InfoHub Logo

ماڭعىستاۋ – تابيعاتى ءار الۋان، ءشولدى ولكەگە ءتان اپتاپتى ىستىق جازى، سولتۇستىككە ءتان قاتاڭ ايازدى، وتكىر جەلدى قىسى بار، سۋسىلداپ اققان قۇمى مەن سىلدىرلاپ اققان بۇلاعى قاتار كەزدەسەتىن تاڭعاجايىپ ولكە. 

ماڭعىستاۋدا كيەلى دەپ سانالاتىن جەرلەر وتە كوپ. 11 مىڭ تاريحي ەسكەرتكىش مەملەكەتتىڭ قورعاۋىنا الىنعان. ونىڭ ىشىنە ارحەولوگيالىق قورىق، اشىق اسپان استىنداعى مۇراجايلار، حالىق كيەلى سانايتىن مەشىتتەر كىرەدى. ءبىراق، ماڭعىستاۋ مەن وعان جاپسارلاس جاتقان ايماقتارداعى قاسيەتتى سانالاتىن جەرلەر، ورىندار، نىساندار سانىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتىپ بەرە المايدى. ءبارىمىز بىلەتىن بەكەت اتانىڭ وعلاندى، بەينەۋ، جەم بويىنداعى، بايالىداعى جەر استى مەشىتتەرى، شوپان اتانىڭ جەر استى مەشىتى، سيسەم اتا قورىمى تۋرالى اقپاراتتار كوپ كەزدەسەدى.  ال، باسقا مادەني-تاريحي ەسكەرتكىشتەر تۋرالى مالىمەتتەر، اۋليەلەر تۋرالى جازبالار، كوز كورگەن، قۇلاق ەستىگەن وقيعالار كوپتەگەن ساۋاتتى ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ ەسكى داپتەرىندە ساقتالعان بولار. 

ماڭعىستاۋداعى مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ تاريحي-ساكرالدى مازمۇنىن اشۋدى جوعارىدا ايتىپ وتكەن بەكەت اتا مەشىتتەرىنەن باستايمىز. مەشىتتەر تۋرالى مالىمەت بەرمەس بۇرىن الدىمەن بەكەت اتانىڭ كىم، قانداي ادام بولعانىنا توقتالعانىمىز ءجون. 

بەكەت مىرزاعۇل ۇلى 1750 جىلى قۇلسارىدا دۇنيەگە كەلگەن باي ۇلى تايپاسىنىڭ اداي رۋىنان شىققان حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا جاۋلارعا قارسى كۇرەسكەن باتىر، بالالاردى ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتقان اعارتۋشى، مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەرگە ارناپ سىزباسىن جاساعان ساۋلەتشى، اسا ماڭىزدى وقيعالاردى بولجاي بىلگەن ساۋەگەي. ونىڭ ەل الدىندا مارتەبەسى بيىك بولعان. حالىقتىڭ ونى قۇرمەت تۇتقانى سونشا پىرگە بالاعان، «مەدينەدە – مۇحاممەد، تۇركىستاندا – قوجا احمەت، ماڭعىستاۋدا – ءپىر بەكەت» دەگەن ءسوز قالدىرعان. بەكەت-اتا عۇمىر بويى يسلامنىڭ جۇرەگى سانالاتىن سۇپىلىق جولىن ۇستانىپ، وعىلاندى مەشىتىندە قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىنە ورتاق، سۇپىلار وقىپ تاربيەلەنەتىن، ەڭ ۇلكەن ورتالىق ۇيىمداستىرعان. بەكەت – اتانىڭ بىلىمدىلىگىن، ەرەكشە قاسيەتىن، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىن، قيىنشىلىقتارعا توزىمدىلىگىن، كوپتىڭ ءتىلىن تاۋىپ كوڭىلدەن شىعۋىن ايرىقشا باعالاعان سۇپىلار قاۋىمى ونى وزدەرىنە ءپىر سايلاعان، وعان ءدىني قوعامنىڭ ارنايى كوك اساسى بەرىلگەن. بەكەت اتا XVIII عاسىرعا دەيىن ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلەتىن قاڭباق سياقتى ەدىل مەن التاي، توبىل مەن ءحان-تاڭىر، تۇمەن مەن سامارقاند اراسىندا بايىز تابا الماي ەل كەزىپ جۇرگەن ءبىر توپ اداي رۋىنىڭ قازاقتارىنا رۋحاني دا، رەالدى دا بايىز تاپتىرۋشى بولدى، سوندىقتان ونىڭ اۋليەلىگى وزىنە دەيىنگى جانە كەيىنگى اۋليەلەردەن تىم جوعارى تۇر. 

ول ءوزى تۇرعىزعان وعلاندىداعى مەشىتتە جەرلەنگەن. 

بەكەت اتانىڭ مەشىتتەرىنىڭ سانى تورتەۋ دەلىنەدى: ءبىرىنشىسى - وعلاندىدا، ەكىنشىسى – ەسكى بەينەۋدە، ءۇشىنشىسى – جەم وزەنى بويىندا (اقمەشىتتە)، ءتورتىنشىسى – ارال تەڭىزىنىڭ جاعاسىنداعى بايالىدا. سونداي-اق بەكەت اتانىڭ بەسىنشى مەشىتى تۋرالى دا بولجام بار، ول بويىنشا، بەسىنشى مەشىت بوزاشى تۇبەگىنىڭ كاسپيي جاعالاۋىندا، توبىقتى دەگەن جەردىڭ شىعىس بەتىندەگى اق بور توبەنىڭ باۋرايىندا سالىنعان. 

بەكەت اتانىڭ وعىلاندىداعى جەر استى عيماراتى جاقسى ساقتالعان. وڭتۇستىك ءۇستىرتتىڭ ماڭعىستاۋ ويىسىنا تىرەلگەن ءبىر تۇمسىعىنىڭ ءۇزىلىپ قالعان شوقىسىنا قاشالعان. ءۇش-تورت قانات كيىز ءۇي كولەمىندەي ءۇش بولمە. بەكەت اتا مۇردەسى وسى بولمەلەردىڭ ءبىرىنىڭ ىرگەسىنە قاشاپ ورنالاستىرىلعان.

بەكەت اتانىڭ جەر استى مەشىتىنە بارماس بۇرىن قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە ارىستان باب بابامىزدان بۇرىن بارماعانداي الدىمەن شوپان اتانىڭ مەشىتىنە بارىپ ءمىناجات ەتۋ كەرەك. 

شوپان اتا – قوي تۇلىگى مەن شوپاننىڭ ءپىرى. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە شامامەن 13 – 14 عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن جانە قوجا احمەت ياساۋي تاريقاتىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان. 

اڭىز بويىنشا اقتاۋ قالاسىنان 200 شاقىرىمنان استام جەردە سەنەك كەنتى اۋماعىندا ورنالاسقان بۇل مەشىت قوجا احمەت ياساۋي اۋليەنىڭ شاكىرتى سوپى شوپان-اتا سالعان. اڭىزدا شوپان-اتا مۇندا تالىمگەرلەرىنىڭ اساتاياعىن تاۋىپ الىپ، سول جەردە ون ءبىر جەر استى كامەرالاردان تۇراتىن مەشىت تۇرعىزۋ شەشىمىنە كەلدى. اڭىزدا ودان ءارى باياندالادى: جەرگە شانشىلعان اساتاياقتان اعاش ءوسىپ، ول وسى كۇنگە دەيىن ءوسىپ كەلەدى، ونىڭ جاساعانىنا 800 جىل بولدى.  

كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن اۋليە-انبيەلەردىڭ جەرلەنگەن جەرلەرى، قاسيەتتى  ادامداردىڭ قورىمدارى، كەسەنەلەرى ءالى دە بارشىلىق. سول مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ تاريحى مەن اڭىزدارىنا توقتالامىز. 

قارامان اتا – قارامان اۋليە كەسەنەسى شەتپەدەن 35 كم جەردە، بەكى ەلدى مەكەنىنىڭ باتىس جاعىنداعى قاندىباس قىرقاسىنا تاياۋ جەردە، قاندىباس قىستاعىنىڭ باتىسىندا 5 كم جەردە ورنالاسقان. بۇل – ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى كيەلى ورىندارىنىڭ ءبىرى. ورىس اسكەري زەرتتەۋشىلەرىنىڭ دەرەكتەرىندە ساقتالعان اڭىزدارعا ارقا سۇيەسەك، شوپان اتانىڭ ءبىر بالاسى – ەحسان (يسان اتا)، ودان ءبىر بالا – قارامان اتا دۇنيەگە كەلەدى. بالا كەزىندەگى اتى ول دەرەكتە قاگەرمان (قاھارمان) دەپ جازىلعان. ال اتالىپ وتكەن كىتاپقا تۇسپەگەن اڭىزدا قاھارمان مەن ەسەن اتالار شوپان اتانىڭ بالاسى دەلىنەدى، بۇلاردىڭ قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس ەكەندىگى عىلىمي ماسەلە تاراپىنان ماڭىزدى ەمەس، ويتكەنى ەكى شەجىرەلىك نۇسقا دا كەيىنىرەك تۋعان دىني-شەجىرەلىك ءداستۇردىڭ تۋىندىسى بولىپ تابىلادى. قارامان اتا كەسەنەسىنەن ەسەن اتا كەسەنەسى 28 كم جەردە ورنالاسقان، اڭىز بويىنشا، وسى ەكى نىساننىڭ اراسىن جالعاستىرعان جەراستى جولى بار دەلىنەدى، ءبىراق ول انىقتالماعان. 

قارامان ەسىمى – قازاق فولكلورىندا ءبىرشاما جەردە كەزدەسەدى، ءبىر اڭىزدا جالعىزكوزدى قارامان ءداۋ بەينەسى بار، ول ەسىم دەگەن باتىردىڭ قولىنان قازا تاپقان، ال ماڭعىستاۋلىق تۇرىكپەندەردىڭ اڭىزىندا قارامان ەسىمى قوجا احمەت ياسساۋي توڭىرەگىنە قاتىستى اڭگىمەلەرىندە ايتىلادى. مۇندا اقمان مەن قارامان دەگەن ەكى جىگىتتىڭ قوجا احمەتكە جالا جاۋىپ، قارالاماق بولعانى، سول ءۇشىن احمەتتىڭ ولاردى يتكە اينالدىرىپ جىبەرگەنى، ەكى ءيتتىڭ ابدال رۋىنىڭ ادامدارىن تۇركىستاننان ماڭعىستاۋعا دەيىن قۋىپ اكەلگەنى تۋرالى باياندالادى. ارينە، وسى اڭىزدار مەن ناقتى قارامان اتانىڭ اراسىندا ابسوليۋت سايكەستىك بار دەۋگە بولمايدى، تەك بەلگىلىسى – قارامان اتا وعىز-تۇرىكمەندەردىڭ دە ولارمەن زامانداس نەگىزىنەن پارسى تەكتى ءدىندار ۋاعىزشىلاردىڭ دا، ءتىپتى وعىزدارعا دەيىنگى «بەلگىسىز ماڭعىستاۋلىق تايپانىڭ» وكىلى بولۋى ابدەن مۇمكىن.  

ءبىر اڭىزدا جالعىزكوزدى قارامان ءداۋ بەينەسى بار، ول ەسىم دەگەن باتىردىڭ قولىنان قازا تاپقان، «قوبىلاندى باتىر» جىرىنداعى رۋى قيات دەلىنەتىن، ءبىراق سەيىلدىڭ ۇلى دەپ اتالعان قارامان باتىر بەينەسى سومدالعان. قارامان اتا تۋرالى اڭىزدار مەن جىردىڭ اۋقىمى دا، ونىڭ ەسىمىندە «مان» نەگىزىنىڭ بولۋى دا سول ەسىمگە يە بولعان كىسىنىڭ ورتا عاسىر زاماننىڭ ادامى بولۋ مۇمكىندىگىن كورسەتەدى. بۇل جاعدايدا قارامان اتانى XIV-XV عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن كىسى دەۋدىڭ قيسىنى بار. 

قارامان اتا ماڭعىستاۋلىق قازاقتار تاريحىندا «قارامان اتاداعى انتتاسۋ» دەگەن وقيعامەن بەلگىلى. وسىندا XIX عاسىر باسىندا قازاقتار مەن تۇرىكپەندەر اراسىنداعى داۋ شەشىلگەن. م.نىعمەتۋللايەۆ وسى اۋليەگە جۇگىنىپ انتتاسۋ تۋرالى تاعى ءبىر قاراپايىم اڭىز دەرەگىن كەلتىرەدى. ەكى ەلدىڭ انتتاسۋىنا قاراعاندا، قارامان اتا وزىنشە ءبىر «ادىلدىك پەن اقيقاتتىڭ، بەيبىت شارتتاسۋ مەن سوزگە كەپىلدىك بەرۋدىڭ ءپىرى» بولعاندىعىن، ياعني فۋنكسيالىق جاعىنان ميترا تاڭىرىمەن بىردەي ەكەندىگىن شامالاۋعا بولادى. وسىنداي سيپاتتىڭ استارلانعان ءتۇرىن ماڭعىستاۋلىق تۇرىكمەندەردىڭ اقمان مەن قارامان جانە احمەت ياسساۋي تۋرالى اڭىزدان كورۋگە بولادى. اڭىزدا اقمان مەن قارامان دەگەن ەكى جىگىتتىڭ قوجا احمەتكە جالا جاۋىپ، قارالاماق بولعانى، سول ءۇشىن احمەتتىڭ ولاردى يتكە اينالدىرىپ جىبەرگەنى، ەكى ءيتتىڭ ابدال رۋىنىڭ ادامدارىن تۇركىستاننان ماڭعىستاۋعا دەيىن قۋىپ اكەلگەنى تۋرالى باياندالادى. مۇنداعى كەيىنگى دىني-شەجىرەلىك ۇستەمە بولىپ وتىرعان ياسساۋي وبرازىن الىپ تاستاسا، «بەلگىلى ءبىر ماسەلە جونىندەگى داۋلاسۋ، داۋدى شەشۋ، ۇكىم شىعارۋ» سياقتى قازىلىق-بيلىك ارەكەتتىڭ اڭىزعا وزەك بولعانىن كورەمىز. ياعني بۇل جەردە دە قارامان ەسىمى «داۋلاسۋ مەن انتتاسۋعا» قاتىستى بولىپ وتىر، سوندىقتان قارامان اتانىڭ بىتىمگەرلىك قىزمەتى بولعان دەپ سەنىمدى تۇردە ايتۋعا بولادى. 

اعىم اۋليە – ماڭعىستاۋ جەرىندەگى جارمىش اۋىلىنىڭ اۋماعىنداعى قورىمدىقتىڭ باس اۋليەسى. بۇل اۋليە – قىز اۋليە جانە قازاققا دەيىنگى ءومىر سۇرگەن كىسى دەگەن مالىمەتتەن باسقا دەرەك جوق. 

وسى ورايدا جالپى اۋليەلەر ىشىندە وتە كوپ كەزدەسەتىندەرى وسىنداي «قىز-اۋليەلەر» ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. مىسالى، تۇششىبەك پەن جىڭعىلدى اراسىنداعى قارقىن القابىنداعى اداي-قامىسباي رۋىنىڭ قورىمىنداعى ەسىمى بەلگىسىز اۋليەنىڭ دە قىز-اۋليە ەكەندىگى ايتىلادى. سونداي-اق، تەمىر بابا، قاڭعا بابا سياقتى ەسىمدەرى دە «اتا» ەمەس، «بابا» ءسوزى تىركەسكەن اۋليەلەردىڭ گەنەزيسىندە ەجەلگى «انا» تۇسىنىگى جاتۋى مۇمكىن، ويتكەنى بۇل ءسوز اتا دا، انا دا ۇعىمىندا بىردەي قولدانىلاتىنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون. قىز-اۋليەلەر مەن انا-اۋليەلەردىڭ قازاق جەرىندە كوپتىگى ولاردىڭ تىم كونە تۇسىنىكتەر ەكەندىگىن كورسەتەدى، ويتكەنى كوپ جاعدايدا، اسىرەسە ماتريارحاتتىق داستۇرلەر ساقتالعان قوعامداردا اۋليە مارتەبەسىنە يە بولۋشىلار، ادەتتە، ايەل بولادى. ءبىراق ولاردىڭ كوپشىلىگى كەيىنىرەك ەركەك اۋليە تۇرىندە قابىلدانىپ كەتىپ جاتادى. 

سانازار اۋليە جانە ءشيلى اۋليە – قاراعان تۇبەكتە، فورت-شيەۆچەنكو جانىنداعى (20-30 كم جەردەگى) «ءشيلى اۋليە» دەپ اتالاتىن كونە قاۋىمدىقتا جەرلەنگەن ارۋاقتى كىسى. ادايدىڭ ءالى-جاڭاي رۋىنان شىققان، شامامەن 1761-1852 جج. ءومىر سۇرگەن كىسى. سانازار مەن ەكى باقسىنىڭ ءبىر سۇيەگى سىنعان بالانىڭ سىنىعىن سالۋدا ارۋاق شاقىرىپ سىناسقانى تۋرالى اڭىز بار. باقسىلاردىڭ ءبىرىنىڭ ارۋاعى قارعالى قارا تازى بولىپ كەلسە، ال سانازاردىكى ۇزىندىعى 8 قۇلاش، توبەسىندە كوزى بار ايداھار بولىپ كەلگەن ەكەن دە سودان كەيىن كىشكەنە اق جىلان تۇرىندە كورىنىپ، بالانىڭ شاشىلىپ قالعان سۇيەگىن ورىن-ورىنىنا ءتۇسىرىپتى دەسەدى. سانازار اۋليەگە جاقىن ماڭدا ونىڭ ءبىر جيەنىنىڭ بەيىتى بار، سانازار كەزىندە: «ماعان زيارات ەتۋشىلەر اۋەلى جيەنىمنىڭ باسىنا بارىپ زيارات ەتسىن، سوسىن ماعان كەلسىن» دەگەن ەكەن. 

شاقپاق اتا – كاسپيي تەڭىزىنىڭ سارىتاس-قوشاق شىعاناعىنا تاياۋ جەردەگى وڭعازى تاۋىنىڭ ەتەگىندە (ءشيلىقۇدىق القابى) ورنالاسقان كيەلى نىسان، ءارى ولكەنىڭ اسا ماڭىزدى تاريحي، ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى. اتانىڭ كەسەنەسى جارتاس ىشىندەگى جاساندى ۇڭگىر تۇرىندە جاسالعان. ول تاۋشىق اۋىلىنان 25 كم جەردە ورنالاسقان. شاقپاق اتانىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى بەلگىسىز، ال ىقتيمال ۋاقىت رەتىندە X-XIV عاسىرلار ارالىعىنىڭ ءبىر مەزەتى تۇسپالدانادى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ويعا قونىمدىسى – حورەزمشاحتار (XII-XIII عاسىرلار) جانە التىنوردالىق وزبەك حاننىڭ (1312-1341) زامانى دەپ تۇسپالدانادى. بۇلاردىڭ ىشىندە تاريحي تۇرعىدان قيسىندىسى اتا كەسەنەسى XIV عاسىردا، وزبەك حان تۇسىندا سالىنعاندىعى. 

ءدىني شەجىرە اڭىز ءداستۇرى ونىڭ ەسىمىن شاح-ماردان (جىلاندار نەمەسە ولىلەر پاديشاسى) دەپ بەرەدى. ول شوپان اتانىڭ نەمەرەسى بولىپ ايتىلادى، ياعني شوپان اتادان ەكى بالا – شاحرۋح (شاعىرىق اتا) پەن يسان اتا بولسا، شاحرۋحتان دا ەكى ۇل – شاح-ماردان مەن قاپام اتا بولعان. شاقپاق اتانىڭ «شاح-ماردان» بولۋى ءدىني شەجىرەشىلەردىڭ ەسىمدەرىندەگى العاشقى بۋىندىق ۇقساستىعىن پايدالانىپ جاساعان كەزدەيسوق ارەكەتى دەۋگە دە بولار، ال ەگەر شىندىعىندا دا، شاح-ماردان شاقپاق اتانىڭ ءوز ەسىمى بولعان بولسا، وندا اتا وبرازىنىڭ ەجەلگى تابيعاتى جىلاندارمەن، ولىلەر دۇنيەسىمەن بايلانىستى بولىپ شىعار ەدى، ويتكەنى بىزگە بەلگىلى شاحي-ماردانداردىڭ ميفتىك سيپاتى وسىنداي بولىپ تابىلادى. 

بەردالى اتا اۋليە – شىعىس قاراتاۋ جوتاسىنىڭ ەڭ شىعىس شەتى بولىپ ەسەپتەلەتىن ۇشكوز-تامدى جەرىندەگى قىزىلادىر بيىگىندەگى بەيىت. اڭىز بويىنشا ەسكەلدى بەردالى ماڭعىستاۋعا العاشقى كەلگەن ادايلاردىڭ ەلشىسى بولعان جانە وپاسىزدىقپەن ولتىرىلگەننەن كەيىن تۇبەك جەرىنە العاش جەرلەنگەن اداي كىسى. ەلشىنى ءولتىرۋ - الاش-ميترا ءدىنىنىڭ سارقىندارمەن ساقتاعان كوشپەلىلەر ءۇشىن اۋىر قىلمىس سانالعان، تۇرىكپەندەردىڭ ماڭعىستاۋدى تاستاپ كەتۋى – وسى بەردالى العىنشى (كۋلتوۆايا جەرتۆا) بولىپ قازا تابۋىنا بايلانىستى دەلىنەدى. جەم بويىندا تۇرعان سانازار بايعا ءبىر جىلدان سوڭ بەردالى تۇسىنە ەنىپ ايان بەرگەن، سانازار ماڭعىستاۋعا كەلگەننەن سوڭ سول ايان-امانات بويىنشا بەردالىنىڭ ءقابىرىن اشىپ، ۇشكوزدىڭ تاسقاباعىنان تامدىنىڭ تەرىس جاعىنداعى قىزىلادىر بيىگىنە قايتا جەرلەپتى. ءقابىردى اشقاندا بەردالىنىڭ مۇردەسى ەش بۇزىلماي جاتقان ەكەن.

قورىتىندىلاي كەلە، ماڭعىستاۋ دالاسىنداعى كوپ ەشكىم بىلە بەرمەيتىن مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ تاريحي-ساكرالدى مازمۇنى بەلگىلى بولدى. كوپشىلىگىنىڭ بولماسا دا قولىمىزدا مالىمەتتەرى ءبىراز بولعان اۋليە، اتالاردى تۇگەندەپ شىقتىق. ولار تۋرالى اڭىز اڭگىمەلەردى، تاريحتا قاي جىلدارى، قاي حاننىڭ تۇسىندا ءومىر سۇرگەنىن كەلتىردىك. 362 اۋليەلى ماڭعىستاۋ كيەلىلەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ حالىق جادىندا بەلگىلى ءبىر ورنى بارى انىق. 

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ، ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسىنىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى ەربوسىن ارۋجان.

پراكتيكا جەتەكشىسى: ەسبولوۆا م.ا

---