InfoHub Logo

ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆ كورسەتكەندەي، قازاقستاننىڭ بولاشاعى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا، تاعدىرىنا تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان دا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ وقىتىلۋ جاعدايىنا كوپ كوڭىل ءبولىنىپ وتىر. قازىرگى كەزدە قازاق ءتىلى وقۋ-تاربيە ءۇردىسىنىڭ ساپالى ناتيجەسىندە ستۋدەنتتىڭ شىعارماشىلىق، ىزدەنۋشىلىك، قاتىسىمدىق قابىلەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋعا جاعداي تۋعىزاتىن وقىتۋدىڭ يننوۆاسيالىق تۇرلەرى انىقتالعان. سونىڭ ىشىندە جەكەلەي وقىتۋ، ۇجىمدىق وقىتۋ، كومپيۋتەرلىك وقىتۋ، سىني تۇرعىدان وقىتۋ، ويىن تۇرىندەگى ساباق، دامىتا وتىرىپ وقىتۋ، جوبالاپ وقىتۋ، سارالاپ وقىتۋ، دەڭگەيلەپ وقىتۋ سياقتى ادىستەمەلەردى وقۋ-تاربيە ۇردىسىندە وڭتايلى ناتيجە بەرىپ جۇرگەن جاڭا تەحنولوگيالار دەپ اتاۋعا بولادى. قوستاناي پوليتەحنيكالىق كوللەدجدىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت پاندەرىنىڭ وقىتۋشىلارى بۇگىنگى تاڭدا ءبىلىم جۇيەسىندە جاڭا يننوۆاسياعا بەتبۇرىسى جاساۋدا. ساباق بەرۋ پروسەسىندە وقىتۋشىلاردىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدىڭ ىس-تاجىريبەلەرىن، ءتۇرلى يننوۆاسيالىق ادىس-تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ ستۋدەنتتىڭ بويىنا ۇتقىرلىق، شىعارماشىلىق ، سىندارلىلىق قابىلەتتەرىن شىڭداۋدا. بۇگىنگى الەۋمەتتىك ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىندە بەيىمدەپ وقىتۋدا قازىرگى قوعامدىق سۇرانىم – شىعارماشىلىق قابىلەتى جوعارى، ءوز ويىن ەركىن جەتكىزە الاتىن، جەكە تۇلعالىق قاسيەتتەرى قالىپتاسقان شاكىرتتى تاربيەلەۋ. ستۋدەنتتەردىڭ ينتەللەكتۋالدى جانە شىعارماشىلىق دامۋىنىڭ جوعارعى ساتىسىنا وقىتۋعا كوشىرۋ ءۇشىن وقۋ ۇردىسىندە وقىتۋ ءۇردىسىنىڭ ساپاسىن ارتتىراتىن جانە جەدەلدەتەتىن، وقىتۋدىڭ جەتىلدىرىلگەن ادىستەرىن، ساباق تۇرلەرىن وڭتايلى تاڭداپ الىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. شىعارماشىلىق دەگەن ءسوزدىڭ سىرىنا ۇڭىلسەك، «شىعارماشىلىق» ءسوزىنىڭ توركىنى – «شىعارۋ»، «ىزدەنۋ»، «ويلاپ تابۋ» دەگەنگە كەلىپ سايادى. ول – ستۋدەنتتىڭ ماقساتتى ىسىنە جەتۋ جولىنداعى تالاپتانۋى تالپىنىسىنان، جىگەرى مەن سابىرىنان، سۇرانىسى مەن ىزدەنىسىنەن قۇرالىپ، اقىل-وي مەن سەزىمنىڭ، قيالدىڭ ەرەكشە بىتىمىنەن كورىنەدى . ال ستۋدەنتتەردىڭ شىعارماشىلىعىن دامىتۋ بولاشاقتىڭ ۇلكەن ساپارىنا اياق باستىرار ساتتە وعان تۋرا جول سىلتەۋ ۇلكەن ماڭىزدى ءىس. قازىرگى تاڭدا جاڭا قازاقستاندا قالىپتان تىس ويلاي الاتىن، شۇعىل شەشىمدەر قابىلداي بىلەتىن، بەلسەندى شىعارماشىلىق ادام قاجەت. ول ءۇشىن ءاربىر وقىتۋشى ساباقتاردا تەك بىلىمدىلىك ماقساتتاردى شەشىپ قويماي، ستۋدەنتتەردىڭ جەكەلىك قاسيەتتەرىن، قابىلەتتەرىن دامىتۋدىڭ جولدارىن قاراستىرعانى ءجون. ستۋدەنت كەز كەلگەن ۋاقىتتا ىزدەنىپ، تىڭ ماسەلەلەردى زەرتتەپ، تىڭنان تىڭشىعا اينالۋى كەرەك. تىڭ وقيعالارمەن بارشا جۇرتشىلىقتى حاباردار ەتىپ وتىرعان ستۋدەنت قانا جان-جاقتى جۇرگەندىگىن كورسەتە الادى. سودان بارىپ ول ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق جولىن باستايدى. ال شىعارماشىلىق ۇعىمى – جاڭا نارسە ويلاپ، جەتىستىككە قول جەتكىزۋ دەگەن ءسوز. قازىرگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ماقساتى — باسەكەگە قابىلەتتى مامان دايىنداۋ. ىزدەنىمپاز وقىتۋشى شىعارماشىلىعىنداعى ەرەكشە تۇس — ونىڭ ساباقتى تۇرلەندىرىپ، ت ۇلعانىڭ جۇرەگىنە جول تابا ءبىلۋى. نارىق جاعدايىنداعى وقىتۋشىعا قويىلاتىن تالاپتار : باسەكەگە قابىلەتتىلىگى، ءبىلىم بەرۋ ساپاسىنىڭ جوعارى بولۋى، كاسىبي شەبەرلىگى، ادىستەمەلىك جۇمىستاعى شەبەرلىگى. قازىرگى ۋاقىت تالابى ستۋدەنتتەردەن كوپ نارسەنى ءبىلۋىن قاجەتسىنسە، ال وقىتۋشى جان-جاقتى، كاسىبي دايىندىعى تەرەڭ،ءوز بويىنا جيناقتاعان ءبىلىمىن جاستارعا ۇيرەتە الاتىن مامان بولۋى شارت. وقىتۋشى - تەك ءبىلىمدى جەتكىزۋشى عانا ەمەس، ستۋدەنتتەردىڭ ءبىلىمىن، ومىرگە كوزقاراسىن جۇيەلى تۇردە قالىپتاستىرا الاتىن، ىزدەنگىشتىككە باۋلىپ،تانىمدىق قابىلەتىن دامىتا ءبىلۋى كەرەك. سوندىقتان مەنىڭ الدىما قويعان پروبلەمالىق تاقىرىبىم: «ستۋدەنتتەردىڭ شىعارماشىلىق ، ىزدەنۋ داعدىلارىن دامىتاتىن، قوعامدىق ومىرگە بەيىمدەلگەن، ينتەللەكتۋالدى، پاتريوت جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ» العان پروبلەمانىڭ شەشىلۋ جولدارى: -بالاعا ءتۇسىندىرۋدىڭ،قابىلداۋدىڭ جولىن ىزدەستىرۋ؛ -ەرەكشە قابىلەتتى ستۋدەنتتەردىڭ وزىندىك دامۋىنا ىقپال ەتۋ،ىزدەنۋ بەلسەندىلىگىنە باعىت بەرۋ. - تاريحي قۇجات ەستەلىكتەرمەن،باسپا ءسوز ماتەريالدارىمەن،كوركەم ادەبيەتتەرمەن جۇمىس جاساي بىلۋگە داعدىلاندىرۋ؛ جۇزەگە اسىرۋ جولدارى: - تەستتىك جۇمىس (قابىلەتىن،ىنتاسىن ەسكەرىپ،دەڭگەيگە ءبولۋ.) - جەكە جۇمىس ( قابىلەتىنە قاراي تاپسىرمالار ورىندايدى) - ەرەكشە قابىلەتتى ستۋدەنتتەرمەن جۇمىس دەرەكتەر،ەستەلىكتەر،باسپا ءسوز ماتەريالدارمەن جۇمىس جاسايدى) - وزدىك جۇمىس - توپپەن جۇمىس - شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن اشۋىنا بايلانىستى ارنالعان ءار ءتۇرلى ويىندار، پونتوميميكا، جۇمباقتار، ستۋدەنتتەردى ءارتۇرلى كونكۋرستارعا قاتىستىرۋ ( كورىنىس سايىسى،ولەڭ سايىسى ،ايتىس،كونكۋرستار) ءوز ماقساتىمنىڭ ورىندالۋى ءۇشىن ستۋدەنتتەردەن تالاپ ەتەمىن: - مەن ىستەيمىن: جىبەرگەن قاتەلىكتەرىمەن جەتىستىكتەرىنە تالداۋ جاساۋ؛ - مەن ءۇشىن كەرەك: تالاپتانۋ ارقىلى ءوز ىس-ارەكىن باعالاي ءبىلۋ، ىزدەنسە ماقساتىنا جەتەتىنىنە كوز جەتكىزۋ؛ -مەن ىستەي الامىن : ءوز ىس-ارەكەتىنە سەنىمدىلىكپەن قاراۋ، توزىمدىلىككە تاربيەلەۋ؛ جوسپارلانعان ناتيجە: - سۇراقتار قويۋ ارقىلى قىزىعۋشىلىقتارى وياندى؛ - توپتا اشىق وي-پىكىر قاتىناستارى قامتاماسىز ەتىلدى؛ - سويلەۋ مادەنيەتى دامىدى،ويلاۋ قابىلەتتەرى ارتتى. وسى ورايدا، قازاق ءتىلى، قازاق ادەبيەتى پاندەرى بويىنشا عىلىمي جۇمىس، شىعارماشىلىق جۇمىس تۇرلەرىن كوبىرەك ۇسىنۋ، ويىن تۇرلەرىن بەرۋ، ونى كەيىن پراكتيكالىق تۇرعىدا قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ جۇمىستارى ءوز ناتيجەسىن بەرىپ كەلەدى. ستۋدەنتتەرىم ءارتۇرلى رەسپۋبليكالىق ، وبلىستىق، قالالىق كونكۋرستارعا قاتىسىپ ناتيجەلەرىن كورسەتۋدە. شىعارماشىلىق ساباقتىڭ جوسپارىن جاساۋدا ستۋدەنتتىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتىنىڭ باعدارىنا سايكەستەندىرىپ، ولاردىڭ قابىلەت، بىلىكتەرى ەسكەرىلۋى ءتيىس. ناعىز ساباق ول ءارقاشان ديالوگ، ىزدەنىس، دايىندالا ۇيرەنە، شاكىرتتەر بولاشىن ويلاي جاسالعان ەڭبەك پەن تاجريبەنىڭ بىرلىگى. شىعىس دانالىعى بىلاي دەيدى: «ماعان ايتساڭ، ۇمىتىپ قالام،كورسەتسەڭ ەسىمدە قالار.ال، ءوزىم ىستەسەم، ۇيرەنىپ الام.» ياعني، بالانىڭ ىنتاسىن جەتەلەۋ،قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ ارقىلى وقىتۋ،ۇيرەتۋ قاجەت دەگەن ءسوز. ساباقتا ءوزىم قولدانىپ جۇرگەن تەحنولوگيالاردىڭ ءبىرى سىني تۇرعىدان ويلاۋ تەحنولوگياسى. سىني تۇرعىدان ويلاۋ - قازاقستانداعى ءبىلىم بەرۋ مەن وقىتۋدى دامىتۋ ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ تابىلاتىن قازىرگى ەڭ باستى پەداگوگيكالىق تۇسىنىك. سىني تۇرعىدان ويلاۋ - باقىلاۋدىڭ، تاجريبەنىڭ، ويلاۋ مەن تالقىلاۋدىڭ ناتيجەسىندە الىنعان اقپاراتتى ويلاۋعا، باعالاۋعا، تالداۋعا جانە سينتەزدەۋگە باعىتتالعان پاندىك شەشىم. ول بولاشاقتا ارەكەت جاساۋعا نەگىز بولا الادى. مىسالى تپ-6 توبىنداعى «كوسەمشە. استانا ەلىمىزدىڭ باس قالاسى» ساباعىمدا سىني تۇرعىدان ويلاۋدى ىسكە اسىردىم. ساباق بەرۋ بارىسىندا سىني تۇرعىدان ويلاۋ تەحنولوگياسىنىڭ جانە كوممۋنيكاتيۆتىك تەحنولوگيالاردىڭ ەلەمەنتتەرىن باسشىلىققا الدىم. ەڭ الدىمەن توپتا پسيحولوگيالىق احۋال قالىپتاستىرىپ الدىق. ول ءۇشىن ستۋدەنتتەرگە ءوز ەسىمدەرىنىڭ باس ارىپىنەن باستالاتىن سوزبەن ءسوز تىركەستەرىن قۇرۋدى ۇسىندىم. سول ساتتە ستۋدەنتتەر وزدەرىن سونداي وزىق ويلارىمەن باعالاي ءبىلدى. مىسالى: اقىلدى ليۋدۆيگ، ءانشى سانيا ، جايدارلى الەكساندر، اجارلى اناستاسيا، ەرجۇرەك ەركەبۋلان. سونىمەن قاتار توسىلىپ، ءوز ەسىمدەرىن بايلانىستىرا الماي قينالعاندار دا بولدى. ارى قاراي وي قوزعاۋ ماقساتىندا توپتى ءۇش توپقا ءبولىپ ساباق سايىس رەتىندە جالعاستىرىلدى. جالپى كوسەمشە تۋرالى انىقتاما الىنعان سوڭ، ماعىنانى تانىم بولىمىنە كوشتىم. ارى قاراي كوسەمشە تۋرالى ءبىلىمدى ستۋدەنتتەردىڭ بويىنا سىڭىرۋمەن قاتار، ستۋدەنتتەردىڭ ويلاۋ،تانىمدىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ ماقساتىندا ماتىندەر ءلوستىردىم. ستۋدەنتتەر ءماتىن تاپسىرمالارىن بەرگەندە،سوزدىكپەن جۇمىس جاساپ،مازمۇنىڭ اشىپ،بىر-بىرىنە سۇراقتار دايىنداپ ديالوگ ارقىلى قارىم-قاتىناسقا تۇسەدى. ستۋدەنتتەردىڭ سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋدا ديالوگتىڭ دا بەرەرى مول. ءماتىن بويىنشا تاپسىرمالار ورىنداپ، بىر-بىرىمەن سۇراق جاۋاپ رەتىندە قارىم-قاتىناستا بولدى. كەلەسى كەزەڭ «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل ءوز ءتىلىندى قۇرمەتتە» دەپ اتالدى. بۇل كەزەڭدە ستۋدەنتتەر ماقال- ماتەلدەردى جالعاستىرىپ، كوسەمشەنى تاۋىپ،سىڭارلارىن ءۇش تىلدە ايتىپ وتىردى. ماقال-ماتەل ايتىپ سايىسقان كەزدەرىندە توپتار قايتالاماي ايتىپ جارىستى. كەلەسى ارەكەت ستۋدەنتتەردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرۋعا بايلانىستى بەرىلدى. ستۋدەنتتەرگە ۆاتمان، ماركەرلەر ءتۇستى قاعازدار، كلەي، قايشى بەرىلەدى. توپتارعا ءارت ۇلى تاپسىرمالار بەرىلەدى مىسالى، استانا تۋرالى ەسسە جازۋ، ولەڭ قۇراستىرۋ، قازاقستان تۋرالى وي تولعاۋلارىن ءبىلدىرۋ. ءار توپ ءوز ويلارىن ۆاتمانعا تۇسىرەدى. مەن ءۇشىن استانا ......مەنىڭ ەلىم قازاقستان.....استانا بولاشاق قالاسى........ ت.ب. شىعارعان جۇمىستارىن تۇسىندىرەدى،تالدايدى.ساباقتىڭ بۇل كەزەڭى ستۋدەنتتەردىڭ قىزىعۋشىلىقتارىن جانە شىعارماشىلىق ىس-ارەكەتتەرىن دامىتادى، ءبىر-بىرىن باعالاي بىلەدى. ءار ستۋدەنتتىڭ پىكىرى قۇندى ەكەنىن ۇمىتپايدى. ال سوڭعى رەفلەكسيا كەزەڭىندە «مەنىڭ ساباقتان تۇيگەنىم» - دەگەن سۇراققا ستۋدەنتتەر جان-جاقتى جۇرەكجاردى سوزدەرمەن جاۋاپ بەردى.

قورىتا ايتقاندا، وقىتۋ پروسەسىنىڭ ناتيجەلى بولۋى وقىتۋشىنىڭ ساباق بەرۋ شەبەرلىگىنە، ساباعىن قىزعىلىقتى جۇرگىزىپ، زەيىن قويدىرا بىلۋىنە، ستۋدەنتتەردىڭ وزدىگىنەن ءبىلىم الۋعا ۇيرەنۋىنە بايلانىستى. قانداي دا بولماسىن جاڭا ادىس-تاسىلدەر ءاربىر ستۋدەنتتىڭ ءوز بەتىمەن وقىپ ۇيرەنۋىنە سەنىمىن ۇيالاتىپ، شىعارماشىلىقپەن جۇمىس ىستەۋىنە، قورىتىندى جاساي الۋىنا، سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ وسۋىنە ىقپال ەتەدى، ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرادى. جاڭا ادىس-تاسىلدەردى ءمان-ماعىنالارىنا، ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي تاڭداپ قولدانا بىلسەك، بالاعا ءبىلىم بەرۋدە ۇتارىمىز انىق. سوندىقتان وقىتۋشى ءۇشىن ساباقتىڭ جۇرگىزىلۋ جۇيەسىن جەتىلدىرىپ، وقۋ – تاربيە جۇمىستارىن جۇيەلەپ، ساپاسى مەن تيىمدىلىگىن ارتتىرىپ، وزگەرىستەر ەنگىزۋگە بارلىق كۇش – جىگەرىن جۇمساۋى ءتيىس.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» جۋرنالى 2014 ج.

 2. بۇزاۋباقوۆا ك.ج. «جاڭا پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالار» الماتى 2003ج.

3. وماروۆا ر.س. وقىتۋ ۇردىسىندە تانىمدىق ىزدەنىمپازدىقتى دامىتۋ. الماتى 2001ج. 37-بەت.

4. پەداگوگيكا ماسەلەلەرى 2015ج № 2

5. پەداگوگيكا. ءدارىس كۋرسى. الماتى «نۇرلى الەم» 2003 ج. 368-بەت.

---