاق-قالاق تاس تەڭدەپ، ۇيگە ۇستايتىن ادەمى جاساۋ توقىپ شىعاتىنىن كوستيۋكوۆ تالاي جەردە كورىپ ءجۇر. ءشيدى كوبىنە ەركەكتەر تارتىپ، ايەلدەر توقيتىن. ءبىراق مىناۋ قالىڭ ءشيدىڭ اراسىندا باسى عانا قاراۋىتىپ جايباراقات كەزىپ كەلە جاتقان بوز شەكپەندى ادام شي تارتىپ جۇرگەن كىسىگە ۇقسامايدى. بىرەۋمەن سويلەسىپ كەلە جاتقانداي ارعى جاعىنا شۇقشيا بۇرىلىپ اپتى. انە قالىڭ ءشيدىڭ اراسىنداعى الاڭقايعا دا شىقتى. قاسىندا بىرەۋ ىلەسىپ كەلە جاتىر. كويلەگى شۇباتىلعان ايەل. بوز شەكپەندى ونى باۋىرىنا تارتىپ قۇشاقتاي ۇستاپتى. ار جاعىنداعى ايەلدىڭ تەك دەلەڭدەگەن كويلەگىنىڭ ەتەگى عانا كورىنەدى. ەكەۋى جايىلىپ جۇرگەن باران اتتىڭ قاسىنا باردى. ايەل اتتىڭ تاساسىندا. بوز شەكپەندى ەركەك ەڭكەيىپ اتىنىڭ تۇساۋىن شەشتى، ايەل بۋىرىل اتتىڭ جالىنان ۇستاپ جاياۋ بارادى. ەكەۋى جايداق سايدىڭ ءبىر جاق قاپتالىنا شىعىپ جاتقان جالعىز اياق سۇرلەۋدى بويلاپ كەتىپ بارادى. سايدىڭ جيەگىنە جەتە بەرە توقتاي قالىستى. اتتىڭ تاساسىنداعى كىسى قاسىنداعى ايەلگە قۇشاعىن سوزىپ ەڭكەيىپ ءسۇيدى. ايەل ارتىنا ءبىر بۇرىلىپ قاراپ سايدان شىعىپ كەتتى. باران اتتى الگى ورنىندا قالقيىپ ءبىراز تۇردى. سوسىن اتىنا ءمىنىپ، سايدى بويلاپ تومەن تارتتى.
كوستيۋكوۆ قالىڭ ءشيدىڭ تاساسىندا ەربيىپ ءالى تۇر. تىسىر-تىسىر ات ءجۇرىسى دە ەستىلمەي قالدى. جىم-جىرت سايدىڭ بويىندا جاپادان-جالعىز قالعانىنا كوزى ابدەن جەتكەن سوڭ بارىپ، ىزىنشە كەرى قايتتى. ماناعىداي ەنتەلەمەي ءىلبىپ جاي باسىپ كەلەدى. مىناۋ اران قارا سايدىڭ قارا كولەڭكەسىنە دە ەلەگىزگەن جوق. ءبىراق ءبىر ءتۇرلى قاراپتان-قاراپ كوڭىلى قۇلازىپ قويا بەردى. الگى ادامدار مۇندا نەعىپ ءجۇر؟ الگى ايەل كىم؟ باران اتتى كىم؟ كوكىرەگىنە ويدا جوق ورنىققان وسى ءۇش ساۋالعا ول ەشقانداي جاۋاپ تابا المادى، ءوز ويىمەن ءوزى بولىپ كەلە جاتىپ توڭىرەگىنە كوز دە سالماپتى. كۇن ەڭكەيىپ قالعان ەكەن. حان اۋىلى جاققا قاراپ ەدى، زەردەبايدىڭ ءۇيىنىڭ الدىندا جەر وشاق باسىندا ارلى-بەرلى كولەڭدەپ تورعىن ءجۇر. ول ۇيگە ەندى بارۋعا كەش. امالسىز قوسىنا قايتتى. كەشكە جاتاردا كوستيۋكوۆ ماناعى كورگەنىن ساپايەۆقا ايتىپ ەدى. دوكىر نەمە مازاق قىلدى.
— قاتىن مەن ەركەكتىڭ ەلسىز سايدىڭ بويى تۇگىلى ءۇي الدىنداعى شوشالادا ەكەۋدەن-ەكەۋ وڭاشا قالسا، نە ىستەيتىنى بەلگىلى ەمەس پە؟ سوعان دا اقىلىڭ جەتپەي مە، ماۋباس نەمە؟
سەرگەي كوستيۋكوۆ ءبىر بۇرق ەتىپ تەرىس اۋناپ ءتۇستى.
ءوز ىرگەڭدى ءوزىڭ قىمتاپ، ءوز قايعىڭمەن ءوزىڭ بولعان تاعى ءبىر اي ءوتىپ بارادى. ءتور الدىندا جاتا-جاتا جامباسى ۇيىپ قالعان تيەۆكەليەۆ اياق-قولىن سوزباققا سىرتقا شىعادى. سىرتقا شىققانمەن كوز توقتاتار، كوڭىل الدارقاتار ەشتەڭە تابا الماي، قايتادان ىشكە كىرەدى. ىشكە كىرگەسىن دە كوڭىلى بايىز تاپپاي، نە ىستەپ نە قويارىن بىلمەيدى. باياعى سول سىڭعىراما ساندىعىن بارىپ اشادى، باياعى سول بىلعارى قاپتى قالىڭ داپتەرىن تاۋىپ الادى. ءىشىن اشىپ وقي باستايدى. ءبارى دە سول بەلگىلى حيكايا. وقىماي-اق كوڭىلىندە جاتتالىپ جاتقان وقيعالار. كەيىنگى سەنتيابر ايىندا جازۋ ءتۇسىپ جارىماپتى. وعان قاراپ ول ايدا ەشتەڭە بولماعان ەكەن دەپ ويلاۋعا بولمايدى. قايتا بۇنى قاقپانعا تۇسكەن بورىدەي قان جىلاتقان ەڭ اۋىر اي، ەڭ پالەكەت اي سول بولدى. بۇرىن ايتەۋىر ىلۋدە بىرەۋ سوعىپ تۇراتىن. بۇرىن ايتەۋىر اندا-ساندا شىعىپ قايتقان سەرىكتەرى اۋىز تولتىرارلىق حابار ايتىپ كەلەتىن. ال سەنتيابردە ونىڭ ەشبىرى بولعان جوق. ايتەۋىر ينە جۇتىپ قويعان يتتەي تىزالاڭداعان تىرشىلىك. قاسىنداعى نوكەرلەرى ەلگە انە قايتامىز، مىنە قايتامىز دەپ كوپتەن كۇبىنۋلى. بۇنىڭ كوزىن الا بەرىپ سىپسىڭداسا جونەلەدى. ايتاتىندارى — سول باياعى ۋفاعا قايتىپ، امان-ەسەن اياق اسىرىپ الاتىندارىنىڭ جايى. ال بۇنىڭ سول ىرگەگە تەلمىرگەن، ەسىككە تەلمىرگەن باسىر كۇيى. بۇرىن كۇن ىسسىدا ىرگەنى ءتۇرىپ قوياتىنى بار ەدى، ەندى تاڭ سۋىپ، سول ءتۇرۋلى ەسىكتەن باسقا ءتورت بولعان كوزىڭدى توڭىرەككە سالدىرار ساڭلاۋ قالماي بارادى. ءۇي سىرتىندا قاشانعى قالقيىپ تۇرارسىڭ. سەنتيابر سولاي سەندەلۋمەن ءوتتى. بۇكىل اي بويىنا بەلدەۋىنە بار بولعانى ەكى رەت قانا ات بايلاندى. ءبىر رەت شەرىن دوندىكتىڭ سامەكەگە تۇتقىن داۋلاپ بارا جاتقان ەكى ەلشىسى سوقتى. ول ەكەۋى بۇنى ءبىراز حابارعا كەنەلتىپ كەتتى. دورجى نازاروۆتىڭ شەرىن دوندىكپەن اشىقتان-اشىق ايقاسقا شىققانى راس كەرىنەدى. بۇكىل ۇلىس اتقا ءمىنىپ ەرەۋىلدەپ كەتىپتى. ەكى ەلشى كۇندىز قالقا-قالتارىستارعا تىعىلىپ، ءتۇن بويى ءساۋىر سالىپ، ەرەۋىلشىل ۇلىستىڭ ۇستىنەن يتشىلەپ زورعا ءوتىپتى. ءبىر بايقاعاندارى — دورجىنىڭ ەلىندەگى ءورتتىڭ ءيسى قازاق دالاسىندا دا كوڭىرسي باستاپتى. باتىر سۇلتاننىڭ قول استىنداعى اۋىلداردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا جەلكەسى قاڭتارۋلى اتتان كورىنبەيدى. قازاقتاردىڭ ءبۇيتىپ تال تۇستە ات قاڭتارىپ جۇرگەندەرى تەگىن ەمەس سياقتى.
قالماقتىڭ ەكى ەلشىسى سامەكە ۇلىسىنا اتتانىپ كەتكەن سوڭ، ەكى كۇننەن كەيىن، قاسىندا ءۇش كىسى جولداسى بار قوسبارماق دەگەن قازاق كەلدى. كوكتەمدە قالماق ۇلىسىنا بارىپ ساۋدا جاساپ قايتامىز دەگەن سەگىز ادامىن جولداعى جايىق كازاك ورىستارى ۇستاپ قالىپ جىبەرمەي وتىر، سولاردى بوسات دەپ قولحات بەرسەيشى دەپ جالىندى. ەلشى دە بەزەرىپ الدى. كەيىنگى كەزدە جايىق بويىندا دا، توبىل بويىندا دا قازاقتاردىڭ ورىس قونىستارىنا ءتيىسۋى كوبەيىپ كەتتى. اۋلەكى بىرەۋلەر بۇعان قىر قىلىپ ورىس تۇتقىندارىن قولدارىن قىل ارقانمەن بۋىپ، اۋىل سىرتىنان ايداپ وتەدى. انادا ءابىلقايىر اڭنان كەلە جاتىپ سونداي ءتورت ورىستى شىرىلداتىپ ات كوتىنە وڭگەرىپ بارا جاتقانداردى كورىپ قاپ، سوڭىنان قۋىپ جەتىپ ەكەۋىن ازەر ايىرىپ الىپتى. ەلشىنىڭ ەسىنە سول ءتۇسىپ، قوسبارماقتىڭ جالىنىپ-جالپايعانىنا يلىكپەي قويدى.
— زورلىقتى باتپان بوكسە جۋان اۋىلدار جاسايدى دا، زاردابىن جۇدەۋباس بىزدەر تارتامىز، — دەپ كۇيىنىپ، ول كەتتى.
سودان سوڭ ەشكىم ات ءىزىن سالمادى.
ەندى، مىنە، سەنتيابر ءوتىپ، وكتيابر تۋدى. ءجىلماڭتوس يۋماش تاعى ءبىر توسىن حابار تاۋىپ اكەلدى. قازاقتارعا دورجى مەن لوبجىدان تاعى دا ءبىر ەلشى كەلىپتى. اتى — بولەك. سول بولەك: «اقىلدارىڭ بولسا، ءابىلقايىر مەن بوكەنبايدىڭ ايتقاندارىنا ەرمەڭدەر. ەسەت ۇشەۋىنىڭ كوزىن قۇرتىڭدار. اق پاتشا جارىلقاسا، باياعىدان بەرى قول استىندا وتىرعان قالماقتاردى جارىلقاماي ما؟ ايۋكەدەن قالعان جالعىز شاڭىراقتى قارقالازي ەتكەنمەن، قالعاندارىمىزدى قان قاقساتىپ وتىرعان جوق پا؟! ەرتەڭ سەندەرگە دە سونى ىستەيدى. الگى ءابىلقايىر، بوكەنباي، ەسەت — ءۇش جارەۋكەلەرىنىڭ اۋزىنان اق مايدى اعىزادى دا، سەندەردى كوك مۇزعا جالاڭبۇت وتىرعىزادى. جەلكەلەرىڭنەن كوك سۇڭگىسىن وقتاپ تۇرىپ العاندا مىنا كۇندەرىڭە زار بولعاندارىڭدى ءبىر-اق بىلەرسىڭدەر. ودان دا بىزگە قوسىلىپ، پاتشاعا قارسى سوعىس اشايىق. ولاي ەتەتىن بولساڭدار، ءبىز سەندەردەن العان تۇتقىندارىمىزدى تۇگەل قايتارىپ بەرەمىز. ارامىزداعى وتكەن-كەتكەن اشۋ-ارازدىڭ ءبارىن ۇمىتامىز»، — دەپ ۇگىت تاراتىپ جۇرگەن كورىنەدى. بۇل جولى قازاقتاردىڭ الگى اراپشىنىڭ ايتقانىنا ەداۋىر ىلىعىپ قالعان تۇرلەرى بايقالادى. ەكى ارىستان جيىرما مىڭ اسكەر جيىپ، قالماقتارعا قولقابىس بەرەمىز دەپ جەلپىنىپ جۇرگەن قىزىلتاناۋلار جەتكىلىكتى كورىنەدى. ولار اق پاتشانىڭ ەلشىسىن ەندى ەشكىممەن كەزدەستىرمەيمىز، ەشكىمگە حات جازعىزبايمىز، ەشقايدا اتتاپ شىعارتقىزبايمىز، جاسىرىنىپ ەلىنە قاشىپ كەتۋىنە جول بەرگىزبەيمىز دەپ جاعالاي قاداعالاۋ قويعىزىپتى. باسە، سوڭعى كۇندەرى الىس-الىس جالداردىڭ باسىنان الدەقايدا الدەقانداي ءبىر جۇرگىنشىلەر ءوتۋشى ەدى. ەشقايسىسى نە بۇنىڭ قوسىنا، نە حان ورداعا بۇرىلىپ سوقپايتىن. كوكجيەكتەن قىلت-قىلت كورىنەتىن دە، قايتادان جوق بوپ كەتەتىن. حان اۋىلىنان اندا-مىندا شىعىپ تۇراتىن نياز سۇلتان تاعى دا قاپ-قاپ حابار وڭگەرىپ قايتاتىن بوپ ءجۇر. كۇيەۋ بالاسىنىڭ اۋىلىن كۇنى-تۇنى ات قامايدى دا جاتادى دەيدى. بۇنى بۇرىنعىداي جالبىراي قارسى الماي، ەرقاشتى اتتاي قىرجىڭداپ قالاتىندى شىعارىپتى. ۇرى تازى قۇساپ باراق ۇلىسىنىڭ جىگىتتەرى سۇقاقتايدى دا جۇرەدى. ايەلدەردىڭ دە تالاي وسەككە كەنەلىپ قالعان تۇرلەرى بار.
باتىر سۇلتان بالاسى قايىپقا باراق سۇلتاننىڭ قىزىن ايەل ۇستىنە الىپ بەرمەكشى كورىنەدى. سوندا قايىپ قارىنداسىن الىپ وتىرعان كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىرعا دا، قىزىن العالى وتىرعان ورتا ءجۇز سۇلتانى باراققا دا بىردەي كۇيەۋ، بىردەي جۇراعات بولماقشى. وتكەن قىستا باتىردىڭ وسەكە تۇقىمىمەن سۇيەك جاڭعىرتۋعا سونشا نەگە ولىپ-وشە قالعانىنىڭ سىرى دا ەندى انىقتالدى. كۇيەۋ بالا بوپ سىزىلىپ-مىزىلۋدان قۇتىلىپ، قۇداندال بوپ تەرەزەسىن تەڭ ۇستاۋعا اسىققانى ەكەن عوي. بالاسىنا وسەكە تۇقىمىنان تاعى ءبىر قىزدى قوساقتاپ، ءوز باسىنا بوستاندىق السا، ەندى وعان تۇرسىن تۇقىمىنان قىز الىپ بەرىپ، بالاسىنىڭ باسىنا بوستاندىق الىپ بەرمەكشى. ءبىر اۋىلدىڭ دەربەس كۇيەۋىنىڭ قايىن جۇرتىمەن قاجاسىپ جاتپاعى ادەپسىزدىك، ال ەكى ىرگەلى اۋىلدىڭ ورتاق كۇيەۋىنىڭ قاي قايىن جۇرتىنا قىرىن قاراپ، قاي قايىن جۇرتىنا وڭ قاراۋى ءوزىنىڭ ەركى. سونى جاقسى بىلەتىن سۇڭعىلا سۇلتان اۋەلدەن بىر-بىرىنە ءتىس قايراپ وتكەن ەكى اۋلەتتىڭ ەكەۋىمەن دە قۇدا بوپ، ەكەۋىن الما كەزەك سايالاپ، ەكەۋىنە الما-كەزەك قاراپ، قىت-قىتپەن كۇن كورمەكشى. ءبىرازدان بەرى ىرگەسى اجىراماي ءبۇتىن وتىرعان جانارىس اۋىلدارىنا الىستا جاتىپ ازۋىن ايعا بىلەگەن باراقتىڭ ىقپالىنىڭ وتە باستاۋى كوپ ۇزاماي ءبىر توپالاڭعا ۇرىندىرماي قويمادى...
قانداي اتقا مىنسە دە، اياعى سالاقتاپ جەرگە ءتۇسىپ كەتەتىن، قۋانىشتا دا، قايعىدا دا — قانداي جاعدايدا دا، اۋزىن اشسا، كومەكەيى كولكىلدەپ كورىنىپ تۇراتىن وسى ءبىر مىلجىڭباس سۇلتاننىڭ اڭگىمەسىنە تيەۆكەليەۆ تە كوپ يلانا قويماۋشى ەدى، ءبىراق وسى جولى قاي ءسوزى دە، كوڭىلىنە تەبەن ينەدەي قادالىپ-قادالىپ تۇرىپ العانى. حان اۋىلىنا قايتا-قايتا ادام جۇگىرتەدى. كۇنى-تۇنى قۇلاعى تۇرىك. ءبىراق، ءجىپسىز ماتالىپ وتىرعان كور قۇلاق ەلشىگە ماردىمدى ەشتەڭە ەستىلە قويمادى. بايبەك اعلۇق بوكەنبايدىڭ اۋىلىنا سوعىپ قايتقان ەكەن. ۋفادان كەلىپ جاتقان ساۋداگەر قازاق جاۋباسار قاسبولاتوۆتان قورجىننىڭ ەكى باسىن تولتىرىپ ءۇندى ءشايىن اكەلىپتى. ونى وزىنە شاقىرتىپ الىپ، ۆويەۆوداعا حات بەرىپ جىبەرمەك. كۇندىز بۇل اۋىلدان ەشكىم حان وردادان باسقا جاققا اتتاپ شىعا المايدى. تىمىرايىپ جاتقان قارا جالداردىڭ ار جاعىندا ولاردى قانداي ءقاۋىپ كۇتىپ تۇرعانىن ەشكىم بىلمەيدى. اي باتا تايماستى بوكەنبايعا جۇمسادى. استىنا مەڭسىز قارا ءمىنىپ، ۇستىنە مولتتەي قارا كيىپ، قارا سويىلدى تاقىمىنا باسىپ، تالاي بارىمتانى باستان كەشكەن تايماس باتىر قارا تۇنگە سۇڭگىپ جوعالدى.
ەرتەڭىنە كۇزدىڭ كۇنى جىلداي ۇزارىپ باتىپ بولماعانى. تيەۆكەليەۆ تە تىزاقتاپ كىرىپ-شىعىپ وتىرا الماعانى. باشقۇرت بيلەرىن جيىپ اقىلداستى.
— تايماس، امان-ەسەن جەتتى مە ەكەن؟
— جەتپەسە، ەندىگى ءبىر حابارى شىعار ەدى عوي.
جان-جاقتىڭ تىم-تىرىس جاتقانىنا قاراعاندا، امان-ەسەن جەتكەن بولار.
— ال، بۇگىن ەكەۋى تورۋشىدان قاپىسىن تاۋىپ وتە الار ما ەكەن؟ جولدان ۇستاپ اپ، بىزبەن سويلەسكىزبەي كەرى قايتارىپ جىبەرسە قايتەمىز؟
باشقۇرتتار ءارى اقىلداسىپ، بەرى اقىلداسىپ امال تاپتى. تەكەليەۆ پەن يۋماش جارىق بارىندا كيىمدەرىن وزگەرتىپ، حان اۋىلىنىڭ قوي توعىتىپ جۇرگەن ادامدارىنا قوسىلىپ، وزەن بويىنا بارادى دا، جۇرت اۋىلدارىنا قايتقاندا توعىتتىڭ ماڭىنداعى شوق توعايعا جاسىرىنىپ قالىپ قويادى. قاراڭعى تۇسە يۋماش قالتارىستان شىعىپ، بوكەنبايدىڭ اۋىلىنان كەلە جاتقان تايماستىڭ جولىن توسىپ، جاۋباسار ەكەۋىن تىعىلىپ جاتقان تيەۆكەليەۆكە اپارىپ جولىقتىرادى.
كۇن باتىپ، ىمىرت ۇيىرىلە ەلشىلىك قوسى مەن حان ورداسى وتىرعان تەپسەڭنىڭ تۋ سىرتىنداعى قۇنىس بەل قارا ورمانداي قاراۋىتىپ شىعا كەلدى. كەيىنگى كەزدە ەلشىلىك قوسىنا دا ءبىر قوزعالىس بىتكەنى قارسى جاقتىڭ نازارىنا ءىلىنىپ قالسا كەرەك.
ءبىر جاعى جارلاۋىت، ءبىر جاعى ويپاڭ جىلايشىق وزەننەن قىرعا قاشىپ سەكسيە بىتكەن ءبىر شوق تالدىڭ اراسىنا ەتپەتتەي جىعىلعان تيەۆكەليەۆ پەن يۋماش قاۋقىلداسىپ حان ورداعا قاراي جىلىسىپ بارا جاتقان شولعىنشى توپتاردى كورىپ جاتتى. ماڭايدا اياق باسىلىپ، ءتۇن قويۋلانا يۋماش بوكەنباي اۋىلىنان كەلەتىن ادام وسى ماڭنان وتەدى-اۋ دەگەن تۇسقا بارىپ، قاراعاندى قارا جۇلگەنىڭ اراسىنا جاتىپ الدى. ءتۇن ورتاسى اۋا ەكەۋى دە قارا كيىنىپ، قارا ءمىنىپ، اتتارىنىڭ تۇياعىن ءدۇسىر شىقپاسىن دەپ كيىزبەن تاڭىپ، ءۇنسىز جىلجىپ كەلە جاتقان ەكى ەلەستى يۋماش سونادايدان كوزى شالىپ قالدى. بۇقپاقتاپ بارىپ تىزگىندەرىنە جارماسا كەتتى. شوشىپ قالعان، تالدىڭ اراسىندا ءۇستى-باسى الەم-جالەم بوپ كۇتىپ تۇرعان تيەۆكەليەۆ جاۋباسارعا جاعدايدى كەلتە بايانداپ، قويىن قالتاسىنان كونەتوز اپتيەك شىعاردى.
— كوشەليەۆ مىرزاعا اپارىپ بەر، — دەدى.
ۆويەۆوداعا حاتىن اپتيەكتىڭ سوڭعى بەتىندەگى اشىق جەرگە كىتاپتىڭ ءوز جازۋىنان اۋدارماي ادەمىلەپ، اراپ حارپىمەن ورىسشا جازىپ ەدى.
جاۋباسار قويۋ قاراڭعىعا قايتا سۇڭگىدى. ەلشى ەكى سەرىگىمەن ساي بويىنان شىعا بەردى. الدەقايدان شاڭ-شۇڭ داۋىستار شىقتى. جاۋباسار بۇتا-بۇتانىڭ تاساسىندا تىعىلىپ جاتقان تورۋىلشىلاردىڭ توبەسىنەن تۇسسە كەرەك. شاڭ-شۇڭ اڭگىمە كوپ ۇزاماي باسىلدى.
— ەندى قولىما تۇسسەڭ، كوزىڭدى قۇرتام. بۇل اراعا اياق باسۋشى بولما، — دەپ بىرەۋ كىجىندى.
جاۋباساردى بوساتقان سەكىلدى. تۇلا بويىنان كيەلى كىتاپتان باسقا سەزىكتى ەشتەڭە تابا الماعان سياقتى.
قاراشانىڭ قارا سۋىققا ۇرىنباي ماي توڭعىسىز بوپ وتەر ءتۇرى بار. اسپان اشىق. كوز جەتەر جەردە كوڭىلىڭدى جابىرقاتارداي ەشتەڭە جوق. كەرىلگەن دالا كەنەزەسىن كەپتىرگەن ىستىقتان قۇتىلعاسىن ەتەك-جەڭى كەڭىپ داليا تۇسكەن. ميزام شالعان ءشوپ باسى كۇمىس شاشقانداي كۇنگە شاعىلىسىپ، جارق-جۇرق ەتەدى. اۋىلدار تاعى دا كوگەن قۇرىپ، قوي قوساقتاپ كۇزەم الۋعا كىرىستى. ءبىراق قاي اۋىلعا بارساڭ دا، قىرىقتىق باسىنان قاتىن-قالاش پەن كارى-قۇرتاڭدى عانا كورەسىڭ. تەپسە تەمىر ۇزەتىن تەگەۋرىندى جىگىتتەر جىم-جىلاس. ولاردىڭ ءبارى ات ۇستىندە. ءبىراق جاعالاسىپ جاتقان جاۋلارى جوق. اۋىل مەن اۋىلدىڭ اراسىن شاڭداتىپ، ەر ۇستىندەگى يزەڭدەسكەن ەرسىلى-قارسىلى ءبىر جوڭكىلىس.
كۇنى-تۇنى توپىلعان قارا ءنوپىر اتتان تالاي اۋىلدىڭ ءۇستى توزىپ، ۇزىكتەرىن توزاڭ كومدى. ءبىراق، ونداي توپىلىسقا باسقا رەنجىسە دە، باتىر سۇلتاننىڭ رەنجي قويار ءتۇرى كورىنبەيدى. قيىر-قيىردان جاراقتانىپ كەلگەن جاۋ تۇسىرەر جىگىتتەردىڭ قاراسى كوبەيگەن سايىن كوڭىلى توعايا تۇسەدى. ولاردىڭ كەڭك-كەڭك كۇلكىسى مەن كەرگىمە داۋى دا قۇلاعىنا مايداي جاعادى.
ءبىر تولەڭگىتىن ادەيى جيىلىپ جاتقان جىگىتتەردى ساناۋعا قويدى. ەكىنشى تولەڭگىتى كەرمەدەگى اتتاردىڭ وڭ تاقىمىنداعى ايقۇش-ۇيقىش تاڭبالارعا سىعىراڭداپ الەك. جىگىتتىڭ سانى ءتورت مىڭعا جەتىپ قاپتى. كەرمەدەگى اتتاردىڭ سانىنان تەك التى شەكتىنىڭ عانا ەمەس، ءيسى الشىنىڭ تالاي رۋىنىڭ تاڭباسىن تابۋعا بولادى. ازىرگە كوزگە ىلىكپەي تۇرعانى جەتى رۋدىڭ عانا تاڭبالارى. سوعان قاراعاندا حان ماڭايىنىڭ تاقىرلانا تۇسكەن سىڭايى بار.
كەيىنگى جىلدارى قايىپتان قالعان كونە وردا قاقىراداي بوپ اعاردى. قاشانعى قايىڭ شاڭىراقتان باسقانىڭ ءبارى جاڭارعان. سىردىڭ اياعىنداعى قاراقالپاق مياسارلارى باسىپ بەرگەن قان كۇرەڭ تور كوز كەرەگەلەردى كورەرگە كوز كەرەك. قىپشا بەل بويجەتكەندەردەي سىلاڭداعان سۇيرىك ۋىقتار دا ءيىندى-اق. ەسىك پەن ءتورى ەن جايلاۋ سەگىز قانات اق وردانىڭ ءىشى قىزىلدى-جاسىل. ونىڭ كوبى وسى سوڭعى جىلدارى جيىلعان. كورشى بۇحارا، حيۋا حاندىقتارىنان كەلگەن تارتۋ-تارالعى. كەيىنگى كەزدە قوشامەتشىل جۇرت: «حان وردا ءسىزدىڭ ورداڭىزدىڭ قاسىندا جەتىم قىزدىڭ ۇيىندەي ەكەن»، — دەگەندى كوپ ايتىپ ءجۇر.
باتىر ءوز ورداسىنا جۇرتتى كوپ كىرگىزە بەرمەيدى. كەلىم-كەتىمدى باسقا ۇيدە قابىلدايدى. مۇندا قاداۋ-قاداۋ سەنىمدى كىسىلەر عانا اتتايدى. بۇرىن ءوز اۋىلىنا تۋرالاپ كەلە جاتقان كىسى كورسە، الدىنان شىعىپ قارسى العىسى كەپ تابانى قىشىپ تۇرار ەدى. ءقازىر ىزدەپ كەلگەن مەيماندى قونالقى ۇيدە سارجامباس قىپ كۇتكىزىپ قوياتىندى شىعارىپ ءجۇر. مىنە، ەكى-ۇش كۇننەن بەرى سىي قوناقتار تۇسەتىن جاساۋلى ۇيدە باراق ۇلىسىنان كەلگەن ەكى-ۇش جىگىت الدىن كورە الماي سارعايىپ جاتىر. ولاردىڭ نەگە كەلگەنى دە بەلگىلى. سوندىقتان دا كۇتكىزە ءتۇستى. ويتكەنى، بۇل ويلانباي جاۋاپ قايتارا سالار وڭاي شارۋا ەمەس-تى.
انادا كوكتەمدە شارۋاسى شىعىپ، ءابىلقايىردىڭ اۋىلىنا بارىپ قايتقان باراق ۇلىسىنىڭ كىسىسى جانسارى جول-جونەكەي بۇعان سوعىپ، ءبىر توسىن حابار ايتقان-دى. ونى ەستىگەندە بۇل ءىشىن تارتقان. اق پەن قىزىلدىڭ اراسىندا سولاڭ ەتىپ كىرىپ كەلگەن الگى قابا ساقال سۋىق حابارىن باراققا دا جەتكىزىپتى. كوكەيىندەگى قىزىل قۇرت كومەكەيىنەن باسىن قىلتىلداتىپ تۇراتىن كوكىمە نەمە اراعا اپتا تۇسىرمەي، بۇعان ءبىر سەنىمدى جىگىتىن جۇمساپتى. قالتاسىنا حات سالىپ بەرىپ جىبەرىپتى.
ول جىگىت ءوز اعايىندارىنان قىساستىق كورىپ قاشىپ شىعىپ، باتىردىڭ پاناسىنا كەپ باس ساۋعالاعان راي تانىتتى. سابازىڭ مەنىڭ بالام بولسىن دەيتىندەي سۇيكىمدى نەمە. جازىق ماڭداي، قىر مۇرىن، جايناق كوز.
باتىر سۇلتان ونى جەكە ۇستايدى. كوپ ەشكىمگە قوسپايدى. وڭاشا شاقىرىپ تاپسىرما بەرەدى. ونىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەنىن بۇل اۋىلدا باتىر، انا جاقتا باراق قانا بىلەدى. قوناق ۇيدەگى ۇشەۋ سول شارۋادان نە ونەتىنىن بىلمەك. باتىر ۇيىنەن شىقپاي قابىرعاسىمەن كەڭەستى. قانشا دەگەنمەن، ءوزى ءبىر كىسىنىڭ جۇرەگىن تىتىركەندىرەتىندەي توسىن شارۋا ەدى. ءبىراق، بۇل جولى تاۋەكەل ەتپەسە، قولىنا بىرتە-بىرتە بوي ۇيرەتىپ كەلە جاتقان باقىت قۇسى پىر ەتىپ قايتا ۇشىپ كەتۋى ابدەن ىقتيمال. قازاقتىڭ باس نوقتاسىنا قولىمدى ەندى جەتكىزەم بە دەپ وتىرعاندا، ول باقىتىنان ءوزى ايىرىلىپ قالعىسى كەلمەيدى. ونىسىن مىناۋ توڭىرەگىنە ءتورت تاراپتان جيىلىپ جاتقان قاراقۇرىم جۇرت بەت-بەتىنە شاشىراپ بەزىپ كەتەدى عوي. سوسىن ولاردى ماڭىنا قايتا جيناپ الىپ كور! مانساپ دەگەن دە ەتەگىن جەل اشپاعان بالاپان بويجەتكەننىڭ ۋىز ىقىلاسىنداي وتپەلى نەمە كورىنەدى. دەر كەزىندە قاپى جىبەرمەي قاۋىپ قالماساڭ، ءومىرباقي وكىنۋمەن وتكەنىڭ. ال، بۇل جولى ويلانباي-تولعانباي كوز جۇمبايلىققا باسۋعا تاعى بولمايدى. ەل الدىندا بىرەۋدى ماسقارا ەتەم دەپ ءجۇرىپ، ءوزىڭ ماسقاراعا ۇشىراپ قالىپ جۇرسەڭ...
باتىردىڭ ويى ولاي ءبىر كولبەپ، بىلاي ءبىر كولبەپ، اقىرى ءبىر شەشىمگە كەلگەن سياقتى. نە دە بولسا، ەلشىنى تاپ وسى قالپىندا ەلىنە امان جىبەرىپ قويا المايدى. نە دە بولسا، وسەكە تۇقىمىن ءبۇيتىپ باسقا سەكىرتىپ قويا المايدى. ەندەشە، ءبىر قاندى وقيعاعا بەل بۋماي بولمايدى. ول ءۇشىن تەك ەل ۇستىندەگى يگى جاقسىلاردىڭ اۋزىن الۋ از. جالپاق جۇرتتىڭ ءوزى سەنىڭ جاعىڭا شىعۋى كەرەك. ءابىلقايىردى سىرتىنان قانشا عايباتتاعانمەن دەگەنىڭە جەتە المايسىڭ. ول ءۇشىن ودان جۇرتتى ءبىرجولاتا ءتۇڭىلتۋىڭ كەرەك. سوندا عانا سەنىڭ قان توككەن قىلمىسىڭ قاسيەتكە، قاراۋلىعىڭ ەرلىككە اينالىپ شىعا كەلمەكشى. مىنە، سوناۋ مامىر ايىنان بەرى جەر تۇبىندەگى باراقتىڭ كۇنارا كىسى شاپتىرىپ قۇلاعىنا قۇيىپ باققانى وسى. ونى ءقايتىپ جۇزەگە اسىراتىنىن دا ءوزى ايتىپ بەرگەن. بۇل جايىندا ەشكىمگە ءتىس جارىپ كورگەن ەمەس. ءتىپتى جالتىر مەن قوسىباي دا بىلمەيدى. ەرتەڭ بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەن سوڭ بارىپ توبەلەرىنەن ءبىر-اق تۇسىرمەك. ەگجەي-تەگجەيلى حاباردار تەك باراق ەكەۋى عانا. باراقتى بۇرىن ارام شەمىرشەگىن اسپانعا توسەگەن اڭگۇدىك بىرەۋ كورەتىن. سويتسە، بىلمەيتىن قۋلىعى جوق قىرىق قالتا قىرقىلجىڭنىڭ ناعىز ءوزى ەكەن. باتىر سۇلتاننىڭ شالعايىنا قولىم ءتيدى مە، تيمەدى مە دەگەندەي قايىپقا قىزىن تەلىپ جۇرگەن دە ءوزى. ونى دا توبەدەن تۇسكەندەي قىلماي، جەر تۇبىنەن تۇسپالداپ جەتكىزدى.
— ءوزىڭدى دە، بالاڭدى دا وسەكە تۇقىمىنا كىندىكتەن بايلاپ تاۋەلدى قىپ قويامىسىڭ. جىگىتتىڭ جەتى مۇشەسىنە جەتى ايەل دەگەن. قايىپجانعا قالعان اۋلەتتەردەن دە ءبىر-بىر ءتوس جەگىز. وسەكە بالالارى ساعان سوسىن قالاي كەكىرەيە الار ەكەن!
باراقتىڭ بۇل ءسوزى دە كوڭىلىنە بىردەن قوندى. قۇشاقتاسىپ قۇيرىق-باۋىر اساسپاسا دا، جەكجاتتىقتان قاشا قويمايتىن راي تانىتىپ ەدى، ەكى ارىس ەل بۇلاردىڭ قۇداندىلىعىنان قۇلاقتانىپ ۇلگەردى. قۇلاقتاندىرىپ جاتقان دا بۇل ەمەس، ەرىنى ەپسەكتى باراقتىڭ توڭىرەگى. ودان، ءبىراق، ايىلىن جيىپ وتىرعان بۇل جوق. كۇنى كەشە «وسەكە تۇقىمىنىڭ قولبالاسى» دەپ كەكەتىپ جۇرگىزبەيتىن كەرگىمەلەردىڭ ءبىرى بۇگىن ءوزى كەپ، قىزىنىڭ ەتەگىن بۇنىڭ بالاسىنىڭ شالعايىنا بايلاستىرىپ، ونىسىنا اق تۇيەنىڭ قارىنى جارىلعانداي الاقايلاپ قۋانىپ، وتكەن-كەتكەننىڭ تىزگىنىنە وراتىلىپ ءسۇيىنشى سۇراپ جۇرسە، ماساتتانباسا، نەگە رەنجىسىن!
بولاشاق قۇدا جاتسا-تۇرسا مۇنىڭ قامىن ويلاپ، كۇنارا ءبىر اتشابارىن اياعىن سالاقتاتىپ جىبەرەدى دە تۇرادى. كەشەگى كەلگەن ءۇش جىگىتتەن جىبەرگەن حاتىن وقىعاندا قايران قالدى. ءبارىن قولمەن قويىپ، كوزبەن كورگەندەي قىپ مولدىرەتىپ جازىپتى.
«ەگەر ءسويتىپ جاتسا، بۇيتكەنىمىز دۇرىس»، «ال ءبۇيتىپ جاتسا، ويتكەنىمىز دۇرىس». ايتەۋىر قاپى قالمايتىنداي قىپ بارلىق جاعىن قاراستىرىپ باعىپتى. توڭىرەگىنە توپتاسىپ جاتقان قاتۋ قولدىڭ كوپتەن كىجىنگەنمەن، اتتاپ وتە الماي كەلە جاتقان الا ءجىبىن قازاقتىڭ كىندىك ارالاسى شەشىپ بەرمەك. ەگەر بۇل ويلاعاندارى ءىس بوپ شىقسا، مەن قازاقپىننىڭ ءبارى ءابىلقايىردان تەرىس اينالىپ شىعا كەلەتىنى ءسوزسىز. ءبىراق وعان دەيىن دە سولقىلداق رۋ باسىلارىن ۋشىقتىرا، وشىكتىرە ءتۇسۋ كەرەك. ول جولدا قانداي ءتاسىل، قانداي ايلادان دا تايىنۋعا بولمايدى.
باتىردىڭ ەندى ويلانىپ-تولعاناتىن رەتى دە جوق ەكەن. جاراقتى كوپتىڭ باسىن قۇراپ العاسىن نە ويلاناتىنى، نە تولعاناتىنى بار! ەندى تەك تاۋەكەلگە ءمىنۋى عانا قالدى. داۋىستاپ سىرتتان تولەڭگىتىن شاقىردى. ەدىرەڭ باسىپ تولەڭگىت كىردى.
— بار، الگى كىرمەنى شاقىرشى...
تولەڭگىت ەشتەڭە اڭعارماسىن دەپ جايباراقات سويلەدى.
ۇستىندە قۇس تاڭداي ساپ توقىعان تۇيە ءجۇن شەكپەنى بار، سۋسار بورىكتى، سۇرشا جىگىت تابالدىرىقتان ەپپەن اتتادى. سەكسەۋىلدىڭ شوعىنداي جىلت-جىلت ەتكەن ەكى كوزىن ساباۋداي-ساباۋداي قويۋ كىرپىكتىڭ استىنا كومىپ، وڭ قولىن كوكىرەگىنە اپارىپ تاعزىم ەتىپ تۇرا قالدى. «ەركەك ادامنىڭ ءمۇلايىم بولعانى نەتكەن جەكسۇرىن! — دەپ ويلادى ىشىنەن مىناۋ تال بويىندا ءبىر ءمىنى جوق سۇلۋ جىگىتتى جاقتىرماي قالعان باتىر. — بۇنداي جىلىسۋ نەمەلەردى كەرگەندە ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان بالا قىزداردا ەس قالادى دەيسىڭ بە؟ باراق قۋ قايداعىنى قايدان تاۋىپ جىبەرگەن!..»
— قالاي، ايتقان تاپسىرما ورىندالدى ما؟
مايموڭكە جىگىت باسىن يزەدى.
«ءۇن قاتپاۋىن قاراشى... ءبىراق ۇندەگەندە دە نە دەيدى بۇل سىعىر...»
— قانشا رەت جولىقتىڭدار؟
جىگىت قاپەلىمدە تاماعى قۇرعاپ قالعانداي شاشالا ءتىل قاتتى.
— سول... تورت-بەس رەت...
ەكى بەتى دۋ قىزاردى.
— بارا بەر!
جىگىت زىپ بەرىپ شىعىپ كەتتى.
«تورت-بەس رەت كەزدەسسە، ەكەۋى وڭاشا سايدىڭ بويىندا كوسىك قازىپ جۇرمەگەن شىعار»، — دەپ ويلادى باتىر مۇرتىنان كۇلىپ.
ماي توڭعىسىز شۋاق كوزدەن ءبىر-بىر ۇشتى. اسپاننىڭ كوكىرەگى اياق استىنان يت تالاعانداي جۇلمالانىپ شىعا كەلدى. الدەبىر قۇدىرەت تەرىستىكتەن كۇنگەيگە قاراي شۋدالارىن جەلكىلدەتىپ مىڭ-مىڭ بۋرا ايداپ وتكەندەي، قارا سۇر بۇلتتار ەرتەلى كەش تۇيدەك-تۇيدەك كوشەدى دە جاتادى. جەرگە كەيدە اق جالقاياق بىردەڭەلەر ءتۇسىپ، ولارى سول بويدا ەرىپ كەتەدى. ولاردىڭ نەگە جوڭكىلىسىپ جۇرگەنى بەلگىسىز. ال جەردەگىلەردىڭ نەگە استارىنان سۋ شىققانداي سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ جۇرگەنىن اركىم-اق بىلەتىنگە اينالدى. جال-جالدىڭ تاساسىنا تىعىلىپ، تىڭ تىڭداعان قۇلاقتاردى سەلت ەتكىزەر جاڭالىق كۇن وتكەن سايىن كوبەيىپ بارادى. ۋفادان ەلشىگە قاۋىم توپاروۆ دەگەن باشقۇرت كەلىپتى. قاسىنا ەرتكەن ون كىسى ساۋداگەرى بار. ورتا ءجۇزدىڭ جەرىنەن اسىپ، كىشى ءجۇزدىڭ جەرىنە جەتە بەرگەندە ءبىر تەرەڭ سايدان توندارىن تەرىس اينالدىرىپ كيىپ العان ەلۋ قارالى الەم-جالەم بىرەۋلەر شىعا كەپ، سوڭدارىنداعى كەرۋەندەرىن جەتەلەي جونەلىپتى، وزدەرىن مەستەي قىپ ساباپ، جول بويىنا تاستاپ كەتىپتى. ول بۇزىقتاردىڭ ەكى ارىستىڭ قايسىسىنا جاتاتىنىن دا ەشكىم بىلمەيدى. قاۋىم توپاروۆتى ۆويەۆودا كوشەليەۆ تيەۆكەليەۆتىڭ حابارىن ءبىلىپ كەل دەپ جۇمساپتى.
ارادا ون شاقتى كۇن وتكەسىن شەرىن دوندىك پەن لەكبايدان ءۇش سالت اتتى حابارشى كەلدى. ەكى قالماق بيلەۋشىسى ءابىلقايىرعا حات جولداپتى. وندا قالماق تايشىلارىنىڭ اراسىندا الاۋىزدىق بارىن، ءبىراق وعان قالماق حانىنىڭ ەش قىسىلمايتىنىن، ويتكەنى ورىس جاندارالى بورياتينسكييدىڭ قول استىندا ەلۋ مىڭ اتتى اسكەر، وتىز مىڭ جاياۋ اسكەر، ءۇش مىڭ زەڭبىرەك قاي جاقتان «اتتانداعان» ايقاي شىعار ەكەن دەپ جالانىپ تۇرعانىن جازىپتى. ونى وڭشەڭ قوقان-لوقىنىڭ ورتاسىندا قالعان ءابىلقايىرعا قوبالجىماسىن دەپ ورىس اكىمدەرى ادەيى جازدىرتىپ وتىرعانى بەلگىلى بولدى.
ءبىراق جەر تۇبىندەگى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ مۇنداي جۇباتۋ حاتى حانعا دا، ەلشىگە دە باسۋ بولا المادى. ويتكەنى، قازاق ۇلىستارىنىڭ قاي پۇشپاعىنان دا كەلىپ جاتقان حابارلار بۇل ەكەۋىنىڭ مويىنىنا قىل تۇزاق بۇگىن تۇسپەگەنىمەن، ەرتەڭ تۇسەتىنىنەن سىڭاي تانىتىپ باققان-دى. باتىردىڭ ماڭىنداعى اسكەر كۇننەن-كۇنگە كوبەيىپ بارادى. التى شەكتىنى بىلاي قويعاندا، ءالىم مەن باي ۇلىنىڭ باسقا اۋىلدارى دا باتىر سۇلتانمەن اۋىز جالاسا باستاپتى. قايىپ بالاسى سامەكە، ابىلمامبەت، باراق ۇلىستارىمەن دە ات قۇرعاتپاي حابارلاسىپ تۇرادى دەسەدى.
حان وردا مەن ەلشى قوسى مىناۋ الامان-اسىر سەڭ جۇرە باستاعان ۇلى داريانىڭ ورتاسىنداعى قوس ارالداي. قاي كۇنى توپان باسىپ قىلعىتىپ سالارى بەلگىسىز. جان-جاقتان ەمىس-ەمىس جەتىپ جاتقان حاباردىڭ ءبارى ۇرەيلى، ءبارى قورقىنىشتى. بەلدەۋگە كەپ تىرەلگەن ات ءدۇسىرىنىڭ قاي-قايسىسى دا توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتا كەلەدى.
ارالدىڭ ەتەگىندە وتىرعان شاتەمىر حانمەن بىرىگىپ، حيۋانى جاۋلا دەپ جىبەرگەن نۇرالى سۇلتان ەل جاۋلاپ الماق تۇگىلى ءوز باسىمەن قايعى بوپ ءتورت اي جات جۇرتتىڭ ورتاسىندا پەندە بوپ وتىرىپ-وتىرىپ، ەلگە زورعا اياق ىلىكتىردى. ول نۇرالىنىڭ قىرسىزدىعىن ەمەس، ءابىلقايىردىڭ وداقتاستارىنىڭ الدىندا ءقادىرىنىڭ كەتە باستاعانىن كورسەتەدى.
كۇنگەيدىڭ حابارى الگىندەي بولسا، تەرىسكەيدىڭ حابارى ودان دا سولەكەت. جانى اشيتىن ازعانتاي رۋ باسىلاردىڭ ءبىرى ەسەنباي ءبيدىڭ ايتىپ كەلگەن حابارى بۇلاردىڭ باسىنداعى قارا بۇلتتىڭ بۇرىنعىدان دا بەتەر قويۋلانا تۇسكەنىن بايقاتقانداي. مىڭ اتتى باشقۇرت جاراقتانىپ كەلىپ ورتا ءجۇزدى شاۋىپتى. قىرىق جىگىتتى مەرت ەتىپ، ەكى مىڭ جىلقى، ءجۇز تۇتقىندى ايداپ اكەتىپتى.
بارىنەن دە وسى باشقۇرتتىڭ بارىمتاسى جانعا باتىپ تۇر. «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن» دەگەندەي، تيەۆكەليەۆ پەن ءابىلقايىردىڭ جاندارى ونسىزدا مۇرىندارىنىڭ ۇشىندا جۇرگەندە مىنانداي كۇيگە تاپ قىلدى. الدە ولاردىڭ اراسىنان دا وسىنىڭ ءبارىن قاساقانا ىستەپ جۇرگەن قاسكوي بىرەۋلەر تابىلدى ما ەكەن...
تيەۆكەليەۆتىڭ كۇيىنگەنى سونشا، بوكسەسىن جەرگە تيگىزە الار ەمەس. وتىرسا بولدى، قول-اياعى قالتىلداپ قويا بەرەدى. ەكى قولىن كوكىرەگىنە ايقارا قاۋسىرىپ الىپ سەندەلەدى دە جۇرەدى. ءابىلقايىردى شاقىرتىپ ەدى. ونىڭ دا جەتىسىپ جۇرگەنى شامالى ەكەن. كوزىنىڭ الدى جالقىلداپ ءىسىنىپ كەتىپتى. مىنانى ەستىگەندە ءىشىن تارتىپ، شوگىپ وتىرىپ قالدى. ونسىز دا سۇپ-سۇر بەتى ونان سايىن بەدىرەيىپ، بۇدان كوزىن ايىرماي تەسىرەيىپ الدى. ەگەر ءقازىر كوزى تايىپ كەتسە، بۇنىڭ ءوزى دە ودان جالت بەرگەلى تۇرعانداي.
— باسە، — دەدى حان ىڭىرسىعانعا دا، ىشقىنعانعا دا ۇقسامايتىن ءبىرتۇرلى اجەپتارقى ءۇن شىعارىپ. — مانا سارى الا تاڭنان ورتا جۇزدەن بەس كىسى ءبىز كەلگەنشە تيەۆكەليەۆتى قولىڭنان شىعارۋشى بولما دەپ، ىگىر دە جوق، مىگىر دە جوق، ءدام اۋىز تيمەستەن كەرى شابا جونەلىپ ەدى-اۋ.
بۇنى ەستىگەندە تيەۆكەليەۆتىڭ ەكى كوزى توبەسىنە شىقتى. مىڭ كۇن سىنباس شولمەكتىڭ ءبىر كۇن سىنار سىن ساعاتى جاقىنداپ قالعانى عوي. ونسىز دا ءتۇتىپ جەۋگە دالەل تابا الماي وتىرعاندارعا دالەل تابىلدى. ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟
بىر-بىرىنە نە دەرىن بىلمەگەن ەكى ۇرەيلى ادام مەڭىرەۋلەنىپ ءالى وتىر. ەكەۋى تەك تىلدەن عانا ەمەس، ەس-تۇستەن تۇگەل ايىرىلىپ قالعانداي. ەكەۋى دە ءبىرىنىڭ بەتىنەن ءبىرى كوز ايىرا الماي باجىرايىپ قارايدى. ەكەۋى دە ءبىرىن-بىرى جۇباتقىسى كەلەدى، ءبىراق اۋىزدارىنا ءسوز تۇسپەيدى. ءبىرازدان كەيىن بارىپ ەستەرىن جيناستى. الدىمەن، ءابىلقايىر ءتىل قاتتى.
— ەندەشە، ورتا جۇزدەن قول جەتكەنشە، قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. تەزىرەك بوكەنبايعا ادام جىبەرىپ اقىلداسايىق. جاۋعا شابىلىپ، قانىنا قارايىپ وتىرعان ۇلىستان قول كەلسە، ول ەشكىمدى دە ايامايدى. نە ىستەپ، نە قوياتىندارىن ءبىر اللا بىلەدى! ءبىراق ولار نە ىستەپ، نە قويسا دا جاماناتىن ارقالايتىن مىنا مەنمىن. سوندىقتان، مەن سەندەردى ولار كەلگەنشە ەلدەرىڭە قايتارۋىم كەرەك. اق پاتشاعا بەرگەن انتىما ادال ەكەنىمدى ءوزىڭىز دە كورىپ تۇرعان شىعارسىز. ءبىراق، مىناۋ جالىنا قول اپارتپايتىن جابايى جۇرت دىڭكەمدى ابدەن قۇرتىپ بولدى. ءدال ءقازىر ولاردى بۇعالىقتاي الار دارمەن مەندە جوق. سوندىقتان الديار پاتشامىزعا ايتا بارىڭىز. بىرىنشىدەن، جەر تۇبىنەن جىبەرگەن اقجولتاي ەلشىسىنە ۇلى اعزامنىڭ ۇلىق دارەجەسىنە لايىق سىي-سياپات كورسەتە الماعانىما ۇياتتىمىن، ەكىنشىدەن شاراپاتتى دا شاپاعاتتى پاتشا اعزام بىزدەي مۇڭلىق ۇمبەتىنىڭ قول استىنداعى جۇرتتى دەگەنىنە كوندىرىپ جونگە سالا الماعانىنا اشۋلانباسىن. بۇل قازاق وسى بەتىمەن كەتە بەرەدى ەكەن دەپ ويلاماسىن. ەگەر ۇلى الديار ءوزى قول ۇشىن بەرەر بولسا، بۇل جۇرتتى دا جونگە سالۋعا بولادى. ول ءۇشىن مىناۋ كوزىڭىز كورىپ وتىرعان قيقار رۋ باسىلارىنىڭ ءبىرسىپىراسىن جازالاپ، ءبىرسىپىراسىن رەسەيدىڭ الىس شاھارلارىنا جەر اۋدارىپ، بۇل ارادان الاستاۋ كەرەك. باسى باتىر سۇلتان قىپ كوزدەرىن قۇرتقان ءجون. سوندا ولاردىڭ ورنىن الاتىن جاس بيلەر الگىلەر قۇساپ ءدالىرىپ كەتپەي، تىزگىندەرىن تارتا ۇستاپ، اياقتارىن اڭداپ باساتىن بولادى. بۇنىڭ ءبارى اۋەلى ءبىر اللانىڭ، سوسىن اق پاتشانىڭ پارمەنىمەن عانا جۇزەگە اسا الاتىن شارالار...
ءابىلقايىر ءوز سوزىنە-وزى سەنبەي تۇرعانداي بۇنىڭ كوزىنە الاقتاي قارايدى. ءىشى قان جىلاپ وتىرسا دا، تيەۆكەليەۆ حاننىڭ مىناۋ تاۋسىلا سويلەپ تۇرعان ءتۇرىن كورىپ ءبىرتۇرلى اياپ كەتتى.
— قاپا بولماڭىز. رەسەيگە امان جەتەر كۇن بولسا، ءسىزدىڭ ادالدىعىڭىزدى، ۇلى يمپەراتريسا اعزامنىڭ اقجولتاي ەلشىسىنە ەتكەن اق، قالتقىسىز ەڭبەگىڭىزدى تۇگەل ايتام. ەگەر الگى نيەتىڭىزدى راسىندا دا جۇزەگە اسىراتىن بولساڭىز، قازاق جۇرتىنىڭ دا جونگە كەلىپ، سالاۋاتتى ەل بوپ كەتەتىنىنە مەن سەنەمىن.
حان ەلشىنىڭ جۇزىندە كەكەسىن جوق پا دەگەندەي، جالتاق-جالتاق قاراپ قويادى. ءبىراق تيەۆكەليەۆتىڭ كوزىنەن دە، جۇزىنەن دە ونداي كەكەسىن نىشانىن تابا المادى. سوسىن بارىپ جۇرەگىن باسىپ، ورنىقتى سويلەدى.
— ەگەر الديار پاتشا ءبىز پاقىردىڭ ءوتىنىشىمىزدى قۇپ الىپ، ور وزەنىنىڭ بويىنان قامال تۇرعىزىپ، سول قامالدىڭ ىشىنەن ماعان ارنايى ءۇي، قورا جاي سالىپ بەرەر بولسا، الگى اۋلەكى بيلەردى تارتۋ-تارالعى تاراتامىز دەپ الداپ-سۋلاپ جيناپ الار ەدىك تە، كوك جەلكەلەرىنە كوك سۇڭگى قاداپ قويىپ، ىشكى رەسەيگە ايداتار ەدىك. ولاردىڭ كوزى قۇرىسا، قالعان ەلدىڭ جىم بولاتىنىنا مەن كەپىل.
تيەۆكەليەۆ حاننىڭ بۇل ءوتىنىشىن دە ءمىزباقپاي تىڭداپ، اق پاتشاعا بۇلجىتپاي ايتىپ بارۋعا ۋادە بەردى. ءبىراق حاننىڭ ۇلى يمپەراتريسا اعزامعا ولە-ولگەنىنشە ادال بولاتىنىن ايعاقتايتىنداي ءبىر يشارا جاساعانى دۇرىس بولاتىنىن سەزدىرتتى.
ءابىلقايىر، بارىنە ۇيىنەن الدىن الا كەسىپ-پىشىپ كەلگەندەي، تەز جاۋاپ بەردى.
— الديار پاتشاعا ەلشىلىككە ۇلىم ەرالى سۇلتان مەن نەمەرە اعام نياز سۇلتاندى وزىڭىزگە ەرتىپ جىبەرگەلى وتىرمىن. بۇدان بىلاي ۇلى اعزامنىڭ قاراۋىنا جىل سايىن ءبىر بالامدى اماناتقا جىبەرىپ تۇرماقپىن. اق پاتشانىڭ الدىنداعى ادالدىعىمدى بۇدان باسقا نەمەن دالەلدەي الامىن. سىزدەن جالعىز ءوتىنىشىم، ۇلىم مەن سۇلتاندى كوپ ۇستاماي، ەلگە تەزىرەك قايتارارسىز. ايتپەسە، مۇنداعى اۋزىمەن وراق ورعان كوپ كەرگىمە جۇرت الدىندا تاعى دا تاباعا ۇشىراتىپ جۇرەر. الديار تاقسىر الگى ايتقان ءوتىنىشىمدى قابىل الىپ، مەنى ۇي-ىشىممەن قالادا تۇرعىزار بولسا، ءارى بۇكىل اۋلەتىممەن سەنىمدى امانات بولار ەدىم، ءارى مىناۋ بۇزاقى جۇرتتىڭ تاراپىنان ەشقانداي قاۋىپ-قاتەر كورمەس ەدىم، ولاردىڭ تىزگىن ۇستارلارىن سەسكەنتىپ، تەنتەك-تەلىسىنە تىزەمدى مىقتاپ باتىرا الار ەم. نە دە بولسا، اق پاتشا ءوزى شەشەدى عوي. مەن ايتەۋىر الديار پاتشانىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيمىن. ەلشى مىرزا، اقىل ايتقانى نەسى دەپ اشۋلانىپ قالا كورمەڭىز، ەرالىنىڭ قاسىنا بوكەنبايدىڭ نەمەرە ىنىلەرىنىڭ بىرەۋىن، بىزگە جاقتاس رۋ باسىلارىنىڭ نە وزدەرىنەن، نە بالالارىنان بىرەۋ-مىرەۋدى ەرتە كەتكەنىڭىز ءجون سياقتى. قانشا دەگەنمەن، مىناۋ ۇيتقىما حالىق ءوز ۇيتقىسىنان دا بىردەڭە ارالاسپاسا، ايدالاداعى تورە تۇقىمنىڭ قاي ءتولىنىڭ قايدا شاشىراپ جۇرگەنىنە باس اۋىرتىپ نەعىلسىن! ەرتەڭ كوز تايعاسىن كەشەگى ۋادەلەرىنەن اينىپ كەتىپ جۇرمەس ءۇشىن ولاردىڭ كىندىكتەرىنەن دە مىقتاپ-مىقتاپ ماتاپ ۇستاپ وتىرماسا بولمايدى.
تيەۆكەليەۆ مىنانى ەستىگەندە قۋانىپ كەتتى. ەكەۋىنىڭ بۇل سۇحباتى ءبىر تەنتەكتەن الىمجەتتىك كورگەن ەكى مومىننىڭ ءبىرىن-بىرى جۇباتقانىنداي بىردەڭە ەدى. ءبىراق، بەتتەرىندەگى ۇرەي تابى ءالى تۇگەل تاراي قويعان جوق.
ءابىلقايىر ەلشىنىڭ قوسىنان قايتىپ كەلە جاتىپ، زەردەبايدىڭ ءۇيىنىڭ بەلدەۋىندە تۇرعان تورت-بەس اتتىنى كورگەندە كوڭىلى مۇزداپ قويا بەردى. ورداعا جەتكەسىن تولەڭگىتتەرىن شاقىرىپ سۇراستىرىپ كورىپ ەدى، باراق ۇلىسىنان شەبەردىڭ ساقاۋ قىزىن بالا جاسىنان ايتتىرعان قۇدالارى كەلىپتى. ۇندەمەس زەرگەر مەن ونىڭ قاشان كورسەڭ دە، ساماي شاشى قوپىراپ، الاۋ-دالاۋ بوپ جۇرەتىن جىرىم بالاق قاتىنى جۇرەكتەرى جارىلا قۋانىپ جاتقان كورىنەدى.
تيەۆكەليەۆتىڭ حابارىن ەستىگەندە بوكەنباي سازارىپ وتىرىپ قالدى. ونسىز دا اۋىر دەنەلى ادام بوكسەسى جەرگە ءسىڭىپ بارا جاتقانداي ءسال ىلگەرى ءيتىنىپ بارىپ ءتىل قاتتى.
— بۇعان ءابىلقايىر حان نە دەيدى؟
— حاننىڭ ايتقانى: ورتا ءجۇزدىڭ قارا-قۇراڭى كوپ. ءارى ءقازىر باشقۇرتقا مال الدىرىپ، جان الدىرىپ وتە ىزالى. كەشەگى باشقۇرتقا كەتكەن ەسەلەرىن سەندەردەن قايتارعىلارى كەلۋى مۇمكىن. ولار كەلمەي تۇرىپ ەلدەرىڭە اسىرام، قاستارىڭا بالام ەرالى سۇلتان مەن نەمەرە اعام نياز سۇلتاندى ەلشى قىپ قوسىپ جىبەرەم، — دەدى.
باتىر ەرىنىن جىمقىرىپ ءبىراز وتىرىپ بارىپ، ءبىر بۇلك ەتتى.
— مۇنىسى اقىل ەكەن.
بوكەنباي باسىنداعى داعاراداي بوركىن الىپ، بارقىت تاقياسىنىڭ استىنا قامشىسىنىڭ سابىن جۇگىرتىپ بىرەر قاسىپ قويدى. ونىسى، شاماسى، قاتتى ويلانعانى بولسا كەرەك.
— ءجون، ءجون، — دەدى الدەن سوڭ قايتا ءتىل قاتىپ. — مەن دە قاسىڭىزعا ءبىر نەمەرە ءىنىمدى ەرتىپ جىبەرەم. قۇداينازار ۋفاعا دەيىن شىعارىپ سالادى. ءبىراق، ونى ۋفاعا بارعاسىن ءارى الىپ كەتپەي، ەلگە قايتارىڭىز.
تيەۆكەليەۆ قۇپتاپ باسىن يزەدى. تاماعىن كەنەپ ءتىل قاتتى.
— باتىرەكە، انەۋگۇنگى شەرىن دوندىكتەن كەلگەن ەكى ەلشىنى سىزگە قالدىرام. ءوز ۇلىستارىنا امان-ەسەن جەتكىزىپ سالىڭىز.
— جاقسى ايتتىڭىز، — دەدى بوكەنباي. — ول ەكەۋىن ەلدەرىنە جەتكىزىپ سالۋدى ءوز مويىنىما الايىن. ءبىراق، قاستارىنا شورەباي دەگەن نەمەرە ءىنىمدى قوسىپ جىبەرگەلى وتىرمىن. ول بىلتىر كەرۋەن تارتىپ كەلە جاتىپ، قالماق ۇلىسىندا تونالىپ قالىپ ەدى. سوعان ءجابىر كورسەتپەي، العان دۇنيەلەرىن قايتارسىن دەپ شەرىن دوندىككە قاعاز جازىپ بەرىڭىز.
تيەۆكەليەۆ باتىردىڭ ول ءوتىنىشىن سول بويدا ورىندادى.
بوكەنباي باتىر اۋىلىنا ەندى قايتقالى جاتقاندا تەرىستىكتەن ءبىر قارايعان كورىندى. كوكجيەكتە اتتىلىدان گورى تۇيەلىگە ۇقساڭقىرايتىن ءتارىزدى. ءبىرازدان سوڭ تۇيە جەتەلەپ كەلە جاتقان جاياۋ ادام ەكەنى كوزگە انىق شالىندى. بۇنىسى قالاي؟ قولىندا بۇيدا تۇرىپ، تۇيەگە مىنبەي جاياۋ كەلە جاتقانى نەسى؟
ەلشى قاسىنداعى اڭ-تاڭ جۇرت ودان ارىگە شىداي الماي، بىر-ەكەۋى اتقا ءمىنىپ الدارىنان كەتتى. قالعاندارى الگى جۇمباق تۇيەلى قاستارىنا كەلگەنشە تاراماي كولەڭكەدە تۇرىپ الدى.
جىرىق مۇرىن قارا نار ەلشىنىڭ ءۇيىنىڭ وڭ جاق بەتىنە: «ۋھ، جەتتىم بە؟» — دەگەندەي سىلق شوگە كەتتى. ۇستىنە ەكى ادامدى مىنگەستىرىپتى. ەكەۋىنىڭ دە تۇلا بويى ايعىز-ايعىز قان. جەر تۇبىنەن ىلەسىپ كەلە جاتقان كوك شىبىندار ءالى ايىرىلعىسى كەلمەگەندەي قۇج-قۇج جابىلىپ جاتىر. تۇيە جەتەلەپ كەلە جاتقان جاياۋ جىگىت ابدەن بولدىرتىپ جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى. قولىمەن ىمداپ بىردەڭە دەيدى. جۇرت ارقاسى قىرداي قارا كورتتىڭ ۇستىندەگى، ەكى كىسىنى شاندىپ بۋىپ تاستاعان قىل ارقاندى ارەڭ شەشىپ، ءتۇسىرىپ الىپ، كورشى ۇيگە الىپ كەتتى. ال ەكى تىزەسىن توپىراققا كومىپ، سۇلق وتىرا كەتكەن جىگىتتى ەكى قولتىعىنان دەمەپ تۇرعىزىپ، ەلشىنىڭ ۇيىنە الىپ ءجۇردى. وڭ جاققا اكەلىپ وتىرعىزىپ، ۇستىندەگى شاڭ-شاڭ سىرت كيىمىن شەشكىزىپ، بەتى-قولىن جۋعىزدى. الدىنا اپارعان جەز قۇماننىڭ شۇمەگىنە شاپ بەرىپ ەدى، سۋ قۇيىپ تۇرعان جىگىتتەر زورعا ايىرىپ الدى.
— ابدەن قاتالاپ كەلگەن ەكەن، بويىنا ءتۇسىپ كەتىپ جۇرەر. ءالسىن-السىن اۋزىن شايعىزىڭدار.
جىگىت ءبىرازدان سوڭ بارىپ ەسىن جينادى. ۋفا ماڭىندا تۇراتىن بوراش دەگەن قازاق ەكەن. بۇنى دا پولكوۆنيك كوشەليەۆ تيەۆكەليەۆكە حات اپارىپ بەرۋگە جۇمساپتى. قاسىنا وسىدان ەكى اي بۇرىن ۋفاعا كەتكەن حاننىڭ ءبىر جىگىتى مەن بوكەنبايدىڭ ءبىر جىگىتىن قوسىپتى. ۇشەۋى ءۇش ات ءمىنىپ، ءبىر-بىر اتتان بوس جەتەكتەپ، التى اتپەن شىققان ەكەن، الدارىنان سەكسەندەي اتتى كىسى قارسى جولىعىپتى. ەشقايدا قاشىپ قۇتىلۋعا جاعداي جوق. امالسىز توقتاپتى. سويتسە، الگىلەر باشقۇرتتار بوپ شىعىپتى. ورتا جۇزدەن جىلقى قۋىپ قايتامىز دەپ بارىپ، سوققىعا ۇرىنىپ، بىرەر جىگىتتەرىنەن ايىرىلىپ، وشتەرىن كىمنەن الارىن بىلمەي كەلە جاتقان ىزاقور توپ، قۇداي ايداپ تاپ قىلعان ءۇش قازاققا بورىدەي شۇيلىگىپتى. ۇشەۋىنىڭ اياق-قولىن بۋىپ، ات كوتىنە وڭگەرىپ الىپتى. جول-جونەكەي توقتاعان جەرلەرىندە بۇلاردىڭ كىم ەكەنىن انىقتاپ، ۆويەۆودادان كەلە جاتقان بوراشقا كوپ تيمەپتى. ال حان مەن بوكەنبايدىڭ جىگىتتەرىنىڭ تۇلا بويىندا نايزانىڭ ۇشى مەن دويىردان تۇسكەن جاراقاتتان ساۋتامتىق جەر قالماپتى. ول ەكەۋىن ءىشىن كەپتىرە ساباپ ارقاسى قىرداي كورتكە مىنگەستىرىپ، جول-جونەكەي قۇلاپ قالماسىن دەپ قىل ارقانمەن شاندىپ بايلاپ، بۇيداسىن بوراشقا ۇستاتىپ جىبەرىپتى.
يت قورلىقتى كورىپ كەلگەن ءۇش مۇڭلىقتىڭ ءسوزىن تىڭداپ وتىرىپ بوكەنباي مەن تيەۆكەليەۆ بىر-بىرىنە كوزدەرىن كوتەرىپ قاراي المادى. ەلشى قوسىنداعى مىنا قاربالاستى كورىپ ءابىلقايىر دا كەلگەن ەكەن. ۇشەۋى اق پاتشانىڭ ەلشىلىگى قازاق ۇلىستارىنان امان-ەسەن اتتانىپ كەتكەنشە مىنا ءجايدى ەشكىمگە ايتپاۋعا، جاراقاتتى ەكى جىگىتتى ەل كوزىنە شىعارا بەرمەي وڭاشا باعىپ-قاعۋعا ءپاتۋالاستى.
سودان ەلشى قوسى، سىرتىنان قاراعاندا، باياعىسىنشا جىم-جىرت تۇرعانىمەن، ىشتەي ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ جولعا جينالا باستادى. ءابىلقايىر مەن بوكەنباي دا الىس جولعا اتتاناتىن ادامدارىنىڭ جول جابدىقتارىن ازىرلەپ الەك.
حان مەن ەلشىدەن قالىسپاعىسى كەلگەندەي شەت جاقتاعى زەردەبايدىڭ ءۇيى دە ابىر-سابىر. ەرتەلى-كەش بالعا تىقىتىپ وتىراتىن نەمەنىڭ قارا كورىكتى اتىمەن جيىپ تاستاعانىنا ءبىر اپتا بولىپ بارادى. كۇنى بويى قاراشا ۇيىنە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ تىنىم تاپپايدى. سامايى قوپىراعان بايبىشەسىنىڭ دە ەتەك-جەڭى جيناقتالىپ قالىپتى. اناداعى قۇدالار كەلىپ كەتكەننەن بەرى قاشاننان بەرى اۋزى اشىلماعان ساندىق-كەبەجەلەرى مەن ءجىبى شەشىلمەگەن تەڭدەرىن تۇگەل اقتارىپ شىقتى. بار جىلتىراعىن اۋەلى قىزىنا، سوسىن وزىنە جاپسىرىپ الەك. انشەيىندە جالعىز ءۇي كىرمەنىڭ مۇندايدا اعايىن-جەكجاتى دا كوبەيىپ شىعا كەلەدى ەكەن. كۇيەۋدىڭ ۇرىن كەلەتىن حابارى شىققاسىن-اق، قوڭسىلاس رۋلاردىڭ اراسىنان اعايىن تابىلىپ، ەكى-ۇش ءۇي اكەپ تىكتى. سوعىم جەتەلەپ، سابا وڭگەرىپ كەلگەن اعايىندار زەردەبايدىڭ ءوزىن ورتاعا الىپ كەۋ-كەۋلەسە، ءۇي تىگىپ، جيھاز اكەلگەن ابىسىن ايەلىن ورتاعا الىپ سامپىلداسادى. ايتەۋىر، زەردەبايدىڭ ءۇيىنىڭ ماڭى ەرتەلى-كەش جاپىر-جۇپىر اڭگىمە. بەلدەۋىندە ەرتەلى-كەش قاڭتارۋلى ات. جالعىز ءۇي ۇستاعا جان-جاقتان قۇيىلىپ كەلىپ جاتقان جۇرگىنشىلەرگە ەلشى دە، ءابىلقايىر دا جاقتىرماي قارايدى. مىناۋ ابىر-سابىردىڭ ءبارىن قارسى جاق ادەيى ىستەپ وتىرعانداي. وسى ارقىلى حان مەن ەلشىنىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىن بىلگىلەرى كەلگەندەي. اناۋ جەر وشاق باسىندا توپىلىپ جۇرگەن قابا ساقالدار تەك قازان قۋىپ، پىشاق قايراپ، مال سويىپ جۇرمەگەندەي، سونىمەن قوسا حان وردا مەن ەلشىلىك قوسىن سىرتتان باعىپ، تىڭ تىڭداپ جۇرگەندەي. سونداعى كورگەن-تۇيگەندەرىن توسەنىش ىزدەپ، ىدىس-اياق سۇراتتىرىپ جان-جاققا شاپتىرىپ جاتقان سالت اتتىلاردان ايتىپ جىبەرىپ جاتقانداي.
نە دە بولسا، ساقاۋ قىزدىڭ توي-تومالاعىنىڭ ءدال وسى تۇسقا سايكەس كەلۋى تەگىننەن-تەگىن ەمەس. ءابىلقايىر سىر تارتقىسى كەلىپ تولەڭگىتتەرىن جىبەرسە، تويلى اۋىل اياقتارىن تارتىپ، اۋىزدارىن تىيىپ، سىرتقا تەبەتىن كورىنەدى. تيەۆكەليەۆتىڭ ادامدارىنان زەردەبايدىڭ ۇيىمەن اۋەلدەن ارالاسى بار سەرگەي كوستيۋكوۆ. ول سارتايلاق دەسە سارتايلاق، جوعالعان تۇيەدەي قاڭعالاقتاپ بارىپ قالادى دا، اڭىرايىپ تۇرىپ-تۇرىپ كەرى قايتادى. وعان زەرگەر مەن قىزىنان باسقا جۇرت ونشا جىلى شىراي تانىتا قويمايدى. «سۇقاقتاپ مىناۋ قايدان شىعا كەلدى؟» — دەگەندەي، تەرىس اينالىپ، تىجىرىنىسىپ قالادى. زەرگەردىڭ ونىمەن بۇرىنعىداي ەرىنبەي-جالىقپاي مىلجىڭداسىپ وتىرۋعا ۋاقىتى جوق.
— ءا، سارتايلاق، كەلدىڭ بە؟ — دەپ ءبىر ىرجيىپ قويادى دا، نە مال سويىپ جاتقاندار، نە ءۇي جاساۋلاپ جاتقاندار شاقىرىپ، كەتىپ قالادى. جالعىز قىزىنىڭ ءجونىن تاپقانىنا ءماز بولعان ەڭگەزەردەي كىسى مىنانداي شارۋانىڭ تۇسىندا قول ۇشىن بەرىپ جاتقان اعايىنداردىڭ ءبىر ءسوزىن قازا جىبەرمەي، ەلپەك-ۇشىپ ءجۇر.
تورعىننىڭ دا مۇرشاسى جوق. بىرەسە انا جەڭگەسى شاقىرىپ الىپ، جاڭا تىگىپ جاتقان كويلەگىن كيگىزىپ كورگىزەدى، بىرەسە مىنا جەڭگەسى شاقىرىپ الىپ، ەرتەڭ كەلىن بوپ بارعاندا كيىپ باراتىن اشەكەيلەرىن قاراتادى.
سەرگەي كوستيۋكوۆتىڭ ابىر-سابىر تويلى اۋىلدان كۇنى بويى توڭىرەكتەپ جۇرگەندە ايتىپ كەلەتىنى: «زەردەبايدا ەس جوق، سونداي قۋانىشتى. تورعىن بۇرىنعىسىنان دا ادەمى بولىپ كەتىپتى. گۇل-گۇل جاينايدى. قازاقتاردىڭ قىز ۇزاتقانى قىزىق... انشەيىندە الاۋ-دالاۋ بولىپ جۇرەتىن شەشەسىنە دەيىن قۇلپىرىپ كەتىپتى».
مۇنى ەستىگەن ساپايەۆ تاعى دا شاعىپ الادى:
— سەن ەندى قىزىنان كۇدەر ۇزگەسىن، شەشەسىنە كوز سالايىن دەدىڭ بە؟
نە دە بولسا، حان اۋىلىنىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىندە كۇنى-تۇنى مىگىر جوق، ابىر-سابىر.
ىرگەدەن اتتانباي جاتىپ، جەر تومپەشتەي جونەلگەن كوپ ءدۇسىر بىرەر قىر اسقانشا قۇلاعىندا تۇردى. سول ءبىر قياڭقى دىبىس باسىلعاسىن دا كوڭىلى ورنىقپاي، ءابىلقايىر ۇيگە كىرە المادى. جەلتوقساننىڭ ەكىلەنە سوقپاسا دا، دەنە تۇرشىكتىرەر ىزعار جەلىنەن كۇزدىگۇنگى قوڭىر جۋساننىڭ تارام-تارام ءسىلتى شاشاعى بوي كوتەرە الماي، دىردەك-دىردەك ەتەدى. حاننىڭ ءىشى-باۋىرى دا قىس الدىنىڭ سول الەم-جالەم قارا شوبىندەي بەبەۋ قاعىپ قالتىراتىپ الىپ بارادى. ءبىراق، ەندى باسقا امالى ءبارىبىر جوق. نە دە بولسا كورىپ الادى. الگىندە عانا كوكجيەككە سىڭگەن ءۇش ءجۇز اتتىنىڭ الا توزاڭى اسپانعا اينالىپ ءالى تۇر. ەجىرەڭدەي سويلەگەن داۋكەس بيلەردىڭ قابارىڭقى جۇزدەرى كوز الدىندا، سوزدەرى قۇلاعىندا. ەشقايسىسى اقىرىپ-باقىرعان جوق، بىلايعى داۋلاردىڭ تۇسىنداعىداي قامشىلارىمەن جەر سابامادى دا. سىزدانا، تىستەنە سويلەستى. اۋىزدارىنان شىققان ءار سوزدەرىن قورعاسىنمەن قاپتاپ قويعانداي، كوڭىلىن وپىرىپ تۇسەردەي اپ-اۋىر. الدارىنان شىعىپ، اتتان ءتۇسىرىپ العان جىگىتتەرىمەن دە جوندەپ امانداسپاپتى. ۇيگە كىرىپ جايعاسقاسىن، سىرتتان قارش-قارش پىشاق قايرالىپ جاتقانىن ەستىپ:
— جىگىتتەرىڭىزگە ايتىڭىز، اۋرە بولماسىن. كوپ وتىرمايمىز. الگى شوقىنشاعىڭدى شاقىر. ەكى اۋىز ءسوزىمىز بار، ايتامىز دا قايتامىز، — دەدى توپتى باستاپ كەلگەن قاباق تاڭىربەردى.
حان ءسال ويلانىپ بارىپ، بايبەكتى شاقىرماي، مىرزاتايدى شاقىردى. مىنالاردىڭ كەلمەي جاتىپ كەرگىگەن قاتال جۇزدەرىنەن كوڭىلىنە ءبىر ۇرەي قاشتى. وتكەن جولى ەلشىمەن وڭاشا ءماسليحاتتا: «ەندى ەكەۋمىزدى دە تىنىش قويماس. قارسى جاقتان بىرەۋلەر كەلەر. ءقايبىر اعايىندىق اڭگىمەمەن سوعادى دەيسىڭ، قوقان-لوقى جاساپ قوقاڭداي كەلەر. سوندا حابارشى جىبەرگەندە قاپى قالمايتىنداي بوپ ويلانىپ الايىق»، — دەپ ءپاتۋا بايلاسقان. ەگەر بۇل بايبەكتى، ول يۋماشتى جىبەرسە: «قاۋىپ-قاتەر ەشتەڭە جوق، كەلە بەر»، — دەگەندەرى، ال بۇل مىرزاتايدى، ول تايماستى جىبەرسە: «ويلان، قاپى قالما»، — دەگەندەرى.
— ەلشى مىرزاعا بارىپ، بيلەردىڭ شاقىرتىپ جاتقانىن ايتشى، — دەدى حان بالدىزىنا.
مىرزاتاي ۇي-ىشىندە وتىرعاندارعا الارا ءبىر قاراپ شىعىپ كەتتى. كوپ ۇزاماي قايتىپ ورالدى. سوڭىنا ەلشى ەمەس، تايماس ىلەسە كىردى.
بيلەر مىناۋ وندىرشەگى سورايعان قۇس تۇمسىق باشقۇرت بيىمەن سويلەسكىسى كەلمەي:
— الگى نوعايىڭ قايدا؟ ءوزى نەگە كەلمەيدى؟ — دەپ ەدى، تايماس حاننىڭ وڭ تىزەسىنەن كەپ ورىن الىپ:
— ۇلى يمپەراتريسا اعزامنىڭ الديار ەلشىسى قازاق بيلەرىنىڭ ءوز عۇزىرىنا جەتكىزبەك ءوتىنىش-عارزالارىن ەستىپ قايتۋدى ماعان، باشقۇرت ءبيى تايماس شايموۆقا تاپسىردى، — دەدى.
ونىسى: «مەن، نەمەنە، تاقيالارىڭا تار كەلىپ وتىرمىن با؟ مەن دە تاپ سەندەردەي قامشى ۇستاعان قاداۋ ءبيمىن. پاتشا اعزامنىڭ اقجولتاي ەلشىسىمەن تىزە ءتيىستىرىپ قاتار وتىراتىنداي تەڭدىكتى سەندەرگە كىم بەرىپتى، وڭشەڭ جىرتىق شيدەم، جالباتىماقتار!» — دەگەنى ەدى.
حاننىڭ سول تىزەسىندەگى ات جاقتى، ايىر ساقال تاڭىربەردى اجىرايا قارادى.
— ءبىز وتىنىش-عارزامەن كەلىپ وتىرعان جوقپىز. تالاپپەن كەلىپ وتىرمىز. تالابىمىزدى مىنا ءابىلقايىر حاننىڭ الدىندا ەلشىنىڭ وزىنە ايتقىمىز كەلەدى، — دەدى.
تايماس تا ىزعارلانا سويلەدى.
— حانعا ايتار تالابىڭىزدى قايدا ايتاتىندارىڭىزدى وزدەرىڭىز ءبىلىڭىز. ەلشىگە ايتار تالابىڭىزدى ماعان ايتىڭىز. تيەۆكەليەۆ مىرزا قازاق سۇلتاندارىمەن، بيلەرىمەن ءوزى سويلەسە مە، جوق وكىلىن جىبەرىپ سويلەسە مە، ونى سەندەردىڭ مىناۋ جيىندارىڭ ەمەس، ءوزى شەشەدى.
كەرەگەنىڭ كوگى باسىنا ءبىر-بىر بيدەن ءيىن تىرەسىپ وتىرعان قاراقۇرىم جيىن تۇگەل كۇرەڭىتىپ الدى، ءبىراق ءبارى دە ۇياتتان ەمەس، ىزادان قىزارىپ وتىر. تايماستىڭ مىناۋ باتىل جاۋابىنا ايىزى قانىپ وتىرعان تەك ءابىلقايىر عانا. بۇلاردىڭ ءبارىبىر يلىكپەيتىنى بەلگىلى بولدى. كەتىسۋ كەرەك ەكەن، وسىلاي شەكىسىپ كەتىسۋ كەرەك. ەندىگى مايموڭكەدەن ءبارىبىر وپا جوق.
قازىقتاي قاعىلىپ قاق تورگە جايعاسقان ەڭگەزەردەي تاڭىربەردى قىزارىڭقى كوزىن توڭىرەگىنە شولا تاستاپ، ءسوز باستادى.
— ەندەشە، ءبىزدىڭ بۇل كەلىسىمىز رەسەي پاتشاسىنىڭ قول استىنداعى باشقۇرت جۇرتىنىڭ باسسىزدىعىنا بايلانىستى بولىپ وتىر. ولار وسى بيىلدىڭ وزىندە ورتا ءجۇز ۇلىستارىنا ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت شابۋىل جاسادى. تەك سوڭعى جورتۋىلدىڭ وزىندە ورتا جۇزدەگى اعايىندارىمىز قىرىق ارىسىنان ولىدەي، ءجۇز ازاماتىنان تىرىدەي، ەكى مىڭنان استام جىلقى مەن تۇيەدەن، قارايعان دۇنيە-مۇلىكتەن ايىرىلىپ قالدى. ءبىز قارىنداسىمىز ءبۇيتىپ باسىنا كۇن تۋىپ، وتقا ءتۇسىپ جاتقاندا اق پاتشانىڭ ەلشىسىن الشاڭداتىپ، ەلىنە امان-ەسەن جىبەرىپ قويا المايمىز. باشقۇرتتار العان جەسىرى مەن جەتىمىن تۇگەل قايىرىپ، ولتىرگەن ارىستارىمىزدىڭ قۇنىن تولەگەنشە، ەكى جۇرتتىڭ اراسىندا ءبىتىم بولعانشا، ءابىلقايىر حانعا كەلگەن ەلشى اماناتقا الىنىپ قالىنادى. ءبىز سونى ەسكەرتكەلى كەلدىك.
تايماس مانادان وڭ كوزىن سىعىرايتا تىڭداپ وتىر ەدى، مىنانى ەستىگەندە باسىن كوتەرىپ اپ، وقىس ساڭق ەتە قالدى.
— بۇنداي تالاپتى قويىپ وتىرعان كىم؟
— ءبىز. كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ بيلەرى.
— ەندەشە، كىشى ءجۇز ۇلىستارىنا باشقۇرت ءتيدى دەگەن حابار ەستىلمەپ ەدى عوي. رەسەي پاتشاسىنىڭ قول استىنا ءوز ەركىمىزبەن باعىنامىز دەگەن كىشى ءجۇز رۋلارىنا ورىستار تاراپىنان دا، قالماقتار تاراپىنان دا، باشقۇرتتار تاراپىنان دا ەشقانداي قىساستىق بولعان ەمەس. ال، رەسەي پاتشالىعىنىڭ قول استىنا ءالى ءوتىپ بولماعان ورتا ءجۇز ۇلىستارىنىڭ تىنىشتىعىنا اق پاتشانىڭ ەلشىسى ەشقانداي كەپىلدىك بەرە المايدى جانە ول ءۇشىن امانات بوپ باسىن قاتەرگە تىگە المايدى. ەگەر انتتارىڭنان اينىپ، اق پاتشانىڭ ەلشىسىن قايداعى ءبىر باشقۇرت شاپقىنشىلىعىنا ۇشىراپ وتىرعان ۇلىستارعا اماناتقا ۇستاپ بەرەر بولساڭىزدار، ەرتەڭ ۇلى يمپەراتريسا اعزام مەن ونىڭ ايبىندى عاسكەرىنىڭ الدىندا الگى ورتا ءجۇز رۋ باسىلارى ەمەس، مىنا سىزدەر، انت قاعازعا قول قويعان كۇننەن باستاپ، رەسەي مەملەكەتىنىڭ بودانى بولىپ ەسەپتەلەتىن كىشى ءجۇز رۋ باسىلارى جاۋاپ بەرەسىزدەر. بۇل قىلىقتارىڭىز ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ زاڭىندا پاتشا تاعىنىڭ الدىنداعى وپاسىزدىق، ساتقىندىق سانالادى.
جۇرت سىلتىدەي تىنا قالدى. تاڭىربەردىنىڭ قولىنداعى ءتورت ورمە قامشىنىڭ بىلعارى شاشاعى ءدىر-دىر ەتىپ قالتىلداپ تۇر.
— سوندا، — دەپ ءسوز الدى وڭ جاق قاپتالدان باقتىباي باتىر، — اق پاتشا ءبىزدى اعايىنىمىزدان ايىرا ما؟
— باسە، دەسەيشى-اۋ، — دەپ ونى تومەنىرەك وتىرعاندار قۇپتاي جونەلدى. — اق پاتشاعا باعىنامىز دەپ، سۇتتەي ۇيىپ، سۋداي ءسىڭىسىپ وتىرعان اعايىندارىمىزدان ءبولىنىپ بوتەن جۇرت بولىپ كەتەمىز بە؟ قارىنداستىڭ باسىنا كۇن تۇسكەندە، ءبىز قالاي قابىرعامىز قايىسپاي، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا الامىز!
— سوندا ءبىر شوقىنشاق نوعايدىڭ باسى قازاقتىڭ ءولى قىرىق، ءتىرى ءجۇز ازاماتىنىڭ باستارىنان ارتىق باعالى بولعانى ما؟
— قالعان ەلشىلىكتى امان-ەسەن قايتارامىز. ۇستاپ قالساق، تەك ەلشىنى عانا ۇستاپ قالامىز. وندا دا اق پاتشا باشقۇرتتاردىڭ باسسىزدىعىن تىيدىرسىن دەپ ۇستاپ قالامىز عوي!
تايماس جۇرتتىڭ جاپىر-جۇپىر اڭگىمەسىن تۇگەل تىڭداپ الدى. «ايتارلارىڭدى ابدەن ايتىپ بولىڭدار» دەگەندەي ءارقايسىسىنىڭ اۋزىنا قادالا قارادى. ءبىراق بيلەر كەڭگە كوسىلىپ كەتپەي، بۇگەجەكتەپ وتىر. شاماسى، وسىنشا ءبيدىڭ ءبارى ءبىراۋىزدى اڭگىمەمەن كەلىپ وتىرعان جوق. كوبى شارپىسقان ەكى جاقتىڭ اۋىز ءلامىن ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، ءوز قۇلاقتارىمەن ەستيىن دەپ ادەيى اڭىس اڭدىپ كەلگەندەي. سىر شاشپاي تىمپيىپ-تىمپيىپ قالىپتى. ءابىلقايىر ەكى جاق بوساعادان باستاپ، ءيىن تىرەسە وتىرعان بيلەردىڭ ءار قايسىسىنا كوزىن سۇقتاپ، ءۇنسىز تەرگەپ-تەكسەرىپ شىقتى. مىنا جيىننىڭ الدىندا بۇگەجەكتەي بەرمەي، ايبىن كورسەتىپ قالعان دۇرىس ەكەن دەپ ويلادى.
تايماس قايتا ءسوز الدى.
— وسىندا جاڭا تەك ءتىلماشتى عانا ۇستاپ قالامىز، قالعاندارىڭدى ەلگە قايتارامىز دەدىڭدەر. مەن ءوزىم مامبەت مىرزانى مىندا تاستاپ، ەلگە قاراي جارتى قادام اياق باسپايمىن. مەنەن باسقا باشقۇرتتار دا سويتەدى. ءبىز ۇلى پاتشامىزدىڭ اتى مەن ابىرويىن ارقالاپ كەلىپ وتىرعان اقجولتاي ەلشىنى ءويتىپ اياق استى ەتە المايمىز. بىرگە كەلدىك ەكەن، بىرگە كەتەمىز. جاڭا وسىندا تاعى ءبىر اڭگىمە بولدى. اعايىنىمىزدان ايىرماقسىڭدار دەدىڭدەر. سەندەردى ەشكىم زورلاپ اعايىندارىڭنان ايىرماقشى ەمەس. سونشالىقتى باۋىرمال بولساڭىزدار، ءاۋ باستان-اق سامەكە ۇلىسىنداعى اعايىندارىڭىزعا ءبىز قول استىنا قاراپ وتىرعان ەلگە تيىسپەي تىنىش جۇرىڭىزدەر دەپ ايتپادىڭىزدار ما؟ بارىمتانى باستاعان كىم؟ سولار ما، باشقۇرت پا؟ باياعىدان بەرگىنى بىلاي قويىپ، وسى سەندەر انت بەرگەننەن بەرمەن قاراي قازاقتاردىڭ ورىس مەملەكەتىنە قارسى ىستەمەگەنى قالدى ما؟ اق پاتشانىڭ كەرۋەنىن ايدالاعا سۋسىز قاماپ، توناپ العان كىم؟ سەندەر! جايىق بويىنداعى ورىس قالاسىنان كازاك ورىستاردىڭ قاتىن-بالاسىنان ون التى ادامدى ات كوتىنە وڭگەرىپ الىپ، قاشىپ كەتكەن كىم؟ سەندەر. باشقۇرتتاردىڭ قىرىق كىسىسىن ءولتىرىپ، التى مىڭ جىلقىسىن قۋىپ كەتكەن كىم؟ سەندەر. ال، ەندى شەتتەۋ شىققان جالعىز-جارىمدى قىمقىرىپ كەتىپ بارا جاتقاندارىڭ ءوز الدىنا. ونىڭ ەسەبىن ەشكىم بىلمەيدى. سوندا كىم كىمگە وبال جاساپ وتىر؟ ەگەر سامەكە ۇلىسى ءوزى تىنىش وتىرسا، باشقۇرتتار تيسەر مە ەدى؟ جوق. ولار دا انادا شەككەن تاۋقىمەتىنىڭ قارىمتاسىن ەندى قايتارىپ جاتىر. ەندەشە، ۇلى يمپەراتريسا اعزام قول استىنداعى قاي حالىقتىڭ دا ءبۇيتىپ جىلاپ ءجۇرىپ زورلىق جاساعانىنا شىداپ وتىرا المايدى، ەشكىمدى ءويتىپ باسىنان سەكىرتكىزىپ قويمايدى. ەگەر، اق پاتشامەن ءتاتۋ-تاتتى بولعىلارىڭ كەلسە، مىناۋ ەلشىسىن ءبىر كۇن دە كىدىرتپەي ەلىنە قايتارىڭىزدار!
ءۇنسىز سازارىپ وتىرعان قالىڭ توپتان تاعى بىرەۋ ءتىل قاتتى:
— ءدال ءقازىر قازاقتاردىڭ ەلشىنى ەلىنە قايتارا الاتىنداي جاعدايى جوق. الديار تاقسىردىڭ اتىنا لايىق سىي-سياپات جاساماي، ءقايتىپ قۇر قول جىبەرە الامىز؟
تايماس: «وسىنى دا ءسوز دەپ ايتىپ تۇرسىڭدار ما؟» — دەگەندەي كەكەتە جىميدى.
— اق پاتشاعا سەندەردىڭ ادال كوڭىلدەرىڭنەن ارتىق سىيلىق كەرەگى جوق. ىرگەلى مەملەكەتتىڭ باسشىسى وزدەرى ەتەك-جەڭدەرىن دۇرىس قىمتاي الماي وتىرعان جارلى-جاقىباي جۇرتتان نە دامەتۋشى ەدى! تاعى دا باقتىباي دۇڭك ەتتى.
— سەندەردى امان-ەسەن جىبەرسەك، وسىنىڭ ءبارىن اق پاتشاعا جىلاپ-سىقتاپ ايتىپ بارىپ، ەرتەڭ جىل وتپەي جاتىپ، ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزدى كەسىپ الۋعا قايتىپ كەلەسىڭدەر عوي.
تايماس وعان جالت بۇرىلدى.
— اق پاتشا ەشكىمگە ءوزى تيىسپەي تيىسپەيدى. تىنىش وتىرساڭىزدار، سەندەردىڭ قۇلاقتارىڭدى ءقايتسىن! ال، ەگەر سوقتىقپالارىڭدى قويماساڭدار، ءار تەنتەكتىڭ ماڭدايىنان ءبىر سيپاپ وتىراتىن اق پاتشا سەندەردىڭ ناعاشى اجەلەرىڭ ەمەس، قۇلاق تۇگىلى باستارىڭدى قىرقىپ الادى. ءبىراق، ەستەرىڭ بولسا، وندايعا وزدەرىڭ دە ۇرىنباسسىڭدار. ۇرىنىپ جاتساڭدار، سەندەردى تەزگە سالاتىن ايبىندى اسكەرىن باستاپ اكەلەتىن ادامدى ءبىزسىز دە تابادى. ونان دا ءار گاپكە ءبىر سوقتىقپاي، ءالى دە باسىمىز پىسپەي، ءىستىڭ بايىبىنا بارا الماي وتىرمىز دەپ اشىق ايتپايسىڭدار ما؟
مانادان سىلتىدەي تىنىپ تىڭداپ وتىرعان جۇرت مىنا تۇستا گۋ ەتە قالدى.
— ءاي، باسىمىزدا نەڭ بار؟
— ابايلا!
— مىنا جامان ەستەك ءقايتىپ-قايتىپ كوستەڭدەيدى-اي!
— اق پاتشانىڭ باۋىر ەتى، كوز نۇرى ءوزى قۇساپ، شەكەمىزدەن شەرتىپ تۇرىپ سويلەيدى عوي!
— ورىس نانىن بۇرىن جەگەننىڭ ءبارى ءبۇيتىپ اكىرەڭدەي بەرەتىن بولسا، اق پاتشاعا قاراعان كۇنىمىز دە كۇن بولمايدى ەكەن.
سۇلق وتىرعان تاڭىربەردى: «ءجا، قويىڭدار ەندى!» — دەگەندەي قامشىسىن جوعارى كوتەردى.
— ءبىز ەلشىگە ايتارىمىزدى ايتتىق. ەلشىنىڭ ايتقىسى كەلگەنىن ەستىدىك. ەندى ءبىزدىڭ سەندە ەشقانداي ءسوزىمىز جوق. ەندىگى ءسوزىمىز مىنا ءابىلقايىر حاندا. ءبىراق، سەن دە ەستىپ ال. ال، حان، ءيسى الشىنىڭ ايتارى قاشان باشقۇرتتار ورتا جۇزگە سالعان ويرانىنىڭ ورىنىن تولتىرعانشا ەلشىنى ەشقايدا شىعارۋشى بولمايسىڭ. بۇل ايتقاندى ورىندامايدى ەكەنسىڭ، تورەلىك تۇگىلى تىرلىگىڭنەن كۇدەرىڭدى ۇزە بەر.
ءابىلقايىر ىرشىپ ءتۇستى.
— ءويتىپ، قوقيلانا بەرمە، تاڭىربەردى. سەنىڭ ىشقىرىڭا قىستىرىلىپ تۇرعان سارى شاياننىڭ دا قۇيرىعى كورىنىپ قالدى. ساقالىڭدى ساپسيتىپ، وسىنداي ونبەس داۋعا كىم جۇمساسا دا، ايتىپ بار. مەنىڭ اق پاتشاعا بەرگەن انتىم انت. كەيبىرەۋلەر قۇساپ بۇگىن بيەنىڭ قۇيرىعى، ەرتەڭ تۇيەنىڭ قۇيرىعى بولىپ، قىرىق قۇبىلىپ وتىرار ءجايىم جوق. وندايلار بۇگىن شولجاڭداعانمەن، ەرتەڭ شولجاڭداي المايدى، اق پاتشانىڭ الدىندا سازايىن تارتادى. ولاردىڭ وپاسىزدىعى ءۇشىن بار ايىپتى ءبىر موينىما ارتىپ اپ، مەن دە ولە الماي جۇرگەن جوقپىن. ەگەر ەلشىنى اماناتقا ۇستايمىن دەسەڭدەر، وزدەرىڭ ۇستاڭدار دا، وبال-ساۋابىن وزدەرىڭ كوتەرىڭدەر. ەلشى — مەنىڭ تۇتقىنىم ەمەس، قوناعىم. قايتام دەگەن كۇنى قايتارام. قاسىنا بالام ەرالىنى اق پاتشاعا ەلشىلىككە جىبەرەم. ەگەر بۇل قىلىعىم ءۇشىن قاتىن-بالاممەن تۇگەل قىرىپ تاستاساڭدار دا، ارتىم سۇراۋسىز قالادى ەكەن دەپ ويلاماڭدار. ەرالىجان ورىس پاتشاسىنا ءتىرى جەتسە، ءبىزدىڭ كەگىمىزدى سول قۋادى. ەگەر ونىڭ دا پەرىشتە قانىنا قولدارىڭدى بىلعاماي، قۇمارلارىڭنان شىعا المايتىن بولساڭدار، بۇل وپاسىزدىقتارىڭدى اق پاتشانىڭ ءوزى-اق ءىز-تۇزسىز جىبەرمەيدى. ول كىم-كىمنىڭ دە كەشە باعىندىم، بۇگىن قاعىندىم دەگەن شايپاۋلىعىن كوتەرە قويمايدى. اۋەلدە جايىنا قاراپ جۇرە الماي، ءوز اياعىنان كەلىپ انت بەرىپ، ەندى بۇگىن ونىسىنان جالت بەرىپ وتىرعاندار جازاسىز قالامىز ەكەن دەپ ويلاماسىن. باستارىڭدا مي بولسا، ءالى دە قابىرعالارىمەن كەڭەسسىن. مەنىن ايتقانىم ايتقان، ەلشىلەر ەلدەرىنە جۇرەمىز دەگەن كۇنى جۇرەدى. مەن ولاردى قايداعى بىرەۋلەردىڭ قاپى كەتكەن ۇپايى تۇگەلدەنگەنشە ۇستاپ وتىرار ءجايىم جوق. ويلانام-تولعانام دەگەن كىسىگە از ويلانۋ، از تولعانۋ بولماعان سياقتى!
ءابىلقايىر ورنىنان ءوزى بۇرىن كوتەرىلدى. ونىسى: «ءسوز وسىمەن ءبىتتى!» — دەگەنى ەدى.
ءۇي تولى جيىن سول سازارعان قالىپتارى سىرتقا شىقتى. سول سازارعان قالىپتارى اتتارىنا ءمىندى. سول سازارعان قالىپتارى «قوش» ايتىسپاستان ءجۇرىپ كەتتى. «قاپ، بالەم، سەنى مە!» — دەپ كەتكەندەرى بىردەن بەلگىلى بولدى.
بەل اسىپ بارا جاتقان قاتۋلى شوعىردى كورىپ تۇرىپ ءابىلقايىر: «تىرەسەر جەرگە ەندى كەلدىك»، — دەپ ويلادى. ۇيىنە قايتىپ كىرگىسى كەلمەي قۇلا ءتۇزدى بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەتتى. مارەدەن ەندى ورالىپ، تۇياعى ابدەن قىزىپ العان بايگە اتىنداي ءبىر جەرگە تۇراقتاي الار ەمەس. قارسى ەسكەن سۋىق لەپ تە بەتىن شىمىلداتقانمەن، ەتىنە وتە الماي كەلەدى، سوناۋ كوكىرەگىندە ورتەنىپ جاتقان قوردالى كۇيىكتى ۇرلەي تۇسپەسە، سوندىرە الار ءتۇرى كەرىنبەيدى. الگى ايتقانىنا ەش وكىنگەن جوق. ءبىراق «ەندى نە بولار ەكەن» دەگەن ءبىر جەلىك اۋەستىك بار. ەرتەڭ، ءتىپتى بۇگىن ءتۇس قايتا مىناۋ جىم-جىرت اۋىلعا تاپ بولار زۇلماتتى ءبىر ءسات كوز الدىنا ەلەستەتكىسى كەلەدى. ءبىراق، كوزىنىڭ الدىن جىبىرلاتىپ كەلە جاتقان سوقىر ىزا كوڭىلىندە ەشقانداي كورىنىس وياتپادى. قايدا قاراسا دا، سول قۇلازىعان تۇلدىر كەڭىستىك. اسپان استى، كۇللى دۇنيە، الاي-تۇلەي كوڭىلى ءبارى-بارى قۇلازىپ بوس قالعانداي.
اۋىلدان ءبىراز ۇزاپ شىعىپ كەتىپتى. كەنەت كوز الدىنداعى كوكجيەكتەن قىلت-قىلت بىردەڭەلەر قاراۋىتتى. قالت تۇرا قالدى. الگى باياعىدان بەرگى قورقىتىپ كەلە جاتقان توپالاڭدارى وسى بولماسىن. جاڭاعىلار اۋىر قولىن جال استىنا ءيىرىپ قويىپ، وزدەرى تاعى دا ءبىر بۇنىڭ الدىنان ءوتىپ، مەزىرەت جاساۋعا كەلىپ جۇرمەسىن. ات قۇيرىعىن ۇزىسكەن اڭگىمەدەن سوڭ بارىپ، مانادان بەرى جالانىپ تۇرعان جاراقتى قول قانشا ايتسا دا كونبەگەن قايسار حاننىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرگەلى قاپتاعايلاپ قويا بەرمەسىن...
كوڭىلىنە ءبىر تۇسىنىكسىز ءدىرىل جۇگىردى. وكىنىش دەۋگە وكىنىشكە ۇقسامايدى، ىزا دەۋگە ىزاعا كەلمەيدى، قورقىنىش دەۋگە قورقىنىش ءتارىزدى دە ەمەس. ايلاپ-جىلداپ اۋىرىپ، ابدەن سۇلدەرى قۇرىپ، ونسىز دا كۇدەرىن ۇزدىرگەن كۇلدىكومەش تىرشىلىكتەن كەتەر الدىندا يەگىن كەمسەڭدەتكەن ءۇمىتسىز ناۋقاستىڭ دالباسا نالاسىنداي ءبىر السىزدىك بويىن بيلەپ بارادى. تالاي توپالاندى كورىپ-بىلىپ جۇرسە دە، تاپ مىنانداي سەرگەلدەڭ ءحالدى باستان كەشىپ كورمەگەن ەكەن. اياعىنىڭ تيگەن جەرىنىڭ ءبارى شوق بوپ قارىپ جاتقانداي. بەتىنە قىرىن تيگەن تەرىستىك جەلى دە تاندىردىڭ دەمىندەي كۇيدىرىپ بارا جاتقانداي. «ماعان نە بولعان؟ ماعان نە بولعان؟» دەگەن مازاسىز ساۋال قۇلاق شەكەسىنە قادالىپ اپ، قازاننىڭ ءتۇبىن تەسەتىن تەمىر بۇرعىداي زىر كوبەلەك اينالىپ، نەلەر كورمەگەن ماڭگىر باستى ءۇن-تۇنسىز ۇڭگىپ جاتقانداي.
كوكجيەكتەگى قىلت-قىلت قارايعاندار اندىزداپ-اندىزداپ، جال باسىنا كوتەرىلدى. بار بولعانى ون شاقتى ات. قول ەمەس... تاعى دا ءبىر بەيۋاق جۇرگىنشىلەر... بۇلاردىڭ كىم بولعانى؟
حان جولاۋشىلاردىڭ جولىندا تۇرمايىن دەگەندەي اۋىلدىڭ كۇنشىعىس قاپتالىن بەتكە الىپ، باياۋ باسىپ ءجۇرىپ كەتتى...
وڭشەڭ قارا سۇلىك ات مىنگەن بەيتانىس مەيماندار اۋىل شەتىندەگى زەردەبايدىڭ ۇيىنە قاراي بەتتەدى.
«ە، الگى كۇيەۋ جىگىت وسى ەكەن عوي. بۇ دا قالىڭ ويناي كەلەتىن ۋاقىتتى تاپقان ەكەن!»
قىز ۇزاتقان اۋىل — قاشان دا قىزىققۇمار جۇرتتىڭ كوزىنىڭ قۇرتى. الگىندە عانا سازارىپ-سازارىپ اتقا قونعان ءزىلدى توپتى شىعارىپ سالىپ، بۇگەجەكتەپ قالعان ۇرەگەي اۋىلدىڭ ەندىگى نازارى تۇپ-تۇگەل زەردەبايدىڭ ءۇيى جاققا اۋىپتى. قاتىن-قالاشتىڭ قۇدايى بەرگەن. ەرىندەرى ەرىندەرىنە تيمەي سىپسىڭ-سىپسىڭ.
— كۇيەۋ جىگىت باراق سۇلتاننىڭ جەكجاتى كورىنەدى.
— ءتايىرى-اي، ۇلىس بيلەسەڭ، قول استىنداعى ەلدىڭ ادامى تۇگىلى ءيتى شەشەن مىرزانىڭ ءۇيىنىڭ قانشىعىمەن ۇيالاس ەدى دەپ ماقتاناتىن ادەتى عوي.
— تورەنىڭ جەكجاتى بولسا، كەر ساقاۋعا ۇرىنداپ ونى نە قۇداي ۇرىپتى؟
— بەسىكتەن اتاستىرعان دەيدى عوي. جورگەكتەگى نارەستەنىڭ ەرتەڭ قانداي بوپ شىعارىن قايدان ءبىلسىن!
— سوندا نەمەنە، قالىڭ مالىن تولەپ قويعان با؟
— قالىڭ مالىن كىم بىلگەن... ءبىراق، قۇدا — قۇدايدىڭ اتى دەمەي مە؟ انت اتتاي الماعاندارى دا.
— ءبىر پايداسىنا جارامايتىن بولسا، باراق انت تۇگىلى اللانىڭ باسىنان اتتاپ كەتپەس پە؟! باسقا ءبىر ەسەبى بار شىعار...
— ءيا، دەيمىن-اۋ، جىگىتتەردى قويشى. جەتى مۇشەسىنە جەتى قاتىن الا سالادى. بۇنىسى ساقاۋ بولعانمەن، باسقاسى ساقاۋ بولماس. بەرىپ قويعان مالىن نەگە زايا جىبەرسىن!
— ءتىلى جوق دەمەسەڭ، بۇ جازعان كورەرگە كوز كەرەك سۇلۋ عوي!
— كۇيەۋى قانداي ەكەن؟ سۇلۋلاردىڭ سۋ مۇرىنعا جولىعاتىن ادەتى ەدى.
— سۇلۋ كەسەدەگى سۇتكە يت ءوش. قايماعىنان ايىرىلعاسىن قاي يتاياققا توگىلگەندە نە...
— قانداي كۇيەۋ بولسا دا، بۇل بايعۇستىڭ تاقياسىنا تار كەلە قويماس.
— زەردەباي پاقىردا ەس جوق.
— ءقايتسىن، تىرىلەي كوز كۇيىك بولا ما دەپ ۋايىمداپ جۇرگەندە، بالاسى قۇتتى ورنىن تاۋىپ جاتسا، ول قۋانباعاندا كىم قۋانادى!
جۇرت ۇيدى-ۇيدەگى مۇنداي اڭگىمەنى مىسە تۇتپاي، كۇيەۋ كەلىپ جاتقان تورت-بەس ءۇيدىڭ ماڭىنا جيىلا قالعان. اسىرەسە ەرىنى قايقايعان قاراسۇر قاتىندار ەسىك الدىندا ءيىن تىرەسىپ تۇرىپ الىپ، وشاق باسىنان تاباق اكەلە جاتقاندارعا جول بەرمەيدى.
تويلى اۋىلدىڭ ادامدارىنىڭ مۇندايدا ايبىندارى اسىپ شىعا كەلەتىن ادەتى. انشەيىندە از ۇيلىكتەن بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولىپ جۇرەتىن زەرگەردىڭ اعايىندارى بۇگىن ەدىرەڭ-ەدىرەڭ ەتەدى.
— ءاي، قاتىن، بوكسەڭە سورپا توكسىن دەمەسەڭ، بىلاي تۇر!
— جالاق ەرىن بەيباق، اۋلاق كەت، اۋىڭا شوق ءتۇسىپ كەتەر!
قىزىققۇمار حالىق ونىڭ ءبارىن كەشىرەدى. بىرەسە انا جاقتارىنان، بىرەسە مىنا جاقتارىنان قاقسوقتاعان داياشى جىگىتتەردىڭ الدىندا ارلى-بەرلى جوڭكىلىپ، ءبارىبىر سول ماڭايدان كەتپەي تولىپ ءجۇر.
— كۇيەۋ بالاسى قايسىسى؟
— توردەگى اناۋ ەكى كۇيەك ساقالدان باسقاسى وڭشەڭ ءبىر قىلقانداي جاس، قايسىسى ەكەنىن كىم بىلگەن؟
— انە ءبىر ەسىك جاقتاعى شوڭ مويىن دەيدى عوي.
— شىركىننىڭ سۇزەتىن بۇقاداي الارعان كوزى جامان ەكەن...
— قوي، قاسىنداعى ساباۋ كىرپىك شىعار.
— نە دە بولسا، سول ەكەۋى بىلايعى جۇرتتان الابوتەن سىزىلا قاپتى.
وسى ءبىر جاپىر-جۇپىر جيىننىڭ اراسىندا سەرگەي كوستيۋكوۆ تا جۇرگەن-دى. مويىنىن قانشا سوزىپ قاراسا دا، ءيىن تىرەسكەن جۇرت ەشتەڭە كورسەتپەيدى. كەنەت ءبىر قارۋلى قاتىن ءۇيدىڭ وڭ جاق بەتتەگى ۇزىگىنىڭ شەتىن ىرسيتا ءتۇردى. جۇرت جاپاتارماعاي سولاي جۇگىردى. ەلدەن بۇرىن كوستيۋكوۆ جەتتى. وڭ جاق بوساعاعا بەس-التى جىگىت تىزىلە قاپتى. اراسىنان جەلكەسى شوتتيىپ كەيىن شىعىپ كەتكەن، قاباعىنىڭ استىنان الارا قارايتىن تورسىق شەكە ءنان باس بىرەۋ بۇعان «سەن سىعىرعا نە جوق؟» — دەگەندەي ەجىرەيە كوز تاستادى. باياعى قارا سايدىڭ بويىنداعى بوز شەكپەندى وسى بولعانى ما؟ مۇمكىن ەمەس. مۇنداي نەمەگە تورعىننىڭ كوڭىلى قايدان قۇلاسىن... ال، انە بىرەۋ... الگى الا كوزدىڭ سول قولىنداعى ساباۋ كىرپىك، قيعاش قاس، اققۇبا جىگىت شە... كۇيەۋ جىگىتكە سونىڭ سىيى كەلىڭكىرەيدى عوي. تورعىننان سۇرار ما ەدى. ءبىراق، ونى بۇگىن كۇيەۋ جىگىتكە كورسەتپەيدى دەيدى. وڭشەڭ قىز-كەلىنشەكتىڭ ورتاسىندا وڭاشا ۇيدە وتىر.
— اۋ، مىنا سارتايلاققا مۇندا نە بار؟ سوراڭ-سوراڭ ەتىپ وسىندايدان وسى-اق قالمايدى ەكەن!
جۇرت ەكى جاعىنان تىقسىرا باستادى. كوستيۋكوۆ امالسىز توپتان شىقتى.
ول كۇنى كۇيەۋ قايىن جۇرتىنان قوناقاسى جەدى. زەردەبايدىڭ ءۇيىنىڭ ماڭىنداعى ابىر-سابىر ەرتەڭىنە دە تارامادى. ەرتەڭىنە كۇيەۋ جىگىتتى ورتاعا الىپ وتىرماق جاسالدى. قاز-قاتار تىگىلگەن ءتورت ۇيدەن دومبىرا بەزىلدەيدى، بىرەسە اسقاق داۋىستى جىگىتتەر شىرقايدى، بىرەسە قىز-كەلىنشەكتىڭ كۇمىس قوڭىراۋ ۇندەرى سىلدىرايدى. كەشكە دەيىن ويىن-كۇلكى باسىلعان جوق.
زەردەباي ءۇيىنىڭ ماڭىنداعى توپىر قاراڭعى تۇسە تارادى. كەشەدەن بەرى دۋىلداتقان ءتورت ءۇي ەندى وڭاشا قالدى. ءبىراق، ول ماڭايدا ءالى دە قىبىر-قيمىل جەتكىلىكتى. اسىرەسە، كەلىنشەكتەردىڭ سىلق-سىلق كۇلگەنى ءبىر باسىلماي قويعانى. قولدارىنا بىردەڭە ۇستاپ، ءۇي-ۇيدىڭ اراسىندا ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىپ ءجۇر. قالعان ۇلكەندەردە دىبىس جوق. تەك سول كۇلەگەش كەلىنشەكتەر عانا مىناۋ جالعاننىڭ جالعىز قوجاسى بوپ قالعانداي.
بۇگىن — ۇرىن كەلىستىڭ ەڭ جاۋاپتى كۇنى. قالىڭدىق پەن كۇيەۋدىڭ العاشقى جولىعىسى. ەگەر ءبىر-بىرىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ جاتسا، سوڭىرا ءتۇن ورتاسىندا الگى كۇلەگەش كەلىنشەكتەر الاقايلاپ جۇگىرىپ، قىزدىڭ شەشەسىنەن ءسۇيىنشى سۇرايدى. وندا قىزىقتىڭ كوكەسى ەرتەڭ باستالادى. مىنا اۋىلدىڭ بارشا قاتىنى، قىز-قىرقىنى، جىگىت-جەلەڭى جيىلىپ كۇيەۋ تالاماق جاسايدى. ءۇستى-باسىنداعى ۇناتقان نارسەلەرىن سىپىرىپ الادى، اتىمەن ءۇي-ۇيدىڭ الدىنداعى كۇلدى تاسيدى، قۇدالاردى شاڭىراققا كەرەدى. قىز بەرەتىن اۋىل قىز الاتىن جاققا، ايتەۋىر نە ىستەگىلەرى كەلسە، سونى ىستەيدى. سوندىقتان دا مىناۋ جان-جاقتاعى جىم-جىرت ۇيلەر ءتۇن ورتاسىنان اۋعانىن توسىپ جاتىر. ءتۇن ورتاسىندا «ءسۇيىنشى» شىقتى-اق، ەرتەڭ تاعى دا تويعا تۇسەتىندەرىن ءبىلدىرىپ، وڭ ەزۋلەرى تارتىپ، قاننەن-قاپەرسىز ۇيقىعا كەتەدى.
كۇزدىڭ ءتۇنى وسىنشاما ۇزاق بولار ما... سول كۇنى جۇرت تىپىرشىدى دا جاتتى. ءبىر ۋاقىتتا تويلى اۋىل جاقتان وقىس ويباي شىقتى.
— قاپ، اتاڭا نالەت-اي، قىلعان قورلىعىڭدى ما؟
— قاپ، مىنا ماسقاراسىن-اي!
— جىرتىق توقاشىن شەلپەك دەپ ساتىپ، كوڭىلىمدى ارامداعانىن-اي!
ءبىر اجەپتارقى گۇجبان داۋىس جەر توبەلەپ وكىرىپ وتىر، وكىرىپ وتىر.
مىناۋ ءبىر ەل ەستىمەگەن سۇمدىق بولدى. قىزدىڭ ءۇيى تۇگىلى ماڭايداعى اۋىلدار، ءسىلتى جۇتىپ قويعانداي، قاپەلىمدە ۇندەرىن شىعارا الماي قالدى. جۇرت تۇگەل ويانسا دا، ەشقايسىسى سىرتقا شىقپادى. الگى ءبىر وگىزدەي وكىرگەن نەمە ءالى بالپىلداپ وتىر.
— قاپ، كورىڭدە وكىرگىر-اي. جەر قىلدىڭ-اۋ، ابدەن!
— قاپ، اق-ادال مالىم-اي!
— قاپ باياعىدان بەرى ەسەك دامە بوپ كەلگەن ەسىل ءۇمىتىم-اي!
ولگەن اكەسىنە جوقتاۋ ايتىپ وتىرعانداي جۇرتتىڭ ءبارى ەستىسىن دەپ ادەيى داۋسىن سوزا تۇسەدى. توڭىرەك تىنىشتالعان سايىن ورشەلەنە ايعايلايدى. كەنەت قاقپانعا تۇسكەن ايۋداي ارسىلداعان باسقا ءبىر داۋىس شىقتى. «قۋ، قۇداي-اي، مۇنشا جەرگە كىرگىزەتىندەي نەڭدى الىپ ەم!» سول-اق ەكەن، «ويباي، ويباي! ۇستا! شاۋىپ تاستار!» — دەگەن اجەپتارقى ايقايلار ەستىلدى. زەردەبايدىڭ ءۇيىنىڭ ماڭىندا گۇج-گۇج داۋىس كوبەيدى. «جىبەر دەيمىن، جىبەر! ونى دا ولتىرەم، ءوزىم دە ولەم!» «جىبەر دەيمىن، جىبەر!» زەردەبايدىڭ داۋىسى. «قاپ، ءجۇزىقارا، قاپ!» قىزى جاتقان ۇيگە ۇمتىلىپ ءجۇر. قاۋقىلداسقان ەركەكتەر اشۋلى ۇستانى قىزى مەن كۇيەۋىن سالعان وڭاشا وتاۋعا جىبەرمەي، قولىنا جارماسادى.
جۇرت جىلى كورپەنىڭ استىنان-اق سىرتتا نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن ءبىلىپ جاتىر.
تاڭ اتقانشا سول ءبىر ابىر-سابىر باسىلمادى. ەل ول كۇنى ۇيقى كورگەن ەمەس.
ەرتەڭىنە كۇن شىعار-شىقپاستا كۇيەۋدىڭ توبى قارابەت اۋىلدان دۇرسىلدەتىپ شاۋىپ شىقتى. كوكجيەكتەن اسقانشا ارتىنا قاراماي شاپتى. «ماسقاراعا ۇشىرادىق!» — دەپ نامىستانىپ بارا جاتقان ادامداردان گورى، «قۇداي بەردى!» — دەپ قۋانىپ بارا جاتقان ادامدارعا كەلىڭكىرەيدى ەكەن. باستارىن اسقاق ۇستاپ، شالقايا شابادى. سولاردىڭ اتقا وتىرىستارىنان-اق ءابىلقايىر كوڭىلىنە سەكەم الىپ ەدى، بەسىن اۋا جان-جاقتان جينالعان اقساقال-قاراساقالدار الگى كۇمانىنىڭ ۇستىنەن شىقتى.
قاۋمالاعان اعايىن ءتور الدىندا تەرىس قاراپ جاتىپ العان زەردەبايدىڭ بەتىن بەرى قاراتىپتى. قىزىل ءتىل نەتكەن ەپسەكتى ەدى. قارا تاستاي بوپ قاتىپ قالعان ۇستانىڭ قاسىرەتتى كوڭىلىن دە ءجىبىتتى. الاقانداي قوس جانارعا دوڭگەلەتىپ جاس كەلتىرىپتى. بۇل شارۋانى بۇل كۇيىندە تاستامايتىن بولىپتى. قۇدايدان زەكەت تيەتىندەي بوپ باقىتسىز تۋعان ءتىرى مۇسكىننىڭ پەرىشتە كوڭىلىن اياققا باسقان ءازازىلدى تاۋىپ، مىنا ايىبىن موينىنا الدىرتىپ، قارالاي بەتپاق بولعان مۇڭلىققا نەكەلەستىرەتىنگە سەرتتەسىپتى. ونى ورىنداماي ءتىرى جۇرمەسكە بۇكىل اعايىن بوپ انت-سۋ ءىشىسىپتى. سوسىن كەشقۇرىم باتار كۇننىڭ جالقىنىندا قاراقۇرىم اۋىلدان ىرگە اجىراتىپ الشاق قونعان حان وردا جاققا جالتاق-جالتاق قاراپ قويىپ، ەلدى-ەلىنە تاراسىپ بارا جاتتى.
توبەگە تاۋ قۇلاعانداي زىپ-زىلدەي تاعى ءبىر كۇن تاعى ءوتتى. ول كۇنى ەشقايدان حابار شىققان جوق. ءۇشىنشى كۇنى كۇن شىعار-شىقپاستا ساۋ ەتىپ وتىز اتتى ءابىلقايىردىڭ ىرگەسىنە تۇسە قالدى. وڭدەرى قاتۋ، يىندەرى سالىڭقى. بۇنىڭ ەسىگىنەن ءبىر ءتۇرلى قايمىجىقتاپ اتتادى.
قاق تورگە الشيىپ قونىسباي وتىردى. ايتەكە تۇقىمىن العا سالىپ كەلگەندەرىنە قاراعاندا، بۇل كەلىستەرى وڭاي كەلىس بولمادى. اتاقتى ءبيدىڭ بالالارىنىڭ وتىرىس-تۇرىسىندا، سويلەگەن سوزدەرىندە اتالارىنا ءتان ىرىلىك بار ەدى. قونىسباي دا قالعان داۋكەس بيلەردەي شارشى تورگە شىعىپ اپ، شاقشاقاي قۇستاي شاقىلداي جونەلمەي، قوڭىر دومبىرانىڭ ۇنىندەي كۇمبىرلەتىپ ءسوز باستادى.
— الديار، سارى الا تاڭدا تۇسكەنىمىزگە قاراپ تا، جايسىز حابارمەن جۇرگەنىمىزدى ءبىلىپ وتىرعان شىعارسىڭ. ورازامىزدى اشپاي تۇرىپ اڭگىمەلەسەتىن توتەنشە ءىس تاپ كەلدى. تابالاپ كەلىپ وتىرعانىمىز جوق، وزىڭمەن بىرگە سۇيەگىمىزگە داق، بەتىمىزگە تاڭبا سالاتىن سۇمدىق وقيعانىڭ بەتىن ءارى قىلعاي دەگەن اق تىلەۋمەن جيىلىپ وتىرمىز. زەردەبايدىڭ قىزىنىڭ كەشەگى ابىرويسىزدىعىن جۇرت مىنا ىرگەسىندەگى ورىس قوسىنان كەلگەن پالەگە جوريدى. ىشىندە ءبىر ەرەڭ-سەرەڭ جاس جىگىت بار دەيدى. سونى جۇرت تالاي رەت بەيۋاقتا زەردەبايدىڭ ءۇيىنىڭ قاسىنان كورىپتى. مۇسىلمان بولسا ءبىر ءسارى، قايداعىنى قايدان شاقىرىپ، اۋزى تۇكتى كاپىرگە قىزىمىزدىڭ ەتەگىن اشقىزدى دەپ سەنى پالەكەتتەيدى. اعايىندىقپەن الدىڭنان وتەيىن دەپ كەلدىك. سالماق سالايىق دەپ كەلگەن جوقپىز، اقىل ايتايىق دەپ كەلدىك. مىنانداي ماسقارادان قۇتىلۋدىڭ ءۇش جولى بار. ءبىرىنشىسى: «ادال كوڭىلىممەن، اق داستارقانىممەن قارسى العانىمدا، كاپىر، كاپىرلىگىڭدى ىستەدىڭ!» — دەپ ءبىزدى جيىپ ءپاتۋامىزدى الىپ، الگى سارتايلاقتى دارعا استىراسىڭ دا، قالعاندارىن ءبىر كۇن كىدىرتپەي ەلىنە قايتاراسىڭ. ەكىنشىسى، اتاسى كاپىر ورىس ەلشىلىگىنىڭ مۇنداي قىلمىسىنا ەشقانداي ارالاسىم جوق دەپ ەل الدىندا ىرگەڭدى اۋلاق ساپ، ولاردى ىزالى جۇرتتىڭ قولىنا بەرەسىڭ. ءۇشىنشىسى، الگى سارتايلاقتىڭ ەشقانداي كۇناسى جوق دەپ اتا ارۋاعى جاتقان قىزىل ۇيىكتىڭ باسىنا بارىپ انت بەرەسىڭ.
ءابىلقايىر مىنانى ەستىگەندە ءشوجىپ وتىرىپ قالدى. قونىسباي دا وعان ەس جيعىزعىسى كەلمەي ۇستەمەلەتىپ تۇيدەك-تۇيدەك سويلەدى.
حان تاماعىن كەنەدى.
— ورازامدى اشپاي تۇرىپ، ايتار ادال سىرىم، زەردەبايعا دا، قىزىنا دا قىساستىق ويلاعان جەرىم بولعان ەمەس. جۇرت گۋ ەتە قالدى.
— البەتتە. ونداي وي بىزدە دە جوق.
— كوزسىز كوبەلەك بەيشارانى وتقا يتەرىپ جۇرگەن ورىستار دەپ تاعى ايتا المايمىن. ولار دا ءتىرى پەندە. انىق-قانىعىنا كوزىم جەتپەي تۇرىپ، بەكەر وبالدارىن كوتەرگىم كەلمەيدى.
— ارينە. انىعىنا جەتۋ كەرەك.
— ءدال ءقازىر ارۋاق باسىنا بارىپ، انت-سۋ ىشۋگە دە ءازىر ەمەسپىن.
— ويلان. ساراپقا سال. اسىقپا. بولار ءىس بولىپ قالدى. پاتشانىڭ ەلشىلىگىن مىنانداي جاعدايدا جۇرت ءبارىبىر اتتاپ شىعارتپايدى. ءوز بەتىڭشە تەرگەپ-تەكسەر.
سوسىن كەلگەن شەشىمىڭدى حابار سالىپ بىزگە ايت. ءبىراق ءبىر ەسكەرتەتىن جاعداي، انت بەرۋگە بەل بۋساڭ، انتقا باسىڭداعى باعىڭدى، الدىڭداعى مالىڭدى، كەۋدەڭدەگى جانىڭدى تىگەسىڭ. اعايىندى رەنجىتكەن ءجابىردىڭ ەمەس، ارۋاقتى اپشىتقان كەسىردىڭ تۇسىنداعى انتتىڭ شارتى سول. ول دەگەن ءسوز باعىم دەپ باسىڭداعى ءتاجىڭدى انتقا ۇستايسىڭ، مالىم دەپ استىڭداعى تۇلپارىڭدى انتقا ۇستايسىڭ، جانىم دەپ تەك ءوزىڭنىڭ عانا جانىڭا باتاتىن ەمەس، كۇللى ەلدىڭ قابىرعاسى قايىساتىن ەڭ ءقادىرلى، ەڭ اياۋلى كىسىنىڭ باليعاتقا تولماعان پەرىشتە پەرزەنتىن انتقا ۇستايسىڭ. ءوز تۇقىمىڭ، ەسەت پەن بوكەنبايدىڭ تۇقىمى ول ساناتقا كىرمەيدى. انتقا بالاسىن ۇستايتىن ادامىڭ ولار دا بولماسىن، ولاردان كەم دە بولماسىن. ال، ءبىز جۇردىك. ويلان، مىقتاپ ويلان!
الگىندە بۇعان ەلجىرەي قاراسقان وتىز بي ءۇن-تۇنسىز شىعىپ، اتتارىنا قونىپ ءجۇرىپ كەتتى.
سوڭعى ەكى جىلدىڭ ىشىندە بۇنىڭ تورىنە سابىرمەن اتتاپ، ەسىگىن سابىرمەن جاپقان تەك الگىلەر ەكەن. نەگە بۇلار مىنانداي ارۋاققا ءتىل تيگەن كەزدە تەرىلەرىنە سىيماي كۇيىپ-پىسپەيدى؟ كيەنى ۇركىتتىڭ دەپ تۋىرلىعىن ءتىلىپ، ءتورىن نەگە سابامايدى؟ نەگە قياستانىپ كىرىپ، قىجىرىنا سويلەمەيدى؟ نەگە ءبارى كەڭپەيىل، كەشىرىمدى بولا قالعان؟ نەگە، نەگە، نەگە ويباي... نەگە...
ءابىلقايىر استىنداعى الا-قۇلا كىلەمدى ءوزى تومپەشتەدى. نە نەگەسى بولۋشى ەدى! بەلگىلى عوي ءبارى دە! بۇگىن تاڭدا بۇل وڭىردە بۇدان قور، بۇدان ءمۇساپىر كىم بار دەيسىڭ؟ ونسىز دا ءمۇساپىر كىسىگە كىم قياستانىپ، كىم قىرسىعادى؟ ءوزى جەر بولىپ وتىرعان كىسىنى كىم توبەسىنەن تومپەشتەيتىن ەدى؟ قازاقتان شاپاعات كورگىڭ كەلسە، ءمۇساپىر بول! ءسال داۋلەت، ءسال قاسيەت، ءسال ابىروي، ءسال باعىڭدى كورە الماي قىرجىڭداپ قالعىش جۇرت، مۇساپىرلەرگە دەگەندە قانداي كەشىرىمپاز، قانداي كەڭپەيىل، قانداي شاپاعاتشىل! الگىلەردىڭ ءبۇيتىپ جىبەكتەي ەسىلىپ تۇرعانى دا ەرتەڭنەن باستاپ بۇنى كىسىنىڭ قورى، ءمۇساپىر ساناعاندارى عوي. الگىندەي سۇمدىق، قىلمىستى بۇدان كورىپ وتىرىپ، بۇنى ءقايتىپ كىساپىر ساناماي، ءمۇساپىر سانايدى ەكەن؟ ويتكەنى، بۇگىننەن باستاپ ول ەشقايسىسىنىڭ جاعاسىنا جارماسا المايدى، جولىندا تۇرا المايدى. سوندا ءمۇساپىر بولماعان نەسى قالدى. ارۋاقتىڭ كوڭىلىن بۇتىندەپ، رۋلى ەلدىڭ ۇپايىن تۇگەندەيىن دەپ جۇرگەن ولار جوق. ولارعا كەرەگى بۇنىڭ وسىلاي تىرىلەي جەر بولعانى. الدىنا قويعان ءۇش شارتىنىڭ ءوزى سونى كوزدەمەي مە؟ قايدا بارساڭ دا، قورقىتتىڭ كورى دەگەن وسى عوي! سارتايلاقتى دارعا استىرىپ، قالعان ەلشىلىكتى ەلىنە قايتارساڭ، اق پاتشامەن ءبارىبىر ات قۇيرىعىن ۇزىسكەنىڭ. سوسىن ونىڭ شاراپاتىنا جادىك تۇقىمىنىڭ ءبىر ءجىلماڭتوسى وپ-وڭاي يە بولىپ شىعا كەلەدى. ەرتەڭ ەل الدىندا ورىس ەلشىلىگىمەن ىرگە اجىراتىپ، ولاردى مىنانداي قىسىلتاياڭ كەزدە تاعدىردىڭ تالكەگىنە تاستاساڭ، تاعى دا سول اق پاتشانىڭ الدىندا قارا بەت بوپ شىعا كەلگەنىڭ. بۇل ايىرىلعان ابىرويدى جادىك تۇقىمى تىرىدە ماقۇرىم جىبەرەر مە! بۇنى انتىنان اينىتىپ، باعىن تايدىرادى دا، بوتەن ەلدە قورعانسىز قالعان ەلشىلىكتى سىن-ساعاتتا ءوز قاناتىنىڭ استىنا العانسىپ، تاعى بىرەۋدىڭ جۇلدىزى جانادى. ال انت بەرسە شە؟ الدىمەن، ايدالادا وسىنشا ۋاقىت بويداق جۇرگەن جات-جۇرتتىق ەركەكتەردەن نە شىعىپ، نە شىقپايدى دەپ كەپىل بولا الماقشى؟ ابىرويىن ايرانداي توككەن سۇمىرايدىڭ كىم ەكەنىن مىلقاۋ بەيشارا ءبارىبىر ايتىپ بەرە المايدى. سوندا ەشتەڭەگە كوزى انىق جەتپەي تۇرىپ، انت الدىنا ءقايتىپ بارماقشى؟ ال، اتا-بابانىڭ ارۋاعى باسىنداعى باعىن اتسىن! وندا باياعىدان بەرگى ءوز ەتىن ءوزى جۇلىپ جەگەن اۋرە-سارساڭنىڭ نە كەرەگى بار ەدى!؟ ال، الدىنداعى داۋلەتىن اتسىن... ەل الدىندا ءبارىبىر قارابەت بولماي ما؟! ال، كەۋدەسىندەگى شىبىن جانىن اتسىن... سوندا بىرەۋدىڭ جازىقسىز پەرىشتە پەرزەنتىنىڭ شىرىلداتىپ كوزىپارا وبالىنا قالاي قالماقشى!
بۇل ءقازىر تور جايىپ ۇستاپ العان ارلان قاسقىر سياقتى. الدىنا ءۇش قاقپاندى قاتار قۇرىپ قويىپ: «وسىنىڭ بىرەۋىن تاڭدا! ولسەڭ — ولگەنىڭ، ولمەسەڭ — شويناڭداتىپ، قۇر سۇلدەڭدى ءتىرى جىبەرەمىز. ءبىراق ازۋ ءتىسىڭدى ءوز قولىمىزدان قاعىپ الامىز!» — دەپ تۇرعانداي. سوندا ارلانعا ازۋ ءتىسسىز تىرشىلىكتىڭ قاجەتى قانشا! ارلان ارلان عوي! ءوزىنىڭ ىندىنى بولماسا، ارتتاعى ۇرپاعىن ويلامايدى. مۇنداي تىعىرىققا تىرەلگەندە قانىڭ قايناپ، قارا سويىلعا قارسى اتىلىپ، ءوز ەركىمەن اجال قۇشا الادى. ال، بۇل شە... بۇل مىنانداي ماسقارامەن قارا جەردىڭ قويىنىنا قالاي كىرە الادى؟! ارتىنداعى ىزعىنداي ۇرپاعىن قالاي قارعىسقا تاستاپ كەتە الادى؟ ونىڭ ۇستىنە، بۇل وسىنىڭ ءبارىن تەك ءوزى ءۇشىن عانا ىستەپ پە ەدى؟ مىنا ماۋباس قانداستارى بۇدان اياعان ب ا ق پەن ابىرويدى قىزىل يتكە جەم قىلعاندا، قارالاي ەسى شىققان ۇرەي جۇرەك بەيشارا جۇرتتى تاعى قانداي كەساپاتتارعا باستاماقشى؟ جەل ەتەك ۇرعاشىنىڭ ابىرويىنىڭ اشىلعانىنا وسىنشا تۇلىنىپ تۇتىپ جاتقان ەسەر ەلدىڭ ەرتەڭ بىر-بىرىمەن نە دەپ ۇستاسىپ كەتەتىنىن كىم ءبىلىپتى؟! جوق، باسقا تۇسكەن تاۋقىمەتتى اقىرىنا دەيىن كورىپ الادى. سوندا قارسى الدىندا قۇرۋلى جاتقان ءۇش قاقپاننىڭ قايسىسىنا پەيىل بولعانى ءجون. الدىڭعى ەكەۋىنە جولامايدى. ءويتىپ، تىرىلەي ءولىپ جۇرە المايدى. ەندەشە، ءۇشىنشىسى... تاقتان، داۋلەتتەن، جاننان باز كەشتىرەتىن ءۇش سەرىپپەلى بولات قاقپان. ونى باسۋعا اۋەلى تاۋەكەلى تۇرا ما؟ تاۋەكەلى تۇرسا، تىرسەگى شىداي ما؟ ءۇش سەرىپپە بىردەي قاپپاي-اق، بىر-ەكەۋى قارش ەتىپ قارماپ العاندا، قاقسال سۇيەك ومىرىلىپ كەتىپ جۇرمەس پە ەكەن؟ نە دە بولسا، نار تاۋەكەل... ول ءۇشىن ءبىراق پاتشانىڭ ەلشىسىمەن سويلەسىپ، سارتايلاقتان سىر تارتىپ كورۋ كەرەك ەمەس پە؟ سول ءبىر اش ىشەكتەي نەمەگە ءتۇتىن-تۇتىن قۇرىم كۇركەدەن شىقپاي نە كورىندى ەكەن دەسەيشى؟ ەلشى دە ءبىر ماۋباس نەمە... سوڭىنا ەرتىپ كەلگەن قۋ سيراقتارىن اۋىل-ۇيدەن تىيىپ ۇستاماس پا! قايدان تىيىپ ۇستاسىن! قايتا وعان كەرەگى دە، ولاردىڭ سول ءجۇرىپ-تۇرعانى، ەستىپ-بىلگەنى ەمەس پە... ەندەشە، مىنە، ەستىپ-بىلىپ قارق بولدى! ال، جارايدى، ول نەمە ادال-اق بولسىن! قىزى بار ۇيگە كىم سۇيكەنبەيدى، ءاۋىل-ۇيدىڭ ۇرى تازىلارى-اق قاراپ جۇرمەي قارا جاقسىن! سوندا قىزىل ۇيىكتىڭ باسىنداعى انت وشاققا باسىنداعى ءتاجىن تاستاسىن، استىنداعى اتىن ۇستاسىن، ال الگىندەي بۇكىل رۋلى جۇرتتىڭ تىلەگى ءبىر ءوزىنىڭ ۇستىندەگى الا بوتەن اياۋلى پەرزەنتتى قايدان تابادى؟ بوكەنباي ول ساناتقا كىرمەدى. ەسەت ول ساناتقا كىرمەدى. مۇنىڭ ءوز تۇقىمى ول ساناتقا كىرمەدى. سوندا كىم؟ الگىلەردەن كەم بولماسىن دەيدى؟ ونداي كىم بار ەدى؟
ءابىلقايىر ءمۇدىرىپ قالدى. ەسىنە ەشتەڭە تۇسپەدى. بۇنىڭ توڭىرەگىنە تەك ءوز تۇقىمى عانا ەمەس، قايىن جۇرتى، ناعاشى جۇرتى، بۇكىل ءزاۋزاتى تۇگەل جاتادى. سوندا بۇنىڭ ءوزى دە، ەلى دە جانىنداي جاقسى كورەتىن تاعى كىمى بار؟
ە... ە... سول، سول عوي! ول قىرسىقتاردىڭ تۇسپالداپ وتىرعانى سونىڭ ءدال ءوزى. بۇعان دا، ەل-جۇرتقا دا اياۋلى. اياۋلى بولعاندا قانداي؟ بۇل توڭىرەكتە، ءتىپتى، بۇل بىلەتىن جەردە ودان اياۋلى، ودان ءقادىرلى كىم بولۋشى ەدى؟ قوي، قوي، بۇلاردان سۇمدىق ارتىلعان با؟
ءبىرازدان بەرى مىناۋ ءوز توڭىرەگىندەگى يتىرقىلجىڭمەن ابدەن باسى قاتىپ، وتكەن-كەتكەندى كوپ ەسىنە الا بەرمەيتىن بولعان ءابىلقايىردىڭ جادىنا تاعى دا سول ۇمىت بولا جازداعان الىس وقيعالار ورالدى.
اپىراي، ءا! بۇل تاعدىرعا ءسوز جوق ەكەن عوي. باياعىدان بەرى ەكى ورتادا تالاي جۇيرىكتى بولدىرتىپ، تالاي سۇڭعىلانى جاڭىلتىپ، تالاي پاتشا مەن تالاي حاننىڭ قۇلاعىن تالاي ماملەگەردىڭ تاڭدايىن جاۋىر قىلعان مىنا ماسەلە كۇندەردىڭ كۇنىندە بەسىكتەن بەلى ەندى شىققان تاپ سونىڭ تاعدىرىنا كەپ كيلىگەدى عوي دەپ كىم ويلاعان؟! دۇنيە جاراتىلىپ، سۋ اققالى ءيتى قىرىن جۇگىرىپ، ماڭدايى ءبىر اشىلماي قويعان كەم تالاي حالىقتىڭ ەجەلدەن تارتىپ كەلە جاتقان تاۋقىمەتى، بۇگىن دە بەلشەسىنەن كەشىپ وتىرعان باتپان-باتپان بەينەتى مەن ازابى، ەرتەڭگە دەگەن ەسەك دامەسى ءبارى-بارى جيىلىپ كەپ تاپ سونىڭ قىلقانداي موينىنا قىلىشتىڭ جۇزىندەي قىلپىلداي ءتونىپ تۇرىپ الادى دەگەن ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرىپ پە ەدى؟! پالەن ۋاقىتتان بەرى ەكى جاقتىڭ دا جەر تۇبىندەگى كورمەي ءبىلىپ وتىراتىن كوسەمدەرى قانشا ولشەپ-پىشىپ، اۋىزىمەن وراق ورعان شەشەندەرى قانشا جاقتارىن ساۋىپ، ءپاتۋاسىن تابا الماعان قىرسىڭ ءتۇيىن تاپ سول اكە-شەشەسىنىڭ جىلى باۋىرىندا قاننەن-قاپەرسىز ماجىرا بوپ ۇيقى سوعىپ جاتقان بەيكۇنا ءسابيدىڭ كەڭىردەگىنە كەپ، كەپتەتىلە تۇرىپ الادى دەگەن وي كىمنىڭ باسىنا كەلىپتى؟!
سونى ويلاعاندا تۇلا بويى ءدىر ەتە قالدى. ونسىز دا ول تۇقىمنىڭ الدىندا بۇل از قارىزدار ەمەس ەدى. قىرشاڭقى جۇرتتىڭ ورتاسىندا قيقالاڭ عۇمىر كەشكەن بۇل ونىڭ تۇقىمىنىڭ بىلىگىنە از جۇگىنىپ، بىلەگىنە از سۇيەنبەپ ەدى. سولارىنىڭ قارىمتاسىن ءبىر قايتارسام، وسى بالالارىنىڭ تۇسىندا قايتارعان شىعارمىن دەۋشى ەدى. ەندى، مىنە، سول تام-تۇم جاقسىلىعى قارلى قاراتاۋ قياناتقا اينالماقشى. دۇنيەدە ءبىر كىسى بۇعان قارىزدار بوپ وتسە، سول ءبىر باياعىدا و دۇنيەلىك بوپ كەتە جازداعان شيكى وكپە شارانا قارىزدار بوپ وتەتىن شىعار دەپ ويلايتىن. قۇداي بۇعان ونى دا كوپ كورىپتى. مىناۋ ەكىتالاي شارۋانىڭ ارتى ناسىرعا شاۋىپ جۇرمەي، جاقسىلىعىمەن بىتسە، وعان تەك بۇل عانا ەمەس، ءيسى قازاق تۇگەل قارىزدار قالماقشى.
ورازالارىن اشپاي جاتىپ، وپىر-توپىر كىرىپ شىققان وتىزدىڭ مەڭزەگەنى باسقا ەشكىم دە ەمەس، تاپ سول. باياعى ءبىر وقيعا ولاردىڭ دا ەسىندە. ءابىلقايىردىڭ ءبىر كىسىگە جانى قاتتى قينالاتىن بولسا، تاپ سوعان قاتتى قينالاتىنىن ولار دا جاقسى بىلەدى. سوندىقتان دا مۇنى جاندى جەرىنەن قاۋىپ وتىر. اق-قاراسى انىق ەمەس مىنا داۋدىڭ تۇسىندا انتقا ونى ۇستاپ، بىرەۋدىڭ كوزىنىڭ قاراشىعىنداي جالعىز ۇلىنىڭ باسىن قاتەرگە تىكسە، ءابىلقايىر ەرتەڭ ەلدىڭ كوزىنە نە بەتىمەن كورىنە الماق؟ سونى ءبىلىپ ادەيى قيناپ وتىر. بۇنى ەرتەڭگى كول-كوسىر ب ا ق پەن دارەجەدەن عانا ەمەس، كەشەگى از-مۇز ابىرويىنان دا ايىرماقشى. حالىقتىڭ كوكىرەگىنەن ءبىر كەزدەگى باتىر ءابىلقايىردىڭ، اقىلدى ءابىلقايىردىڭ، ءادىل ءابىلقايىردىڭ اتىن قاعىندى تيگەن قارا تۇينەمەدەي ءبىرجولاتا سىلىپ تاستاماقشى. بۇعان كوڭىلىن كۇپتى قىلاتىن ەرتەڭدى عانا ەمەس، كوڭىلىنە مەدەۋ تۇتىپ، اۋىق-اۋىق شۇكىرشىلىك قىپ قوياتىن كەشەگىنى دە قيعىلارى كەلمەيدى. جوق، ول وقيعا مۇنىڭ قوس شىراعى ابدەن ءوشىپ، قارا كورگە تۇسكەنشە، كوكىرەگىندە سايراپ جاتا بەرمەكشى.
باياعى سول الاي-دۇلەيدىڭ تۇسىندا ءابىلقايىر باستاعان اۋىر قول جىرا-جىقپىلى اي قۇشاق قاۋىپ قۇشاقتاسا جىعىلعان قازاق پەن جوڭعاردىڭ ولىگىنە تولى قاراتاۋدى شىرق اينالىپ شىقتى. اۋەلى كوسەگەنىڭ كوك جونىنان كوتەرىلە بەرە بۇلاردان ءبولىنىپ، الدى-ارتىنا قاراماي سالدىرتا جونەلگەن تايلاننىڭ كوز ۇشىندا بۇلاڭىتىپ بارا جاتقان قاراسىنا ىلەسىپ ءبىراز شاپقىلاستى. ءبىراق، كوكىرەگىن قاسىرەت قۇرساعان قايسار باتىردىڭ ءبارىبىر كوڭىلىنە العان نارسەسىن ورىنداپ شىقپاي، قايتا ورالماسىن بىلگەن ءابىلقايىر اتتىڭ باسىن قۇبىلاعا بۇردى.
قايدا بارسا دا — ويران بولعان وشاق، ورتاعا تۇسكەن شاڭىراق. قايدا بارسا دا — ۇلىپ قالعان يت پەن ءۇيىلىپ قالعان ەلىك. اسۋ-اسۋ، ۇرىمتال توسقاۋىل تۇستاردىڭ بارىندە دە جاستىقتارىن مول قارماپ، جەر قاۋىپ جاتقان قازاق قولدارى. تەڭكيە قۇلاعان اتتاردىڭ قارا سانىنان ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ تالاي رۋىنىڭ تاڭباسى كوزگە ۇرادى. تالاي جەردە ءابىلقايىردىڭ ارتىنداعى قالىڭ قول تالاي جورىقتا ۇزەڭگى سوعىسىپ، بىرگە شايقاسقان كوز تانىس سۇلەيلەرىن كورىپ، ىشتەي ەگىلىپ كەلەدى. ەڭ بولماسا، قارا جەردىڭ استىنا بەتتەرىن جاسىرىپ، ءبىر ۋىس توپىراق تاستاۋعا مۇرشالارى بولماي سۋىت جوڭكىلىپ كەلەدى.
سونىڭ ءبارىن كورە-كورە ابدەن قاندارىنا قارايىپ كەلە جاتقان ىزالى قول جاقپار-جاقپار شوقىلاردىڭ قورشاۋىنان قۇتىلىپ، كۇنگەيگە دە ىلىكتى. جۇرت اتتارىن تەبىنىستى. انشەيىندە داليىپ جاتار كەڭ جازىق بۇگىن ءبىر ءتۇرلى مۇنارعا كومىلىپ كىرەۋكە شالىپ تۇر. جەر تۇبىنەن كوزگە ىلىگەتىن قوجا احمەت كۇمبەزى دە عايىپ بوپ كەتكەندەي. ەڭكىلدەي شاپقان ەرەۋىل قول جان-جاققا كوز تاستاپ، جاۋ اسكەرىنىڭ قايدا بەكىنىپ، قازاق قولدارىنىڭ قايدا قورعانىس قۇرىپ جاتقانىن بىلە الماي كەلەدى. كەنەت كوز ۇشىنان ءبىر ۇيدەك-تۇيدەك قارايعان كورىندى. ول بۇلارعا بەتتەمەي كولدەنەڭدەي جىلجىپ بارا جاتقان ءتارىزدى. ونسىز دا اق تەر، كوك تەر الامان ودان سايىن ولەرمەندەنە الگى ءبىر قالىڭ شوعىرعا قاپتالداي شاپتى. قالىڭ شوعىردىڭ ۇلى نوبايى ەندى ايقىندالايىن دەدى. ءبىر ءتۇرلى سارى الا، قىزىل الا. ورتاداعى قىزىلدى-جاسىل كەرۋەن دە، جان-جاعىنداعىسى نايزاسىن كوككە بىلەگەن اۋىر اسكەر بولىپ شىقتى.
كوزدەرىنە قان تولىپ كەلە جاتقان اۋىر اسكەر الدارىنان جاۋ تاپ بولىپ، الاقايلاي قۋانىپ، قيقۋلاپ دۇرسە قويا بەردى. سارت تا سۇرت شايقاس باستالدى دا كەتتى. اق سەمسەر، كوك نايزانىڭ تىلەگەندەرى دە وسى ەدى. امان قالۋدىڭ جاعدايىن اتىمەن ۇمىتىپ، ەكىلەنە سوعىسقان ەكى جاق ءبىرىن-بىرى ءىز-تۇزسىز قۇرتپاي تىناتىن تۇرلەرى كورىنبەيدى. قۇلاتقان سايىن قۇنىعا، ولتىرگەن سايىن وشىگە تۇسكەن اۋسار جەلىك قاپەلىمدە باسىلار ەمەس. قازاق جاعى ءتىپتى كىمىنىڭ وققا ۇشىپ، كىمىنىڭ توپقا ءتۇسىپ جاتقانىنا دا قاراعان جوق. سوقىر ىزا ولارعا ءبارىبىر ەشتەڭەنى كورسەتە قويماس ەدى.
قالىڭ ويناي بارا جاتقان ءسانقوي كۇيەۋدىڭ سالتاناتتى شەرۋىندەي ماڭعازدانا باسقان جوڭعار قولى ماناعى اجار-كوركىنەن تۇگەل ايىرىلىپ، بەسىن اۋا قوزى جامىراتقان قويلى اۋىلداي بىتىسىپ كەتتى. ويلاماعان جەردەن قاپتالدان تيگەن قالىڭ جاۋعا، قاپەلىمدە، ايلا تابا الماي قالسا كەرەك، بىقپىرت تيگەندەي جايراپ قالىپتى. ەندى جان دارمەن جۇك ارتقان تۇيەلەردى قاز-قاتار شوگەرىپ تاستاپ، بەكىنىپ جاتىپ الدى. قارا اتاندار مەن قارا نارلاردى بىق-بىق باقىرتىپ گۇرس-گۇرس مىلتىق اتا باستادى. ەت قىزۋىمەن انتالاي شاپقان قازاقتار تەڭ-تەڭ جۇكتەردىڭ تاساسىنان سارى ماساداي جاۋىپ كەتكەن ساداق وعىنان باۋداي ءتۇسىپ جاتىر.
ءابىلقايىر جەلكەسىن قاسىپ تۇرىپ قالدى. مىناۋ ويران كولگىر ويسىل قارالارعا نە ايلا ىستەگەنى ءجون! جاندارىن اياماسا دا، مالدى ايايتىن قازاقتارعا تۇيەلەردى كوزدەپ، كوزدەگەندە دە كوزدەن كوزدەپ، وق جاۋدىرۋعا پارمەن قىلدى. كوزدەرى اعىپ تۇسكەن تالاي تۇيە ماتاۋلى ەكەندەرىنە قاراماي ورنىنان اتىپ تۇرماق بولىپ، باقىرىپ-شاقىرىپ تۋلاپ جاتىر. تالايى جان-جاعىنا اق جىن اتىپ ارپالىسىپ كەتتى. تۇيەلەردى قالقالاي شايقاس سالعىلارى كەلگەن جوڭعارلار بۇيدامەن الىسىپ، باستارىمەن قايعى بولدى. ولار جاقتان توپەپ تۇرعان قارا ءنوپىر وق تا سيرەيىن دەدى. سونى پايدالانعان قازاقتار تۇيەلى بەكىنىستى تۋ سىرتتارىنان اينالىپ ءوتىپ، قىلىشتاسا، نايزالاسا جونەلدى. بۇنى كورىپ بەرگى بەتتەگى قازاقتار دا لاپ قويدى. جاندارى مۇرىندارىنىڭ ۇشىنا كەلگەن جيىرما شاقتى جوڭعار تۇيەگە تەڭدەۋلى كەبەجەلەردەن سىقيتىپ وراعان بىردەڭەلەردى قولدارىنا الىپ اپ، قۇيعىتىپ قاشا جونەلدى. قاشقاندا دا كەرى قاراي قاشتى. ءابىلقايىر شايقاس باسىنا بوكەنباي، ەسەت، باتىرلاردى تاستاپ، ءوزى قاسىنا ەلۋ شاقتى جىگىت ەرتىپ الگى جيىرمانىڭ سوڭىنان سالدى. جوڭعارلاردىڭ تاقىمىنداعى ەن قازاقتىڭ قاراڭ مالىنان تاڭداپ مىنگەن سايگۇلىكتەر بۇلاردىڭ پالەن كۇننەن بەرگى بورباي سوزدى اتتارىنا جەتكىزە قويار ەمەس. بۇلار ەندى قورامساققا قولدى مول سالىپ، اتتان كوزدەي باستادى. تالاي جۇيرىك مۇرتتاي ۇشتى. دومالاپ تۇسكەن جوڭعارلاردىڭ ءبىرقاتارى اتىپ تۇرىپ، جاياۋ جۇگىرىپ بارادى. قولدارىنداعى تۇيىنشەكتەرىن ءبارىبىر تاستار ەمەس. بۇلار قۋىپ كەلەدى، ءبىراق قايران قالىپ كەلەدى. نە دە بولسا، قولدارىنداعى بۋىنشاقتاردى اتقان جوق. اتتارىنان ايىرىلعان بىر-ەكى جانىقاس جوڭعار الگى تۇيىنشەكتەرىن اناداي جەردەگى كۇنگەي جاقتاعى الدەبىر قارلى تاۋلاردان باس الىپ، اق ايراندانا ساپىرىلىسا جونەلگەن كوكتەمگى كوك دۇلەي دارياعا لاقتىردى. ءابىلقايىرعا ءقازىر داريادان الدەنە گۇرس ەتە قالاتىنداي كورىندى. باياعىدا جاسىراق كەزىندە ويراتتاردا تۇتقىندا بولىپ كەلگەن كاريالار ايتاتىن ەدى. ولار جيىن-تويلارىنىڭ ارتىندا بالا قۇساپ وراپ العان تۇيىنشەكتەرىن وتقا لاقتىراتىن كورىنەدى، سوندا كۇللى دۇنيە توبەڭە تاۋ قۇلاعانداي گۇرسىلدەپ قويا بەرەتىن كورىنەدى. ءبىراق، مىنا تۇيىنشەكتەرى ولاي بولماي شىقتى.
بۇل سوڭىنا تۇسكەن اق بوز اتتى قاشىپ قۇتىلۋدان كۇدەرىن ۇزسە كەرەك، ات-ماتىمەن دارياعا قاراي سالدى. بۇل دا ەمىنىپ قۋىپ كەلەدى. داريانىڭ جاعاسىنا جەتە بەرىپ، الگى اق بوز اتتى قالماق ارتىنا جالت بۇرىلىپ، قىلىش سەرمەپ قالىپ ەدى، بۇنىڭ وڭ يىعى سالدىراپ قويا بەرگەنى. يىعىن جۋىپ بارا جاتقان قىزىل قانعا قاراعان جوق، سول قولىمەن قايقى سەلەبەسىن سۋىرىپ الىپ، قارسى الدىندا قايقايا شاۋىپ بارا جاتقان اق بوز اتتىعا قاراي اتىپ جىبەردى. اق بوز اتتى جوڭعار شالقالاعان كۇيى ات-ماتىمەن جاردان دومالاپ جوڭكىلىپ جاتقان اق تۇتەككە كۇمپ بەردى. كوزىنە قان تولىپ كەلە جاتقان بۇنىڭ استىنداعى قارا كەر دە تىك جاردان ءبىر-اق سەكىردى. مۇزداي سۋ كەڭىردەگىنەن كەلسە دە، ۇزەڭگىدەن اياعىن سۋىرعان جوق. اتىنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيدى. قۇلا اتتىڭ جالىنداي كوپىرگەن سارى الا تولقىننىڭ ۇستىندە الشىسىنان ءتۇسىپ الشايىپ وتىر. الدەنە تاقىمىنان تارتىپ قۇردىم تۇبىنە باتىرىپ بارادى. كەنەت قالقىپ سۋ بەتىنە قايتا شىقتى. بەت-اۋزىن جۋىپ كەتكەن لاي سۋدى سۇرتۋگە مۇرشاسى بولماي، جان-جاعىنا كوز سالدى. قارسى الدىنان قارا كەردىڭ قالقيعان ەكى قۇلاعىن كورىپ كوڭىلى ورىنىنا ءتۇستى. اتى امان ەكەن. مالتىپ كەلەدى. اناداي جەردە اق بوز ات بوس ءجۇزىپ بارادى. ساۋىرىنداعى قابا ساقالدى، شۇناق قۇلاق جوڭعاردىڭ قايدا سىپىرىلىپ قالعانى بەلگىسىز. كەنەت قاپتالداسا جۇزگەن ەكى اتتىڭ ورتاسىندا قالقىپ كەلە جاتقان ءبىر تۇيىنشەككە كوزى ءتۇستى. ماناعى اق بوز اتتى جوڭعاردىڭ قولىنداعى تۇيىنشەك. قولىن سوزا قارماي الدى دا، قولتىعىنا قىسىپ، اتىنىڭ باسىن كولدەنەڭدەي كيلىككەن قىزىل مۇيىسكە قاراي بۇردى. بۇنىڭ دارياعا قويىپ كەتكەنىن كورگەن تورت-بەس اتتى الدىنان جولىقتى. قارا كەر جانۋار سازداق جاعاعا شاتقاياقتاي تىرمىسىپ ازەر شىقتى. جاعادا تۇرعان تورت-بەس اتتى سەكىرىپ ءتۇسىپ، بۇنى كوتەرىپ الىستى. وڭ قولى سالبىراپ قالعان حان قولتىعىنداعى بۋىنشاقتى قاسىنداعىلارعا ۇستاتا بەردى. سول-اق ەكەن جاس نارەستەنىڭ شىرىلداعان داۋىسى شىقتى. وپىر-توپىر ۇرت قيمىلدان شوشىپ قالعان بالا ەسىن جينادى ما، الدە بۇرق-سارق دارياعا مالشىنىپ ءجۇرىپ، ءابىلقايىردىڭ قۇلاعى ءبىتىپ قالىپ ەندى اشىلىپ تۇر ما، مىنا دىبىستى مانادان بەرى ءبىرىنشى ەستىپ تۇر.
— ويباي، مىناۋ بالا ەكەن عوي!
— الدا، ءمۇساپىر-اي!
— ءولىم اۋزىنان قالدى-اۋ!
سەرىكتەرى تۇيىنشەكتى شەشىپ، جوندەپ سۋ وتە قويماعان بالانى قويىندارىنا تىقتى. حان قۇرعاق اتقا اۋىسىپ ءمىنىپ، شايقاس بولىپ جاتقان جاققا قاراي سالدى. مايدان ورىنى جايراپ جاتقان ولىك پەن شاشىلىپ قالعان دۇنيەگە تولىپ كەتىپتى. تىزدەۋلى تۇيەلەر تىزدەۋىن اعىتقان سوڭ الدى-ارتىنا قاراماي بەت-بەتىنە بەزىپ بارادى. كەرۋەندە كوزىنەن ءتىزىپ ايداپ بارا جاتقان قازاق تۇتقىندارى دا بار ەكەن، قانداستارىنىڭ اياعىن قۇشىپ شۇرقىراسىپ جاتىر. تۇركىستاندى الدەقاشان جاۋ الىپتى. جوڭعارلار وسىلاي ولجا ارتىپ، كۇنىنە ون سان كەرۋەندى ەلدەرىنە جونەلتىپ جاتىر دەيدى. كەشەگى كەرۋەنمەن جۇزدەگەن تۇلىمدىنى شۋلاتىپ ايداپ ءوتىپتى. قازاقتىڭ قىز-قاتىنىنىڭ شىرايلىلارىن شىرىلداتىپ كۇڭدىككە الىپ كەتىپتى. بۇگىنگى كەرۋەندەگىلەر تۇركىستان، ساۋران، قارناق، يقانداعى ون قولىنان ونەر تامعان شەبەرلەر ەكەن. قاراتاۋدىڭ ەكى بەتىن جايلاعان قازاق اۋىلدارىنىڭ تالاي داۋلەتىن باستىرا ارتقان بۇل شەرۋدىڭ قاق ورتاسىنا دا ەكى-ەكىدەن كەبەجە تەڭدەگەن ون تۇيە كەلە جاتقان-دى. ول ويراتتار شاپقان ىرگەلى اۋىلداردان الىنعان ءبىر-بىر تۇياق ەدى. قازاقتاردىڭ ەڭ اتاقتى بيلەرى مەن باتىرلارىنىڭ قولعا تۇسكەن ءبىر-بىر نارەستەسى ەرتەڭ جوڭعاردىڭ قولىنداعى مىقتى قارۋعا اينالارى ءسوزسىز. سول ءبىر كۇشپەن الىنعان اماناتتاردى پايدالانىپ، ەرتەڭ قونتايشى قازاقتاردىڭ اۋىزى دۋالىلارىن ءوز جاعىنا شىعارماق بوپ ساۋدالاسىپ باعارى انىق. سوندىقتان دا ولار جاڭا قالعان كەرۋەنگە قاراماي، الگى جيىرما تۇيىنشەكتى كەرى قاراي الىپ قاشتى. ەندى، مىنە، سول سابيلەردىڭ كوبى الگى ءبىر الىس-جۇلىستىڭ ۇستىندە ءشايىت كەتتى. ال، الگىندە حان قولتىعىندا كەلگەن كىشكەنە تۇيىنشەك جەر-كوككە سىيماي بۇلقىنىپ جاتىر. جۇدىرىعىن ءتۇيىپ اپ، قىپ-قىزىل بوپ جىلاعان قارا شۇناق بالاعا حاننىڭ كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى. اپىراۋ، مىناۋ تايلاننىڭ بالاسى عوي. تۇياق قوي...
ءابىلقايىر كىشكەنە تۇيىنشەككە قايتا ۇمتىلدى. و، توبا! انشەيىندە مىقتى كىسىنىڭ بويىن سول ارادا ءبىر بۋساڭدىق جەڭىپ، قۇيتاقانداي جىپ-جىلى تۇيىنشەكتى ومىراۋىنا قىسا ءتۇسىپتى. تۇياق! كىندىگىن ءوزى كەسىپ، اتىن وزدەرى قويعان. سول كۇنگى ءماتىنىڭ قۋانىشى دا كوز الدىندا. كۇنى كەشە كوسەگەنىڭ كوك جونىنا شىعار جەردە بەتىن وزدەرى جاسىرىپ كەتكەن جارىقتىق ەكى تۇياعىنىڭ دا جەر باسىپ ءتىرى جۇرگەنىن بىلسە، و دۇنيەدە دە مۇڭسىز جاتاتىن شىعار. قايران ماتەكەڭ بۇل تۋعاندا جۇرەگى قالاي جارىلىپ ەدى. انشەيىندە لەكىلدەپ كوپ سويلەۋدى بىلمەيتىن سىنشىل قاريا وسى تۋعاسىن قاباعى اشىلىپ، كىم-كىممەن دە جارقىلداي امانداسىپ، جالپىلداي قالاتىندى شىعارىپ ەدى. ەلدەن شەتتەپ كەتكەن جالعىز ءۇيلى بۇيىعى مىنەزىن تاستاپ، توي-دۋماندارعا باراتىن بولعان. جومارتتىڭ اۋىلىنداعى ءبىر جيىندا ارتىق داۋلەتكە كوكىرەگى ازىپ، استامسىپ سويلەگەن ءبىر اۋلەكىنىڭ ماتىگە ءتوردى قيماي:
— اپىراي، جەر تىرمالاپ، ىندىگەش باققان مىنا جامان جاتاقتىڭ توي نە تەڭى ەكەن، كىممىن دەپ، قاي قالىڭ اعايىنىن، قاي مول شاشۋىن بۇلداپ كەلەدى ەكەن! — دەگەنىن ەستىگەندە كارى بي ايتىپتى دەگەن ءبىر ءسوز ءيسى الاشقا تۇگەل تاراپ كەتىپ ەدى.
— جارلىعىمدى سۇراساڭ، جالعىز قارا بۋرامەن ەلدەن ءبولىنىپ كوشكەنىم راس، مىرزالىعىمدى سۇراساڭ، سول جالعىز بۋرامدى سۇراعان مۇساپىرگە ءتۇسىپ بەرىپ، كۇركەم جۇرتتا قالعانى راس، ەرلىگىمدى سۇراساڭ، تاۋكە حاندى جاۋ قاماعاندا تۋىن ۇستاپ، قاپيادا تۋىم جىعىلىپ، جاۋ قولىنا تۇسكەنىم راس، بيلىگىمدى سۇراساڭ، سول جاۋدى قىزىل تىلىممەن بالقىتىپ، ولىمنەن قۇتىلعانىم راس، بارلىعىمدى سۇراساڭ، تىستەلەپ باققان جالعىزدىڭ سوڭىنا قارا ەرىپ، جىلقىسى جايسا بەلگە، جاپسا كولگە سىيماس سادىر جومارتپەن قۇدا بولعانىم راس، بار مالىم ءبىر بۋرا بولعاندا جارلىق بۇدان ءوتىپ نە بولسىن، سول بۋرانى مۇساپىرگە ءتۇسىپ بەرىپ جۇرتتا قالعانىمدا، مىرزالىق بۇدان ءوتىپ نە بولسىن، تۋ ۇستاپ جاۋعا شاپتىم، باتىرلىق بۇدان ءوتىپ نە بولسىن، قىزىل ءتىلدىڭ جۇيرىكتىگىنەن اجالدان قۇتىلدىم، بيلىك بۇدان ءوتىپ نە بولسىن، جالعىز بالاما قاراتاۋدىڭ تەرىسىن ءبىر ءوزى مالعا تولتىرعان جومارتتىڭ جالعىز قىزىن اپ بەردىم، بايلىق بۇدان ءوتىپ نە بولسىن، قارشاداي ۇلىم قارقاراداي وتاۋ تىگىپ، تورسىق شەكە نەمەرە ءسۇيدىم، بارلىق بۇدان ءوتىپ نە بولسىن، ءوزىم باتىر، ءوزىم باي، ءوزىم بي دە، ءوزىم بار، مەن بۇل تويعا نە بەتىممەن كەلمەيمىن، قوتانىڭ تولىپ، قويىرتپاعىڭ مولايعاندا بۇتقا تولىپ وتىرعان جامان قويشى مەن تۇرعاندا ساعان ءتور قايدا! — دەپتى ماتەكەڭ.
ايدالادا باسىر بوپ جالعىز ءۇي قالعان كارى ءبيدىڭ اۋىزىن استام اشىرىپ، ەڭسەسىن تىكتەتكەن وسى ءبىر قىزىلشارا شارانا-تۇعىن. و دا، مىنە، ەندى بولماعاندا، شەشەسى قۇساپ جاۋعا قولدى بوپ كەتە جازداپتى. بۇگىن قۇدايدىڭ وسىناۋ ۇلى شوعىرعا تاپ قىلعانىنا مىڭ شۇكىر! ءيسى قازاقتىڭ ابىرويىن ارقالاسىپ كەلە جاتقان ايتۋلى تۇقىمنىڭ مىنا تۇياعىنىڭ امان قالعانىنا مىڭ شۇكىر!
سودان ءابىلقايىرعا ەرگەن قالىڭ قول الدەقاشان جاۋ الىپ قويعان تۇركىستانعا بەتتەي الماي، ساۋراندى ءبىر اينالعاندا ءۇي اينالىپ شىرعالاڭعا تۇسكەن كىشى ءجۇز اۋىلدارىنىڭ باس-اياعىن جيناپ حيۋا اۋعان... اتا-انادان ءتىرى ايىرىلعان كىشكەنە تۇياق حان كوشىندە كەتە بارعان. اي ءوتتى. تايلان مەن ءپايتشايىمنان حابار شىقپادى. جىل ءوتتى. تايلان مەن ءپاتشايىمنان حابار شىقپادى. ەكى جىل ءوتتى — كىشكەنە تۇياقتىڭ اكە-شەشەسىنىڭ تىرىلىگىنەن ەش بەلگى ۇشىراسپادى. ءسۇيتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى بوكەنبايدىڭ كوشىنە قاپتالدان ءبىر بەيتانىس ايەل مەن ءبىر بەيتانىس ەركەك كەپ قوسىلدى. مىنانداي الماعايىپ زاماندا تالايدى باستان كەشكەن قازاق كوشى ايدالادا جالعىز اتقا كەزەك ءمىنىپ كەلە جاتقان ايەل مەن ەركەككە ەش تاڭدانعان جوق. قاشان قاستارىنا كەپ ءجون سۇراسقاندا بارىپ، ۇلان-اسىر ۇلى دۋرمەك گۋ ەتە قالدى.
— اۋ، مىناۋ تايلان عوي.
— قاسىنداعى ءپاتشايىم با...
— جوق، ول ەمەس...
— الدا جازعان-اي، ءتىرى ەكەن عوي...
كۇنگەيدەن تەرىسكە قاراي شەرۋ تارتقان ۇزىنشۇباق كوش كىلت كىدىرىپ، تايلى-تاياعىمەن تايلان باتىرعا جىلاپ كورىستى. ەكى جىلدان بەرى ەل قاراسىن كورمەي جات بوپ كەتكەن تايلان ءبىر ءتۇرلى كەڭىرەيىپ، يلىكپەي تۇر. قوس سامايى قۋداي بوپ اعارىپ، قوباعان مۇرىنىنىڭ ۇستىنەن شانشىلىپ، ءبىر سىزىق ءاجىم ءتۇسىپتى. ءجۇرىس-تۇرىسى دەلسال. كوزقاراسى سۋىق. قاۋمالاعان قارىنداس: «الدا، اسىلىم-اي، ازاماتىم-اي!» — دەپ يىرىلگەن حالىق كۇنى كەشە الدارىنا ۇستاپ، توبەلەرىنە كوتەرگەن ازاماتتارىنىڭ ءبۇيتىپ تاسباۋىرلانىپ، تاپجىلماي تۇرعاندارىنا ەش تاڭىرقاعان جوق.
— ءقايتسىن، كورمەگەن قاسىرەتى بار ما؟
— تاقسىرەت دەگەن وسى عوي، كۇللى دۇنيەدەن كوڭىلىڭدى قالدىرادى عوي!
— ايتپاقشى، ودان ءسۇيىنشى سۇرامايسىڭدار ما؟
— ءيا، تۇياق ءتىرى!
سوندا عانا تايلاننىڭ تاس كەسەكتەي كوك سۇر ءجۇزى قىبىرلاعانداي بولدى. ەكى جىلدان بەرى ءتىلى بايلانىپ قالعانداي ەشكىمگە ءتىس جارىپ كورمەگەن ۇندەمەس باتىر قينالا ەزۋ جيىردى.
— تۇياق ءتىرى مە؟ قايدا ءوزى؟
— ءتىرى. بالاڭ ءقازىر ءابىلقايىر حاننىڭ قولىندا.
تايلان مىنانى ەستىگەندە كوزىن جۇمىپ، تەڭسەلىپ تۇرىپ قالدى. نە ىستەر، نە دەرىن بىلمەي جاپا-تارماعاي جالپىلداسىپ جاتقان اعايىنعا جالتاق-جالتاق قاراي بەردى. قاسىنداعى بەيتانىس ايەل دە الگى حاباردى ەستىگەندە كوزى دىمدانىپ، باتىردىڭ جۇزىنە جاۋتاڭدادى. تايلان سول ارادا ات اۋدارىپ ءمىنىپ، حاننىڭ اۋىلىنا تارتتى. حان ورداعا ەڭكەيىپ كىرگەن ەڭگەزەردەي باتىر قۇشاعىن جايا ۇمتىلعان قۇرداسىنىڭ يىعىنا باسىن تىعىپ تۇرىپ قالدى. كۇن ءيسى، تەر ءيسى اڭقىعان قىلشىق-قىلشىق بەتى ءابىلقايىردىڭ جاعىن وتتاي كۇيدىرىپ بارادى. بوپاي بايبىشە كوتەرىپ اكەلگەن، كەكىلى جالپىلداعان ەكى جاستان جاڭا اسىپ بارا جاتقان قارا بالانى «كەلە عوي» دەپ شاقىرمادى. ەبىل-سەبىل ءۇستى-باسىمنان قورقا ما دەپ، اۋىق-اۋىق كوز قيىعىن تاستاپ قويادى. حان مەن حانىمنىڭ ورتاسىندا وتىرعان قارا بالا: «مىنا ءبىر بەيتانىس ەركەك قايدان كەلدى»، — دەگەندەي كوز الماي قاراپ قاپتى.
سودان تايلان حان وردادا ءبىر ايداي جاتتى. كەكىلى جالپىلداعان قارا بالانىڭ دا وعان بويى ۇيرەنەيىن دەدى. شاقىرسا بارىپ، تىزەسىنە وتىرىپ الادى. باتىر بالاسىن تۇندە قوينىنا الىپ جاتاتىندى شىعاردى. ەندى ەكى جەتىم بىر-بىرىنەن ءبىر ەلى اجىرامايتىنداي كۇيگە جەتتى. حان دوسىنان سوسىن بارىپ جاعداي سۇرادى. سويتسە، تايلان باياعى كوسەگەنىڭ كوك جونىنان بۇلاردان ءبولىنىپ كەتكەسىن، جوڭعار ۇلىستارىن بەتكە الىپ، بەت الدى قۇلا دۇزگە لاعا بەرىپتى. كۇندىز قالتارىستا جاتىپ، تۇندە قاراڭعىنى جامىلىپ جورتا بەرىپتى. نە ىستەپ، نە قويماق ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. ءتورت جاعىن تۇگەل قورشاپ تۇرعان اسقار تاۋلارىنىڭ ءبارى قۇلاپ، اياق استىندا مىناۋ اڭىلجىعان ايدالادا جاڭعىز قالعان نەمە ايتەۋىر كوكىرەگىن بىردەڭەنىڭ جارىپ بارا جاتقانىن بىلەدى. سول قىجىلدىڭ ءبىر توتەن قيمىلسىز باسىلماسىن بىلەدى. انادا ءوزى توپىراق سالىپ كەتكەن ءشايىت اكەنىڭ، ءقازىر مىنا جەردىڭ ۇستىندە بار-جوقتارى بەلگىسىز پۇشايمان جارى مەن ءتىرى جەتىم ۇلىنىڭ كەگىن ءقايتىپ قايىرارىن بىلمەيدى. جوڭعار ۇلىستارىنا كەرۋەن شۇبىرىپ جاتاتىن ۇلى جولدىڭ بويىنداعى ءبىر جاقپار قۇز قاپىنى تورىپ ەكى جىل جاتادى. ارلى-بەرلى وتكەن تالاي جوڭعار كەرۋەنىن دۇرلىكتىردى — ءوشى قايتپادى. تالاي-تالاي جوڭعار قولىنا قاپيادا ءتيىسىپ قانعا بوكتىرىپ كەتتى — ءوشى قايتپادى. نە دە بولسا، مىناۋ جارىق جالعاندا تىنىش جۇرگىسى كەلمەدى. ەكى جىل تاۋ تاعى بوپ كەتكەن تەنتىرەندى قارا ىزدەمەدى. جوڭعاردىڭ نە مارقاسقا باتىرلارىنىڭ قاپىسىن تاۋىپ قانىن ءىشتى، ءبىراق ءىشى-باۋىرىن ورتتەي جالاپ بارا جاتقان ىزا ءبارىبىر قايتپادى. اقار-شاقار قۇز جارتاستاردىڭ اراسىنان الەم-جالەم بوپ بۇل شىعا كەلگەندە جۇرت جىن كورگەندەي قاشاتىن بولدى. تاستى توسەك قىپ، تاعىنى تاماق قىپ سول بەتىمەن جۇرە بەرەر ءتۇرى بار ەكەن، ءبىر كۇنى ەلسىز بۇلاقتىڭ باسىنا كەپ اتىن سۋارىپ، ءوزى ءشولىن قاندىرىپ قۇز اراسىنا قايتا ءسىڭىپ بارا جاتقاندا ءبىر كەۋ-كەۋلەسكەن بەس-التى اتتىنى كوزى شالىپتى. اتىنان ءتۇسىپ، ءبىر جاقپار تاستىڭ تاساسىنا تىعىلىپ، الگى بەيساۋات جولاۋشىلاردىڭ ءوتىپ كەتكەنىن توسىپتى. ول بۇل كەزدە كەز كەلگەن جۇرگىنشىنى ۇركىتپەي، ولاردىڭ دا اتتارىنىڭ الشاڭ باسىنا قاراپ، مەنمەنسىنگەن سۇلەيلەرىنە عانا تيىسەتىن بولعان-دى. الگىندە عانا بۇتقا تولىپ كەلە جاتقان سابازداردى ءبورى تيگەندەي بورلىكتىرىپ، تىم-تىراقاي ەتكەنىنەن ءبىر ءتۇرلى كەۋدەسىنىڭ باسىنا كەپتەلىپ تۇرعان ءزىل ءسال دە بولسا، جەڭىلەيگەندەي كورەتىن. مىناۋ التى اتتى وعان تاپ ونداي ايدىندى دۇشپان كورىنبەدى. ءقازىر ەلسىز تۇماعا ات سۋىتىپ جوندەرىنە كەتسىن دەپ، تىم-تىرس توسىپ جاتتى. التى اتتى قاننەن-قاپەرسىز قاۋقىلداسا جاقىنداپ، وڭاشا بۇلاقتىڭ باسىنا كەلگەسىن اتتارىنان ءتۇستى. قول-اياعىن شاندىپ ماتاپ تاستاعان بىرەۋدى سىلق ەتكىزىپ ەردەن ءتۇسىردى. سۋات باسىندا وتىرىپ، قورجىندارىنان ازىق الىپ تاماقتاندى. ەلسىز تاۋدىڭ تۇنىق اۋاسىنا الدەقاشان ۇمىت بولا باستاعان قارا قازاندا پىسكەن ءۇي تاعامىنىڭ ءيسى اڭقىپ قويا بەردى. تايلان جۇتىنىپ قويىپ تۇرا بەردى. التى اتتى قاۋقىلداسىپ، بىردەڭە تۋرالى تالاسادى. تاماقتانىپ بولعان سوڭ سايدىڭ ارعى بەتىندەگى جاقپار تاستاردىڭ تاساسىنا بىر-بىرلەپ بارىپ، ءىش بوساتىسىپ قايتتى. ول التاۋمەن ەشقانداي شارۋاسى جوقتاي قول-اياعى بايلاۋلى بىرەۋ تاسقا سۇيەنىپ سۇلق وتىر. بۇعان تەرىس قاراپ وتىر. بەت-بەينەسىن كورە المادى. الگىلەردىڭ بىرەۋى ونىڭ قاسىنا بارىپ تاماق ۇسىندى. سايدىڭ ارعى بەتىنە بارىپ شارۋاسىن تىندىرعان بىرەۋ جۇرە ىشقىرلانىپ قايتىپ كەلە جاتىپ، بەرگى بەتتەگىلەرگە بىردەڭە دەپ ايقايلادى. وعان بەرگى بەتتەگىلەر قارق-قارق كۇلىپ ءماز بولدى. اۋەلى سولاي ءماز-مايرام باستالعان اڭگىمە بىرتە-بىرتە وڭمەڭدەگەن داۋعا اينالىپ بارادى. ءتىپتى ءبىرىنىڭ ءبىرى قولىنان قاعىپ، جاعاسىنان جۇلقىلاپ قويادى. بۇل نە تۋرالى تالاس بولىپ جاتقانىنا، قاپەلىمدە تۇسىنە المادى. بار تۇسىنگەنى — اناۋ ءارى قاراپ، تاسقا سۇيەنىپ وتىرعان قول-اياعى شاندۋلى مۇساپىردەن باسقانىڭ ءبارى وجەڭدەسىپ كەتكەن. الگىلەر ءارى قاراپ وتىرعان ادامعا بىرىنەن سوڭ ءبىرى تاپ-تاپ بەرەدى: ونىڭ قولىن ەكىنشىسى قاعىپ تاستاپ، ءوزى ەڭمەڭدەيدى. انە، انە... ءبىر قابا ساقال، قاسقا باس قانجارىن سۋىرىپ اپ، ءارى قاراپ وتىرعان ادامنىڭ قول-اياعىن ماتاپ تاستاعان قىل ارقاندى كەسىپ جىبەرىپ، قولىنان سۇيرەلەپ كوگالعا الىپ شىقتى. وعان قالعاندارى دۇرسە قويا بەردى. وسىلاي وزدى-وزدەرى الىسىپ-جۇلىسىپ كەتكەن كەزدە شەتكەرىرەك تۇرعان بىرەۋى الگى قول-اياعى ارقاننان بوساعان مۇسكىننىڭ ۇستىندەگى لىپاسىن جۇلقىپ قالىپ ەدى، دار ايىرىلدى.
ءماسساعان... ايەل ەكەن. جالما-جان قوس كوكىرەگىن كولكەشتەي الدى. شاشى ۋدا-دۋدا بوپ، قوس بۇرىمى قوپىراپ الدىنا ءتۇسىپ كەتىپتى. ماناعى قاسقا باس ماڭىنا ەشكىمدى جولاتپاي، وڭ كەلگەنىن وڭ ۇرىپ، سول كەلگەنىن سول ۇرىپ الامان-اسىردى سالىپ جاتىر. شالبارىنىڭ ءبىر بالاعى شەشىلىپ، ءبىر بالاعى تىلەرسەگىنە جابىسىپ جالپىلداپ تۇر. الگىندە عانا تۇتقىن قىزدىڭ ومىراۋىن جالاڭاشتاپ تاستاعان ۇزىنتۇرا وپىر-توپىرعا قوسىلماي وقشاۋ بارىپ، كەۋدەدەن تومەنگى جاعىنداعى كيىمدەرىن ەنەدەن تۋعانداي تىرجالاڭاش سىپىرىپ تاستادى. سانى جارقىلداپ قىزعا قاراي ۇمتىلا بەرىپ ەدى، قاسقا باسپەن جاعالاسىپ جاتقاندار اياعىنا وراتىلا كەتتى.
بۇل ودان ءارى شىداپ وتىرا المادى. اتىن الگى جەرگە قالدىرىپ، قۇز باۋرايدى قيالاي قۇلاعان ۇزىن جاقپار تاستىڭ تاساسىمەن مىسىق تابانداپ، وپىر-توپىرعا قاراي جاقىنداي بەردى. جاقىنداپ بارىپ الدىنداعى ساندىق تاستىڭ ۇستىنە ىرعىپ شىعىپ، اناداي جەردە اسىر سالىپ جاتقانداردىڭ ورتاسىنا توپ ەتە قالدى. ايقاي سالىپ اق سەمسەرىن سۋىرىپ الدى. كوزىنە قان تولىپ وڭدى-سولدى سەرمەلەنىپ باقتى. جان-جاعىنان جابىلا كەتكەندەردى بىرەۋىن شىنتاعىمەن ءتۇيىپ قۇلاتىپ، بىرەۋىن تەۋىپ قۇلاتىپ، بىرەۋىن تۇيرەپ قۇلاتىپ ويران بوتقالارىن شىعاردى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وڭاشا بۇلاقتىڭ باسىندا مۇردەم قاتقان ەكى-ۇش ولىك پەن ىڭىرانعان ەكى-ۇش اۋىر جاراقاتتى سۇلاپ جاتتى. تايلان قىلىشىن قىنابىنا سالىپ، جان-جاعىنا قاراسا، الگى تۇتقىن قىز زىم-قايىم جوق. قۇلاعىنا شاقىر-شۇقىر تاس دىبىسى كەلدى. سويتسە، كوكىرەك جاعىندا ەش لىپا جوق ۋدا-دۋدا قىز اناداي جەردەگى قۇس تۇمسىق جارتاسقا قاراي سالىپ بارادى. جەتسە — مىناۋ ماسقاراعا ارلانعان قىز قۇزدان قۇلاپ ولمەك!
— توقتا!
جوق، توقتار ەمەس. بۇل قۋعانمەن كەش بولىپ قالدى. ەندى سالدەن كەيىن قۇس تۇمسىق تاستىڭ توبەسىنە قارعىپ شىعادى دا...
تايلان نە ىستەپ، نە قويعانىن ءوزى دە بىلمەدى. قورامساعىنا قول سالدى دا، بالاعى دالاڭداپ جۇگىرىپ بارا جاتقان قىزدىڭ تىرسەگىنەن كوزدەپ، تارتىپ جىبەردى. قىز باج ەتىپ، جەتكەن جەرىنە وتىرا قالدى. تايلان جۇگىرىپ بارىپ ۇستاي الدى. قىز قالش-قالش ەتىپ، قولىن تىرنالادى:
— اعەكە، مەنى وسى اراعا ءولتىرىپ كەت. ماعان ەندى تىرلىكتىڭ قاجەتى جوق. بولدى ءبارى، قۇرىدى. اعەكە، ءولتىرىپ كەت!
قازاق قىزى! سورلى مۇڭلىق! الگىندە عانا ارىستانداي ارپالىس سالعان باتىر دەلسال شوگىپ وتىرا كەتتى. سولقىلداي جىلاعان سورلى قىز كورىپ كەلە جاتقان ازابىنان، الگى ماسقارادان، مىناۋ ۇياتتان ابدەن بولدىرتىپ، داۋىسى دا شىقپاي، يەگى كەمسەڭدەپ تالىپ جىعىلدى.
تايلان ۇستىندەگى تۇيە ءجۇن شەكپەنىن قىزدىڭ جالاڭاش يىنىنە جاۋىپ جەردەن كوتەرىپ الدى. بۇلاق باسىنا كەپ قىزدىڭ قارا سانىنا قادالعان ساداق وعىن جۇلىپ اپ، جاراسىن جۋىپ، ۇستىنە ءيسى كۇنىرسىگەن نارپوزدىڭ جاپىراعىن جاۋىپ تاڭىپ سالدى. سوسىن قاڭتارۋلى تۇرعان ەكى اتتىڭ ەكى قورجىنىن يىعىنا سالىپ، جارالى قىزدى قۇشاقتاي كوتەرىپ اتىنا جەتتى.
سوسىن تايلان بۇرىنعىشا تاۋ تاعى بوپ جۇرە المادى. ويدا جوقتا تاپ بولعان الگى قىزدى تاستاپ كەتە المادى. ىزاقور نەمە بۇنىڭ كوزى تايدى-اق، ءوزىن-وزى ولتىرگىسى كەپ ارپالىسىپ باعادى. بۇنىڭ ەكى قولىنا جارماسىپ، جاراسىن تاڭدىرماي وتىرىپ الادى. تايلان كۇشكە سالىپ، زارلاعان قىزدىڭ ۇيالعانىنا قاراماي، ءتانىن جالاڭاشتاپ، قارا سانىنداعى جاراسىنا ءشوپ باستىردى. اي جارىمداي ەشقايدا اتتاپ شىقپاي، تاس ۇڭگىردە وتىردى دا قويدى. اي جارىمداي ايدالادا كەزدەسكەن ەكى مۇڭلىق بىر-بىرىنە ءلام-ميم ءتىل قاتپادى. تەك جاراسىن تاڭاردا عانا قىز: «قۇرىسىن، كەرەگى جوق، جولاماڭىز!» — دەپ باقىرادى. تايلان: «ءتايىت!» — دەپ زەكىپ تاستايدى. سودان باسقا اۋىزدارىنان ءبىر اۋىز ءسوز شىققان ەمەس. قايدان ءجۇرىپ، قايدان تۇرعان ادامدار ەكەنىن ايتىپ جوندەرىن دە سۇراسقان ەمەس. اي جارىمنان كەيىن قىزدىڭ جاراقاتى جازىلدى. تايلان ۇيرەنشىكتى اڭعاردى تاستاپ، باسقا ءبىر ۇرى مەكەنگە كوشىپ الدى. ەندى قىز وزىمەن-وزى ارپالىسقاندى قويدى. بۇل كەتكەندە قۋ تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرىپ قالادى. بۇل قايتقاندا — قۋ تىزەسىن قۇشاقتاپ قارسى الادى. بىر-بىرىنە ءلام-ميم ءۇن قاتپايتىن ەكى مىلقاۋ ءۇن-تۇنسىز تاماق ىشەدى. ەكەۋى ەكى جاققا تەلمىرىپ، تەرىس قاراپ جاتىپ الادى. جاز ءوتىپ، كۇز سىلايى بىلىنە تايلاننان مازا كەتتى. بۇرىنعىداي قاسقا جولدىڭ بويىنا قالاعان ۋاقىتىندا شىعا كەپ، الامان-اسىردى سالا المايتىن بولدى. ەلسىز قۋىستا ءوزىن سارىلا كۇتىپ وتىرعان سول ءبىر بەيباق ەسىنە ءتۇسىپ كەتەدى. بيىلعى قىستا مىنا قۇزقيادا قالا المايتىن ءتۇرى بار. كۇن جىلى، جەر قارادا ەل قاراسىنا جەتىپ الماي بولمايتىنىن سەزدى. كۇنى كەشە جالعىز جۇرگەندە وعان ءتىرى جان كەرەك ەمەس ەدى. ەل دە، باياعى داۋرەن دە ەسىنە تۇسپەيتىن. اكەسىن، ايەلىن، بالاسىن ويلاعاندا عانا كوكىرەك تۇسى شايان شاعىپ العانداي تىز ەتە قالاتىن. وندايدا كوزىنە قان تولىپ، جولعا قاراي تۇرا شاباتىن. ويراندى سالىپ، ويىنان شىعىپ قاتقاسىن توياتتاعان بۇركىتتەي ەلسىز تاۋدىڭ باسىندا تۇنەرىپ كەپ وتىراتىن. ەندى ءسويتىپ وزىمەن-وزى بولا المايدى. قاسىڭا ادام جولادى-اق، كوپشىلىك كەرەك، ەل كەرەك بولادى ەكەن. ول قىس ءتۇسىپ كەتپەي تۇرىپ، مىنا بەيباقتى قازاق اراسىنا جەتكىزىپ سالۋدىڭ تالابىن جاسادى. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ قاراتاۋدىڭ ماڭىنا جولاماۋعا بەل بۋدى. بەتپاقتىڭ شولىمەن باشقۇرت اسىپ كەتپەك. انەۋگۇنگى بوكەنبايدىڭ كوشىنە سولاي تاپ بولىپتى. ويلاماعان جەردە ولگەنى ءتىرىلىپ، وشكەنى جاندى. ەندى نە ىستەيتىنىن بىلە الماي وتىر. ارينە، مىناۋ جالعىز تۇياعىنىڭ قاسىنان قارىس قادام ۇزاپ شىققىسى كەلمەيدى. ول ءۇشىن ات ءۇستى جورتۋىلدىڭ ءبارىن تاستايدى. ءبىر كەزدەگى اتاسى قۇساپ، جەر باۋىرىن ەمىپ، ءبىر وڭاشا سۋدىڭ باسىنا بارىپ، الاقانداي جەر كوگەرتىپ، سونى باعىپ-قاعادى. تۇياعىن بالاپانىن شىركەي اۋلاپ اسىراعان قارلىعاشتاي قاسىنان شىقپاي كوز الدىندا وسىرەدى. ەندىگى ارمانى — بالاسىنىڭ ات جالىنان تارتىپ مىنگەنىن كورمەك. ەندىگى ارمانى — بالاسىنىڭ سوڭىنا قارايىپ قالىپ بارا جاتقانىن كورىپ، كوز جۇمباق.
حان ونىڭ بۇل سوزىنە ەشتەڭە دەگەن جوق.
— ال، الگى ايەلدى قايتپەكسىڭ؟ — دەدى ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ بارىپ.
— بىلمەيمىن، — دەدى تايلان دا اڭتارىلا قاراپ.
— قايدان بىلەيىن، — دەدى حان. — بالاڭ ەكەۋىڭنىڭ كىر-قوڭدارىڭدى جۋىپ بەرسە دە...
سودان تايلان بالاسىن الدىنا مىنگىزىپ، حان اۋىلىنان اتتانىپ كەتتى. سودان تايلان جولدا بوكەنبايدىڭ اۋىلىنا سوقتى. باياعىدا سوڭىنا ەرىپ كەلگەن بەيباق قىز سوڭىنان ەرە ءجۇردى. ۇشەۋى شەرۋباي نۇرا ءۇستىرتىنىڭ كۇنباتىس جاق كەمەر ەرنەگىندەگى ءبىر وڭاشا بۇلاقتىڭ باسىنا بارىپ، قونىس تەپتى. شەشەسىنەن كوزىن اشپاي جاتىپ ايىرىلىپ، بەت-بەينەسىنىڭ قانداي ەكەنىن ۇمىتىپ قالعان كىشكەنە بالا مىناۋ قاستارىنان قالماي ەربەڭدەپ جۇرگەن ەبىل-سەبىل ايەلدى: «اپا!» — دەيتىندى شىعاردى. باۋىرىنا باسىن تىعىپ ۇيىقتايتىندى شىعاردى. قاراڭعى تۇندە ومىراۋىنا تۇمسىعىن تىعىپ، پىسىلداپ جاتقان كىشكەنە ءسابيدىڭ كەكىلىن سيپاپ، كەمسەڭدەپ جىلاپ شىعاتىن اتىمەن بوتەن بەيتانىس ايەلدىڭ كوكىرەگىنە ءسۇت جۇگىردى. سونى ۇيقىلى-وياۋ ىڭىرسىپ سوراتىندى شىعاردى. كىشكەنە تۇياق بەسكە دەيىن ەمشەك ەمدى.
تايلان اۋەلى باياعىدان بەرى ءتىل قاتىسپاي كەلە جاتقان ايەلگە سول ءتىل قاتىسپاعان كۇيى ءبىراز ءجۇردى. ءبىراق تالاي تۇندە قايداعى ءبىر بوتەن ايەلدىڭ قاسىنا بارىپ جاتىپ العان بالاسىن جوقتاپ، تىپىرشىپ ۇيىقتاي الماي قويدى. سوسىن بالاسىنىڭ بەر جاق قاسىنا جاقىنداپ جاتىپ، كوز جۇماتىن بولدى. ءبىر كۇنى تۇندە بالاسىنىڭ ماڭدايىنان سيپاپ كورەم دەگەنىندە قولى ايەلدىڭ ىستىق بىلەگىنە ءتيىپ كەتكەنى. قاپەلىمدە، جالما-جان تارتىپ الا جازدادى دا، تۇياقجاننىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ جۇرگەن بەيشارانىڭ جانىن جاراقاتتاپ الارمىن دەپ قولىن قوزعامادى.
سول كۇنى ەكەۋى دە كوز جۇمباي شىقتى. ايەلدىڭ نە ويلاعانىن ءوزى ءبىلسىن. ال، تايلان كورگەن تۇستەي باياعى كەلتە داۋرەنىن ويلادى. ءوزىن تىستەلەپ ءجۇرىپ جەتكىزىپ كەتكەن اكەسىن ويلادى. مىنا جەردىڭ بەتىندە بارى-جوعى بەلگىسىز ءپاتشايىمدى ويلادى. ونىڭ جارقىلداعان جانارى كوز الدىنا كەلدى. سول-اق ەكەن جارىق جالعان قايتادان اڭىلجىپ سالا بەردى. ءبىر ۋاقىتتا بالاسى ار جاعىنداعى بوتەن ايەلگە قاراي اۋناپ ءتۇستى. ايەل وتتاي لاۋلاپ جاتقان ىستىق بىلەگىن تارتىپ الىپ، بالاسىن قىمتادى. «قۇدايا، جالعىزىمدى قاسىمدا قالدىرعانىڭا دا شۇكىر! ەندى ساعان ەشقانداي وكپەم جوق»، — دەپ ويلادى تايلان سول كۇنى تاڭ اتقانشا كوز ىلمەي جاتىپ.
ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنداعى ءۇش ادام بىر-بىرىمەن سولاي ءۇن-تۇنسىز تابىسىپ، ءبىر ءۇيلى جان بولىپ كەتىپ ەدى. ءبارىنىڭ ورتاسىنداعى دانەكەر، ءبارىنىڭ دە تىرلىگىنىڭ ماعىناسى — سول كەكىلى جالپىلداعان جالعىز تۇياق-تۇعىن.
ەندى، مىنە، ءابىلقايىر سول قۇدايدان ءبىر سۇراپ، ادامنان ەكى سۇراپ الىپ قالعان تۇياقتىڭ باسىنا ءوز قولىنان زوبالاڭ توندىرگەلى تۇر. بۇعان دەگەن وشتەستىكتىڭ بار قياپاتى اقىرى اينالىپ سوعان تىرەلمەك.
ءابىلقايىردىڭ باعىن سوڭعى رەت سىنايتىن جەرى جالپاق الاشتىڭ الدىندا ايرانداي توگىلىپ بارا جاتقان ابىرويىن قايتا جيىپ السا، ءبىر جيىپ الا الاتىن جەرى، الا الماسا ماڭگىلىككە ءبىرجولا ايىرىلاتىن جەرى وسى. وسى جولدان قالسا، باياعىدان بەرگى ەسەك دامەسىنىڭ ءبارى جەلگە ۇشىپ، مويىنىنا قيامەتتىڭ قىل ارقانى تىرىدەي بايلانىپ، ات قۇيرىعىندا كەتەدى. مىناۋ جانىن تالاي شۇبەرەككە ءتۇيىپ، تالاي جاۋمەن شايقاسقا شىققان قۇبا ساحارادا كوزى دە، اتى دا ءبىرجولا وشەدى. ەندى ەشكىمنىڭ جادىنا دا، اۋىزىنا دا ورالماستاي بوپ، جىم-جىلاس قۇريدى. باياعىدان بەرى وسىنىڭ باعىنىڭ جانباعانىنا تىلەكتەس بوپ، سىرتتاي كوز ساتىپ وتىرعان تالاي قارا جۇرەكتىڭ قۇدايلارى بەرەدى دە قالادى. جۇرت مۇنى تالاي قيىندا وق وتشا شىعارىپ، العا ۇستاعانىن، ەل باسىنا كۇن تۋعان قيلى زاماندا ەكى رەت اق كيىزگە مىنگىزىپ توبەلەرىنە كوتەرگەنىن، اتىنان اينالىپ، ارۋاعىنا سيىنعانىن — ءبارىن-بارىن ۇمىتادى. كۇنى كەشە قاراقۇمنىڭ قالىڭ جىقپىلىندا، ورداباسىنىڭ قارا شوقىسىندا كۇندەي كۇركىرەپ قوشامەت ايتقان جۇرت ەندى اۋزى-مۇرىندارى قيسايماي قارعىس ايتادى. سول كەزدەگىلەرىندەي بۇل جولى دا باسىن قاتەر مەن قاۋىپكە بايلاپ، تەك ءوزى ءۇشىن عانا ەمەس، سولار ءۇشىن دە، ءوزىنىڭ ابىرويى، سولاردىڭ يگىلىگى ءۇشىن دە نارتاۋەكەلگە بەل بۋعانى ءۇشىن لاعنەت ەستىمەك. ارعى-بەرگىدە قازاقتىڭ تالاي نوقتا ۇستارىنىڭ كوكەيىن تەسكەن، ءبىراق ەشقايسىسى سوڭىنا مىقتاپ ءتۇسىپ، ءىس قىلىپ شىعارا الماعان شارۋاعا باس تىككەنى ءۇشىن ءسوز ەستيدى. ول قارعىستىڭ قياپاتى تەك بۇعان عانا ەمەس، ايدالاداعى كىناسىز سابيگە تيمەك. بۇنىڭ باسىنداعى قىرسىقتان ەشكىمگە ەشقانداي جازىعى جوق بەيكۇنا ادامدار زارداپ شەكپەك. بۇنىڭ دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر ءىشى جىلىپ ەمىرەنەتىن ادامىنىڭ تالاي ورتەڭنەن سوڭ قايتا بوي كوتەرىپ كەلە جاتقان جاس تەرەگىن، مىنا جارىق جالعاننان قارماپ قالعان جالعىز تالىن، جاسىل بوپ ءتۇسىپ جايراتىپ كەتپەك. جوق، جوق... بەتى اۋلاق... ۇرىم-بۇتاعىمەن قارعىسقا ۇشىراپ كەتسە دە، تايلاننىڭ جالعىزىن انتقا ۇستامايدى. مىناۋ قورقاۋ جۇرت نە ىستەسە دە، بۇنىڭ وزىمەن بولسىن.
ءابىلقايىر ءوز تورىنە ءوزى ۇيەلەپ، شوكەدەي شوگىپ وتىرىپ قالدى. جان-جاققا ەشكىمدى شاپتىرمادى دا. ءتىپتى ورىستىڭ ەلشىسى مەن بوكەنبايعا دا حابار بەرمەدى. ونىڭ مىناۋ ەشتەڭەگە كوزى جوندەپ تۇسپەي، الەمتاپىراقتانىپ كەتكەن بەت-اۋزىنا ەشكىم دۇرىستاپ قاراي دا المادى. انشەيىندە سابىرلى بوپاي بايبىشە حان ورداعا قازداي مامىرلاپ ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعادى. جۇرەگى داۋالاپ ەشقانداي سۇراق تا قويا المادى. حاننان ءدىن اشىپ ەشتەڭە بىلە الماسىنا كوزى جەتكەن سوڭ مىرزاتايدى بوكەنبايعا جۇمسادى.
مىرزاتاي بارسا، بوكەنباي دا جەر-كوككە سيا الماي وتىر ەكەن. بيلەردىڭ كەسىگى وعان دا جەتىپتى. اياعى سالاقتاپ ەسەت تە كەلدى. ءاعالى-ىنىلى ەكى جاقايىم بايىمبەت پەن قارا دا ىرگەسىنە كەپ ات بايلادى. التى شەكتىنىڭ ىشىندە ءبىرجولا باتىر جاعىنا شىعىپ كەتە قويماعان وسى ەكى بي. ول ەكەۋىنىڭ ايتۋىنشا، قارسى جاقتىڭ قاباعى تىم قاتۋ كورىنەدى. «كاپىردى ىرگەسىنە شاقىرىپ اپ، قوي اۋىزىنان ءشوپ الماس مومىننىڭ قىزىن قويىنىنا سالىپ بەرەدى دەگەندى كىم كورگەن؟ سۇيەككە تۇسكەن بۇل داققا بەيشارا زەردەباي دا، بەيباق قىز دا ەمەس، اناۋ سۇمىراي حان جاۋاپتى. ەندى ول ءبىر باسىنا ب ا ق قوندىرۋ ءۇشىن نەدەن بولسا دا، تايىنبايىن دەگەنى. وسى جولى اتا-بابا ارۋاعىنىڭ الدىندا ول كىساپىردىڭ كوزىن ءبىرجولا قۇرتۋ كەرەك. ارينە، تايلان سورلىعا وبال بولاتىن بولدى. ءبىراق، وبالى دوسىنا، ءابىلقايىرعا...» — دەپ جەلپىنىسىپ جاتىر دەيدى. بۇعان دەيىن اڭداپ، ەكى جاق بىردەي كوز ءسۇزىپ وتىرعان تىنىش اۋىلداردىڭ تالايىنىڭ اتى باتىردىڭ ىرگەسىنە بارىپ بايلانىپ تا ۇلگەرىپتى.
اعايىندى ەكى شەكتىنىڭ ايتىپ كەلگەندەرى توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتادى. ەرتەڭ قارعىس اتقان حاندى نالەتتەۋگە كىشى ءجۇزدىڭ جيىرما بەس اتاسىنان جيىرما بەس ءبيدى وسى كۇننەن ىرىكتەپ جاتقان كورىنەدى. باتىردىڭ اۋىلىنداعى قىزدى-قىزدى جيىندا بىرەۋ: «كاپىردىڭ قولىنان سارقىت اساعان ءابىلقايىردى الگىندەي قىلعاندا، بالا قۇساپ الاقاندارىن جايىپ قۇلاق جەگەن بوكەنباي مەن ەسەتكە نە ىستەيمىز؟» — دەگەن ەكەن. جالتىر: «جادىنىڭ ءوزىن الاستاساق، جادىعا اربالعاندارعا قول كوتەرىپ قايتەمىز. جۇرتتىڭ باسىن اينالدىرىپ الماسا، جادىنىڭ اتى جادى بولا ما! ەسەت پەن بوكەنبايعا ەشتەڭە دە جاسامايمىز»، — دەپتى دەيدى. ولارى قۋلىق. ءابىلقايىردان ەندى بوكەنباي مەن ەسەتتىڭ دە ىرگەلەرىن اۋلاق سالدىرماق. كوزىنىڭ قاراشىعىنداي جالعىزىن انتقا ۇستاۋعا تايلاننىڭ كونەر-كونبەسى بەلگىسىز. ونسىز دا تاۋ تاعى بوپ قالعان نەمە اق-قاراسى بەلگىسىز قيامەت-قايىمعا باس تىگىپ، تۇقىمسىز قالعانشا، ءبىر كۇن تۇندە تىپ قويىپ ورتا ءجۇز اسىپ كەتسە دە، باشقۇرت اسىپ كەتسە دە، كۇنىن كورمەي مە!.. ەندى وندا كۇنكورىستەن باسقا نە مۇرات قالدى... بەيشارا مىناۋ قاسىنداعى قاڭعىپ كەلگەن ايەلمەن قانشا جىل تۇرسا دا، ءبىر شارانا سۇيە المادى.
بوكەنبايدىڭ ۇيىندە ايتىلماعان ءسوز قالمادى. ونىڭ ۇستىنە باتىردىڭ شەشەسى قۇتتىبيكە دە زارلاپ جاتىر. تورە تۇقىمىنان تۋىپ، اعاسى ۇلى جۇزگە ۇلىسبەك بولىپ، ودان تۋعان ەكى بالا ەكى ارىستىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، ءوز قۇرساعىنان شىققان بوكەنبايى حاننان كەم ءقادىرسىز بولماي تۇرسا دا، ءومىر باقي: «ەندى ءقايتىپ كەتەر ەكەنبىز؟» — دەگەن قوس ۇرەي تىرشىلىكتەن ابدەن قاجىعان بايبىشە كەيىنگى جىلدارى توسەك تارتىپ جاتىپ الدى. قۇداي قوسقان قوساعى تابىن قارا باتىر ىرعىزدىڭ ارعى بەتىندەگى ءبىر وقشاۋ توبەنىڭ باسىن بۇلتيتىپ ول جاتىر. كارى كىسىنىڭ ەندىگى تىلەگى بالاسى مەن باۋىرلارىنىڭ ۇستىندە. بىلتىردان بەرى ءابىلقايىر مەن بوكەنبايعا جان-جاقتان جاسالىپ جاتقان قوقان-لوقىنى ەستي-ەستي ابدەن جۇرەگى شايلىعىپ بولدى. ەكى-ۇش كۇننەن بەرى بايعۇس ءتۇن بالاسى: «ويباي، ءابىلقايىردىڭ ءۇيى ورتەنىپ جاتىر عوي! بارماي، نەعىپ وتىرسىڭدار!» — دەپ ايقايلاپ شىعادى. ەرتەڭىنە ويانعاسىن: «ول اۋىلدان حابار الدىڭدار ما؟ امان با ەكەن؟» — دەپ قايتا-قايتا قاقىلداپ سۇراي بەرەدى. «امان»، — دەسەڭ سەنبەيدى. الگىندە عانا بوكەنباي مىرزاتايدى جەتەكتەپ اپارىپ: «مىناۋ بوپاي كەلىنىڭنىڭ ءىنىسى. حاننىڭ اۋىلىنان جاڭا كەلدى. امان كورىنەدى»، — دەسە توسەكتە تەك قۇر قاڭقاسى جاتقان ءتىرى ارۋاق: «ءاي، جامان اداي، الداپ وتىرعان جوقسىڭ با، امان با، تەك شىنىڭدى ايت!» — دەپ قادالا كەتكەنى. ءولىم اۋزىنداعى كارىنىڭ مىنا ساندىراعى ودان سايىن زارەسىن كەتىرىپ وتىر. بوكەنباي مەن ەسەت ءارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ، ءابىلقايىردىڭ الدىنان وتپەي-اق، تايلانعا بارۋعا بەل بۋدى.
تاۋ اڭعارىندا وتىرعان جالىز ءۇي اياق استى كەلگەن سىيلى قوناقتارعا، قاپەلىمدە، قاپىلىپ قالدى. بوكەنباي مەن ەسەت كوپتەن كورمەگەن دوستارىمەن قۇشاقتاسىپ كورىستى. باياعى جايباراقات كەزدەگىدەي اسىقپاي وتىرىپ اماندىق سۇراستى، اسىقپاي وتىرىپ قوناقاسى جەدى. سوسىن ات باسىن اۋىلدارىنا تۋرالايتىن كەزدە ءۇي يەسىن ەرتىپ، اناداي جەردەگى وقشاۋ توبەنىڭ باسىنا شىقتى. قازاقتىڭ باس بىلىكتى ازاماتتارىنىڭ تالاي وڭاشا سۇحباتى وسىنداي دومالاق توبەنىڭ باسىندا وتەتىن. وتكەن جىلى ءابىلقايىر دا وسىلاي امانداسا كەلىپ، تايلاندى ءدال وسى دومالاق توبەنىڭ باسىنا جەتەلەگەن. مىنە، ەسەت پەن بوكەنباي دا بۇنى دەدەكتەتىپ، سولاي قاراي جەتەكتەپ كەلەدى. بۇل كەلىستەرى تەگىن كەلىس ەمەس. ەكى كۇننەن بەرى بۇنىڭ ۇيقىسى قاشىپ كەتتى. تەك بۇگىن تۇندە عانا تاڭ الدىندا كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، بالاسى اق بوز ات ءمىنىپ، ءبىر اق شاڭقان باۋىرىنا ورمەلەپ بارادى ەكەن. وعان قۋانىپ ويانعان. كوپتەن اياق ءىزىن سالماعان ەسەت پەن بەكەنبايدىڭ كەلە قالعانىن دا جاقسىلىققا جورىعان.
ەندى بايقاسا... ەكى مەيمانىنىڭ دا قاباعىندا قاياۋ بار. بۇلار ەكەۋى بىردەي قوساقتاسىپ نەعىپ ءجۇر؟ الدە جامانات حابار ەستىدى مە ەكەن؟ بۇنىڭ جامانات حابارى شىعاتىنداي دا كىمى قالدى؟! ءپاتشايىم ەندى بۇل ءۇشىن قۇرىعان كىسى. اندا-ساندا كوكىرەگىنىڭ ءبىر شانشىپ وتەتىنى بولماسا، وسى كۇندەرى ويىنا كوپ الا دا بەرمەيتىن بوپتى. ول جايىندە جامانات ەستىسە، ونىڭ نەسىن وڭاشالاپ ايتادى! جامانات حاباردى ءوز تورىندە، ءوز شاڭىراعىنىڭ استىندا ەستىرتۋشى ەدى عوي. بۇنداي وڭاشاعا نە ءبىر بۇيىمتايى بار كىسى، نە ءبىر توتەن شارۋا جايىندا اقىلداسا كەلگەن كىسى سۇيرەلەتىن سياقتى ەدى عوي! ەندەشە، بۇلاردىڭ بۇندا قانداي بۇيىمتايى بولماق؟ قۇدا تۇسەتىندەي قىزى جوق. كارى ارۋاعىن قوزعاپ، جورىققا شاقىرعىلارى كەلسە، شابارمان جىبەرسە دە بولادى. ءبىراق، ءقازىر بۇل ونداي-وندايىنا شاقىرسا دا، بارمايدى. تۇياعىن تۇلىمشاعىن جالبىراتىپ قالاي جالعىز تاستاپ كەتەدى. ول مۇنى جورىققا جىبەرمەك تۇگىلى ەكى ادىم اتتاتىپ شىعارماي، شالعايىنا وراتىلىپ ەرىپ كەلەدى.
بۇلار تاسى شىقىرلاعان وڭاشا توبەنىڭ باسىنا دا شىقتى. ءۇش باتىر قارشاداي قارا بالانى ورتاعا الىپ، تىزە بۇگىپ وتىرىستى. ءسوز باستاعان بوكەنباي. ەسەت پەن تايلان تەك تىڭداۋشى. تايلان اۋەلى ەشتەڭەگە تۇسىنبەدى. ايدالاداعى اق پاتشانىڭ ەلشىسىنىڭ زەردەبايدىڭ قىزىنا قانداي قاتىسى بولا الاتىنىن ۇعا الماي ءبىر داعداردى. الگى سارتايلاق بالانىڭ قۇدايعا بولماسا، ادامعا ەشقانداي جازىعى بولماسا، وعان باتىر توڭىرەگىندەگىلەردىڭ سونشا كارىن توگەتىندەي نەسى بار ەكەنىن تۇسىنە الماي ەكى داعداردى. جار تۇبىندەگى باراق ۇلىسىنداعى اتىكەلدى كۇيەۋدىڭ نامىسىنا بولا باتىر سۇلتاننىڭ شابىنا قالاي شوق تۇسەتىنىن بىلە الماي ءۇش داعداردى. سول ءبىر شىم-شىتىرىققا بولا ءابىلقايىردىڭ جانى نەگە كۇيزەلەتىنى دە ميىنا تىپتەن كىرمەي قويدى. كەنەت تۇياقتىڭ اتى اتالعاندا سەلك ەتىپ شوشىپ كەتتى. ەكەۋى ەكى جاعىنان جۇرەلەي جايعاسقان ەكى باتىرعا الاقتاي قارادى. ولاردىڭ باستارىنا ءبىر قارلى قارا تاۋ تاۋقىمەت ءتۇسىپ وتىرعانداي تۇنەرە قالعاندارىن كورىپ، قايتا ويلاندى. بۇل ەكەۋىنىڭ مۇنشا كۇيزەلگەنى، شىنىندا دا، اناۋ-مىناۋ ەمەس قيىن شارۋا بولعانى عوي. بۇل تاۋقىمەت، بۇل ماسقارادان تەك تۇياق قانا قۇتقارا الادى دەيدى. ءبىراق، تۇياقتىڭ وزىنە دە ءقاۋىپ بار دەيدى. ابىرويسىزدىققا ۇشىراپ قالعان بەيشارا قىزدىڭ باقىتسىزدىعىنا ورىس ەلشىلىگىنىڭ دە، ءابىلقايىردىڭ دا ەشقانداي ارالاسى جوق دەيدى. «سوعان سەنسەڭ ارۋاقتىڭ ءادىل ەكەنىنە سەنسەڭ، تۇياقجاندى انتقا ۇستاۋعا ەرتىپ كەتەيىك دەپ كەلدىك»، — دەيدى. «جالعىز بالاڭ، زورلىعىمىز جوق. ءوزىڭ پەيىل بولماساڭ، ەرتپەي-اق قوي»، — دەيدى. سوندا نە بولماق! «قۇتىرىنعان جۇرت جادىك تۇقىمىنىڭ ءتىلىن الىپ، ءابىلقايىردىڭ ناقاقتان ناقاق قانىن ىشپەك»، — دەيدى. مىنانى ەستىگەندە تايلاننىڭ تۇلا بويى ءدۇر تۇرشىگىپ كەتتى. ويىنا قاي-قايداعىلار ءتۇستى. تولعاتىپ جاتقان ءپاتشايىمنىڭ الدىندا قىنابىنان قانجارىن سۋىرا الماي ابدىراپ تۇرعان ءابىلقايىر كوز الدىنا كەلدى. ەندى بولماعاندا جاۋ قولىندا كەتە بارماق بالاسىنا قۇداي ايداپ ءابىلقايىردىڭ تاپ كەلگەنى ەسىنە ءتۇستى. ەگەر ونىڭ تاۋەكەلى تۇرماعاندا، مىناۋ تۇلىمشاعى جالبىراپ قاسىندا وتىرعان جالعىز بالاسىنىڭ قورقاۋ داريانىڭ تۇبىندە ءشىرىپ قالۋى مۇمكىن ەكەنى ەسىنە ءتۇستى. ەلدەن، جەردەن، ومىردەن بەزىپ، ادامشىلىقتان بەزىپ، تاعى بوپ تۇزگە قاڭعىرىپ كەتە جازداپ تۇرعاندا مىنا جارىق دۇنيەگە، ادامدار اراسىنا، اعايىن، دوس-جاراننىڭ ىقىلاسىنا قايتا ورالتقان دا سول ءابىلقايىر ەكەنىن ويلادى. كوز الدىنا حان مەن بايبىشەنىڭ ورتاسىندا كوزى جاۋتاڭداپ، وزىنە قاراپ وتىرعان قىزىل شاقا نارەستە ەلەستەپ كەتتى. «دۇنيە-اي!» — دەپ ىشقىندى ىشىنەن. ول ەكەۋىن، تۇياق پەن ءابىلقايىردى تاعدىر اۋەلدەن كىندىكتەرىنەن ماتاستىرىپ جاراتقانداي ەكەن عوي. تۇياقجانعا مىنا تىرشىلىكتىڭ جارىعى بۇيىرار-بۇيىرماس بوپ ەكى تالاي تۇرعان كەزدىڭ بارىندە دە ءابىلقايىر تاپ بوپتى دا وتىرىپتى. ەندى سول ءابىلقايىردىڭ ءوزىنىڭ كورەر جارىعى سىنعا ءتۇسىپ تۇرعاندا، تۇياقتى بەيتاراپ الىپ قالعانى بۇگىن بىلاي ۇيىتقىسا، ەرتەڭ ولاي ۇيىتقيتىن بەيپاتۋا ەكى اياقتىلاردى بىلاي قويعاندا، ەرتەڭ جاراتقان اللانىڭ الدىندا بەتىڭە شىركەۋ تۇسىرەر قيانات ەمەس پە! جىگىتتى دوستىڭ نازارىنان، كوپتىڭ نازارىنان ساقتا دەيتىن ەدى. دوستىڭ نازارىن، كوپتىڭ نازارىن قالدىرعان جىگىت وڭباس دەيتىن ەدى. تۇياقجاننىڭ ءابىلقايىردىڭ باسىنا ءىس تۇسكەن سىن-ساعاتتان قالىپ كورگەن جارىعىنىڭ قالاي بولىپ بۇيىرارىن كىم بىلگەن! ەندەشە، ەكەۋى دە پەيىلدەرىنەن كورىپ الادى دا! بۇل دوس نازارىن، جۇرت نازارىن جىعىپ قايتەدى. جەردەگى ارۋاقتىڭ، كوكتەگى ءبىر اللانىڭ كوزى وڭ بولسا، كىسىنىڭ قارا نيەتى نە ىستەي الادى دەيسىڭ! جازمىشى سولاي بولسا، قاشقاندا نە ىستەي الادى؟! ونىڭ ۇستىنە تەك قارا نيەتتىلەردىڭ ەسەسى عانا ىلعي ءتۇزۋ بوپ شىعا بەرەتىن بولسا، مىنا دۇنيە الدەقاشان قاراڭ قالار ەدى عوي. ونىڭ ءالى ءوز ورىنىندا تۇرعانىنا قاراعاندا اسپان استىندا شىندىققا دا ورىن بار شىعار!
تايلان قاپەلىمدە قارىسقان جاعىن اشا الماي، ىڭىرانىپ بارىپ:
— سوندا بۇگىن ەرتىپ كەتكەلى وتىرسىڭدار ما؟ — دەپ سۇرادى.
تۇنەرىپ وتىرعان بوكەنباي مەن ەسەتتىڭ جۇزىندە ءۇمىت نىشانى لىپ ەتە قالدى.
— ءيا.
تايلان ورنىنان كوتەرىلدى. جولاي شي اراسىندا جايىلىپ جۇرگەن ءابىلقايىر مىنگىزگەن مەڭسىز توبىلعى تورىنى جەتەلەي ءجۇردى. ءلام-ميم جاق اشقان جوق. بالاسىنىڭ اتىن ءوزى ەرتتەدى. ءوزى كيىندىردى. اتقا ءوزى مىنگىزدى. سوسىن وڭ جاق جاۋىرىنىنا الاقانىن اپارىپ:
— ال، جولىڭ بولسىن! — دەدى.
ەشتەڭەگە تۇسىنە الماي قالعان ايەلدە ءۇن جوق. كوز ۇشىنداعى قارا جالدان اسىپ كەتكەنشە تۇياق اۋىق-اۋىق ارتىنا قاراپ قويادى. ءۇيدىڭ قاسىندا اكەسى مەن شەشەسى ەربيىپ ءالى تۇر. كوزى توستاعانداي قارا بالا مىنا دۇنيەدە وزىنە ەڭ ىستىق ەكى جاندى تاساسىنا تىعىپ، كولبەي سۋلاعان قارا جالعا ءبىر ءسات تەسىلە قاراپ كەلە جاتتى دا، ءجۇزىن تىكتەپ الدى. سودان حان ورداعا جەتكەنشە ۇندەمەدى. مۇنشالىق تەكتى بالاعا سۇيسىنگەن بوكەنباي، ەسەت، مىرزاتايلار بىر-بىرىمەن ءتىل قاتىسپاي ءۇنسىز جورتىستى.
ولار جولدا كەلە جاتىپ، شومەكەيلەردىڭ اۋىلىنا قونعان ءتۇنى ءابىلقايىر ءبىر ءتۇس كوردى. تۇسىندە وسى نۇرا ءۇستىرتىنىڭ ۇستىندەگى كول-كوسىر كەڭ جازىقتا قالىڭ قولمەن قۇيعىتىپ، قۇلان قۋىپ كەلە جاتىر ەكەن. دۇركىرەي قاشقان ەسەر تاعى قايىرمالاعانىڭا قاراماي توپىراعى قىزارىپ شىعىپ جاتقان ارانعا قاراي تارتىپ بەرگەنى. تايسالاتىن تۇرلەرى جوق. حان قوس قۇلاعىن جىمىپ العان قالىڭ ءنوپىردىڭ مۇنشالىق سوقىر ىزاسىنا، ەشتەڭەگە قايىرىلمايتىن ەسەر قايسارلىعىنا ريزا بولۋدىڭ ورنىنا، ىزا بوپ كەلەدى. كەنەت ارتىنا ءبىر قاراپ ەدى، ءوزى قۋعىنشى ەمەس، قاشقىنشى سياقتانىپ كەتتى. ءبىر قىزىعى الگىندە عانا الدىندا كەتىپ بارا جاتقان قالىڭ ءدۇسىر سوڭىندا كەلەدى. جەر قايىسقان قارا ءنوپىر قۇلان باسقا ەشتەڭەمەن شارۋاسى جوق، وڭمەڭدەپ مۇنى قۋىپ كەلەدى. اپىراۋ «بىق» دەگەندە زىپ بەرەتىن قويان جۇرەك تاعىلارعا مىنانداي قاسيەت قايدان بىتكەن؟! بۇرىن جالعىز ات پەن جالعىز تازى كورسە، دۇركىرەي جونەلەتىن ەسسىز ماقۇلىق قۋعىنشىنى الدىنا سالىپ اپ، ءوزى سۇركىتە جونەلگەنى نە سۇمدىق؟ كوزدەرى الارىپ كەتكەن. بۇنى ءوزى قازدىرعان اران شۇقىرعا ايداپ اپارىپ قۇلاتپاي تىنا-تۇعىن تۇرلەرى كورىنبەيدى. تۇياقتارى قارا جەردى قارش-قارش شايناپ وبىپ بارادى. ەندى، مىنە ءبىر قاراسا، وزىنە شۇباتىلعان قۇيرىق ءبىتىپتى. يىعىندا دا بىردەڭە جالپىلدايدى، الدەنە بەتىن تىرنالاپ جەلپ-جەلپ ۇرادى. سويتسە، قۇلان بولىپ كەتكەن ەكەن دەيدى. مىنا قاشقىن ءدۇسىردى ءوزى باستاپ كەلە جاتىر ەكەن دەيدى. سول ءبىر سوڭىنداعى ەسەر توپ ءوزىن قۋىپ جەتىپ، تاپاپ كەتەر مە ەكەن دەپ قورقىپ كەلەدى. مىنە، تاجال ارانعا جەتە بەرىپ جاندارمەن قارعىپ كەتتى. بۇنىڭ سوڭىنداعى قالىڭ ءدۇسىر وماقاتىپ قۇلاپ جاتىر، قۇلاپ جاتىر. كەنەت جالت بۇرىلىپ ارتىنا قاراسا، الگىندە عانا ىرسيىپ جاتقان اران جىم-جىلاس جوق. قارا جەر قايتا جەلىمدەلىپ قالعانداي. الگىندە عانا دۇسىرلەي شاۋىپ كەلە جاتقان قارا ءنوپىر دە جوق. ءبورىن جەر جۇتىپ كەتكەندەي. بۇل جالعىز قالىپتى. ەشقانداي قۇيرىعى دا، جالى دا جوق. ەشقانداي قۇلان دا ەمەس. كادىمگى ەكى اياقتى ادام. كادىمگى سۇلتان ءابىلقايىر. وزىنە-وزى تاندانىپ جاتىپ ويانىپ كەتتى.
سول كۇنى ۇيقىسىنان سەرگەك تۇردى. ءبىراق كۇندەگى ادەتىمەن ۇستىنە ەشكىمدى جىبەرمەدى. ەشكىممەن ءتىل قاتىسىپ سويلەسپەدى. بەسىن اۋعانشا ماڭدايشاعا تەلمىرىپ وتىردى دا قويدى. بەسىن اۋا اۋىل ادامدارى ابىر-سابىر بولدى دا قالدى. ءۇي سىرتىنان مىرزاتايدىڭ قاۋقىلداعان داۋىسى شىقتى.
بوكەنباي مەن ەسەت الدارىنا تۇياقتى سالىپ، حان ۇستىنە كىرىپ باردى. ءابىلقايىر الايا قاراپ وتىرىپ قالعان. تۇلىمشاعى جالبىراعان قارا بالا جۇگىرىپ بارىپ، الدىنا تىزەرلەي وتىرا كەتىپ، ماڭدايىن توسقاندا، سۇپ-سۇر حان ءيتىنىپ ىلگەرى ۇمتىلدى. قوس قولىن بىردەي سوزىپ، بالانىڭ باسىن ومىراۋىنا قىسىپ، ەكى يىعى ءۇنسىز سەلكىلدەپ ءبىراز تۇردى دا: «جوق، جوق. بەتى ارمەن!» — دەپ شالقالاپ قۇلاي بەردى.
ءۇي-ىشى ونىڭ قاتتى جۇيكەلەپ شامىرىققاندا وسىلاي قۇلاپ قالاتىن تالما اۋرۋعا تاپ بولعانىن ءبىرازدان بەرى بايقاپ جۇرگەن. جاڭا كىسىلەرمەن بىرگە جارىسا ىشكە كىرگەن مۇحانبەت قوجا ءابىلقايىردىڭ قاسىندا قالدى. قالعاندارى تىسقا شىعىپ: «ءبىز انت بەرۋگە ءازىرمىز!» — دەپ باتىردىڭ اۋىلىنا حابارشى اتتاندىردى.
قىستا قار باسىپ، جازدا ءشوپ ءوسىپ، بىرەسە اق، بىرەسە كوك، بىرەسە سارعىش تارتىپ قىرىق قۇبىلىپ تۇراتىن وسى ءبىر ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان بالا قىزدىڭ ەندى-ەندى قىلتيىپ كەلە جاتقان ۇيالشاق كوكىرەگىندەي بۇلتىڭ تومپەكتى جۇرت «قىزىل ۇيىك» دەپ اتايدى. باۋرايىنداعى ءار جەر، ءار جەردەن ۇشىراسىپ قالىپ وتىراتىن قىش كەسەكتەر مە، ۇشار باسىنداعى اينالاسىن تاتتاندىرىپ بىت-شىت سىنعان كونە قارۋدىڭ جۇرناعى ما، ەتەگىندەگى ءسال سۋ تۇسسە قان كۇرەڭ بوپ قالقىپ شىعا كەلەتىن قىزىل ساز با — نە سەبەپ بولعانى بەلگىسىز -ايتەۋىر اتام زاماننان الگىندەي اتانىپ كەتكەن كورەر كوزگە سونداي جۇپىنى وسى ءبىر جاپىرايعان بولماشى بيىكتى ەل اۋليە تۇتادى. انادايدان اتتارىنان تۇسە قاپ، قۇران وقيدى. سول جاققا قاراپ: «ساقتاي كور! قولداي كور!» — دەپ قول جايىپ جالبارىنادى.
تومپاق توبەنىڭ باسىنداعى ويىلىپ، توپىراعى ورتاسىنا ءتۇسىپ كەتكەن بەيمالىم قابىرگە بىرەۋلەر: «كۇنى كەشەگى نوعايلى زامانانىڭ اتى جەر جارعان باتىرلارىنىڭ ءبىرى جەرلەنگەن»، — دەسە ەكىنشىلەرى: «جوق، باياعى جوشى زامانىنان قالعان مولا»، — دەپ جەڭىستىك بەرمەيدى. اقساقالداردى سويلەتسەڭىز، ول ءقابىردى مىناۋ ۇلان-اسىر دالانى بىزدەن بۇرىن جايلاپتى-مىس جەتى جۇرتتىڭ جەتەۋىنە دە تەليدى.
ولار: «بۇل توبەنىڭ شىن اتى «قىزىل ۇيىك» ەمەس، «داۋرەن بيىك»، اتا دۇشپان وسى ماڭعا دا جەتىپ، الگى تومپەكتەن ءبىر ۋىس توپىراق الار بولسا، وندا ول جۇرتىڭنىڭ باسىنان داۋرەن اۋعانى. باياعىدا ءشايبان تۇقىمىنا كوڭىلدەرى قالىپ، ىرگە سۋىتىسقاندا جانىبەك پەن كەرەي وسى «قىزىل ۇيىككە» كەلىپ، ءبىر ۋىس توپىراعىن الا كەتكەن ەكەن. سودان تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعان ۇستەم اۋلەت قونىس جاڭارتىپ، باستارىنداعى باقىتتان ايىرىلىپ، باقا-شايانعا اينالعاندا، بۇل ءوڭىر ءبىر كەزدە سولاردىڭ تىزەسى باتىپ، ەل اۋىپ، جەر اۋىپ كەتكەن ورىس حان اۋلەتى ەكى سۇلتاننىڭ قول استىنداعى قازاق جۇرتىنا قايتا بۇيىرىپتى»، — دەسەدى.
ولارعا ايتقىزساڭىز — «قىزىل ۇيىكتىڭ» توپىراعىن الدىرعانىڭ اتا-بابانىڭ ارۋاعىنا قاس دۇشپانىڭنىڭ ءيتىن سارىتقانىڭ، ەتەگىن جەل اشپاعان بويجەتكەنىڭنىڭ ۋىز كوكىرەگىن باسقىنشى دۇشپاننىڭ وزبىر قولىنا باسا-كوكتەتكەنىڭ.
ولارعا ايتقىزساڭىز — جۇرت بولار جۇرت قىزىل وڭەشىنەن گورى اتا-بابا ارۋاعى مەن قىز بالاسىنىڭ ابىرويىن كوبىرەك كۇيتتەيدى، اتا-بابانىڭ ارۋاعىن سالعىرتسىنعانىڭ — جۇرتىڭنىڭ كەشە كىم بولعانىن ۇمىتقانىڭ، قىز بالاڭنىڭ ابىرويىن قاستەرلەمەگەنىڭ — جۇرتىڭنىڭ ەرتەڭ كىم بولاتىنىن ويلاماعانىڭ.
ولارعا ايتقىزساڭىز — جۇرت بولار جۇرت اتا-بابانىڭ ارۋاعى مەن قىز بالانىڭ ابىرويى جولىندا حالىقتى ۇستاعان اتان جىلىكتى ازاماتتىڭ التىن باسىن ساداعاعا شالا الادى.
ولارعا ايتقىزساڭىز — بىزدەن بۇرىنعى جەتى جۇرت بۇل وڭىردەن وسى «قىزىل ۇيىكتىڭ» توپىراعىن قوري الماعاندىقتان ايىرىلىپ قالعان.
بۇل اڭگىمە وتىرىك پە، شىن با — انىعىن ايتىپ بەرە الار ەشكىم جوق. ونىڭ انىق-قانىعىن ءتىل بىتسە، تەك جۇمباق بيىكتىڭ باسىنان ەرتەلى-كەش ءبىر كەتپەيتىن تارعىل بۇركىت قانا ايتىپ بەرە الار ەدى. تالاي عاسىردى كوزى كورگەن تارلان بۇركىت ءبىر كەزدە وسى ارادا وپات بولعان ءباھادۇردىڭ قولىنداعى سايات قۇسى ەكەن. الگى جالعىز مولانىڭ جان-جاعىندا شاشىراپ جاتقان قىپ-قىزىل تاستار سول ءباھادۇردىڭ قارۋ-جاراعىنىڭ جۇرناقتارى ەكەن. توبەنىڭ ەتەگىندە شاشىلىپ جاتقان كوپ سۇيەك ونىڭ تۇلپارى دەسەدى. دۇنيەدەن ءبارى ءوتىپ، ءبارى جوعالعاندا تەك بۇركىتى عانا قالىپتى. وسى ءبىر نىسانالى بۇركىتتىڭ مويىنى مەن تۇمسىعىنداعى ەرەكشە سارعىش جولاق يەسىنىڭ سىپىرا الماي كەتكەن توماعاسىنىڭ ورىنى كورىنەدى. سول ءبىر تارعىل بۇركىت قونىپ وتىرعاندا تومپەكتىڭ استىندا جاتقان بەيمالىم اتا-بابا ارۋاعىنا ەش نۇقسان كەلمەكشى ەمەس. اتا-بابانىڭ ارۋاعى رەنجىسە، تارعىل بۇركىت الدەقايدا ۇشىپ كەتەدى-مىس.
مىناۋ ۇشان دالانىڭ يەسى تارعىل بۇركىتتىڭ «داۋرەن بيىكتىڭ» باسىندا وتىرعانى جۇرتىڭنىڭ باسىنان ءالى داۋرەن وتپەگەنى. ونىڭ جۇرەگىن شوشىتىپ، كوڭىلىن قالدىرماعان جۇرتتىڭ باسىنداعى ب ا ق ماڭگى اۋماق ەمەس.
ايتەۋىر مىناۋ ساعىم شالعان دالادا كوزگە تۇسەر جالعىز نىسانا كونەلىكتى وبانىڭ باسىندا جۇدىرىقتاي ءتۇيىلىپ، ءمىزباقپاي وتىرعان قاشانعى تارعىل بۇركىت قىلاۋىتادى.
كول-كوسىر كەڭىستىكتە سۇيەلدەي بوپ قانا قىلاڭىتار قالجاسى بار وقشاۋ تومپەكتىڭ باسىندا ەرتەلى-كەش قاناتىن قومداپ وتىرعان تارعىل بۇركىت اي استى تىرشىلىكتە وتكىنشىلىك پەن وكىنىشتەن، ءۇمىت پەن تاۋەكەلدەن، كۇدىك پەن كۇماننان باسقا تۇراقتى ەشتەڭە جوعىنان حابار بەرگەندەي.
جۇرت باسىنا ءسال ءىس تۇسسە، وسىندا اعىلادى. بەيمالىم مولاعا كەپ شىراق جاعىپ تۇنەيدى. جاقسى ءتۇس كورسە، اق تۇيەنىڭ قارىنىن جارىپ، ۇلان-اسىر توي جاسايدى. نە ءبىر جىلدان-جىلعا ۇلاسىپ كەلە جاتقان شىتىرمان كونە داۋلار وسىنىڭ باسىندا شەشىلەدى. نە ءبىر مويىنىنا جالا ارتقاندار كۇناسىزدىعىن دالەلدەپ بەرەر كۋا تابا الماعاندا، وسىندا كەلىپ انت بەرەدى. ارۋاق شامدانار قارا ءىستىڭ تۇسىندا انت اۋىزعا الىنعاندا قۇدايدىڭ كۇنىنىڭ ءوزى بۇرق-سارق بۇزىلىپ جۇرە بەرەدى دەسەدى. قاراعا بولا انت بەرىپ تۇرعان تالاي قارابەت تابان استىندا توبان اياق بولىپ تا قاپتى. تالايىنىڭ توبەسىنە قىزىل كورگەندەي تارعىل بۇركىت شاڭقىلداپ تاپ-تاپ بەرىپتى. قارا ءىستىڭ تۇسىندا انت بەرگەن ادام دا، انتقا ۇستالعان ادام دا وڭبايتىن كورىنەدى. سوندىقتان دا انتقا حالىققا ءارى ءقادىرلى، ءارى ەشكىمگە قياناتى تيمەگەن بەيكۇنا ادامنىڭ ءالى باليعاتقا تولماعان ەر بالاسى ۇستالادى. ەگەر انت بەرۋشى قارا ىسكە انت بەرسە، انتقا ۇستالعان ادام دا قياپاتسىز قالمايتىن كورىنەدى. ونداي جاعدايدا قاراعا بولا انت بەرىپ، بىرەۋدىڭ وبالىنا قالعان كىسى الگىندەي قياپاتقا ۇشىراعان ءسابيدىڭ اتا-اناسىنا جەتى باتىردىڭ قۇنىن تولەيدى. قاراعا انت بەرگەن قارا بەتتىڭ باسى قىرقىلىپ، دۇنيە مالى تالاۋعا تۇسەدى. سوندىقتان دا جۇرت قانشا وشتەسىپ جۇرسە دە، انت جايىن اۋىزعا الا بەرمەيتىن.
بۇل جولى ءابىلقايىرعا جەكە بىرەن-ساران كىسىنىڭ ەمەس، بۇكىل ەل تاراپىنان سەنىمسىزدىك تۋىپ وتىر. قاراعا بولا انت بەرسە، ودان كەلەر قياپاتتى ءوزى كوتەرىپ الادى. ەل-جۇرتتىڭ الدىندا دا، تۇياق پەن تايلاننىڭ الدىندا دا، زەردەباي مەن قىزىنىڭ الدىندا دا تەك سول عانا قارا بەت بوپ شىعادى. ەگەر اۋليە ونىڭ ەشقانداي جازىعى جوق، ادالدىعىن مەڭزەپ نىشان بىلدىرسە، حان ەشكىمگە ماعان ناقاق جالا جاپتىڭ دەپ وشتەسە المايدى. ويتكەنى، بيلەر كەسىگى — بۇكىل ەلدىڭ ۇكىمى. سوندىقتان دا، ءابىلقايىردىڭ ەندىگى تاعدىرىن بۇگىنگى انت شەشەدى. سوندىقتان دا جۇرت بۇگىن «قىزىل ۇيىككە» قاراي تايلى-تاياعى قالماي شۇبىرىپ كەلەدى.
ومىراۋلارىن جەلگە توسەپ، «قىزىل ۇيىكتى» بەتكە العان توپ-توپ جۇرگىنشى بۇتا باسىنىڭ ءسال قيمىلىنا دەيىن ءجىتى باعىپ، ءار جەر، ءار جەردەن بۇرق-بۇرق كوتەرىلگەن وقشاۋ شاڭداردان قارالاي شوشىنىپ جاعالارىن ۇستاپ كەلەدى. بىرەۋلەرى تۇياقتى اياسا، بىرەۋلەرى ءابىلقايىر حاننىڭ مىناۋ ارام ىسكە، شىنىندا دا، قاتىناسى بولعان جوق پا ەكەن دەپ قۋىستانىپ كەلەدى. كوبى مۇنداي كەسىر ءىستىڭ ارتىنان ەلگە تيگىزەر كەساپاتىنان قورقادى. بوپاي بايبىشە سول ءبىر ىلدىرماق-شىلدىرماق جاسالماعاندا بايسىز قالاتىنداي، قايداعى ءبىر ساياق كىرمەنى ىرگەسىنە امالسىز قوندىرعىزعان، ەرتەڭ كۇيەۋگە كەتكەلى جاتقان ءوز قايىن ءسىڭلىسىن ىشتەي قارعاپ-سىلەپ باقتى. جەر تۇبىندەگى اق پاتشادان ەلشى شاقىرتقان ءابىلقايىردى بىرەۋلەر اياپ مۇسىركەسە، بىرەۋلەرى اشىنا قۇستانالايدى. نە دە بولسا، ايدالاداعى جالعىز تومپەككە جاپا-تارماعاي جوڭكىلگەن جۇرت تاباندارىنىڭ استىنا ينە شانشىپ قويعانداي قارالاي قالتىراپ-دىرىلدەپ كەلەدى. ءقازىر ولاردىڭ ءسال نارسەدەن جۇرەگى ۇشىپ، تالىپ جىعىلۋى مۇمكىن. ءبارىنىڭ دە كوزدەرى الارىپ كەتكەن، قوسۇرەي.
«قىزىل ۇيىك» بىرتە-بىرتە جاقىنداي ءتۇستى. شاڭىت بىرتە-بىرتە باسىلايىن دەدى. لەك-لەك شوعىر وقشاۋ شىعىپ، مۇحانبەت قوجاعا قۇران ۇستاتىپ، كيەلى اۋليەنىڭ قۇبىلا بەتىنە قىرىق قۇلاش الا ارقاندى كولدەنەڭ تاستاپ، ءبىر باسىنا قاپ-قارا ات ءمىنىپ، قاپ-قارا كيىم كيگەن تۇياقتى، ءبىر باسىنا جاۋعا مىنەر اقباس جيرەنىنىڭ تىزگىنىن قارىنا ىلگىزىپ، باسىنداعى التىن زەرمەن قايىعان اسىل قالپاعىن قولىنا العىزىپ، ءابىلقايىردى تۇرعىزا بەرگەندە، سوناۋ تەرىسكەي دوڭنەن ينەدەي شانشىلىپ شىعا كەپ، تۇپ-تۋرا بۇلارعا قاراي بۇرالاڭداي تارتىپ كەلە جاتقان تۇيدەك شاڭ جەلكەدەگى قارا ويعا كەلىپ، جەرگە ءسىڭىپ كەتكەندەي عايىپ بولدى. كوزدەرى باقىرايىپ كەتكەن جۇرت قايتادان اق سالدەلى قوجاعا قارادى.
قوڭقاق مۇرىن قوجا تاناۋىن جەلگە توسەپ، مىناۋ جان-جاعىنان انتالاي ءتونىپ تۇرعان قارا ءنوپىر جۇرتقا ەمەس، سوناۋ كوكتەگى ءتاڭىردىڭ وزىمەن تىلدەسىپ تۇرعانداي ءبىر بەيتانىس ماقاممەن ءسوز باستادى.
— ۋا، قۇدايدىڭ پەندەسى ءابىلقايىر ابدوللا وعلى...
كۇنى كەشەگى جۇرتتىڭ اۋزىنان اششى ىشەكتەي شۇباتىلىپ شىعىپ بولمايتىن ايتۋلى حاننىڭ اتاق-لاۋازىمى بۇگىن ۇرى ءيتتىڭ قۇيرىعىنداي ءبىر تۇتام بوپ شولتاڭ ەتە ءتۇستى.
— مىنا جۇرتىڭنىڭ ساعان ءدىن اتتاپ، اتا-بابانىڭ عۇرپىن اتتاپ، مۇحامبەتكە ۇمبەت ەمەس، ءشاديارعا دوس ەمەس تەرىس وقۋلى جاتتىڭ شىلاۋىنا ىلىگىپ، ءتىرىنىڭ مەرەيىن، ءولىنىڭ ۇرەيىن قورلاپ، ارۋاققا ءتىل تيگىزىپ، جۇرەگى تەرىس، ءجۇزى بوتەن، جادى كاۋىرگە بىرەۋدىڭ اق جۇمىرتقا، سارى ۋىز پەرزەنتىنىڭ ابىرويىن توناتتى، باسىنداعى ب ا ق پەن ابىرويدان، كەۋدەسىندەگى جاننان، الدىنداعى مال-داۋلەتتەن ايىرىلۋعا لايىق ەل قۇلاعى ەستىمەگەن قىلمىس جاسادى دەگەن ايىپ تاعىپ تۇر. وعان نە دەي الاسىڭ؟
حان جەر تىزەرلەپ، قوس قولىن كوكىرەگىنە اپارىپ ءۇش رەت:
— ناقاق، ناقاق، ناقاق! — دەدى.
مۇحامەتجان قوجا: «ەستىدىڭدەر مە!» — دەگەندەي جۇرتتى شولىپ، ءبىراز تۇردى. جىم-جىرت. ادام تۇگىلى جىلقى ەكەش جىلقى دا وسقىرىنباي، پىسقىرىنباي سىلتىدەي تىنا قالىپتى.
— ەندەشە كيەلى كىتاپقا قولىڭدى تيگىزىپ، ارۋاققا باس ءيىپ، ەل-جۇرتىڭنىڭ الدىڭدا الگى ءسوزىڭدى راستاپ، باسىڭداعى باقتى، الدىڭداعى مالدى، كەۋدەڭدەگى جانىڭدى پيداعا شالىپ، انت بەرۋگە پەيىلمىسىڭ.
حان سول جەر تىزەرلەگەن قالپى:
— پەيىلمىن، پەيىلمىن، پەيىلمىن، — دەپ ءۇش رەت باسىن ءيدى.
— قۇدايدىڭ پەندەسى ءابىلقايىر ابدوللا وعلى تاعىلعان ايىپتىڭ ناقاقتىعىنا باسىنداعى باقىتىن پيداعا شالىپ، انت-سۋ ءىشىپ تۇر. ۋا، قۇدايا، ءتىرى اۋليە، ءولى ارۋاق، كوردىڭدەر مە، ەستىدىڭدەر مە! ءابىلقايىر ابدوللا وعلى كيەلى كىتاپقا ماڭدايىن تيگىزدى. باسىنداعى ءتاجىن انتقا تىكتى.
حان قولىنداعى زەر قالپاق الا ارقاننىڭ ۇستىنە قويىلدى.
— ادالمىن، — دەيدى.
حان اراسىن سيرەتىپ:
— ادالمىن، ادالمىن، ادالمىن، — دەپ ءۇش رەت انت-سۋ ءىشتى.
كۇنگە شاعىلىسقان زەر قالپاقتىڭ نە ءوزى، نە ماڭىنداعى توپىراق بۇلك ەتكەن جوق. ءۇش بي زەر قالپاقتى جەردەن كوتەردى.
مۇحامبەت قوجا تاماعىن كەنەپ، تاعى دا ماقامداي جونەلدى.
— ۋا، جاساعان، ءتىرى اۋليە، ءولى ارۋاق! كوردىڭدەر مە، ەستىدىڭدەر مە! قۇدايدىڭ ۇمبەتى ءابىلقايىر ابدوللا وعلى الدىنداعى اۋلەتى مەن ۇرپاعىنىڭ ىرزىعىن پيداعا شالىپ انت-سۋ ىشەدى.
حان تاعى دا قۇرانعا قولىن تيگىزىپ، ءۇش رەت:
— ادالمىن، ادالمىن، ادالمىن، — دەدى.
الا ارقاننىڭ قاق ورتاسىنا قويىلعان شابدار ات كوزى جاساۋراپ، جايباراقات تۇر. ەش جەرى بۇلك ەتكەن جوق. ەڭ بولماسا، جال-قۇيرىعىن جەل تارامادى.
مۇحامبەت قوجانىڭ جەلكەسىندە تۇرعان جيىرما بەس ءبيدىڭ ۇشەۋى تاعى دا ءبولىنىپ شىعىپ، شابدار اتتى الا ارقاننىڭ قاسىنان اۋلاققا اپ كەتتى.
مۇحامبەت قوجانىڭ داۋىسىنا ءدىرىل جۇگىردى. جۇرت ءبىر قوزعالاقتاپ قويدى.
— ۋا، جاساعان يە، ءولى ارۋاق، ءتىرى اۋليە! كورەسىڭدەر مە، ەستيسىڭدەر مە! قۇدايدىڭ ۇمبەتى ءابىلقايىر ابدوللا وعلى قارا ىسكە انت بەرىپ تۇرسا، كەۋدەسىندەگى شىبىن جانىنان ايىرىلۋعا پەيىل بوپ، بۇل كۇناعا ەشقانداي قاتىسى جوق، اق، ادال تايلان ءماتى وعلىنىڭ باليعاتقا ءالى تولماعان پەرزەنتى تۇياق تايلان وعلىنىڭ وبالىنان سەسكەنبەي پيداعا شالىپ، «ادالمىن»، «اقپىن» دەپ انت-سۋ ىشەدى.
قوجا جايلاپ باسىپ، حاننىڭ قاسىنا جاقىندادى. ءابىلقايىر قوجانىڭ قولىنداعى قۇراندى الىپ، ءۇش رەت ماڭدايىنا تيگىزدى. سودان سوڭ تاماعىنا بىردەڭە كولدەنەڭ تۇرىپ قالعانداي قىرىلداي، قىلعىنا ءتىل قاتتى.
— ادالمىن، اقپىن! ادالمىن، اقپىن! ادالمىن، اقپىن!
قارا ات مىنگەن قارا بالانى الا ارقاننىڭ ۇستىنە اكەپ تۇرعىزدى. الگىندە عانا سەلك ەتپەي جاتقان ءجىپ ارقان ەندى ءاب جىلانداي سۋىتىپ، قيرالاڭداپ قوزعالىپ كەتەردەي ۇرەيلى كورىندى. جۇرتتىڭ ءبارى بوزارىپ كەتكەن. جەر تىزەرلەپ وتىرعان حاننىڭ ەكى سامايىنا شىپ-شىپ تەر شىعا كەپتى. اسپاندا الاقانداي بۇلت جوق. تارلان بۇركىت انادايدا جايباراقات قالىقتاپ ءجۇر. نە قارا اتتان، نە قارا بالادان سەلت ەتكەن ءبىر قيمىل بايقالمادى.
— قۇدايدىڭ ق ۇلى ءابىلقايىر ابدوللا وعلى سوزىندە تۇردى. جاراتقان يە، ءتىرى اۋليە، ءولى ارۋاق ونىڭ ايتقانىن تەرىسكە شىعارعان ءبىر دە ءبىر نىشان بايقاتقان جوق. قۇدايدىڭ ق ۇلى، مۇحامبەتتىڭ ۇمبەتى، ءشادياردىڭ دوسى ابىلقايىر-مۇحامبەت عازى ءباھادۇر حانعا تاعىلعان ايىپ ناقاق دەپ تابىلادى.
مايدا توپىراققا تىزەسى قارىس كىرىپ، جەرگە شوگىپ وتىرىپ قالعان حاندى ەسەت پەن بوكەنباي ەكى قولتىعىنان دەمەپ، تۇرعىزىپ الدى.
الا ارقاندى قاق ورتاسىنان قانجارمەن قىرقىپ، حاننىڭ، تۇياقتىڭ، شابدار ات پەن قارا اتتىڭ باسىنان ءبىر-بىر اينالدىرىپ، اناداي جەرگە لاقتىرىپ جىبەرىستى.
مۇحامبەتجان قوجا تاعى داۋىستادى.
— بيلەردىڭ قۇران ۇستاپ ءپاتۋالاسقان كەسىگى بويىنشا، ءابىلقايىر حانعا تاعىلعان ايىپ ناقاق بوپ شىقسا، زەردەباي ەرەن وعلىنىڭ اياق-قولى امان، اقىل-ەسى دۇرىس، باليعاتقا تولعان قىزى تورعىن توگىلگەن ابىرويىنا اۋەلى ءوزى، سوسىن اكەسى زەردەباي ەرەن ۇلى جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستى. تالاپكەر سۇلەي كۇشىكباي وعلى قۇداي جولى، اتا-بابا ءۇردىسى قالىڭنىڭ اماناتىن اتتاپ، انت بۇزعان قايىن جۇرتىنان اق، ادال مالىنىڭ ۇستىنە ايىپ تولەتەم دەسە دە، قارا بەت جەسىرىن جار قىلىپ قۇشام، كۇڭ قىلىپ جۇمسايمىن دەسە دە، ونى توگىلگەن ارىمنىڭ قۇرباندىعىنا شالام دەسە دە ءوز ەركى. نە جان دەسىن، نە مال دەسىن! نە دە بولسا، ءوز اۋىزىنان ايتسىن! ەشكىم اقىل قوسپاسىن.
الگىندە عانا جاپىر-جۇپىر گۋىلدەسە باستاعان جيىن قايتادان جىم بولدى. الگىندە عانا شايداي كوكجيەكتىڭ ءار جەرىنەن قىلتيىپ، الا بۇلتتار شىعا كەلدى. تەرىستىك بەتتەن ىزعىرىق جەل تۇرىپ، جۇرتتىڭ ەتەك-جەڭىن جەلپىلدەتە باستادى. ءبىر كۇندە قىرىق اۋناقشىپ تۇراتىن كۇزدىڭ كۇنىنىڭ قۇبىلمالى مىنەزى مە، جوق شىن كۇناھاردىڭ اتى ەندى اتالعاسىن ارۋاقتاردىڭ شامىرقانعانى ما، جۇرتتىڭ قابارىنقى ءجۇزىن مۇزداي لەپ قارىپ، ايناداي جارقىراپ تۇرعان توڭىرەك قايتادان الاشاعىرماقتانايىن دەدى. دوڭبەك جالداردىڭ باۋراي-باۋرايىنان بۇلكىلدەپ توزاڭ جورتاقتاي باستادى.
جۇرت تاعى دا قانىن ىشىنە تارتىپ العان. باتىر سۇلتاننىڭ مول توبىنان بولىنە تۇرعان جيىرما-وتىز قارا اتتى بار ەدى. ول كۇيەۋدىڭ جۇرتىنان ەكەن. باراق سۇلتاننىڭ ادەتىنە باسىپ، جالىن توگىلدىرىپ قارا ات مىنگەن ءساندى توپتىڭ قاق ورتاسىنداعى الاقانداي كوزىنىڭ قىزىلى مەن اعى شارپىسىپ جاتقان گۇجبان قارا گۇج ەتە قالدى.
— مال كەرەك ەمەس، جان! جان، جان، كەرەك!
— جان كەرەك بولسا، ال!
اناداي جەردە بەتىنە كۇل جاعىپ، ماڭداي شاشىن كەسىپ، بۇلقىنتىپ ۇستاپ تۇرعان تورعىندى ورتاعا الىپ شىقتى. زەردەبايدىڭ اعايىندارى قورقارىن، نە قۋانارىن بىلمەي ءۇرپيىسىپ قالىپتى. جۇرت وت پەن سۋعا سالۋعا جاۋدان تۇسكەن ەتەكباستى ۇرعاشىنى دا الىپ جاتادى عوي. كىم ءبىلىپتى، مىناۋ گۇجبان كۇيەۋ تورعىندى جار قىلىپ قاسىنا جاتقىزباعانمەن، كۇڭ قىلىپ ەسىگىندە ۇستاۋعا كونەتىن شىعار.
ءۇرپيىسىپ تۇرعان جۇرت ات ۇستىندەگى گۇجبان قاراعا انتالاي قاراي قالىستى. ۇيپا-تۇيپاسى شىققان بەيشارا قىزدى قارا اتتى گۇجبان قارانىڭ الدىنا اپارىپ، زورلاپ تىزە بۇكتىردى. بۇرىم قىپ ورگىزبەي بوس سالدىرعان قولاڭ شاشى الدىنا توگىلىپ، بەت-اۋزىن كورسەتپەي تاستادى. بەيباقتىڭ تەك ەكى يىعى عانا بۇلك-بۇلك ەتەدى. ونى اياۋعا ارۋاقتان قورىققان ەركەكتەر سىر بەرمەيىن دەپ تىستەنىپ-تىستەنىپ اپتى.
ايىپتان قۇتىلىپ، ءوز دۇرمەگىنە بارىپ قوسىلعان سۇپ-سۇر حان الگىندە عانا ءوزىنىڭ ەكى تىزەسى قازىپ كىرىپ كەتكەن ۇلپا توپىراقتىڭ ۇستىندە جۇگىنىپ وتىرعان بەيشارا قىزعا ەسەڭگىرەي كوز تاستاپ تۇر. الگىندە عانا ءوز باسىنان وتكەن ءمۇساپىر ءحالدىڭ سونشالىق قورلىق كەيپىن ەندى اڭعارىپ، ەندى تانىپ تۇر. ىشىنەن: «ءتاۋبا، ءتاۋبا!» — دەپ سان رەت قايتالادى.
جۇرتتىڭ كوزى قول-اياعى توقپاقتاي جالدى قارا اتتىڭ ۇستىندە ەنتەلەي تەبىنىپ تۇرعان گۇجبان قارادا. ول دا شويىننان قۇيىلعانداي مول دەنەسىن ءبىر قىبىر ەتكىزبەي، قاققان قازىقتاي قاقشيىپتى دا قالىپتى. تۋ سىرتىنداعى وڭشەڭ قارا اتتىلار مەن باتىر سۇلتاننىڭ توبى: «مىناۋ نەعىپ تۇر-اي!» — دەگەندەي جابىلا قاراپ، تەلمىرە قاپتى. گۇجبان قارا جان قالتاسىنان شاقشا سۋىرعىسى كەلگەندەي قولىن ەربەڭدەتىپ، جان-جاعىنا قارمانا قارانىپ، اناداي جەردە ەر-توقىمسىز ەكى قارا قۇناندى ۇستاپ تۇرعاندارعا يەك قاقتى.
مانا باتىر سۇلتاندارعا ىلەسە كەلگەن قاراقۇرىم توپتىڭ ىشىندەگى ەكى ەر-توقىمسىز قۇر اتتى بىرەۋ كورسە دە، بىرەۋ كورگەن جوق ەدى. ەندى جۇرتتىڭ ءبارى سوعان قارادى. وزدەرى شۋ اساۋ ەكەن. جەر تابانداپ، تارتىنىپ ورتاعا ازەر شىقتى. جۇرت قاق جارىلىپ جول بەردى. قارا كيىمدىلەر توبىنان تاعى ءبىر ەكەۋ قولدارىنا قىل ارقان ۇستاپ ورتاعا وزدى، ءبىراز كىسى ەرىكسىز ىشقىنىپ قالدى. اسىرەسە، ءابىلقايىر حاننىڭ كوزى اتىزداي بوپ بارادى. مىناۋ قىل ارقان ءاۋ باستا بۇعان باعىشتالعان عوي. مانا انت بەرگەندە بۇل قارا بوپ شىقسا، مۇنىڭ شارۋاسىن وسى قىل ارقان مەن مىنا ەكى شۋ اساۋ بىتىرەدى ەكەن عوي.
ارشىندى جىگىتتەر قىل ارقاننىڭ ورتاسىنان تۇزاقتاپ، گۇجبان قارانىڭ قولىنا ۇستاتتى، قالعان ەكى ۇشىن تۇزاقتاپ، ەكەۋى ەكى شۋ اساۋدىڭ قاسىنا بارىپ تۇردى.
گۇجبان قارا قولىنداعى تۇزاقتى اۋەلى مۇحامبەت قوجاعا، سودان سوڭ بيلەرگە، سودان سوڭ تۋ سىرتىنا بۇرىلىپ، باتىر سۇلتاننىڭ توبىنا، ەڭ ارتىندا بىلايعى توبىرعا كورسەتتى. جۇرتتا ءۇن جوق. بىردەڭەگە قاتتى تولقىعانى ەكەنى دە، جوق الدەنەگە كوڭىلىنىڭ حوشى كەلىپ قۇلشىنعانى ەكەنى دە بەلگىسىز، تايعا باس ءبىلدىرىپ، اساۋ جۋاسىتىپ قالعان ادەتىنە باسىپ، شالت قيمىلداپ، شۇعىل ەڭكەيىپ، قولىنداعى قىل تۇزاقتى باسىن ءيىپ، جەر تىزەرلەپ وتىرعان تورعىننىڭ موينىنا كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن كيگىزە سالدى. ەكى جىگىت قولدارىنداعى تۇزاقتى كوز ىلەسپەس قيمىلمەن اساۋ قۇنانداردىڭ موينىنا ىلە-ىلە سالىستى. سوسىن ەكى شۋ اساۋدىڭ نوقتالارىن جىپ ەتكىزىپ سىپىرىپ اپ، ساندارىنان قۇلاشتاپ تۇرىپ ءبىر-بىر تارتتى. ەكى قۇنان قۇيرىعىن تەۋىپ، تۋلاپ الا جونەلدى. جۇرت جان-جاققا تىم-تىراعاي قاشتى. تورعىننىڭ: «اپا!» دەگەنى دە، «اللا!» دەگەنى دە بەلگىسىز، جان داۋىسى ءبىر-اق شىقتى. قۇيعىتىپ بارا جاتقان قوس شۋ اساۋدىڭ سوڭىندا بaۋىرىمەن جەر تىرناپ بارا جاتقان قۇر سۇلدەر اپ-ساتتە-اق كوزدەن الىستاپ كەتتى.
جۇرت اتتارىنا ءمىندى. ماناعىداي قاراقۇرىم لەك قۇرماي شوعىر-شوعىر بوپ جان-جاققا بىتىراي ءبولىندى. الگى سۇمدىقتى كورگەندەر مىناۋ قاندى وقيعانىڭ ورنىنان دا، بىر-بىرىنەن دە تەزىرەك بەزىپ كەتكىلەرى كەلگەندەي سۋىت جورتاقتاستى.
باتىر سۇلتاننىڭ ماڭىنداعى قارا ماناعىسىنداي ەمەس ازايىپ قاپتى. الدى-ارتتارىنا قاراماي شىعىسقا سالدى.
الگى سۇمدىقتان ابدەن ەسەڭگىرەپ قالعان ءابىلقايىر سالدەن سوڭ كوزىن اشىپ قايتا قاراپ ەدى، كوكجيەكتەگى كۇن كوزىنە اياق ءبىتىپ، الگى ءبىر قان-جىننىڭ سوڭىنان قىزىل تازى بوپ ءتىلىن سالاقتاتىپ، قۋىپ بارا جاتقانداي كورىندى.
ەرتەڭىنە ءابىلقايىر كەشەگى باستان كەشكەنىنىڭ ءوڭى ەكەنىن، ءتۇسى ەكەنىن بىلە الماي ءبىراز ۋاقىت دەل-سال وتىردى. ساسكە شاماسىندا سىرتقا شىقتى. اناداي جەردەگى قاراشا اۋىلدىڭ شەتىندەگى زەردەبايدىڭ ءۇيىنىڭ جۇرتى تازدىڭ باسىنداي تىقىرايىپ بوس جاتىر. دەمەك، كەشەگى كورگەنى ءتۇسى ەمەس، ءوڭى ەكەن. ارشىل اعايىندارى زەردەبايدى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە حان وردانىڭ قاسىنان كوشىرىپ اكەتىپتى.
«سوندا... سوندا...»
ءابىلقايىر الدەنەگە ويى ءمۇدىرىپ، جان-جاعىنا الاقتاي قارادى. سوناۋ كوز ۇشىنداعى ەلشىلىك ماڭىندا ات بار. بۇل يىعىنا جابا شىققان، جاعاسىن قامقامەن ادىپتەگەن جۇقا شاپانىنىڭ جەڭىن كيىپ، سولاي بەتتەدى.
كەلسە — بوكەنباي مەن ەسەت سوندا ەكەن. كوزى شاراسىنان شىعىپ، ءۇرپيىپ قالعان ەلشى ءابىلقايىردى كورە سالا ورنىنان اتىپ تۇرىپ، قۇشاقتاي الدى. بالپىلداپ بىردەڭە دەپ ەدى، حان ەستي قويمادى. ءجاي باسىپ تورگە ءوتتى.
پاتشانىڭ ەلشىسى كەشەگى وقيعادان حاباردار بولىپ شىقتى. تورعىننىڭ نە كۇيگە ۇشىراعانىن ەستىگەندە، سارتايلاق تالىپ قالىپتى. كوزىن جاڭا ءبىر ازىردە اشىپتى. «مۇمكىن ەمەس، مۇمكىن ەمەس!» — دەپ ءالى سەنبەي جاتىر دەيدى. وعان قىلجاقباس ساپايەۆ: «مەن ساعان باياعىدا ايتپاپ پا ەم. بۇل تاعىلاردان ءبارى دە شىعادى. نە سەنبەيتىنى بار!» — دەپ وجەڭدەيتىن كورىنەدى.
نە دە بولسا، ورىس ەلشىلىگىنىڭ زارەلەرى ءزار تۇبىنە كەتۋلى. بوكەنباي مەن ەسەت وي ۇستىندە.
— ەندى نە ىستەيمىز؟ — دەپ مامبەت مىرزا قىلعىنادى.
نە ىستەيتىنى بار؟ كەشە قارسى جاق وڭباي وماقاستى. ءابىلقايىردى سۇرىندىرەم دەپ ءجۇرىپ، وزدەرى قالاي شالقالارىنان تۇسكەنىن بىلمەي قالدى. بۇگىن ولار ەستەرىن جيا الماي ەسەڭگىرەپ جاتىر. ءبىراق ەرتەڭ جامباستارىن ءبىر-بىر سيپاپ، قايتا تۇرەگەلەر. تاعى ءبىر داۋدى باستايدى. ولار سول جاڭا داۋ، جاڭا سىلتاۋىن تاپپاي تۇرىپ، ەلشىلىكتىڭ قاراسىن بۇل ارادان ءوشىرۋ كەرەك. ايتپەسە، كەشەگى گۇجبان قاراعا مال كەرەك بولماي، ار كەرەك بولا قالعانى تەگىننەن-تەگىن ەمەس. ولارعا كەشە قالاي دا بىرەۋدىڭ قانىن توگۋ، ءسويتىپ ەسكى داۋدى ءبىرجولاتا تىندىرماي، جاڭا داۋعا ۇشتىق شىعارىپ بەرۋ كەرەك بولدى. زەردەبايدىڭ قىزىنىڭ مۇنداي ماسقاراعا ۇشىراعانىن اۋزى جۇيرىك جادىك اۋلەتى ەرتەڭ كورشى ۇلىستارعا جايادى. «جالعىز ءۇيلى اعايىنعا جاساعان قىساستىعى اناۋ!» — دەپ بۇلار جاققا كۇندە قول شوشايتادى دا وتىرادى.
مەيلى، ولار ەرتەڭ نەنى ىستەسە ونى ىستەسىن! تەك مىنا ەلشىلىكتى تەزىرەك بۇل ارادان اتتاندىرۋ كەرەك. كەشە قاپى قالعان قاس دۇشپان قايتا ەسىن جيىپ العانشا بۇلار ورىس شەبىنە ءبىر جەتىپ السا، ار جاعىن كورە جاتار.
حاننىڭ بۇل ويىن بوكەنباي دا، ەسەت تە، ەلشى دە قوستادى.
ەلەڭ-الاڭدا اتقا قونعان قالىڭ تۇيدەك كۇن كەشتەتە نايزاكەسكەننىڭ قۇلاۋىنا ەڭكەيدى. باياعىدا قاراقۇمداعى قۇرىلتايدان كەيىن ءۇش ءجۇزدىڭ قارا ورمانداي كوك سۇڭگىسىنە ساپ تاۋىپ بەرگەن قالىڭ جىنىس، بۇگىندە اراسىنا قول جاسىرا الماستاي بوپ ابدەن سيرەگەن. ءبىراق ۋادەلى اۋىلدار كەشە بىر-بىرىنە ات شاپتىرىسقاندا، ىزعىعان دالادا از دا بولسا ىقتاسىنى بار عوي دەپ، وسى ارانى قولايلى كورگەن.
حان اۋىلى بۇگىن كۇنى كەشە قاقىرايىپ-قاقىرايىپ تۇرعان ەلشى قوسىنىڭ قاڭىراپ بوس قالعانىن ءبىر-اق كورەدى. ءابىلقايىر ەلشىلىك جايعاسقان اق وتاۋلاردى جىققىزباي، ادەيى تىگۋلى كۇيلەرىندە قالدىردى. ەلشىلىكتىڭ ءبىر كۇن تۇندە كوشىپ كەتكەنىن جۇرت قاپەلىمدە سەزبەي قالسىن دەدى.
بۇگىن سامەكە، باراقتارعا شابارمان كەتىپ، ولار حابار تيگىزگەنشە ەلشىلىك ورىس شەبىنە جەتىپ تە ۇلگەرەدى. بۇل جاقتاعى باتىردىڭ كەشەگى ماسقارادان كەيىن قىلار قايرانى شامالى. سونداعى دۇربەلەڭ «قىزىل ۇيىكتىڭ» باسىندا-اق تاراپ كەتكەن.
نايزاكەسكەننىڭ باسىنا اۋەلى ەسەتتىڭ توبى كەلىپ، توسقاۋىلداي تۇردى. وعان كوپ ۇزاماي تەك جەتى رۋدىڭ عانا ەمەس، باسقا دا تىلەۋلەس اۋىلداردىڭ رۋ باسىلارىن جيناپ، بوكەنباي قوسىلدى.
ءبىر كۇنشىلىكتەي جول ءجۇرىپ، ەلدىڭ ەڭ سوڭىنان جەتكەن حان مەن ەلشى توبى الدارىنان قايىڭ اراسىنان جامىراي شىعا كەلگەن قالىڭ قولدى كورگەندە جۇرەكتەرى جارىلا قۋانىسىپ قالدى. ولاردىڭ اراسىندا كوپتەن بەرى ات ءىزىن سالماي كەتكەن اۋىلداردىڭ دا اقساقالدارى بار ەكەن. شاماسى، كەشەگى «قىزىل ۇيىك» وقيعاسى قاي تاراپقا شىعارىن بىلمەي، شورە-شورە بولىپ جۇرگەن ءبىراز جۇرتقا ءجون سىلتەپ بەرسە كەرەك.
كۇن ەڭكەيە سەلدىر قايىڭ اراسىنداعى دوڭگەلەك الاڭقايعا جينالعان بيلەر اق پاتشانىڭ ەلشىسىنىڭ الدىنا اق داستارقان جايىپ، اق سارىباس مارقانىڭ باسىن ۇستاتىپ، اقجول تىلەستى. مامبەت مىرزانىڭ قاسىنا قازاق جۇرتىنىڭ ەلشىلەرى بوپ ون ەكى جاسار ەرالى سۇلتان، نياز سۇلتان، كىشى جۇزدەن شادىك بي، قۇداينازار مىرزا، بوكەنباي باتىردىڭ نەمەرە ءىنىسى مىرزاكەلدى باتىر، ماسقار تولەباي بي، ورتا جۇزدەن قىپشاق كۇدەرى، بايكەنجە باتىرلار، ءبىرسىپىرا قىزمەتشى جىگىتتەر ەرەتىن بولدى.
داستارقان جينالعان سوڭ ءابىلقايىر ەلشىنى وڭاشا شىعارىپ اكەتتى.
— ال، مامبەت مىرزا، — دەپ ءسوز باستادى بىلايىراق شىققان سوڭ. — سوگە جامانداماي اتتاناسىز عوي. ءبىزدىڭ ارامىزدا بولعان ءبىر جىلدىڭ ىشىندە باسىڭىزدان جاقسى دا ءوتتى، جامان دا ءوتتى. جاعدايدى ءوزىڭىز بىلەسىز. ايتەۋىر، اق پاتشاعا بەرگەن ۋادەمە ادال ەكەنىمە، ول جولدا ەشتەڭەدەن تايىنىپ، تايسالمايتىنىما كوزىڭىز ابدەن جەتسە، ونى الديار تاقسىرعا بۇلجىتپاي ايتىپ بارساڭىز بولعانى. سىزدەي اقجولتاي ەلشىنىڭ قانجىعاسىن ءبۇيتىپ قاڭسىتىپ قۇر قول قايتارامىز عوي دەپ ويلاماپ ەدىك. مىنانداي قيلى زامان كەز كەلىپ، جوقتىق جومارتتىڭ قولىن بايلاپ تۇر. كەزدەسۋىمىزدىڭ الدى-ارتى ءبىر بۇل بولمايتىن شىعار. بۇدان بىلاي ءسىز بەن ءبىز قالقىعان داريانىڭ ورتاسىڭدا قالتىلداق قايىققا بىرگە مىنگەن جانداي، بىر-بىرىمىزگە تىلەكتەس بوپ جۇرەمىز عوي دەپ ويلايمىن. مۇندا كورگەنىڭىزدىڭ ءبار-بارىن جىپكە ءتىزىپ ايتا بەرمەي، جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرىپ، پاتشا اعزام كوڭىلىنە سەكەم الىپ قالمايتىنداي عىپ جەتكىزگەنىڭىز دۇرىس شىعار. ويتكەنى، بۇل شارۋانىڭ ابىرويى دا، ۇياتى دا ەكەۋمىزگە بىردەي ورتاق قوي. قازاقتىڭ ءبارى كەشەگىلەردەي تەنتەك-تەلى ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىز. حالىق بولعان سوڭ الاسى دا، قۇلاسى دا جەتكىلىكتى بولادى. ازىن-اۋلاق سوتقارلاردىڭ سوتاناقتىعىنا كۇللى حالىقتى كۇيدىرىپ قايتەمىز. قازاق جۇرتى قاناتىنىڭ استىنا الار راقىمدى قامقورشى تابىلىپ جاتسا، قۋانباسا قاشپايدى. سىرتتان جۇدىرىق تۇيگەن جاۋدىڭ قوقان-لوقىسىنان دا، ءوز تەنتەكتەرىنىڭ ىرىڭ-جىرىڭىنان دا ابدەن تيتىقتاپ وتىرعان ءجايى بار. سوندىقتان ءسىزدىڭ بۇل ساپارىڭىز، نە دە بولسا، ءىز-تۇزسىز قالمايدى. ايتقانىمىز ايتقان! نە كورسەك تە، سەرتىمىزدە تۇرامىز.
ءابىلقايىر حاننىڭ مىنا ءسوزىن ەستىگەندە مامبەت مىرزانىڭ كىرپىگى شىلانىپ بارا جاتقانداي بولدى. بۇگىنگى كۇن — ونىڭ دا ءبىر جىل بويى ارمانداعان كۇنى ەدى. حاننىڭ قوس قولىن قاۋسىرا قىسىپ:
— ول نە دەگەنىڭىز، الديار. ءسىزدىڭ ۇلى مارتەبەلى يمپەراتريسا اعزامنىڭ الدىنداعى ادالدىعىڭىز، ورىس ەلشىلىگىنە جاساعان قالتقىسىز قىزمەتىڭىز ادامعا دا، قۇدايعا دا ايان شىعار. ول جاعىنان ەشقانداي قام جەمەڭىز، — دەدى.
— مىنا بالامدى ءبىر وزىڭىزگە سەنىپ جىبەرىپ وتىرمىن. كوز قىرىڭىزدى سالا جۇرەرسىز. ۇستىندەگى كيىمى پاتشا سارايىنا كىرىپ-شىعۋعا جۇپىنىلىق ەتەر مە ەكەن دەپ تە سەسكەنىپ تۇرمىن.
— ول جاعىن ۋايىمداماڭىز. ءوزىم رەتتەيمىن. ماعان وسى العان باعىتىڭىزدان اينىماعانىڭىز، قارسى جاقتىڭ قياناتى مەن قىساستىعىنان قايمىقپاعانىڭىز قاجەت. اق پاتشا ءسىزدىڭ اق-ادال قىزمەتىڭىزدى اسا جوعارى باعالايتىنىنا مەنىڭ سەنىمىم كامىل. تەك شىداپ باعىڭىز.
— ءسىز دە قام جەمەڭىز. ورىس شەبىنە جەتىپ الساڭىز، ول نەمەلەر اياقتارىن وزدەرى-اق تارتا جۇرەر. ال، ەرتەڭ كورسەك تە، امان تۇرايىق! كورىسكەنشە كۇن جاقسى!
حان مەن ەلشى مۇسىلمان عۇرپىمەن توستەرىنە توستەرىن تيگىزىپ، قۇشاقتاسىپ قوشتاستى. ءابىلقايىر ەلشىگە ەرىپ كەلگەن باشقۇرت رۋ باسىلارمەن قوشتاسا باستادى. ەلشىنىڭ قاسىنا قازاق رۋ باسىلارىن ەرتىپ بوكەنباي كەلدى.
— ال مامبەت مىرزا، الدىڭىزدان اق كۇن تۋسىن دەيمىز. اقساقالدار ونىڭ ءسوزىن قاعىپ الىپ كەتتى.
— ۇشان دالادا ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن قيقۋ-قۇلاقتاۋ جۇرت ەدىك. ەرسى مىنەز كورسەڭىز، ەرتەڭ ۇمىتىڭىز. جاقسى قىلىق كورسەڭىز، ءومىر باقي ۇمىتپاڭىز. ازىن-اۋلاق تەنتەك-تەلىگە بولا جالپاق كوپتىڭ كول-داريا كوڭىلىنە تۇكىرمەسسىز.
تيەۆكەليەۆ رۋ باسىلارىمەن جەكە-جەكە قول الىسىپ، قۇشاقتاسىپ، قوشتاسىپ شىعىپ:
— وزدەرىڭىز دە سوگە جامانداي كورمەڭىزدەر. قاي-قايسىڭىزدىڭ دا ادال نيەت، اق پەيىلدەرىڭىزدى، ەتكەن قىزمەتتەرىڭىزدى تارك قىلماي، اق پاتشاعا ايتىپ بارامىن. سۇرايتىنىم — ازعىرىندى اڭگىمەلەرگە ەرمەڭىزدەر. بۇگىننەن باستاپ پاتشا اعزامنىڭ قۇلاعىنا جايسىز حابار تيمەيتىندەي بوپ، جاقسى جۇرەرسىزدەر دەپ سەنەم، — دەدى.
— ۋادە — قۇدايدىڭ اتى. قۇران ۇستاپ ايتقان سوزدەن نەگە اينىيىق! ەكى جاعىمىز دا سەرتكە بەرىك بولايىق، — دەدى اقساقالدار. — ءبىزدى اق پاتشا مىناۋ جوڭعاردىڭ قۇقايىنان قۇتقارسا جەتكىلىكتى. باسقا ەشقانداي قولقا سالمايمىز.
ەلشى ەلدىڭ ەڭ سوڭىندا كەپ، بوكەنبايدىڭ قولىن الدى. تىعىنشىقتاي مامبەت مىرزا الپامساداي بوكەنبايدىڭ قۇشاعىنا كومىلىپ، كورىنبەي قالدى.
— قۇداينازاردى ۋفاعا بارعان سوڭ ەلگە قايتارارسىز، — دەدى باتىر.
جۇلدىزداي اق مەڭى بار كۇرەڭ توبەلدىڭ ۇستىندە قۇلاعى قالقيىپ، ىرعاي مويىن، اق سۇر بالا ەرالى وتىر. كوزىنە تۇسە بەرگەن سۋسار بوركىن قامشىسىنىڭ سابىمەن جوعارى كوتەرىپ، جاۋتاڭ-جاۋتاڭ اكەسىنە قاراپ قويادى.
— ال، بالام، قادامىڭا گۇل ءبىتسىن، — دەدى ءابىلقايىر ەرالىنى ارقاسىنان قاعىپ.
بالانىڭ كىشكەنتاي قورامساعىنداعى جالعىز تال قىزىل جەبەنى تۇزەپ قويدى. ول — ەرالىنىڭ حانزادا ەكەنىنىڭ بەلگىسى ەدى. بالا زورلانا جىميعان بولدى.
جۇزدەن استام سالت اتتى قايىڭ اراسىنان ساۋدىراپ شىعا بەردى.
حان توبى كەتىپ بارا جاتقانداردىڭ سوڭىنان سەكسيە قاراپ ءالى تۇر. قاسىنداعىلار: «قايتامىز با؟» — دەگەندەي ىڭعاي تانىتىپ ەدى، ءابىلقايىر تۇرعان جەرىنە جەلىمدەلىپ قالعانداي تىرپ ەتپەدى. جۇرگىنشىلەر قاشان كوكجيەككە كوتەرىلگەندە بارىپ، اتىن تەبىندى. بالاسىن تاعى ءبىر كورىپ قالايىن دەگەندەي ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ ەدى، قارا جالدىڭ تاساسىنا قىلت-قىلت ءسىڭىپ بارا جاتقان كوپ اتتى قايسىسىنىڭ كىم ەكەنىن اجىراتىپ بولماستاي جەرگە ۇزاپ كەتىپتى.
ءابىلقايىر ەندى ەشقايدا كوز سالمادى. استىنداعى اتىنىڭ ەربەڭدەگەن ەكى قۇلاعىنا تەلمىرە قاراپ، ءۇنسىز كەلەدى. قاسىنداعىلاردا دا سىبىس جوق. ءدۇسىر-دۇسىر تۇياق دىبىسىنان ەشتەڭە ەستىلمەيدى. جۇرتتىڭ ءبارى ءبىر تۇڭعيىق وي دارياسىنا شىم باتىپ كەتكەندەي. انشەيىندە ەكەۋىنىڭ جولى ءبىر تۇسسە، قاۋقىلداسىپ كەڭ دالانى باستارىنا كوتەرىپ الا جونەلەتىن قازاقتاردىڭ اۋىزدارىنا بۇگىن نە تيىرىم بولا قالعانى بەلگىسىز. تەك ءتۇن جامىلىپ بارىمتاعا اتتانعاندار عانا تاپ وسىلاي ءتىل مەن جاقتان ايىرىلا قالاتىن ەدى. ال، الىس جولعا كىسى شىعارىپ سالعاندار الامان كورگەن قۇر اتتاي ءبىرازعا دەيىن تۇياقتارى قىزىپ، جەلىكتەرىن باسا الماۋشى ەدى. بۇل جولى ولاي بولمادى. بۇعان كەلگەندە قاي نارسەنىڭ دە تونىن تەرىس كيىپ شىعا كەلەتىن اۋەلدەن ادەتى. جەڭىسى جەڭىسكە، قۋانىشى قۋانىشقا، تويى تويعا ۇقساماي كەتە بارادى. ايتپەسە، بۇگىن ءابىلقايىر ءۇشىن اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان كۇن ەمەس پە؟ ءبىر جىلدان بەرى جانىن تىرناعىنىڭ ۇشىندا دىزىلداتىپ كەلگەن مىنا ءبىر شارۋا جاقسىلىعىمەن ءبىتتى. ايتقانىن ىستەتتى. دەگەنىنە جەتتى. جولىن كەسكەستەگەن دۇشپاننىڭ ەتكەنى ەم بولمادى. وسى ارا سىن بولادى-اۋ دەگەن جەردىڭ بارىنەن قۇداي تاعالا ءساتىن سالىپ، سۇرىنبەي ءوتتى. ارۋاق ەكەش ارۋاقتىڭ ءوزى بۇنى جاقتادى. ەندەشە، مىنا جۇرت نەعىپ اكەلەرى بۇگىن ولگەندەي تۇنەرە قالعان؟! بۇنى ىشتەرى جاراتپاي كەلە جاتسا: «تاپ وسى شارۋاعا جيىلا كورىڭدەر!» — دەپ تاپ وسى جولى ەشكىم جالىنباعان ەدى عوي! وزدەرى كەلمەپ پە ەدى؟ كوپشىلىگى باتىر سۇلتاننان كۇدەرلەرىن ءۇزىپ، بۇنىڭ جاعىنا ءبىرجولا شىققان سياقتى بوپ كەلگەن ەدى عوي. ءتىپتى الگىندە ورتالارىندا اق پاتشانىڭ ەلشىسى تۇرعاندا ءبىرىنىڭ اۋزىنداعى ءسوزدى ءبىرى قاعىپ اپ، جالپىلداسىپ جاتپاپ پا ەدى؟ ەندەشە نەعىپ كومەيلەرىنە قۇم قۇيىلا قالعان؟ الدە بۇگىن بۇل قايتەر ەكەن دەپ، ادەيى سىناپ كەلە مە ەكەن...
جوق، ەشقايسىسىنىڭ بۇنىمەن شارۋاسى جوق. ءبارى دە اتتارىنىڭ جالىنىڭ قىلىن ساناپ كەلە جاتقانداي تۇقشيىپ-تۇقشيىپ الىپتى. ءبارى دە تۇنەرىڭكى. وي ۇستىندە. ويلانعاندا بۇلار نە ويلايدى؟ بۇدان باسقا بارار جەر، باسار تاۋلارىنىڭ قالماعانىن نەعىپ تۇسىنبەيدى؟ جان-جاقتان انتالاعان سوياۋ ءتىس سويقانداردىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، ءقايتىپ پانا ىزدەمەسسىڭ؟! انتالاعان ارىستانداردىڭ اۋزىندا كەتكەنشە، ولاردى تايسالتاتىنداي ايبىن ىزدەگەننىڭ نەسى ايىپ!؟ ەگەر وعان تۇسىنبەيتىن بولسا، باياعىدان بەرى بۇنى اينالسوقتاپ نە جىندارى بار ەدى؟ ەندى، ويلان مەيلىڭ، ويلانبا مەيلىڭ، بولار ءىس بولدى ەمەس پە! بۇيدا، ءبارىبىر، اق پاتشانىڭ قولىنا ءوتتى. تەك ول وڭعا باستاعاي دەپ تىلە!
بالكىم بۇلار دا سونى ويلاپ، تۇنجىراپ كەلە جاتقان شىعار. تۇمسىعىن تەستىرگەن نار قوسپاقتاي ءوز بۇيدامىزدى ءوزىمىز قولىنا اپارىپ ۇستاتىپ، سالپاقتاپ سوڭىنا ەرگەندە، ءدىنى باسقا، ءتىلى باسقا، ءتۇرى باسقا، ءتۇسى باسقا پاتشايىم كولگە باستاي ما، شولگە باستاي ما؟ ونىڭ نە ويلاپ، نە شاراپات تيگىزەرىن، شىنىندا دا، كىم بىلگەن؟ مامبەت مىرزاعا ايتقىزساڭ، اۋزىمەن وراق ورىپ، قارىق قىلادى دا سالادى. ونىسى راس پا، وتىرىك پە؟ كوپ ۇزاماي بەلگىلى بولادى عوي...
شىركىن، مۇندايدا قاسىڭدا تايلان بولار ما ەدى! وسىنداي داعدارىپ كەلە جاتقاندا ول ءشوپ باسىنداعى ميزامعا قاراپ، ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ جۇلىپ العان جۋساننىڭ تارماعىنىڭ ايىرى مەن بىتەۋىنە قاراپ، كوكتەگى جۇلدىز، جەردەگى ساعىمعا قاراپ، بال اشىپ بەرەتىن ەدى-اۋ. سوندا بالى جاقسىلىققا تۇسسە، قاراپتان-قاراپ جەلپىنىپ قالاتىنسىڭ. قانشا دەگەنمەن، ءۇمىتتىڭ اتى ءۇمىت قوي! قولىڭا ۇستاپ تۇرعان ەشتەمەڭ بولماسا دا، الدىڭدا جاقسىلىق بار دەگەن دالباسانىڭ ءوزى-اق توبەڭدى كوككە ءبىر جەتكىزىپ تاستاماي ما!..
اپىراي، كۇن بۇگىن نەتكەن تىمىق! جەلتوقساننىڭ ورتاسى ءبۇيتىپ ساۋىنى بولعان بيەنىڭ جەلىندەي بالبىراپ تۇرماۋشى ەدى عوي؟! انەۋگۇنى قاراپ تۇرىپ ىزعىپ تۇرار «قىزىل ۇيىكتىڭ» باسىندا قۇدايدىڭ ۇيتقىما شاڭىتى اياق استىنان ساپ بولىپ باسىلا قالىپ ەدى. وسىنىڭ ءبارى تەگىن دەيسىڭ بە؟ ءىستىڭ وڭعا باسايىن دەگەنى شىعار. قۇداي مىناۋ بەيشارا جۇرتتىڭ كۇندە كولدەتكەن كوز جاسىن كورەيىن دەگەنى شىعار. بۇل وسىنشا ازاپ، وسىنشا تاۋقىمەتتى تەك ءبىر باسىنىڭ باعى ءۇشىن تارتىپ ءجۇر مە؟ ەلى ءۇشىن، حالقى ءۇشىن دە ءولىپ-وشىپ جۇرگەن جوق پا؟ ەلىنە نە كەرەك، نە قاردار ەكەنىن ءبىر كىسى بىلسە، وسى-اق بىلەر. سول بىلگەندىگىنەن دە وسىنداي تاۋەكەلگە مىنبەپ پە ەدى؟ قوياننىڭ قۇيرىعىنداي كۇندە قىپىلىقتاپ وتىرعاننان، وبال-ساۋابىڭ دا بىرەۋگە ارتىپ، تىنىش وتىرعاندى ءجون كورمەپ پە ەدى؟ از جۇرت تا ءبىر بويجەتىپ، تولىقسىپ وتىرعان قىز سەكىلدى نارسە ەكەن عوي؟ ونىڭ دا بىرەۋدىڭ بىلەگىنەن ۇستاماسا، كۇنى قاراڭ كورىنەدى. اڭگىمە تەك ونىڭ الجاسپاي كىمنىڭ بىلەگىنەن ۇستاي بىلگەنىندە... قۇداي تەك سودان جاڭىلىستىرماسا بولعانى...
ءتۇھ، ءتۇن نەتكەن قاراڭعى ەدى! جۇلدىزدار دا شىلدە ورتاسىنداعىداي شۇپىرلەي قاپتى. اناۋ — تەمىرقازىق، اناۋ — جەتىقاراقشى. اناۋ — اقبوز، كوكبوز... اناۋ... اپىراۋ، مىناۋ ات قۇلاعىنىڭ اراسىنان قىلاڭىتقان كۇلدەي بوزاڭ شوعىر ۇركەر عوي! جارىقتىق، بۇدان ۇساق، بۇدان سولعىن جۇلدىز جوق شىعار. ءبىراق، سوعان قاراماستان، قانشاما سامالا شىراقتار سامساعان تۇنگى اسپاندا ونى كوزىڭ بىردەن شالىپ تۇر-اۋ! ونىڭ سيقىرى نەدە ەكەن؟ الدە جۇپ اجىراتپاي بىرگە تۋىپ، بىرگە باتاتىنىنان با؟ جۇلدىز ەكەش جۇلدىز دا نەعۇرلىم سانى از، نەعۇرلىم جارىعى سولعىن بولعان سايىن ءجيى تۇرماسا، كوزگە تۇسە المايتىندارىن بىلگەن عوي! وزدەرى نەتكەن ىڭعايتوك ەدى! جازدىڭ جاڭبىرلى، قۇرعاق، قىستىڭ جايلى، جايسىز بولارىن جۇرت وسى ۇركەرگە قاراپ بىلە قويادى. ءبارىن الدىن الا وسى ءبىر شوكىم سولعىن شىراقتار سەزىپ قوياتىنداي. بالكىم، مىناۋ ءبىرىن-بىرى يىقتاپ، ءبىرىن-بىرى توبەدەن نۇقىپ جاتقان اۋمەسەر دۇنيەدە از حالىقتارعا دا وسى ۇركەر مىنەز كەرەك شىعار! بالكىم، ولار دا مىناۋ ۇيتقىماسى كوپ الاساپىران دۇنيەدە تەك ۇركەردەي تىعىز تۇرىپ، داۋىل مەن بوراندى ۇركەردەي الدىن الا ءبىلىپ، الدىن الا ىڭعايعا اۋناپ وتىرا السا عانا، امان قالا الاتىن شىعار...
جول شىققاندا ۇركەردىڭ ماڭدايىنان تۋعانىن جاقسىلىققا جورىماۋشى ما ەدى! «ءۇمىت ارتساڭ، ۇركەرگە قارا!» دەۋشى ەدى عوي. جەلتوقساندا دا ۇركەردىڭ ات قۇلاعىنان اسىپ كوتەرىلمەگەنى الداعى قىستىڭ جايلىلىعى شىعار. الدىڭ جاقسىلىقتان اسقان باقىت بار دەيسىڭ بە!
ۇركەردىڭ قارسى الدىڭنان تۋعانى ماڭدايىنىڭ اشىلايىن دەگەنى مە ەكەن؟! نە دە بولسا، ءۇمىت بار عوي. قارشاداي ەرالى كوز كورمەگەن الىس جولعا سول ۇمىتپەن اتتاندى عوي. بۇرىن قايدا اتتاپ باسسا دا، ۇرەي انتالاپ تۇرماۋشى ما ەدى. جوڭعار قايتەر ەكەن، قالماق قايتەر ەكەن، باشقۇرت قايتەر ەكەن دەپ قارالاي قىلپىلداپ ءبىتۋشى ەك قوي. ەندى، نە دە بولسا، ءبىر ءۇمىت بار ەمەس پە. ۇرەيدەن ءۇمىت قاشان دا جاقسى ەمەس پە. ەندەشە، مىناۋ ۇركەر دە جاقسىلىعىمەن تۋعان شىعار. تەك بۇنىڭ، تەك مىناۋ تالايدى كورىپ، تالاي تاۋعا باسىن سوققان كونتەرى جۇرتىنىڭ الدىنان ىلعي وسىلاي ءۇمىت شىراعى تۋىپ تۇرعانداي!
حان ىشىنەن: «ە، جاراتقان، بۇنىڭا دا شۇكىر! ءتاۋبا، ءتاۋبا!» — دەپ سان رەت قايتالادى.
ءتىلماش تيەۆكەليەۆتىڭ كۇندەلىگىنەن
ەپيلوگ ورنىنا
«... 1733 جىلعى عينۋاردىڭ ەكىسى. ءتىلماش تيەۆكەليەۆ ۋفاعا كەلدى.
عينۋاردىڭ mءوpmi. سانكتپ-پەتەربۋرگتان قايتىپ كەلە جاتقان قىرعىز-قايساقتاردىڭ ەلشىسى قۇلەكە حان بالاسىنا ۋلى مارتەبەلى يمپەراتريسا اعزام كەرۋەنىنىڭ تونالعانى ءۇشىن قاتتى اشۋلانىپ، ەلشىلەردى جىبەرمەي قالدى دەگەن حابار ايتىپتى. ونى ەستىگەندە، حاننىڭ بالاسى، وزگە قىرعىزدار، اسىرەسە بوكەنباي باتىردىڭ ءىنىسى قۇداينازار مىرزا اس باتپاي جامان اۋىرىپ قالدى.
عينۋاردىڭ توعىزى. ءتىلماش تيەۆكەليەۆ قاسىنداعىلاردىڭ اس-سۋدان قالىپ، ازىپ-توزا باستاعانىن كورىپ، قۇلەكە ەلشى الگى حاباردى ادەيى ولاردى قورقىتۋ ءۇشىن ايتقانىن، ونداي-ونداي قاڭقۋ سوزدەرگە قۇلاق اسپاۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتى.
... ونىڭ بۇل سوزىنە ەشكىم يلانا قويمادى... قۇداينازار مىرزا ۋفادان ەلىنە قايتارۋدى سۇرادى... ءتىلماش تيەۆكەليەۆ وعان: «مارتتىڭ اياعىنا دەيىن كىدىرە تۇر، وعان بوكەنباي ەكەۋىڭنىڭ ادال قىزمەتتەرىڭىز ءۇشىن سىي-سياپات بەرمەي، قالاي قۇر قول قايتارا الام؟ ول جايىندا موسكۆاعا حات جازىپ جىبەردىم، سودان جاۋاپ كەلسىن»، — دەدى. ول حات كەلگەنشە ءوزىنىڭ قازانعا بارىپ، ۋلى يمپەراتريسا اعزامنىڭ ءامىرى بويىنشا، گۋبەرناتورمەن اقىلداسىپ قايتاتىنىن، ول جاقتان كەلگەن بويدا ونى ەلىنە جىبەرەتىنىن ايتتى. ال ەگەر دە ول جاقتا وعان ەلشىلىكتى سانكت-پەتەربۋرگكە ءوزىڭ اپارىپ قايت دەگەن بۇيرىق بەرىلسە، قازاننان ءارى پەتەربۋرگكە اسىپ، ودان ەلشىلىكپەن بىرگە ۋفاعا ورالىپ، ءبارىڭدى ەلگە بىرگە قايتارامىن دەپ ۋادە ەتتى.
ءتىلماش تيەۆكەليەۆ قىرعىز-قايساق ورتاسىندا بولعان كەزىندە قىرعىز-قايساقتاردىڭ زەڭبىرەك قۇيمايتىنىن وندايلارىنىڭ بولمايتىنىن جانە پايدالانبايتىنىن، سول سياقتى ءوق-دارىلى مىلتىقتاردى دا وزدەرى جاسامايتىنىن، حيۋا مەن بۇحارادان قويعا، جىلقىعا ايىرباستاپ الاتىنىن، ءوق-دارى مەن توتيايىندى اركىم كەرەگىنشە ءارتۇرلى ادىسپەن جاساپ الاتىنىن، ءىرى-ىرى زاۆودتارىنىڭ جوق ەكەنىن، ساداقتى از قولداناتىنىن، سوعىستا كوبىنەسە شۇرىپپەسى جوق پىلتەلى مىلتىق پايدالاناتىنىن بايقادى. باشقۇرتتار سوعىس جاعدايىندا تەك جەبە مەن ساداقتى عانا پايدالانىپ، ءوق-دارىلى مىلتىقتى اتىمەن بىلمەيدى ەكەن.
ءتىلماش مامبەت تيەۆكەليەۆ».
يۋن 1978 جىل — مارت 1980 جىل.
ءبىرىنشى روماننىڭ سوڭى
You Might Also Like
-
ەل ەرتەڭى –جاستار. الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى ماعجان جۇمابايەۆتىڭ: «كوزدەرىندە وت وينار، مەن جاستارعا سەنەمىن!» دەگەن جولدارى ويىما ورالا بەردى. ءيا، بىزدەر – تاۋەلسىزدىكتىڭ ءقادىرى...
