اقىلدى قازى
قاتىسۋشىلار:
كەرنەيشى
جارشى
1-كومەكشى
2-كومەكشى
باي بالاسى
قازى
ەگدە ادام
ونىڭ ءتورت ۇلى
ساۋداگەر
ارىز يەسى
ەكى قاراقشى
سوتقا قاتىسۋشى ادامدار
جابىق تۇرعان شىمىلدق سىرتىنا، ساحنا الدىنا كەرنەيشى مەن جارشى شىعادى. كەرنەيشى قولىنداعى ۇزىن كەرنەيىن بىرنەشە قايتارا ويناپ، كورەرمەندەر نازارىن ساحناعا اۋدارتادى.
جارشى (قولىنداعى جارلىق قاعازىن جايىپ، داۋىستاپ وقيدى).
و، جاراندار، جاراندار!
ءبارىڭ دە بepi قاراڭدار.
داۋ-دامايى بار ادامدار،
شەشىلمەي جۇرگەن شاراڭ بار.
باس قاتىرار جۇمباققا،
اۋزى دۋالى، شەشىمى ءادىل،
قارا قىلدى قاق جارار،
Yكىمى نىق، ايتقانى كامىل.
قازى ءبارىڭدى قابىل الار،
كەلە الماي، وكىنىپ قالماڭدار!
شىمىلدىق اشىلعاندا ساحنانىڭ قاق تورىندە ەكى كومەكشىسى بار قازى وتىرادى. ونىڭ الدىندا ادەمى كىلەم توسەلگەن. كىلەم ۇستىندە ەكى جاققا جارىلىپ ادامدار وتىر.
1-كومەكشى (وڭ قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، العا قادام باسادى). و، حالايىق! الدارىڭىزدا اتاعى ءدۇيىم جۇرتقا ايگىلى، ايقىن سىنىمەن، ءادىل ۇكىمىمەن، كوكەيگە قونىمدى اقىل-كەڭەسى مەن ءماشھۇر بولعان قازى-الديار وزدەرىڭىزدىڭ ارىز-شىعىم، مۇڭ-مۇقتاجدارىڭىزدى تىڭداپ، سارالاۋعا ءازىر. كىمنىڭ نە ايتارى بار؟
ساحناعا جانىنا ەكى قاراقشىنى epتiپ باي بالاسى كىرەدى.
باي بالاسى(وڭ قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، ءيىلىپ تاعزىم emeدi). و، ۇلى مارتەبەلى قازى-الديار. مەن مىنا بip ماسەلەنى تۇسىنبەي تۇرمىن. سوعان قۇلاق اسساڭىز؟!
قازى. ىنتا-نازارىم وزىڭدە، شىراعىم.
باي بالاسى. مەنىڭ اكەم – قوڭىر باي، وسىدان ءبىرشاما ۋاقىت بۇرىن بازارعا مال ايداپ كەتىپ ەدى. كەشە مىنا ەكى ادام اكەمنەن حات الىپ كەلىپتى. مەن حاتتا ايتىلعان سوزدەردەن ەشتەڭە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
قازى. وندا، حاتتا جازىلعان جاعدايدى بىزگe داۋىستاپ وقىپ بەرە عوي؟
باي بالاسى (قولىنداعى قاعازدى اشىپ، وقيدى). «قىرىق ات، الپىس اتان، ءۇيدىڭ التىن بوساعاسىن، ونى تالقاندايتىن بالتا بepiپ جىبەرىڭدەر. ءبىز اششىساي دەگەن جەردەمىز». بار بولعانى وسى. بازارعا مال ايداپ كەتكەن ادامنىڭ مال سۇراتقانى نeci؟ ايدالادا التىن بوساعانى نە قىلماقشى؟ ونى الدىرىپ، تالقاندايمىن دەگەنىن قالاي تۇسىنەمىز؟
قازى (كومەكشىلەرىنە الما-كەزەك كوز تاستاپ). مىنا تۇرعان eكەۋىن دەرەۋ تۇتقىنعا الىڭدار!
كومەكشىلەر ەكى قاراقشىنىڭ قولدارىنا كىسەن سالادى.
قازى. ەندى حاتتاعى سوزدەردىڭ ءمانىن تۇسىندىرەيىن. قىرىق ات دەگەنى – قىرىق قاراقشىنىڭ سانى، الپىس اتانى – الپىس كici اكەلسەڭ، جەڭەسىن دەگەنى. ەكى التىن بوساعا جانە بالتاسى – مىنا كەلگەن ەكەۋىنىڭ كوزىن جوي دەگەنى.
بار بالام، مىنا ەكى جاۋىزدى زىندانعا سالعىز دا، دەرەۋ بارىپ، اكەڭدى جاۋ قولىنان بوساتىپ ال!
باي بالاسى (قايتا-قايتا ءيىلىپ، شەگىنشەكتەپ شىعىپ بارادى). اللا جارىلقاسىن، الديار تاقسىر. مەن تەزىرەك اكەمە جەتەيىن.
2-كومەكشى. كەلەسى كىم؟ كىرىڭىزدەر، ارىز-شاعىمدارىڭىزدى ايتىڭىزدار.
ىشكە جانىنا ءتورت بالاسىن ەرتكەن اۋقاتتى ەگدە ادام كىرەدى.
ەگدە ادام (تاعزىم جاساپ). و، قادىرمەندى قازى مىرزا! مەن ەشكىمنىڭ ۇستىنەن ارىز-شاعىم تۇسىرەيىن دەپ كەلگەن جوقپىن. مەن قارتايدىم. مىنا تۇرعان مەنىڭ ۇلدارىم. ەندى وسىلاردىڭ بايلىقتارى مەن اقىلدارىنا ساي ارالارىنان مۇراگەر سايلاعىم كەلىپ ەدى. وسىعان بايلانىستى وزىڭىزبەن اقىلداسپاققا كەلگەنىم…
قازى. ولاي بولسا، ۇلدارىڭىزدىڭ ءارقايسىسىن تىڭداپ كورەلىك.
ۇلكەن ۇل (اسىل تاستان كوز سالعان ۇلكەن جۇزىگىن كورسەتتى). Miنە، مەنىڭ بايلىعىم. ال كىم باي بولسا، سول اقىلدى.
ەكىنشى ۇل (ۇستىنە كيگەن ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان اسىل كيىم-دەرىن كورسەتتى). Meنi وسى تۇرىمدە كورگەندەر اقىلىم مەن بايلى-عىمنىڭ الدىندا باس يەدى.
ءۇشىنشى ۇل (التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەگەن جالپاق بەل-دىگىن ۇستاپ، شىرەنەدi). مۇنداي بەلدىكتى ەشكىم، ەشقاشان بۋىنىپ كورگەن ەمەس.
قازى (كەنجە ۇلعا قاراپ). ال سەن نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ سەن قانداي بايلىعىڭمەن ماقتاناسىڭ؟
كەنجە ۇل. مەندە اسىل تاستى جۇزىك تە، ءساندى كيىم دە، التىن-كۇمىسپەن اپتالعان بەلدىك تە جوق. تەك جۇمىسقا جارامدى ەكى قولىم بار، قايرات-جىگەرگە تولى جۇرەگىم بار.
قازى. مىنە، كوردىڭدەر مە؟ جۇمىس iستەي بىلگەن ادام جۇتامايدى. سوندىقتان بۇكىل شارۋاشىلىقتىڭ تىزگىنىن كەنجە ۇلعا بepiپ، سونى مۇراگەر ەتۋ كەرەك. مەنىڭ ايتارىم – وسى!
1-كومەكشى. و، الديار! كەلەسى كىرەتىن ادام قىز ايتتىرۋعا ادام جىبەرسە، قۇداسى ادامنىڭ ميىنا كىرمەيتىن قالىڭ مال سۇراتىپتى. سوعان سىزدەن ءۋاج سۇراي كەلىپتى.
قازى. شاقىرىڭدار، كىرسىن!
ارىز يەسى. و، قادىرمەندى قازى تاقسىر! بىرنەشە بالامدى ۇيلەن-دىرىپ ەدىم. ءدال مىناداي قالىڭمال سۇراعان قۇدانى كورمەپپىن.
قازى. ءيا، نە سۇرايدى ەكەن ول قۇداڭىز؟
ارىز يەسى. بەس كۇشىك، ون يت، جيىرما ءبورى، وتىز ارىستان، قىرىق قابىلان، ەلۋ وگىز، الپىس ارقان، جەتپىس تۇساۋ، سەكسەن شىدەر، توقسان تورعاي، ءجۇز جۇمىرتقا. وسىنىڭ سىرىن اشىپ بەرىڭىزشى.
قازى (كەڭكىلدەپ ۇزاق كۇلەدى). قۇداڭىز اقىلدى ادام ەكەن. سىز-دەن ول ەشقانداي دا قالىڭمال سۇراماعان. سىزگە جۇمباق جاسىر-عان. ءسىز سونى شەشىپ بەرسەڭىز بولعانى.
ارىز يەسى. ول قانداي جۇمباق؟ شەشۋى نە، سوندا؟
قازى. قۇداڭىز ادامنىڭ جاسى مەن كۇش-قايراتىن جۇمباقتاپ وتىر. بەس جاستا ادام بالاسى كۇشىك مىنەزدى. وندا – يتتەي، جيىرمادا – بورىدەي، وتىزدا – ارىستانداي، قىرىقتا – قابىلانداي، ەلۋدە – كۇشى كوپ مومىن وگىزدەي، الپىستا – ارقاندالعان اتتاي، جەتپىستە – تۇساۋلانادى، سەكسەندە – ارقاندالادى، توقساندا – تۇرالاپ، تورعايداي حالدە بولادى، جۇزدە – شەرتىپ قالساڭ جارىلاتىن جۇمىرتقاداي عانا قاۋقارى قالادى.
مىنە، ءسىزدىڭ قالىڭمال دەپ جۇرگەن جۇمباعىڭىز شەشۋى وسىنداي.
ارىز يەسى. وي، اللا-اي، وي، اللا-اي! باسە، باسە، ءوزىم دە ول قانداي قالىڭمال دەپ ويلاعان ەدىم. وسىنداي ەكەن عوي. (تاڭ-تاماشا بولىپ، شىعىپ كەتەدى.)
2-كومەكشى. قازى تاقسىر! بۇگىندىككە ەڭ سوڭعى ارىزشى دۇنيە-مۇلكىنەن ايىرىلىپ، تونالعان ادام ەكەن، سىزدەن ۇرىنى تاۋىپ بەرۋدى سۇراي كەلىپتى.
قازى. كىرۋگە بۇيىر. ءمان-جايعا قانىعايىق.
ساۋداگەر. الديار! مەن ءبىر جيھانكەز-ساۋداگەر ادام ەدىم. كەشە وسى اۋىلدىڭ ماڭىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا قاس قارايىپ، قاراڭعى ءتۇسىپ كەتتى. سوسىن، قوناتىن جەر بولماعان سوڭ، قىرات ۇستىندەگى زيراتتاردىڭ اراسىندا تۇنەۋگە تۋرا كەلدى. ەسەگىمدى قاراعان تۇبىنە بايلاپ، ون باۋ ماتامدى باسىما جاستاپ ۇيىقتاپ قالعانمىن. تاڭەرتەڭ ويانسام، جىبەكتىڭ ورنىنا تاس جاستانىپ جاتىرمىن. بارىمنان ايىرىلدىم، ەندى نە ىستەمەكپىن؟ (كەمسەڭدەيدى.)
قازى. سەن زيرات ماڭىنان ەشكىمدى بايقامادىڭ با؟
ساۋداگەر. جوق، بەيساۋات ەشكىم بولعان جوق. تەك، مەن ۇيىقتاعان تومپەشىكتىڭ ەكى جاعىندا ەكى بالبالتاس بولعان.
قازى (كومەكشىلەرىنە قاراپ). ولاي بولسا، سول ەكى ەسكەرتكىشتى وسىندا جەتكىزىڭدەر. سولار كۋاگەر بولادى.
قازىنىڭ الدىندا جۇرەلەپ وتىرعان ادامدار ءوزارا گۋىلدەسىپ سويلەسە باستايدى.
– و زامان دا، بۇ زامان، سوتتا بالبالتاستىڭ كۋا بولعانىن ەستى-مەپپىن.
– قازى مىرزا شارشاي باستاعان-اۋ شاماسى.
– تاستان جاۋاپ العاندى كىم كورىپتى، وسى ۋاقىتقا دەيىن؟
كومەكشىلەر ەكى بالبالتاستى كوتەرىپ اكەلىپ، قازىنىڭ الدىنا قويادى.
قازى (بالبالتاستارعا). قانە، جاۋاپ بەرىڭدەر. تۇندە، ساۋداگەر ۇيىقتاپ جاتقاندا، ماتالاردى كىم ۇرلادى؟ سول ماڭايدا جۇرگەن بىرەۋدى كوردىڭدەر مە؟
بالبالتاستار مەلشيىپ تۇر.
قازى (اقىرىپ). نەمەنەگە مەلشيىپ تۇرسىڭدار؟! مەنىڭ سۇرا-عىما جاۋاپ بەرگىلەرىڭ كەلمەي مە؟! ءقازىر مەن سەندەردىڭ ءارقايسىڭا ون دۇرەدەن سوعۋعا بۇيرىق بەرەمىن. سوندا بىلەسىڭدەر، جاۋاپتان جالتارعاننىڭ قانداي بولاتىنىن.
قازى (كومەكشىلەرىنە). مىنا مالعۇنداردىڭ ءارقايسىنا ون دۇرەدەن سوعىڭدار.
ەكى كومەكشىتac ەسكەرتكىشتەردى جەرگە جىعىپ سالىپ، قايىڭ شىبىقپەن ساباي باستايدى. سول كەزدە قازىنىڭ الدىندا وتىرعان ادامدار ماز-مەيرام كۇلە باستايدى.
قازى (ورنىنان اتىپ تۇرىپ، اشۋلانا ايعايلايدى). سەندەر بىلەسىڭدەر مە؟ قازىنىڭ ۇكىمىن كۇلكىگە اينالدىرىپ، كەلەمەجدەۋ – ۇلكەن قىلمىس! سوندىقتان، وسىندا وتىرعان ون ادامنىڭ بارلىعىنا جازا بەلگىلەيمىن. ءقازىر وسى وتىرعان ءارقايسىڭ بip-بip باۋ جىبەك ماتا الىپ كەلەسىڭدەر. اكەلمەگەن ادامعا دۇرە سوعىلادى. بارىڭدار، قيمىلداڭدار، بۇيرىقتى ورىنداڭدار!
وتىرعان ادامدار قيپالاقتاي باستايدى.
– قازى مىرزا، ءوزىڭىز بىلەسىز، ءبىزدىڭ اۋىلدا جىبەك ماتا ساتىلمايدى عوي.
– سونشا ماتانى قايدان تابامىز؟
– قاراپ وتىرىپ جازىقتى بولعانىمىز با؟
قازى. كىمدە-كىم ماتاسىز ورالسا، قايىڭ شىبىقتىڭ اششى ءدامىن اياماي تاتاتىن بولادى. بارىڭدار، تەزدەتىڭدەر!
يۋ-قيۋ، اششى مۋزىكا. ادامدار شىعىپ كeتeدi. سالدەن سوڭ بip-بip بۋما ماتا الىپ كەلە باستايدى.
ساۋداگەر (قۋانىپ). مىنە، مىناۋ سول!
مەنىڭ جىبەگىم، مەنىڭ ماتالارىم!
قازى. ارينە، سەنىڭ ماتالارىڭ. (كەلگەن ادامدارعا) سەندەر مۇنى كىمنەن، قايدان الدىڭدار؟
– ءبىزدىڭ اۋىلداعى دۇكەننەن…
– الدىمەن ول بىزگە ماتانى ساتقىسى كەلمەدى.
– تاياق جەگىمىز كەلمەگەندىكتەن ءۇش ەسە باعاسىن بepiپ الدىق.
قازى. دەمەك، ماتانى ۇرلاعان وسى اۋىلدىڭ دۇكەنشىسى. ودان ماتاعا تولەنگەن اقشانىڭ ءبارى قايتارىپ الىنادى. ول ۇرىنى وسىندا الىپ كەلىپ، تاس تابانىنا قايىڭ شىبىقپەن ءجۇز دۇرە سالىنسىن.
قازى (حالىققا قاراپ). كوردىڭدەر مە، بىزگە ۇرىنى تابۋعا كومەكتەسكەن – مىنا تۇرعان بالبالتاستار. ەگەر مەن ولارعا دۇرە سوققىزباسام، سەندەر كۇلمەس ەدىڭدەر. ەگەر، سەندەر كۇلمەسەڭدەر، مەن سەندەرگە جازا بەلگىلەي الماس ەدىم. ەگەر مەن سەندەرگە جازا بەلگىلەمەسەم، سەندەر ماتا ىزدەمەس ەدىڭدەر، جىبەكتى ءۇش ەسە باعاسىنا ساتىپ الماس ەدىڭدەر. مىنە، سوندىقتان دا كەيدە جانسىز زاتتار دا قىلمىسكەردى تابۋعا جاردەم بەرە الادى.
شىمىلدىق
You Might Also Like
-
ەرتەدە، ەرتە زاماندا، ەشكى قۇيرىعى كەلتە زاماندا ءبىر پاتشا بار ەكەن. ونىڭ جالعىز ۇلى بولىپتى ول ۇلى اجالى جەتىپ اۋىرىپ ءولىپتى. جالعىز ۇلىنىڭ كۇيىگىنەن پاتشا دالاعا شىقپاي جاتىپ الىپتى. بۇل پاتشاعا ...
