InfoHub Logo

ەرتەدە، ەرتە زاماندا، ەشكى قۇيرىعى كەلتە زاماندا ءبىر پاتشا بار ەكەن. ونىڭ جالعىز ۇلى بولىپتى ول ۇلى اجالى جەتىپ اۋىرىپ ءولىپتى. جالعىز ۇلىنىڭ كۇيىگىنەن پاتشا دالاعا شىقپاي جاتىپ الىپتى. بۇل پاتشاعا بىرنەشە پاتشا كوڭىل سۇراي بارىپتى. سوندا دا تۇرماپتى. پاتشا باسقارماعان سوڭ ەلى كۇيزەلىپتى. وسى ەلدە جان اشىر ادامى جوق، اكە-شەشە، ءاعا-ىنى دەگەندەي تۋعان تۋىسى جوق ءۇش جەتىمەك بار ەكەن. بۇلار ۇشەۋى اقىلداسىپ «ءبىز پاتشانىڭ كوڭىلىن سۇراساق قايتەدى» دەگەن ويمەن پاتشاعا بارماقشى بولادى. بۇلار حالىقتارىنا «ءبىز بارىپ كوڭىل سۇراساق قايتەدى» دەپ اقىلداسادى. حالىقتارى: «سەن ۇشەۋىڭ تۇگىل سەندەردەن دە زورلار بارىپ كوڭىل ايتقان سوندا دا تۇرماعان پاتشا، سەندەرگە تۇرا ما؟» — دەپتى. ارينە ول ۋاقتا جەتىم-جەسىردى كورسە دە كوزگە ىلمەيتىن ۋاق قوي. وسى كۇنى ءبۇل ۇشەۋى جىلاپ-جىلاپ اۋىلىنا قايتادى. تاعى ءبىر كۇنى ۇشەۋى اقىلداسىپ، العان بەتىمەن پاتشانىڭ ورداسىنا بارماقشى بولىپ، ۇيىنەن شىعىپ، سول بەتىمەن ورداعا كەلەدى. بارايىن دەسە الدىنداعى قاراۋىل رۇقسات ەتپەيدى. وسى جەردە بۇلار تۇرا بەرەدى. ول قاراۋىلدارى بارىپ، پاتشاعا حابار ەتەدى. بالا دەگەن سوڭ «پاتشا قانداي جۇمىسى بار ەكەن، اكەل» دەيدى. سونىمەن ۇشەۋى بارىپ وتىرادى. ونان سوڭ پاتشا: «قوش، جۇمىستارىڭ نە، ايت»، — دەيدى. ۇشەۋىنىڭ ىشىندە بىرەۋى تۇرىپ ايتادى:

—  يا، تالاسىمىز بار. «قانداي تالاس، ايت قانە؟» — دەيدى پاتشا. بالا بىرەۋىن قولىمەن كورسەتىپ: «مىناۋ ءبىر جەرگە التىن قويىپ كەتىپتى. ونى مىناۋ قويعان جەردەن الىپ كەتىپتى. وسى التىن قويعان بالانىكى مە، جوق بولماسا، قويعان جەردەن العان بالانىكى مە، مىنە، وسى تالاسىمىز»، — دەيدى. پاتشا: «ارينە، قويعان بالانىكى»، — دەيدى. بالا تۇرىپ: «سوندا التىن قويعاندىكى بولدى ما؟»

— يا.

— ەندەشە، قۇداي بالانى وسى دۇنيەگە قويدى، ياعني جاراتتى، ونى ءسىز الدىڭىز. ءبىراق ول العان سىزدىكى ەمەس، قويعان قۇدايدىكى عوي. نە ءۇشىن قاپا بولىپ توسەكتەن تۇرماي جاتىرسىز؟ — دەپ كوڭىل ايتىپتى بۇل ۇشەۋى.

ونان سوڭ پاتشا ورنىنان تۇرىپ ەسىن جيناپ، قايتادان حالقىن جيناپ الىپتى دەيدى. پاتشا ۋزىرلەرىن شاقىرىپ، بۇلاردى ۋازىرلەردىڭ قاتارىنان بوساتىپ، بۇلاردىڭ ورنىنا ءۇش جەتىم بالانى اقىلدى، بىلگىر، زەرەكتىگى ءۇشىن ۋازىرلىك قاتارىنا ەنگىزىپتى. ال ەندى بۇلار ءۋازىر بولىپ تۇرا تۇرسىن. بۇرىنعى ەسكى ۋازىرلەرىنە كەلەيىك. بۇلار ءۇش جەتىمنىڭ ءۋازىر بولعانىن كورە الماي ەلگە ۇگىت تاراتىپ، وسى جەردەگى تاۋ تاستى ۋاتۋعا، ەلدى بۇلدىرۋگە كىرىسىپ، قالانىڭ كوپ جايلارىن بۇزدىرىپ وسىنداي ارەكەت جاساپ جۇرگەن كەزدە پاتشا ءبىر كۇنى جورىققا بۇرىنعى، سوڭعى ۋازىرلەرىمەن شىقپاقشى بولدى. ءسويتىپ جورىققا شىعىپ كەلە جاتسا ءبىر قايىرىلىس جەردە ەكى بايعىز اتتى قۇسقا كوزى تۇسەدى. قاراسا بىرەۋى ويدا، ەكىنشىسى قىردا وتىرعان ەكەن. ءۇش جەتىم بۇرىن ايتادى ەكەن «ءبىز قۇستىڭ دا ءتىلىن بىلەمىز» دەپ. ونى انا ۋازىرلەر بىلەدى ەكەن. بۇلار ايتىپتى، پاتشاعا: «وسى ءسىزدىڭ جاڭادان سايلاپ العان ءۇش ءۋازىر بالاڭىز ايتاتىن ەدى، ءبىز قۇستىڭ دا ءتىلىن بىلەمىز دەپ، ەگەر دە بىلەتىن بولسا اناۋ وتىرعان بايعىزدىڭ بىرەۋى ويدا، ەكىنشىسى قىردا ناعىپ وتىر ەكەن وسىنى سۇراڭىزشى»، — دەپتى. بايعىزبەن تىلدەسىپ ءبىلىپ كەلۋ ءۇشىن بىرەۋىن جىبەرەدى. ول اتىنان ءتۇسىپ، اتىنىڭ ەرىن قايتادان مىقتاپ تارتىپ الىپ، قايتا اتىنا ءمىنىپ ارتىنان قۋىپ جەتەدى. انالار سۇرايدى: «نە ءۇشىن بىرەۋى ويدا، ەكىنشىسى قىردا وتىر ەكەن؟» — دەيدى. بالا سوندا:

— ويدا وتىرعاننىڭ جالعىز ۇلى بار ەكەن، قىردا وتىرعاننىڭ قىزى بار ەكەن، ەكەۋى قالىڭ مال سويلەسىپ وتىر ەكەن. قىزى بارعا ۇلى بار ايتادى ەكەن «مەنىڭ بالاما قىزىڭدى بەر» دەيدى ەكەن. ول «قانشا مال بەرەسىڭ» دەپتى. ۇلى بار: «وتىز التىن بەرەم»، — دەپتى. قىزى بار ايتىپتى: «وندا ساعان قىزىمدى بەرمەيمىن، سەبەبى وتىز التىن وزىمدە بار، ودان دا كوبىرەك بەر، — دەپ، بىتىسە الماي وتىر ەكەن»، — دەپ بالا وسىمەن ءسوزىن تامامداپتى. سوندا پاتشا تۇرىپ: «ءا، مەنىڭ ادامدارىم بۇزىلعان ەكەن عوي»، — دەپ ويعا كەتىپتى. ءسويتىپ سەرۋەندەپ بولىپ كەشكى ۋاقىتتا جاي-جايىنا تاراسىپتى. كەشكە تامان پاتشا جامان كيىم كيىنىپ الىپ، قالاسىن ارالاپ كورۋگە شىعىپ، قالاسىن قاراسا، قالاسىنىڭ تەڭ جارىمى بۇزىلۋعا تاقالىپ قالعان ەكەن، ونى كورىپ قايتادى. ەرتەڭىنە «قوش ەندى، بالالار، ەل ءبۇلىنىپ، قالا بۇزىلىپتى، بار جايلارىڭدى تابىڭدار» دەپ، ءۇش جەتىمدى ۋازىرلىكتەن بوساتىپ قويا بەرىپتى. بالالار ءسويتىپ باس قامىمەن جۇرە تۇرسىن. ەندى قالاعا كەلەيىك. بۇرىنعى ۋازىرلەردى قايتا سايلاپ الىپتى دا، پاتشا سەلت ەتپەي شالقاسىنان جاتىپ ۋازىرلەرىنە ءاتى-جونى جوق «اكەل!» دەپتى. «ەگەر ءۇش كۇنگە شەيىن اكەلمەسەڭدەر باستارىڭدى كەسەم»، — دەپتى.

سونىمەن بۇلار نە اكەل دەگەنىن بىلمەي، اقىلداسىپ، «وسى انا ءۇش جەتىم بالالار زەرەك ەدى، سونى ىزدەيىك» دەپتى. سونىمەن بۇل ۇشەۋىن ەكى كۇن ءوتىپ، ءۇشىنشى كۇنى ىزدەپ تاۋىپ الادى. كەلە بۇلار بالالارعا سالەم بەرەدى. ول ۇشەۋى دە سالەمىن قابىلدادى دا: «قوش، جول بولسىن، قايدا باراسىزدار؟» — دەپ سۇراۋ سۇرادى. بۇلار جاۋاپ بەردى. «ءبىز سىزدەردى ىزدەپ ءجۇرمىز. سەبەبى ءبىز ولەتىن بولدىق، پاتشا بىزگە ۋاقىت بەردى. ول مىناداي، شالقاسىنان سەلت ەتپەي، جاتىپ الىپ ءاتى-جونى جوق «اكەل!» دەيدى، نە اكەل دەگەنىن بىلمەي كەلەمىز، سونىمەن بىزگە ءۇش كۇن ۋاقىت بەردى. ول بۇگىن بىتەتىن كۇنى»، — دەدى. «دۇرىس، وندا قالا بۇزىلعان، سونى جوندەۋ ءۇشىن ۇستا اكەل دەگەنى عوي!». وندا سول كۇنى، سول ۋاقىتتا ارتىنا كەيىن قاراي قايتىپ، بىرنەشە ۇستا اپارادى. سوندا پاتشا: «ە، قوش، ءۇش كۇننەن بەرى ۇستا تابا المادىڭدار ما؟ نەعىپ كەشىكتىڭدەر، ايت شىندارىڭدى! » — دەپتى. سوندا انالار تۇرىپ:

— نە اكەل دەگەنىڭىزدى بىلمەي الگى ءۇش بالادان سۇراپ بىلدىك، — دەپتى. «ءا، ىرزاسىڭدار ما، زەرەكتىگىنە؟» — دەپتى پاتشا.

— ىرزامىز، سول ۇشەۋىن قويىڭىز، — دەپتى. «ءيا، بولماسا ەرتىپ اكەل»، — دەپ الدىرىپ، قايتا ءۋازىر سايلايدى. ەندى از كۇننەن سوڭ ەلىندە نارازىلىق تۋىپ، «ءبىز جەتىمدى ءۋازىر سايلامايمىز» دەگەن سوڭ، ەلى بۇزىلىپ كەتەتىن بولعان سوڭ، قايتادان ۇشەۋىن بوساتىپ قويا بەرەدى. سونىمەن بۇل ۇشەۋى باسار تاۋى جوق، بارار جەرى جوق كاڭعىرىپ باسقا پاتشانىڭ قول استىنا كەتەدى. ۇشەۋىنىڭ ەندىگى كاسىبى پاتشانىڭ قازىناسىنان التىن الىپ اۋقات ەتپەكشى بولدى. بۇلاردىڭ ءۇيى مولانىڭ تەسىگى بولدى. تۇندە پاتشانىڭ قازىناسىنداعى التىندى ۇشەۋى ءۇش دوربالاپ تاسىپ كورگە اكەلىپ جيناي بەرەتىن بولدى. ازاندا پاتشا قازىناسىن قاراسا، التىننىڭ ازايعانىن كورەدى. ەرتەڭىنە ۋازىرلەرى مەن قاراۋىلدارىن قويادى. سوندا دا سول كۇنى ۇشەۋى ەشكىمگە بىلدىرمەستەن تاعى التىن ۇرلاپ كورگە اكەلدى. ەرتەڭىنە پاتشا قاراسا،تاعى ازايىپ قالعان. پاتشا قاپالانىپ ءوزى قاراۋىل بولىپ تۇرادى،«كورەيىنشى قانداي نەمە ول» دەپ سوندا دا پاتشاعا بىلدىرمەي الگى ۇشەۋى تاعى دا قازىنادان التىندى ۇرلاپ الادى. ازاندا قازىنانى قاراسا، تاعى جوق ءبىراز التىن، قاپالانىپ پاتشا سول كۇنى كەشكە جانسىز بولىپ، جامان كيىمدى كيىپ الىپ كەشكە تۇنىمەن جۇرەدى، ءسۇيتىپ جۇرسە، ءبىر جەردە ءبىر ۇشەۋ ءبىر نارسە ارقالاعان، ىرس-ىرس ەتەدى. دەرەۋ پاتشا ارتىنان ەرە بەرەدى. بالالار جاڭاعى ادامنان: «قايدا باراسىز»، — دەپ سۇرايدى. ول ادام وزدەرىنەن: «سىزدەر قايدا باراسىز؟» — دەيدى. بۇل ۇشەۋى «نان تالاپ» دەيدى. الگى ادام دا «مەن دە نان تالاپپىن، قاراعىم» دەيدى. اڭگىمەلەسىپ كورگە قاراي كەلە جاتسا، ءبىر جەردە يت ءۇرىپتى قويماستان، سونان سوڭ جاڭاعى ۇشەۋىنىڭ بىرەۋى تۇرىپ: «ءا، ءسىز پاتشا ما ەدىڭىز، انا يت ماعان ىشتەرىڭدە پاتشا كەتىپ بارا جاتىر دەپ ءۇرىپ تۇر عوي»، — دەپتى. سوندا ول: «جوق، شىراعىم، مەنەن پاتشالىق نە السىن، ءبىراق كىشكەنە كۇنىمدە وزدەرىمىزشە ويناپ جۇرگەنىمىزدە بالالار مەنى پاتشا ەتىپ ويناۋشى ەدى»، — دەپ جالتارتىپتى. ولار وسى ايتقانعا شىننان سەنىپتى. ۇشەۋى الگى اداممەن تورتەۋ بولىپ كوردەن سوققان ۇيىنە كەلەدى. وزدەرىنشە جاي اڭگىمەلەسىپ الگى ادام اڭگىمەمەن بۇلاردىڭ ءادىس-ايلاسىن ءبىلۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى سوزگە سالا وتىرىپ، ۇشەۋىنە ايتىپتى:

— ۇرلىق ەتۋ ءۇشىن قانداي امالدارىڭ بار؟ — دەپتى. ءۇش بالانىڭ بىرەۋى: «مەنىڭ امالىم پاتشانىڭ قازىناسىنان التىن ۇرلاعانىمدى ەشكىمگە بىلدىرمەيمىن دە، سەزدىرمەيمىن دە، مىنە، مەنىڭ ايلا ءادىسىم»، — دەپتى. ەكىنشىسى: «مەنىڭ امالىم ۇرگەن ءيتتىڭ ءتىلىن بىلەم!» — دەپتى. ءۇشىنشى بىرەۋى: «مەن ءبىر كورگەن ادامىمدى اينىتپاي تاۋىپ الامىن، ماعان ءبارىبىر جەتى قاراڭعىدا كورسەم دە، كۇندىز كورسەم دە تانيمىن»، — دەپتى. بۇل ۇشەۋى ءسوزىن ءبىتىرىپ بولعان سوڭ: «ءيا، ءسىزدىڭ قانداي امال، ايلاڭىز بار؟» — دەپتى. بۇل ادام ايتىپتى: «اجالعا كەتىپ بارا جاتقان ادامدى اجالدان قۇتقارامىن»، — دەگەن ەكەن. ەندى بۇلار ءسوزىن تاۋىسىپ تورتەۋى ۇيقىعا كەتەدى. سول ۋاقىتتا انا ۇشەۋىن ۇيىقتاتا سالىپ پاتشا قايتادان بۇرىنعى كيىمىن كيىنىپ بولىپ، دەرەۋ تەز قاراۋىلدارىنا بارىپ: «ءدال كوردە ءۇش بالا بار، سونى بارىپ ۇشەۋىن بىردەي دارعا تارتىپ، التىندى قازىناعا سال!» — دەپتى. دەرەۋ قاراۋىلدار كەلسە، ءۇش بالا ۇيىقتاپ جاتىر، قاسىندا التىن. التىندى الىپ سول تۇندە قازىناعا سالادى دا، ازانعا شەيىن قاراۋىل تۇرادى. ازاندا ۇشەۋى تۇرسا، التىن دا، جانىنداعى ادام دا جوق. دەرەۋ ۇشەۋى جان-جاعىنا الاقتاپ، ساسقالاقتاپ دالاعا شىعايىن دەسە، انا قاراۋىل اسكەرلەر ۇشەۋىن ۇستاپ الىپ، اياق-قولىن بايلاپ دارعا اسپاق ءۇشىن دارشىعا بەرەدى. دارشى ۇشەۋىنىڭ موينىنا ءجىپ بايلاپ اسپاقشى بولىپ جاتادى. وسى ۋاقتا پاتشا ءبىر بيىك جەردەن جاڭاعى ۇشەۋىن كورمەكشى بولىپ تۇر ەدى، سەبەبى قانداي ادىستەر جاسار ەكەن دەپ ويلاپ ەدى. سول ۋاقىتتا ادام تانىعىش بالا دەرەۋ دارشىدان ۇلىقسات سۇراپ موينىن بوساتتىردى دا، الگى پاتشاعا بالا تۇرىپ:

— ە، ادام، تۇندەگى ادام سەن ەمەس پە ەدىڭ، ولىمگە اجالعا كەتىپ بارا جاتقان ادامدى ولىمنەن، اجالدان قۇتقارام دەگەنىڭ قايدا، قۇتقار، مىنە، ولىمگە كەتىپ بارا جاتىرمىز، — دەدى. سوندا پاتشا دارشىعا بوساتتىرىپ، قۇتقارىپ جىبەرىپتى. ءسويتىپ، وزىنە الگى ۇشەۋىن ءۋازىر قىلىپ تاعى الىپتى.

---