ۇرپاققا ميراس بولار ەرلىك
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى،
ايتەكە بي كەنتى № 266 مەكتەپ-ليسەي
ورىنداعان: 10 «گ» سىنىپ وقۋشىسى نۇرمان لاۋرا
تاقىرىبى: ۇرپاققا ميراس بولار ەرلىك
جەتەكشىسى: بيسەنباي جازيرا ارىستانعالي قىزى
ينفورماتيكا ءپانى ءمۇعالىمى
عىلىمي جەتەكشىسى: ە.اقتايەۆ قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا
مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
ادامنىڭ جاراتىلىسى، جان دۇنيەسى، بولمىسى ەشبىر ولشەمگە سىيمايتىن، زەرتتەلىپ بىتپەگەن وتە كۇردەلى تابيعي قۇبىلىس قوي. ادام ومىرگە جىلاپ كەلەدى، جىلاپ كەتەدى. بىرەۋگە ۇزاق، بىرەۋگە قىسقا سول ءبىر عۇمىردا ول قانداي كۇي كەشەدى؟ ول دا ەشبىر عىلىمنىڭ بولجاۋىنا ، ولشەپ-پىشۋىنە كونبەيدى، ويتكەنى مۇنداي جاعدايدا ءومىردىڭ ءمانى دە، ءسانى دە بولماس ەدى.
ومىرگە كەلگەن جاننىڭ بارىنە دۇنيەنىڭ كەمىس - كەتىگىن تاۋىپ، «كىرپىش بولىپ قالانا» ءبىلۋ قاسيەتى دە بىردەي قونا بەرمەيدى. سوندىقتان دا ءومىر بەدەرىندە «اركىم ءوز الىنشە ءارقيلى ءىز قالدىرادى. بىرەۋ ونەرىمەن ايگىلى، بىرەۋ عيبراتتى سوزىمەن، بىرەۋ ەل ىشىندەگى قادىرىمەن ايگىلى، بىرەۋ عيبراتتى سوزىمەن، بىرەۋ ەل ىشىندەگى قادىرىمەن ايگىلى، بىرەۋ جاساعان جاقسىلىعىمەن ءقادىرلى، قادىر-قاسيەتىن ءبىر-اق اۋىزبەن سيپاتتا دەسە ، مەن: «تالانت تۋرالىقتان تايماعان، ادىلدىكتەن اتتاماعان، اسىپ-تاسپاعان، جاماندىققا استە باسپاعان، حالقىنا قالتقىسىز ەتكەن ناعىز ازامات ەدى»، - دەر ەدىم.
اتام ءوزىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن بەكزاتتىعىمەن ەرەكشەلەنىپ، وسىنداي باعاعا، سىي-سياپاتقا ابدەن تۇرارلىق تۇلعا بولعان. بۇرىنعىنىڭ دانىشپان اقىلماندارى ايتقان «اقىن بولۋ مىندەت ەمەس، ازامات بولۋ - پارىزى» تۋ ەتىپ ۇستاپ ءوتتى.
تالانت ءاميتجان ۇلى ءبورقۇلاقوۆ 1947 جىلى 5 مامىردا رەسەيدە گوركيي قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن.
اسكەري پوگون تاعىپ جۇرگەندەگى اكەدەن جارالعان ۇل ارينە اسكەري جولدى تاڭدايدى. دزەرجينسكيي اتىنداعى اسكەري-تەڭىز ينجەنەرلىك ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ شىعادى. سۇڭگۋىر قايىقتىڭ قىر-سىرىن سودان بىلگەن. سان رەت ديزەلدى سۇڭگۋىر قايىقتىڭ قىر-سىرىن سودان بىلگەن. سان رەت ديزەلدى سۇڭگۋىر قايىقپەن الىس جورىققا شىققان. كەيىن فلوتتاعى ساياسي قىزمەتكە اۋىستىرىلعان. ءبىراق باس اسكەري فلوت باسقارماسىنداعىلار وعان وڭ كوزبەن قاراماعان. ويتكەنى، «مەحانيكتەن» ساياسي قىزمەتكەر قايدان شىقسىن دەپ بىلسە كەرەك. ءبىراق، تالانت ءبورقۇلاقوۆ ءوزىنىڭ تىلىمەن، تارتىبىمەن، ءتىپتى تۇرىمەن سولتۇستىك فلوتتىڭ اسكەري تەڭىزشىلەرىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپتى. وسى زامانعا سۇڭگۋىر قايىقتار ديۆيزياسى ورىسشا بولسا جەدەل تۇردە ادميرال شەنى بەرىلەتىن قىزمەت. ال تالانت ەكىنشى رانگالى كاپيتاننان جوعارىلاردا كەزەگىن باسقالاردان ءتورت جىل ارتىق كۇتىپتى.
اديميرال ناحيموۆ اتىنداعى جوعارعى تەڭىز ۋچيليششەسىن ۇزدىك ءبىتىردى. جاۋىنگەرلىك تاپسىرمانى ورىنداۋ كەزىندە قازا تاپقان تالانت ءبورىقۇلاقوۆ كەيىن كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ جارلىعىمەن «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ناگرادتالعان.
بىرەۋدىڭ ەسىندە بولسا، ەندى بىرەۋدىڭ ەسىندە قالماعان وقيعا ۋاقىت وتكەن سايىن ءوز جاڭالىعىن اكەلىپ، جاڭعىرا تۇسۋدە. تالانت ءبورىقۇلاقوۆ كىم؟
ءى رانگالى كاپيتان اسكەري شەنىمەن ادميرال قىزمەتىن اتقارعان تالان ءبورىقۇلاقوۆ ءتىرى بولسا 65 جاسىن تويلار ەدىك.
تالان ءاميتجان ۇلى ءبورىقۇلاقوۆ قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى، «وركەندەۋ» اۋىلىنىڭ تۋماسى. تالانتتىڭ اكەسى ءاميتجان سىر ءوڭىرىنىڭ بەلگىلى جىرشى، اقىنجاندى ازامات بولاتىن ەدى.
ەلىمىزگە تۇتقيىلدان شابۋل جاساعان نەمىس فاشيستەرىمەن بولعان قانقۇيلى سوعىسقا قاتىسقان ءاميتجان اتا ۇلى جەڭىستەن سوڭ بەلارۋسيادا ءۇش جىلعا جۋىق اسكەري مىندەتىن وتەيدى. وفيسەر كادرلارىنىڭ ساپىندا ەلىمىزدىڭ قورعانىس قابىلەتىن كۇشەيتۋگە كوپ ەڭبەك سىڭىرەدى. جەڭىستەن كەيىنگى جىلدار ءاميتجان اتامىز ومىرىنە ءوز جاڭالىعىن الىپ كەلەدى. وزىمەن قان مايداندا بىرگە بولعان ورىس قىزى كلاۆديا نيكولايەۆنامەن ءدام تۇزى جاراسىپ، وتباسىن قۇرادى.
1947 جىلى 5 مامىردا ءاميتجان اتامىز تۇڭعىش رەت پەرزەنتتى بولىپ، ەلدەن جارىق الىس ەلدە ۇلان اسىر توي جاسايدى. بالاعا تالانت دەگەن ات بەرىلەدى. اراعا ءبىر جىل سالىپ، ءاميتجان اتامىز اسكەر قاتارىنان بوسايدى. قاراپ وتىرسا، ەلدەن شىققانىنا تۋرا التى جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. تۋعان ەلگە، اعايىن-تۋىسقا دەگەن ساعىنىش سەزىمى دە كۇننەن-كۇنگە ۇلعايا تۇسەدى. ءسويتىپ، اتامىز ەلگە قايتايىق دەپ، جەڭگەمىز كلاۆدياعا ءوز بايلامىن جەتكىزەدى.
ۇشقان ۇيادان الىسقا ساپار شەگۋ قانداي قيامەت. كلاۆديا دا ءبىر شەشىمگە كەلە الماي، ازاپتى كۇندەردى باستان وتكەرەدى. ءاميتجان اتامىزدىڭ كوز الدىنان تۋعان جەرى ، وسكەن ورتاسى، اعايىن-تۋىسى، الپەشتەگەن قارت اتا-اناسى كەتپەي قويادى. كلاۆديادا بىرەۋدىڭ جالعىزى، ونىڭ دا جانىنان كوزى تايسا، جان-دۇنيەلەرى ازا بولاتىن قارتاڭ اتا-اناسى بار. قيماستىق سەزىم، ازاپتى كۇندەر وسىلاي ءورشي تۇسەدى.
ءسويتىپ قان مايداننان امان قالىپ، بازارلى شاقتاردى بىرگە وتكىزگەن ءاميتجان اتامىز بەن كلاۆديا شەشەمىز تاعدىر تالايىندا ەكى ايىرىلادى.
شالعاي الىستا جۇرسە دە ءاميتجان اتامىز ءوز پەرزەنتى الدىنداعى اكەلىك بورىشىن ۇمىتپايدى. تاڭ شاپاعىنان تالانتتىڭ تىلەۋىن تىلەپ، ونىڭ اماندىعى ءۇشىن دۇعاسىن وقىپ جۇرەدى. تالانتتىڭ العاش مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاۋى، ورتا مەكتەپ ءبىتىرۋى، ادميرال ناحيموۆ اتىنداعى جوعارعى تەڭىز ۋچيليششەسىن ۇزدىك ءبىتىرۋى مەن ۇيلەنۋى، نەمەرەلى بولۋى اراسىنداعى بارلىق تويلارعا قاتىسىپ، ، قولىنان كەلگەن بارلىق كومەگىن كورسەتەدى. ءوز باۋىرىنان شىققان پەرزەنتتىڭ ۇيىنە جولاۋشىلاپ بارىپ، ءبىراۋىق ماۋقىن باسىپ قايتىپ ءجۇردى. تالانتتىڭ بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتەتىن ، ازامات بولارىنا مارقايىپ قالاتىن . تالانت ءوز قاتارىنىڭ الدى بولىپ ادەمى ەر جەتەدى. اكەنىڭ سىرتتا ءجۇرىپ، ونىڭ تىلەۋىن تىلەۋ بوسقا كەتپەيدى.
پەشەنەگە جازىلعان تاعدىرى سولاي بولار، ءاميتجان اتامىز تالانتتىڭ قايعىلى قازاعا ۇشىراعانىن كوزىمەن كورمەدى، قۇلاعىمەن ەستىگەن جوق. مۇنداي ازاپتى ونىڭ كوتەرە الماسىنا انىق ەدى. الايدا، الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن بۇل قايعىلى وقيعا بۇكىل دۇنيە جۇزىنە جايىلىپ، سونىڭ اراسىندا قازاق اتتى قايسار حالىقتىڭ ءبىر وكىلى بار ەكەنى پاش ەتتى.
عاسىرلار قۇپياسى بولىپ شەگەندەلىپ قالعان وقيعالار ومىرىمىزدە از ؟
مۇنداي وقيعالاردىڭ ءبىرى وسىدان 21 جىل بۇرىن سولتۇستىك تەڭىزدە بولعان ەدى . نورۆەگيانىڭ مەدۆەدجيي ارالىندا قۇرامىندا 69 ەرجۇرەك جاۋىنگەرى بار № 1 اتوم - سۇڭگۋىر كەمەسى 105 شاقىرىم تەرەڭدىكتەگى تەڭىز شىڭىراۋىنا باتىپ كەتكەن ەدى.
جاۋىنگەرلىك ساپتا ماڭگىلىك ەسىمى قالعان سول 42 جاۋىنگەردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز ، سۇڭگۋىر كەمەلەر قۇراماسىنىڭ ساياسي ىستەر ءبولىمىنىڭ باستىعى، ءى –رانگالى كاپيتان تالانت ءبورىقۇلاقوۆ تا بار ەدى.
ارادا قانشا جىلدار وتسە دە ، 1989 جىلعى ءساۋىر ايىندا سولتۇستىك كوك ك-278 «كومسومولەس» اتوم كەمەسىندە ءورت شىعىپ، شىڭىراۋعا كەتۋىنىڭ شىندىعى ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن ايتىلماي كەلدى. ارادا 10 جىل سالىپ، دۇنيە جۇزىندە تەڭدەسى جوق اتوم سۋ كەمەسىنىڭ ورتكە شالدىعۋ سەبەپتەرىن تەكسەرۋگە شەشىم شىققاندا «كۋرسك» كەمەسىنىڭ قايعىلى وقيعاسى ورىن الدى. قۇرامىندا ءبىر نۇكتە باعىناتىن يادرولىق قارۋى بار اسكەري كەمەنىڭ نەندەي جاعدايدا اپاتقا ۇشىراۋىن جاريالاۋ ول كەزدە مۇمكىن ەمەس ەدى.
اپات نەدەن شىقتى؟
تيتاننىڭ سۋتەگىمەن رەاكسياعا ءتۇسىپ، شىتىناپ كەتەتىنى ايتىلدى. تيتاندى دانەكەرلەۋ سۋتەگى ەش كەزدەسپەيدى، بەيتاراپ گاز ورتاسىندا عانا دۇرىس جاسالادى. ءتىپتى ونى دانەكەرلەپ جاتقاندا بىرنەشە جۇمىسشىنىڭ تۇنشىعىپ ولگەنى ءمالىم بولدى. «كومسومولەستىڭ» بورتىنداعى جەتىنشى بولىكتەن شىققان ءورتتىڭ ءبىر سەبەبى –تيتاننىڭ قاتتى كەزىندە جوعارى قىزۋ ءبولىپ، شىتىناپ كەتۋىنەن دەگەن تۇجىرىم بار. ىشىندە يادرولىق رەاكتور قالدىقتان بۇل سۇڭگۋىر كەمەنىڭ قورشاعان ورتاعا قانشالىقتى زيانى ەكەندىگى سان مارتە تەكسەرىلدى. بۇل ماسەلەگە اسىرەسە ىرگەدەگى نورۆەگيا قاتتى شۇيلىكتى. كەڭەس وداعىنىڭ اسكەرلەرى باستاپقىدا مويىنداماعانىمەن، ەكى يادرولىق وقباسىنىڭ قالعانى ايتىلا باستادى. كەمەنى كوتەرۋ مۇمكىن بولماسا دا ، ودان تەڭىزشىنىڭ مۇردەسى جاتقان قالقىپ شىعۋ كامەراسىنىڭ سۋىرىپ الۋعا ارەكەت ىستەلدى. ءبىراق سۋ بەتىندە 200 مەتر قالعاندا تورس ءۇزىلىپ كەتىپ، كامەرا ەكىنشى رەت تەڭىز تۇبىنە باتىپ كەتتى. وسىمەن بۇكىل قارالى تاريح اياقتالدى.
مۇنداي اپات بۇرىن دەيىن دە بىرنەشە رەت ورىن العان بولاتىن. 1990 جىلى 15 ناۋرىزدا ءتىرى قالعان بىرنەشە ەكيپاج مۇشەلەرى «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىنە اشىق حات جازىپ، وقيعاعا اشىق پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. بۇل جەردە ولگەندەردىڭ سوڭىندا قالعانداردىڭ ءسوزى ەسەپكە الىنبادى. ەكيپاجدا ونىڭ جەكە قۇرامى دا اپاتقا ۇشىراماۋعا ءتيىس ەدى. سول كەزدەگى اسكەردەگى تارتىپسىزدىك، ءىس-قيمىلدىڭ ەسەپكە الىنباۋى جاپپاي باسسىزدىقتارعا الىپ بارعان. كەمە باسشىلىعىنىڭ ءورتتى ءوز كۇشتەرىمەن سوندىرۋگە دەگەن ارپالىسى ەشبىر ناتيجە بەرمەگەن. ايتسەدە ونىڭ زاردابى ودان دا كۇشتى بولۋى ىقتيمال ەدى. ەكيپاج قۇرامىنىڭ جانكەشتىلىگىنىڭ ارقاسىندا عانا الاپات اپاتقا جول بەرىلمەگەن. تەڭىزشىلەر ەشبىر ءۇن شىعارماي ومىرىمەن قوشتاسىپ جاتتى. ەشكىم دە اسىپ-ساسىپ ايقاي شىعارمادى، نە قوشتاسپادى.
ەگەر سول تۇستا «كومسومولەس» قۇپيالانباعاندا، ول اپاتقا ۇشىراعان ساتتە حالىقارالىق «SOS» بەلگىسىن بەرسە، نەبارى 108 شاقىرىم جەردەگى نەرۆەگتىڭ جاعالاۋ كۇزەت كەمەسى ەلدەن بۇرىن كەلۋى مۇمكىن ەكەن. ولاردىڭ بۋدەدەگى باس قۇتقارۋ قىزمەتى ورتالىعىندا تىكۇشاقتا بار ەكەن. ولار دەرەۋ جەتىپ ساتى ارقىلى ادامداردى شىعارىپ الۋعا قابىلەتتى. ءبارى سۇڭگۋىر كەمە ماڭگىلىك سۋعا كەتكەنشە جۇزەگە اساتىن شارۋالار. ءبىراق ەڭ سوڭعى ۇلگىدەگى سۇڭگۋىر قايىق ءوز قۇپياسىن ساقتاۋ ءۇشىن شەت جەرلىكتەردى كومەككە شاقىرا المايتىن. ءتارتىپ سولاي.
تالانت گوركيي قالاسىندا جەرلەندى. ونى جەرلەۋ كەزىندە سولتۇستىك فلوت اسكەرلەرى جاۋىنگەرلىك ساپ تۇزەپ، قۇرمەت كورسەتىلدى. اسكەري قۇرامادا جاۋىنگەرلىك داڭق بۇرىشى ۇيىمداستىرىلىپ، وعان تالانتتىڭ ەسىمى ماڭگىلىككە جازىلدى. جاۋىنگەرلىك تاپسىرمانى ورىنداۋ كەزىندە قازا تاپقان تالانت ءبورىقۇلاقوۆ كەيىن كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ جارلىعىمەن «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ناگرادتالدى.
بۇل كۇندەرى تالانتتىڭ وتباسى نيجنيي نوۆگورود قالاسىندا تۇرادى. بالاسى ارتۋر تالانت ۇلى
سانك - پەتەربۋرگ جوعارعى اسكەري-تەڭىز اكادەمياسىن ءبىتىرىپ، اكەسىنىڭ قاسيەتتى ءىسىن جالعاستىرۋدا مۋرمانسكىدە. سولتۇستىك فلوتتا جاۋاپتى اسكەري قىزمەتتە ءجۇر. ال، قىزى ناتاشا ورتا مەكتەپتە ءمۇعالىم.
ەلى ءىشى ەمەس پە، اراعا ۇزاق ۋاقىت سالماي-اق اعايىن-تۋىستار جينالىپ، ءوز ورتالارىنان تالانت جەرلەنگەن گوركيي قالاسىنا جىبەرىپ، تۋعان ەلدىڭ توپىراعىن سالىپ قايتادى.
اسىلدارىمىز بەن التىندارىمىز، ەلدىگىمىز بەن ەرلىگىمىز ەنجارلىقتىڭ قۇربانى بولماي، قىمبات قازىنامىز بەن ماقتان تۇتار مۇرامىزعا اينالسىن.
قورىتىندى
بۇل زەرتتەۋ جۇمىسى ولكەتانۋ جۇمىستارىنىڭ ءبىرى بولىپ تانىلادى؛
زەرتتەۋ بارىسىندا اتامنىڭ ەرلىك ىستەرىن اشىپ كورسەتتىم؛
ءوز قۇربىلارىما، جاس جەتكىنشەكتەرگە، ەڭبەك ادامدارىنىڭ ءومىرى مەن ەرلىك ىستەرىن ناسيحاتتادىم، ەڭبەك جولىن ۇلگى ەتتىم؛
ايتەكە بي كەنتى № 266 مەكتەپ-ليسەي
ورىنداعان: 10 «گ» سىنىپ وقۋشىسى نۇرمان لاۋرا
تاقىرىبى: ۇرپاققا ميراس بولار ەرلىك
جەتەكشىسى: بيسەنباي جازيرا ارىستانعالي قىزى
ينفورماتيكا ءپانى ءمۇعالىمى
عىلىمي جەتەكشىسى: ە.اقتايەۆ قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا
مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
ادامنىڭ جاراتىلىسى، جان دۇنيەسى، بولمىسى ەشبىر ولشەمگە سىيمايتىن، زەرتتەلىپ بىتپەگەن وتە كۇردەلى تابيعي قۇبىلىس قوي. ادام ومىرگە جىلاپ كەلەدى، جىلاپ كەتەدى. بىرەۋگە ۇزاق، بىرەۋگە قىسقا سول ءبىر عۇمىردا ول قانداي كۇي كەشەدى؟ ول دا ەشبىر عىلىمنىڭ بولجاۋىنا ، ولشەپ-پىشۋىنە كونبەيدى، ويتكەنى مۇنداي جاعدايدا ءومىردىڭ ءمانى دە، ءسانى دە بولماس ەدى.
ومىرگە كەلگەن جاننىڭ بارىنە دۇنيەنىڭ كەمىس - كەتىگىن تاۋىپ، «كىرپىش بولىپ قالانا» ءبىلۋ قاسيەتى دە بىردەي قونا بەرمەيدى. سوندىقتان دا ءومىر بەدەرىندە «اركىم ءوز الىنشە ءارقيلى ءىز قالدىرادى. بىرەۋ ونەرىمەن ايگىلى، بىرەۋ عيبراتتى سوزىمەن، بىرەۋ ەل ىشىندەگى قادىرىمەن ايگىلى، بىرەۋ عيبراتتى سوزىمەن، بىرەۋ ەل ىشىندەگى قادىرىمەن ايگىلى، بىرەۋ جاساعان جاقسىلىعىمەن ءقادىرلى، قادىر-قاسيەتىن ءبىر-اق اۋىزبەن سيپاتتا دەسە ، مەن: «تالانت تۋرالىقتان تايماعان، ادىلدىكتەن اتتاماعان، اسىپ-تاسپاعان، جاماندىققا استە باسپاعان، حالقىنا قالتقىسىز ەتكەن ناعىز ازامات ەدى»، - دەر ەدىم.
اتام ءوزىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن بەكزاتتىعىمەن ەرەكشەلەنىپ، وسىنداي باعاعا، سىي-سياپاتقا ابدەن تۇرارلىق تۇلعا بولعان. بۇرىنعىنىڭ دانىشپان اقىلماندارى ايتقان «اقىن بولۋ مىندەت ەمەس، ازامات بولۋ - پارىزى» تۋ ەتىپ ۇستاپ ءوتتى.
تالانت ءاميتجان ۇلى ءبورقۇلاقوۆ 1947 جىلى 5 مامىردا رەسەيدە گوركيي قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن.
اسكەري پوگون تاعىپ جۇرگەندەگى اكەدەن جارالعان ۇل ارينە اسكەري جولدى تاڭدايدى. دزەرجينسكيي اتىنداعى اسكەري-تەڭىز ينجەنەرلىك ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ شىعادى. سۇڭگۋىر قايىقتىڭ قىر-سىرىن سودان بىلگەن. سان رەت ديزەلدى سۇڭگۋىر قايىقتىڭ قىر-سىرىن سودان بىلگەن. سان رەت ديزەلدى سۇڭگۋىر قايىقپەن الىس جورىققا شىققان. كەيىن فلوتتاعى ساياسي قىزمەتكە اۋىستىرىلعان. ءبىراق باس اسكەري فلوت باسقارماسىنداعىلار وعان وڭ كوزبەن قاراماعان. ويتكەنى، «مەحانيكتەن» ساياسي قىزمەتكەر قايدان شىقسىن دەپ بىلسە كەرەك. ءبىراق، تالانت ءبورقۇلاقوۆ ءوزىنىڭ تىلىمەن، تارتىبىمەن، ءتىپتى تۇرىمەن سولتۇستىك فلوتتىڭ اسكەري تەڭىزشىلەرىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپتى. وسى زامانعا سۇڭگۋىر قايىقتار ديۆيزياسى ورىسشا بولسا جەدەل تۇردە ادميرال شەنى بەرىلەتىن قىزمەت. ال تالانت ەكىنشى رانگالى كاپيتاننان جوعارىلاردا كەزەگىن باسقالاردان ءتورت جىل ارتىق كۇتىپتى.
اديميرال ناحيموۆ اتىنداعى جوعارعى تەڭىز ۋچيليششەسىن ۇزدىك ءبىتىردى. جاۋىنگەرلىك تاپسىرمانى ورىنداۋ كەزىندە قازا تاپقان تالانت ءبورىقۇلاقوۆ كەيىن كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ جارلىعىمەن «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ناگرادتالعان.
بىرەۋدىڭ ەسىندە بولسا، ەندى بىرەۋدىڭ ەسىندە قالماعان وقيعا ۋاقىت وتكەن سايىن ءوز جاڭالىعىن اكەلىپ، جاڭعىرا تۇسۋدە. تالانت ءبورىقۇلاقوۆ كىم؟
ءى رانگالى كاپيتان اسكەري شەنىمەن ادميرال قىزمەتىن اتقارعان تالان ءبورىقۇلاقوۆ ءتىرى بولسا 65 جاسىن تويلار ەدىك.
تالان ءاميتجان ۇلى ءبورىقۇلاقوۆ قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى، «وركەندەۋ» اۋىلىنىڭ تۋماسى. تالانتتىڭ اكەسى ءاميتجان سىر ءوڭىرىنىڭ بەلگىلى جىرشى، اقىنجاندى ازامات بولاتىن ەدى.
ەلىمىزگە تۇتقيىلدان شابۋل جاساعان نەمىس فاشيستەرىمەن بولعان قانقۇيلى سوعىسقا قاتىسقان ءاميتجان اتا ۇلى جەڭىستەن سوڭ بەلارۋسيادا ءۇش جىلعا جۋىق اسكەري مىندەتىن وتەيدى. وفيسەر كادرلارىنىڭ ساپىندا ەلىمىزدىڭ قورعانىس قابىلەتىن كۇشەيتۋگە كوپ ەڭبەك سىڭىرەدى. جەڭىستەن كەيىنگى جىلدار ءاميتجان اتامىز ومىرىنە ءوز جاڭالىعىن الىپ كەلەدى. وزىمەن قان مايداندا بىرگە بولعان ورىس قىزى كلاۆديا نيكولايەۆنامەن ءدام تۇزى جاراسىپ، وتباسىن قۇرادى.
1947 جىلى 5 مامىردا ءاميتجان اتامىز تۇڭعىش رەت پەرزەنتتى بولىپ، ەلدەن جارىق الىس ەلدە ۇلان اسىر توي جاسايدى. بالاعا تالانت دەگەن ات بەرىلەدى. اراعا ءبىر جىل سالىپ، ءاميتجان اتامىز اسكەر قاتارىنان بوسايدى. قاراپ وتىرسا، ەلدەن شىققانىنا تۋرا التى جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. تۋعان ەلگە، اعايىن-تۋىسقا دەگەن ساعىنىش سەزىمى دە كۇننەن-كۇنگە ۇلعايا تۇسەدى. ءسويتىپ، اتامىز ەلگە قايتايىق دەپ، جەڭگەمىز كلاۆدياعا ءوز بايلامىن جەتكىزەدى.
ۇشقان ۇيادان الىسقا ساپار شەگۋ قانداي قيامەت. كلاۆديا دا ءبىر شەشىمگە كەلە الماي، ازاپتى كۇندەردى باستان وتكەرەدى. ءاميتجان اتامىزدىڭ كوز الدىنان تۋعان جەرى ، وسكەن ورتاسى، اعايىن-تۋىسى، الپەشتەگەن قارت اتا-اناسى كەتپەي قويادى. كلاۆديادا بىرەۋدىڭ جالعىزى، ونىڭ دا جانىنان كوزى تايسا، جان-دۇنيەلەرى ازا بولاتىن قارتاڭ اتا-اناسى بار. قيماستىق سەزىم، ازاپتى كۇندەر وسىلاي ءورشي تۇسەدى.
ءسويتىپ قان مايداننان امان قالىپ، بازارلى شاقتاردى بىرگە وتكىزگەن ءاميتجان اتامىز بەن كلاۆديا شەشەمىز تاعدىر تالايىندا ەكى ايىرىلادى.
شالعاي الىستا جۇرسە دە ءاميتجان اتامىز ءوز پەرزەنتى الدىنداعى اكەلىك بورىشىن ۇمىتپايدى. تاڭ شاپاعىنان تالانتتىڭ تىلەۋىن تىلەپ، ونىڭ اماندىعى ءۇشىن دۇعاسىن وقىپ جۇرەدى. تالانتتىڭ العاش مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاۋى، ورتا مەكتەپ ءبىتىرۋى، ادميرال ناحيموۆ اتىنداعى جوعارعى تەڭىز ۋچيليششەسىن ۇزدىك ءبىتىرۋى مەن ۇيلەنۋى، نەمەرەلى بولۋى اراسىنداعى بارلىق تويلارعا قاتىسىپ، ، قولىنان كەلگەن بارلىق كومەگىن كورسەتەدى. ءوز باۋىرىنان شىققان پەرزەنتتىڭ ۇيىنە جولاۋشىلاپ بارىپ، ءبىراۋىق ماۋقىن باسىپ قايتىپ ءجۇردى. تالانتتىڭ بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتەتىن ، ازامات بولارىنا مارقايىپ قالاتىن . تالانت ءوز قاتارىنىڭ الدى بولىپ ادەمى ەر جەتەدى. اكەنىڭ سىرتتا ءجۇرىپ، ونىڭ تىلەۋىن تىلەۋ بوسقا كەتپەيدى.
پەشەنەگە جازىلعان تاعدىرى سولاي بولار، ءاميتجان اتامىز تالانتتىڭ قايعىلى قازاعا ۇشىراعانىن كوزىمەن كورمەدى، قۇلاعىمەن ەستىگەن جوق. مۇنداي ازاپتى ونىڭ كوتەرە الماسىنا انىق ەدى. الايدا، الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن بۇل قايعىلى وقيعا بۇكىل دۇنيە جۇزىنە جايىلىپ، سونىڭ اراسىندا قازاق اتتى قايسار حالىقتىڭ ءبىر وكىلى بار ەكەنى پاش ەتتى.
عاسىرلار قۇپياسى بولىپ شەگەندەلىپ قالعان وقيعالار ومىرىمىزدە از ؟
مۇنداي وقيعالاردىڭ ءبىرى وسىدان 21 جىل بۇرىن سولتۇستىك تەڭىزدە بولعان ەدى . نورۆەگيانىڭ مەدۆەدجيي ارالىندا قۇرامىندا 69 ەرجۇرەك جاۋىنگەرى بار № 1 اتوم - سۇڭگۋىر كەمەسى 105 شاقىرىم تەرەڭدىكتەگى تەڭىز شىڭىراۋىنا باتىپ كەتكەن ەدى.
جاۋىنگەرلىك ساپتا ماڭگىلىك ەسىمى قالعان سول 42 جاۋىنگەردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز ، سۇڭگۋىر كەمەلەر قۇراماسىنىڭ ساياسي ىستەر ءبولىمىنىڭ باستىعى، ءى –رانگالى كاپيتان تالانت ءبورىقۇلاقوۆ تا بار ەدى.
ارادا قانشا جىلدار وتسە دە ، 1989 جىلعى ءساۋىر ايىندا سولتۇستىك كوك ك-278 «كومسومولەس» اتوم كەمەسىندە ءورت شىعىپ، شىڭىراۋعا كەتۋىنىڭ شىندىعى ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن ايتىلماي كەلدى. ارادا 10 جىل سالىپ، دۇنيە جۇزىندە تەڭدەسى جوق اتوم سۋ كەمەسىنىڭ ورتكە شالدىعۋ سەبەپتەرىن تەكسەرۋگە شەشىم شىققاندا «كۋرسك» كەمەسىنىڭ قايعىلى وقيعاسى ورىن الدى. قۇرامىندا ءبىر نۇكتە باعىناتىن يادرولىق قارۋى بار اسكەري كەمەنىڭ نەندەي جاعدايدا اپاتقا ۇشىراۋىن جاريالاۋ ول كەزدە مۇمكىن ەمەس ەدى.
اپات نەدەن شىقتى؟
تيتاننىڭ سۋتەگىمەن رەاكسياعا ءتۇسىپ، شىتىناپ كەتەتىنى ايتىلدى. تيتاندى دانەكەرلەۋ سۋتەگى ەش كەزدەسپەيدى، بەيتاراپ گاز ورتاسىندا عانا دۇرىس جاسالادى. ءتىپتى ونى دانەكەرلەپ جاتقاندا بىرنەشە جۇمىسشىنىڭ تۇنشىعىپ ولگەنى ءمالىم بولدى. «كومسومولەستىڭ» بورتىنداعى جەتىنشى بولىكتەن شىققان ءورتتىڭ ءبىر سەبەبى –تيتاننىڭ قاتتى كەزىندە جوعارى قىزۋ ءبولىپ، شىتىناپ كەتۋىنەن دەگەن تۇجىرىم بار. ىشىندە يادرولىق رەاكتور قالدىقتان بۇل سۇڭگۋىر كەمەنىڭ قورشاعان ورتاعا قانشالىقتى زيانى ەكەندىگى سان مارتە تەكسەرىلدى. بۇل ماسەلەگە اسىرەسە ىرگەدەگى نورۆەگيا قاتتى شۇيلىكتى. كەڭەس وداعىنىڭ اسكەرلەرى باستاپقىدا مويىنداماعانىمەن، ەكى يادرولىق وقباسىنىڭ قالعانى ايتىلا باستادى. كەمەنى كوتەرۋ مۇمكىن بولماسا دا ، ودان تەڭىزشىنىڭ مۇردەسى جاتقان قالقىپ شىعۋ كامەراسىنىڭ سۋىرىپ الۋعا ارەكەت ىستەلدى. ءبىراق سۋ بەتىندە 200 مەتر قالعاندا تورس ءۇزىلىپ كەتىپ، كامەرا ەكىنشى رەت تەڭىز تۇبىنە باتىپ كەتتى. وسىمەن بۇكىل قارالى تاريح اياقتالدى.
مۇنداي اپات بۇرىن دەيىن دە بىرنەشە رەت ورىن العان بولاتىن. 1990 جىلى 15 ناۋرىزدا ءتىرى قالعان بىرنەشە ەكيپاج مۇشەلەرى «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىنە اشىق حات جازىپ، وقيعاعا اشىق پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. بۇل جەردە ولگەندەردىڭ سوڭىندا قالعانداردىڭ ءسوزى ەسەپكە الىنبادى. ەكيپاجدا ونىڭ جەكە قۇرامى دا اپاتقا ۇشىراماۋعا ءتيىس ەدى. سول كەزدەگى اسكەردەگى تارتىپسىزدىك، ءىس-قيمىلدىڭ ەسەپكە الىنباۋى جاپپاي باسسىزدىقتارعا الىپ بارعان. كەمە باسشىلىعىنىڭ ءورتتى ءوز كۇشتەرىمەن سوندىرۋگە دەگەن ارپالىسى ەشبىر ناتيجە بەرمەگەن. ايتسەدە ونىڭ زاردابى ودان دا كۇشتى بولۋى ىقتيمال ەدى. ەكيپاج قۇرامىنىڭ جانكەشتىلىگىنىڭ ارقاسىندا عانا الاپات اپاتقا جول بەرىلمەگەن. تەڭىزشىلەر ەشبىر ءۇن شىعارماي ومىرىمەن قوشتاسىپ جاتتى. ەشكىم دە اسىپ-ساسىپ ايقاي شىعارمادى، نە قوشتاسپادى.
ەگەر سول تۇستا «كومسومولەس» قۇپيالانباعاندا، ول اپاتقا ۇشىراعان ساتتە حالىقارالىق «SOS» بەلگىسىن بەرسە، نەبارى 108 شاقىرىم جەردەگى نەرۆەگتىڭ جاعالاۋ كۇزەت كەمەسى ەلدەن بۇرىن كەلۋى مۇمكىن ەكەن. ولاردىڭ بۋدەدەگى باس قۇتقارۋ قىزمەتى ورتالىعىندا تىكۇشاقتا بار ەكەن. ولار دەرەۋ جەتىپ ساتى ارقىلى ادامداردى شىعارىپ الۋعا قابىلەتتى. ءبارى سۇڭگۋىر كەمە ماڭگىلىك سۋعا كەتكەنشە جۇزەگە اساتىن شارۋالار. ءبىراق ەڭ سوڭعى ۇلگىدەگى سۇڭگۋىر قايىق ءوز قۇپياسىن ساقتاۋ ءۇشىن شەت جەرلىكتەردى كومەككە شاقىرا المايتىن. ءتارتىپ سولاي.
تالانت گوركيي قالاسىندا جەرلەندى. ونى جەرلەۋ كەزىندە سولتۇستىك فلوت اسكەرلەرى جاۋىنگەرلىك ساپ تۇزەپ، قۇرمەت كورسەتىلدى. اسكەري قۇرامادا جاۋىنگەرلىك داڭق بۇرىشى ۇيىمداستىرىلىپ، وعان تالانتتىڭ ەسىمى ماڭگىلىككە جازىلدى. جاۋىنگەرلىك تاپسىرمانى ورىنداۋ كەزىندە قازا تاپقان تالانت ءبورىقۇلاقوۆ كەيىن كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ جارلىعىمەن «قىزىل جۇلدىز» وردەنىمەن ناگرادتالدى.
بۇل كۇندەرى تالانتتىڭ وتباسى نيجنيي نوۆگورود قالاسىندا تۇرادى. بالاسى ارتۋر تالانت ۇلى
سانك - پەتەربۋرگ جوعارعى اسكەري-تەڭىز اكادەمياسىن ءبىتىرىپ، اكەسىنىڭ قاسيەتتى ءىسىن جالعاستىرۋدا مۋرمانسكىدە. سولتۇستىك فلوتتا جاۋاپتى اسكەري قىزمەتتە ءجۇر. ال، قىزى ناتاشا ورتا مەكتەپتە ءمۇعالىم.
ەلى ءىشى ەمەس پە، اراعا ۇزاق ۋاقىت سالماي-اق اعايىن-تۋىستار جينالىپ، ءوز ورتالارىنان تالانت جەرلەنگەن گوركيي قالاسىنا جىبەرىپ، تۋعان ەلدىڭ توپىراعىن سالىپ قايتادى.
اسىلدارىمىز بەن التىندارىمىز، ەلدىگىمىز بەن ەرلىگىمىز ەنجارلىقتىڭ قۇربانى بولماي، قىمبات قازىنامىز بەن ماقتان تۇتار مۇرامىزعا اينالسىن.
قورىتىندى
بۇل زەرتتەۋ جۇمىسى ولكەتانۋ جۇمىستارىنىڭ ءبىرى بولىپ تانىلادى؛
زەرتتەۋ بارىسىندا اتامنىڭ ەرلىك ىستەرىن اشىپ كورسەتتىم؛
ءوز قۇربىلارىما، جاس جەتكىنشەكتەرگە، ەڭبەك ادامدارىنىڭ ءومىرى مەن ەرلىك ىستەرىن ناسيحاتتادىم، ەڭبەك جولىن ۇلگى ەتتىم؛
You Might Also Like
