يسلام ءدىنىنىڭ پايدا بولۋى جانە ونىڭ ادەت - عۇرىپتارى مەن داستۇرلەرى
تاقىرىبى: يسلام ءدىنىنىڭ پايدا بولۋى جانە ونىڭ ادەت - عۇرىپتارى مەن داستۇرلەرى
ماقساتى: ا) يسلام ءدىنى پايدا بولعانعا دەيىنگى اراب تۇبەگىندەگى نانىم - سەنىم جاعدايى،
يسلام دىنىندەگى سەنىم نەگىزدەرى، بەس پارىزدىڭ مىندەتتەلۋى مەن جالپى ەرەكشەلىكتەرى جانە بۇگىنگى كۇنگى تارالۋ دەڭگەيى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ
ءا) وقۋشىلاردىڭ بويىندا گۋمانيستىك دۇنيەتانىمنىڭ نەگىزدەرىن، رۋحاني ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردىڭ، جەكە سەنىمنىڭ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتۋ.
كورنەكىلىگى: دۇنيەجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسى، بەينەتاسپا، سلايدتار، ءدىني وقۋلىقتار، سۇراقتار
ءتۇرى: دوڭگەلەك ۇستەل
شاقىرىلعان قوناقتار: اۋىل يمامى ءابۋعالي جورابەكوۆ، قاجى شايزادا دوسانوۆ
1 وقۋشى: يسلام ءدىنى ارابيانىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنا جاتاتىن ارابتار اراسىندا قالىپتاستى. سەميتتىك حالىقتاردان ءوربيتىن ولاردىڭ تاريحى يبراhيم پايعامبارعا دەيىن جالعاسادى. ەۆرەيلەر مەن ارابتار يبراhيم پايعامباردان تارايدى. ەكى ەل يبراhءيمنىڭ ەكى ايەلىنەن تۋىلعان يسقاق پەن يسمايىل اتتى اعالى - ىنىلىدەن ءوسىپ - ونگەن.
ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان كوشپەلى ءباداۋي ارابتار اراب تۇبەگىندە عانا ەمەس، كورشىلەس مەسوپوتاميا، سيريا، پالەستينا جەرلەرىندە دە مەكەندەگەن. يەمەن، مەككە، ياسريب سياقتى وڭتۇستىك ارابيانىڭ شاعىن قالالارى ساۋدا جۇرەتىن جولداردىڭ بويىندا ورنالاسقاندىقتان، بۇل قالالاردا نەگىزىنەن ساۋدا - ساتتىق جاقسى دامىدى.
ارابتاردىڭ كوپشىلىگى، اسىرەسە كوشپەلىلەرى پۇتقا تابىنعان. ەجەلگى سەميتتەردەن قالعان داستۇرلەرى بويىنشا ولار، ايعا، كۇنگە، تابيعي كۇشتەرگە، ءارۋاقتارعا تابىندى. ارابيانىڭ وڭتۇستىگىندە زاتتار مەن تاستارعا تابىناتىن فەتيشيزم بولعان.
سەميتتەردىڭ كوشپەلى تايپالارى ەرتە داۋىرلەردەن بەرى ارابيانىڭ ۇشى - قيىرسىز شولىندە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى.
2-وقۋشى: يسلام تاريحىن زەرتتەۋشىلەر يسلام ءدىنى كەلمەي تۇرىپ، ادامزاتتىڭ رۋحاني ازعىندىققا ۇشىراعانىن جازادى. ءالسىزدى قاناۋ، جارلى - جاقىبايدى قورلىقتا ۇستاۋ سەكىلدى ادامدىق پەن گۋمانيزمنەن الشاق بولدى. مۇنداي جاعدايلار تەك اراب جەرىندە عانا ەمەس، باسقا دا ەلدەردە ورىن الدى.
يسلامعا دەيىنگى داۋىردە ارابستاندا ءناپسىقۇمارلىق شەگىنە جەتىپ، قۇمار، زيناقورلىق، ماسكۇنەمدىك، زۇلىمدىق، ۇرلىق، زورلىق، وتىرىك - وسەك كەڭ ەتەك الدى. ايەلدەرىنىڭ قىز بوسانعانىن نامىس كورىپ، ودان قۇتىلۋ ءۇشىن قىز بالالاردى تىرىدەي كومىپ تاستاۋ سياقتى تۇرپايى سالت بولعان. يسلامعا دەيىنگى كەزەڭدە ارابستان حالقى رۋ - رۋعا ءبولىنىپ، ءار تايپا ءوز تارتىبىنە باعىنىپ، ءوز ءداستۇرىن ۇستاندى. ولاردىڭ اراسىندا يبراhيم پايعامباردان قالعان تازا دىنگە سەنەتىن «حانيفتەر» دە بولدى. سونىمەن قوسا ارابتاردا قوناقجايلىلىق، نامىسشىلدىق سياقتى جاقسى قاسيەتتەر دە بولعان. اراب حالقىندا شەشەندىك ونەر كەڭىنەن تارادى. ول زاماندا اقىندار ەلىنىڭ زيالىسى ەدى.
3-وقۋشى: يسلام – ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 609 - 632 جىلدار ارالىعىندا ( VII عاسىر) شىعىس پەن باتىس مادەنيەتتەرى توعىسىپ جاتقان اراب تۇبەگىندە پايدا بولعان الەمدىك دىندەردىڭ ەڭ جاسى. ول الەمدە كەڭ تارالۋ جاعىنان ەكىنشى ورىندا. بۇل كەزدە اراب تۇبەگىندەگى ءدىني نانىم - سەنىم وتە كۇردەلىلىگىمەن ەرەكشەلەندى. كونە عاسىرلاردان كەلە جاتقان يۋدەيلىك پەن حريستياندىق دىندەرى دە ءوز ىقپالىن ساقتاپ تۇردى. حريستيان ءدىنىنىڭ نەستورياندىق باعىتى سيريا، پالەستينا، مەسوپوتامياعا تارادى. بۇل كەزەڭدە ارابيانىڭ ماڭايىندا ۆيزانتيا، مىسىر، اقسۋم سەكىلدى حريستيان مەملەكەتتەرى قالىپتاستى. وڭتۇستىك ارابيانىڭ قالالارىن حريستيان قاۋىمدارى مەن حرامدارى جايلادى. بۇدان باسقا وڭتۇستىكتەگى ارابتارعا يراننان كەلگەن زورواستريزم دە ءوز اسەرىن تيگىزدى. ارابتاردىڭ ءوز ىشىندە كوپقۇدايشىلدىق، پۇتقا تابىنۋشىلىق تا كەڭ تاراعان ەدى. ءبىراق، يبراhيم پايعامباردان كەلە جاتقان ءبىر قۇدايعا سەنەتىن، پۇتقا تابىنبايتىن حانيف ءدىنىن ۇستانۋشىلار دا كەزدەستى. يسلام ءدىنى مىنە، وسىنداي كۇردەلى ۋاقىتتا پايدا بولدى. ول ورتاعاسىرلىق اراب حالقىن ورتاق يدەياعا ۇيىستىرۋدا، ءبىرتۇتاس ەل قالىپتاستىرۋدا، جاڭا ساياسي قۇرىلىم «حاليفاتتىڭ» ورنىعۋىندا، الەمدە «مۇسىلمان ۇمبەتى» دەپ اتالاتىن جاڭا قاۋىمنىڭ تۇزىلۋىندە ماڭىزدى فاكتورعا اينالدى.
4-وقۋشى: «يسلام» ءسوزى ارابشادا «بەيبىتشىلىك»، «باعىنۋ»، «مويىنسۇنۋ» دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى. جاراتۋشىنى جالعىز، دارا دەپ قابىلداۋىمەن يسلام مونوتەيستىك ءدىن بولىپ تابىلادى. نەگىزگى ۇستاناتىندارى – قۇران كىتاپ پەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ ونەگە ەتىپ قالدىرعان ءىس - امالدارى ( سۇننەتى ). دەرەكتەر بويىنشا، حازىرەت مۇحاممەدكە (س. ا. س.) پايعامبارلىق اقىل - ويى كەمەلدەنگەن 40 جاسىندا قونعان. ەلشىلىك مىتدەتتى 610 جىلى رامازان ايىندا حيرا تاۋىنىڭ باسىندا جابىرەيىل پەرىشتە جەتكىزگەن دەلىنەدى. پەرىشتەنىڭ جەتكىزگەن اياندارى «ۋاحي» دەپ اتالعان.
مۇسىلمانداردا ادام قۇدايدىڭ ق ۇلى، ەڭ العاشقى پايعامبار ادام (ا. س.)، ال ەڭ سوڭعى پايعامبار حازىرەت مۇحاممەد (س. ا. س.) بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا جىبەرىلگەن پايعامبارلاردىڭ بارشاسىنا يمان ەتىلەدى.
ادام اتا مەن حاۋا انا شايتاننىڭ ازعىرۋىمەن وزدەرىنە تىيىم سالىنعان جەمىستى جەۋىمەن جۇماقتان جەرگە تۇسكەن. الايدا، بۇل حريستياندىقتاعىداي ادام بالاسى و باستان كۇناhار دەگەن ۇعىمدى بىلدىرمەيدى.
يسلامدا ادامنىڭ ەڭ ۇلكەن جاۋى - شايتان مەن ءناپسى بولىپ تابىلادى.
حازىرەت مۇحاممەد (س. ا. س.) بۇرىنعى پايعامبارلار سياقتى بەلگىلى ءبىر قاۋىمدارعا عنا ەمەس، كۇللى ادامزاتقا جىبەرىلگەن اللا تاعالانىڭ ەلشىسى رەتىندە ەرەكشەلەنەدى.
5-وقۋشى: قوعامنىڭ تۇزەلۋىن جەكە ادامداردىڭ تۇزەلۋىمەن بايلانىستىرعان يسلام ءدىنى جەكە ادامنىڭ مىندەتتەرىن بەكىتكەن. ول «شاريعات زاڭدارى» دەپ اتالعان (اراب تىلىندە «شاريعات – تۋرا جول» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى).
يسلامداعى شاريعات نەگىزىنەن ءتورت ماسەلەنى قاراستىرادى:
شاريعات
↓
سەنىم
امال
تاربيە
قۇقىقتىق ىستەر
يسلام ءدىنىنىڭ بەس پارىزى
↓
كۋالىك ءسوزىن ايتۋ
ناماز وقۋ
ورازا ۇستاۋ
زەكەت بەرۋ
قاجىعا بارۋ
6-وقۋشى: قاعبا – يسلام ءدىنىنىڭ قاسيەتتى مەكەندەرىنىڭ ءبىرى. دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق مەشىتتەردىڭ ميحرابتارى وسى جاققا باعىتتالعان. قاعبا – تاس ءمارمارلاردان جاسالىنعان 15 مەترلىك بيىكتىكتەگى كۋبتان تۇرادى. قاعبا تاسى «كيسۋا» دەپ اتالاتىن قارا ماتامەن قاپتالعان. كيسۋانىڭ شەتتەرىنە التىن جىپتەرمەن قۇران سوزدەرى جازىلعان. قاعبا – مۇسىلمان الەمىنىڭ ورتالىعى. بۇل ميحرابى جوق جالعىز مۇسىلمان مەشىتى. ونىڭ قابىرعالارى تەك قانا قۇران سوزدەرىمەن اشەكەيلەنگەن.
ايگىلى قارا تاس قاعبانىڭ وڭتۇستىك شىعىس بۇرىشىندا ءبىر مەترلىك بيىكتىكتە ورنالاسقان. «قاعبانىڭ قارا تاسى» (مۇسىلماندار ونى – «ءال - حاجارۋل - ءاسۋاد» دەپ اتايدى.) قاعبانىڭ شىعىس بۇرىشىندا، كۇمىستەلگەن تاعانمەن ورنالاسقان. مالىمەتتەر بويىنشا، العاشقى كەزدە تاس اق بولعان، تەك ۋاقىت وتە كەلە كۇناhارلاردىڭ قول تيگىزۋىنىڭ ناتيجەسىندە قارايىپ كەتكەن. قاجىلىقتىڭ شارتتارى بويىنشا قاجىلىق جاساۋشىلار قارا تاستى سۇيگەندەرى ابزال. ونداي مۇمكىندىكتەر بولماعان جاعدايدا قول ۇشىن تيگىزۋمەن شەكتەلەدى.
7-وقۋشى: يمان شارتتارى. يسلام دىنىندە بەس پارىزدان بولەك يماننىڭ 6 شارتى دا بەلگىلەنگەن. ءار مۇسىلماننان وسىلارعا تۇتاس سەنۋ تالاپ ەتىلەدى. ولار:
1) اللا تاعالاعا سەنۋ؛
2) پەرىشتەلەرگە سەنۋ؛
3) كىتاپتارعا سەنۋ؛
4) پايعامبارلارعا سەنۋ؛
5) اقىرەت كۇنىنە سەنۋ؛
6) جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ اللادان ەكەندىگىنە، تاعدىرعا سەنۋ.
يسلام ءدىنى بويىنشا جاراتۋشى جالعىز بولىپ تابىلادى. وسى تۇرعىدا ول مونوتەيستىك دىندەر قاتارىنا جاتادى. مۇسىلماندار وزدىگىنەن ەشقانداي نارسەنىڭ بولمايتىندىعىنا، سوندىقتان تاۋدى دا، تاستى دا، اسپاندى دا، جەردى، ادامدى دا، عالامدى دا وتە قۇدىرەتتى جاراتۋشى جاراتقانىنا سەنەدى. كوپقۇدايشىلدىق مىنا الەمنىڭ جۇيەسىن رەتتەمەيدى، قايتا بۇزادى دەپ يلانادى.
8-وقۋشى: يسلام سەنىمى بويىنشا، پەرىشتەلەردىڭ ناقتى سانى بەيمالىم. الايدا، ءتورت ۇلكەن پەرىشتەنىڭ بار ەكەندىگى ايتىلادى:
1. جابىرەيىل – جاراتۋشىنىڭ ۇكىمدەرىن پايعامبارلارعا جەتكىزۋشى.
2. ميكايىل – تابيعات قۇبىلىستارىنا، وسىمدىكتەر الەمىنە جاۋاپتى.
3. يسرافيل – قيامەت كۇنىنىڭ تۋۋى جانە ادامزاتتىڭ قيامەتتە قايتا ءتىرىلۋى ءۇشىن قىزمەت
اتقارادى.
4. ازىرەيىل – اجالى جەتكەندەردىڭ جانىن الۋشى.
يسلامي دەرەكتەردە پەرىشتەلەردىڭ نۇردان جاراتىلعاندىعى، تەك قانا قۇلشىلىقپەن اينالىساتىندىعى، جىنىسى بولمايتىندىعى، شارشاۋ، جالىعۋدى بىلمەيتىندىگى، ىشىپ-جەمەيتىندىگى، كۇنا ىستەمەيتىندىگى سەكىلدى ەرەكشەلىكتەرى ايتىلادى.
9-وقۋشى: تۋرا جولدى ۇيرەتۋ ءۇشىن پايعامبارلاردىڭ اربىرىنە قاسيەتتى پاراقتار ءتۇسىپ وتىرعان. مۇسىلماندارعا بۇرىنعى قاسيەتتى كىتاپتارعا دا سەنۋ كەرەكتىگى مىندەتتەلگەن. بۇل تۇرعىدا مىنا اياتتى دالەل رەتىندە العا تارتادى: «(مۇحاممەد(س. ا. س.)) ولار ساعان تۇسىرىلگەنگە سەنەدى جانە اقىرەتكە انىق نانادى»(2. باقارا - 4).
مۇسىلمانداردىڭ سەنىمىندە، قۇراننان بۇرىن تۇسكەن قاسيەتتى كىتاپتاردىڭ ىلكى مازمۇنى وزگەرگەن. ال، قاسيەتتى پاراقشالار جايىندا ناقتى دەرەكتەر جوق..
الەمدىك دىندەردىڭ قاسيەتتى كىتاپتارىنا ءزابۋر، ءتاۋرات، Iءنجىل جانە قۇران جاتادى. اتالعان كىتاپ يەلەرىن مۇسىلماندار قۇرمەتتەپ، قۇران كارىمدەگى بارلىق نابيلەر مەن ولارعا تۇسكەن كىتاپتارعا يمان ەتىلەدى.
10-وقۋشى: يمان نەگىزدەرىنىڭ تورتىنشىسىنە اللا تاعالا جىبەرگەن پايعامبارلاردىڭ بارشاسىنا سەنۋ كەرەكتىگى جاتادى. «پايعامبار» ءسوزى پارسى تىلىندە «حابارشى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. قۇراندا پايعامبارلار «راسۋل»(ەلشى)، «ءنابي»(حابارشى) دەپ تە اتالعان. پايعامبار جاراتۋشىنىڭ پەندەلەرگە جىبەرگەن حابارشىسى.
جاراتۋشى پايعامبارلاردى ارنايى تاڭداۋ ارقىلى ءوزىنىڭ امىرلەرىن، تىيىمدارىن، ادال مەن ارامدى ادامزاتقا ءبىلدىرىپ وتىرعان.
دىندەگى سەنىم بويىنشا، ەش ادام ءوز تالپىنىسىمەن پايعامبار بولا المايدى.
ادامزاتقا جىبەرىلگەن كۇللى پايعامبارلاردىڭ – مىندەتى ادامداردى اللانىڭ بارلىعىنا، ءبىر ەكەندىگىنە، وعان ەشبىر نارسەنى سەرىك قوسپاستان قۇلشىلىق ەتۋگە، اقىرەت كۇنىنە، قايتا ءتىرىلۋ مەن ەسەپ كۇنىنە، جاراتۋشىنىڭ پايعامبارلارىنا، جاننات پەن جاhاننامنىڭ حاق ەكەندىگىنە سەنۋگە شاقىرۋ بولعان.
11-وقۋشى: ولگەننەن كەيىن قايتا ءتىرىلۋ، ماڭگىلىك ءومىردىڭ بارلىعى – بارلىق دىندەردەگى سەكىلدى يسلامدا دا نەگىزگى سەنىمدەردىڭ ءبىرى. قۇران كارىمنىڭ شامامەن ۇشتەن ءبىر بولىگىندە وسى سەنىم قۋاتتالعان.
مۇسىلماندار و دۇنيە بار، ادامدار ولگەننەن كەيىن قايتا تىرىلتىلەدى، جاراتۋشىنىڭ الدىندا وسى دۇنيەدە ىستەگەن ءاربىر ىسىنە ەسەپكە تارتىلادى، ساۋاپتى ىستەرى كوپتەرى جانناتقا، كۇنالارى كوپتەرى توزاققا بارادى دەپ سەنەدى. قۇلشىلىق جاساۋ، قىلمىسقا، كۇناعا بارماۋ، قوعام پايداسىنا جۇمىس ىستەۋ، مۇسىلماندىق پارىز، قارىزداردى وتەۋدىڭ استارىندا وسى سەنىم جاتىر.
يسلام ءدىنى اقىرەتكە دەگەن سەنىمگە قۇرانداعى مىناداي اياتتار ارقىلى شاقىرعان:
«كۇللى اسپان الەمىن جانە جەردى جاراتقان ءارى ولاردى جاراتقان ۋاقىتتا ەش شارشاپ - شالدىقپاعان اللانىڭ، ولىلەردى قايتا تىرىلتۋگە قۇدىرەتىنىڭ تولىق جەتەتىنىن(اقىرەتكە سەنبەيتىندەر) كورمەيدى مە؟ ءيا، ول ءار نارسەگە تولىق قۇدىرەتتى» (احقاف/33).
12-وقۋشى: يمان شارتتارىنىڭ التىنشىسى – تاعدىرعا يمان. تاعدىر – اراب تىلىندەگى «قادار» دەگەن سوزدەن شىققان. «ولشەۋ، ءبىر نارسەنى بەلگىلى ءبىر ولشەم بويىنشا جاراتۋ، بەلگىلەۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. ال ءدىني تەرمينولوگياداعى ماعىناسى - الەم جاراتىلعاننان باستاپ، بولمىستا بولاتىن بۇكىل قۇبىلىستار مەن جاراتىلىستاردىڭ قاشان بولاتىندىعىن، مەزگىلىن، ورنىن، مەكەنىن، ەرەكشەلىكتەرى مەن سيپاتىن اللا تاعالانىڭ ەجەلدەن ياعني ءاۋ باستاعى ىلىمىمەن بەلگىلەنىپ، ولشەنىپ قويۋى.
تاعدىر – وسى الەمدى جانە ونىڭ ىشىندەگى سان - الۋان ءتۇرلى جاراتىلىس يەلەرىن بەلگىلى ءبىر جۇيە مەن ءتارتىپ بويىنشا باسقاراتىن ءيلاhي زاڭدىلىق.
مۇسىلماندار بارلىق جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ اللا تاراپىنان جازمىش ەكەندىگىنە سەنۋدىڭ ومىردە كوپ پايداسى تيەدى دەپ يلانادى. ولار: بولعان ىسكە سابىر ساقتاۋ، ۇمىتسىزدىككە سالىنباۋ، تۇڭىلمەۋ، ءوزىن - ءوزى جۇباتۋ، بولاشاقتى ۋايىمداماۋ.
وسى شاراعا كورەرمەن رەتىندە قاتىسىپ وتىرعان سىنىپتىڭ باسقا دا وقۋشىلارى شاقىرىلعان قوناقتارعا وزدەرىن قىزىقتىرعان سۇراقتاردى قويىپ، كەرەكتى جاۋاپتارىن الدى.
ماقساتى: ا) يسلام ءدىنى پايدا بولعانعا دەيىنگى اراب تۇبەگىندەگى نانىم - سەنىم جاعدايى،
يسلام دىنىندەگى سەنىم نەگىزدەرى، بەس پارىزدىڭ مىندەتتەلۋى مەن جالپى ەرەكشەلىكتەرى جانە بۇگىنگى كۇنگى تارالۋ دەڭگەيى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ
ءا) وقۋشىلاردىڭ بويىندا گۋمانيستىك دۇنيەتانىمنىڭ نەگىزدەرىن، رۋحاني ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردىڭ، جەكە سەنىمنىڭ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتۋ.
كورنەكىلىگى: دۇنيەجۇزىنىڭ ساياسي كارتاسى، بەينەتاسپا، سلايدتار، ءدىني وقۋلىقتار، سۇراقتار
ءتۇرى: دوڭگەلەك ۇستەل
شاقىرىلعان قوناقتار: اۋىل يمامى ءابۋعالي جورابەكوۆ، قاجى شايزادا دوسانوۆ
1 وقۋشى: يسلام ءدىنى ارابيانىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنا جاتاتىن ارابتار اراسىندا قالىپتاستى. سەميتتىك حالىقتاردان ءوربيتىن ولاردىڭ تاريحى يبراhيم پايعامبارعا دەيىن جالعاسادى. ەۆرەيلەر مەن ارابتار يبراhيم پايعامباردان تارايدى. ەكى ەل يبراhءيمنىڭ ەكى ايەلىنەن تۋىلعان يسقاق پەن يسمايىل اتتى اعالى - ىنىلىدەن ءوسىپ - ونگەن.
ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان كوشپەلى ءباداۋي ارابتار اراب تۇبەگىندە عانا ەمەس، كورشىلەس مەسوپوتاميا، سيريا، پالەستينا جەرلەرىندە دە مەكەندەگەن. يەمەن، مەككە، ياسريب سياقتى وڭتۇستىك ارابيانىڭ شاعىن قالالارى ساۋدا جۇرەتىن جولداردىڭ بويىندا ورنالاسقاندىقتان، بۇل قالالاردا نەگىزىنەن ساۋدا - ساتتىق جاقسى دامىدى.
ارابتاردىڭ كوپشىلىگى، اسىرەسە كوشپەلىلەرى پۇتقا تابىنعان. ەجەلگى سەميتتەردەن قالعان داستۇرلەرى بويىنشا ولار، ايعا، كۇنگە، تابيعي كۇشتەرگە، ءارۋاقتارعا تابىندى. ارابيانىڭ وڭتۇستىگىندە زاتتار مەن تاستارعا تابىناتىن فەتيشيزم بولعان.
سەميتتەردىڭ كوشپەلى تايپالارى ەرتە داۋىرلەردەن بەرى ارابيانىڭ ۇشى - قيىرسىز شولىندە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى.
2-وقۋشى: يسلام تاريحىن زەرتتەۋشىلەر يسلام ءدىنى كەلمەي تۇرىپ، ادامزاتتىڭ رۋحاني ازعىندىققا ۇشىراعانىن جازادى. ءالسىزدى قاناۋ، جارلى - جاقىبايدى قورلىقتا ۇستاۋ سەكىلدى ادامدىق پەن گۋمانيزمنەن الشاق بولدى. مۇنداي جاعدايلار تەك اراب جەرىندە عانا ەمەس، باسقا دا ەلدەردە ورىن الدى.
يسلامعا دەيىنگى داۋىردە ارابستاندا ءناپسىقۇمارلىق شەگىنە جەتىپ، قۇمار، زيناقورلىق، ماسكۇنەمدىك، زۇلىمدىق، ۇرلىق، زورلىق، وتىرىك - وسەك كەڭ ەتەك الدى. ايەلدەرىنىڭ قىز بوسانعانىن نامىس كورىپ، ودان قۇتىلۋ ءۇشىن قىز بالالاردى تىرىدەي كومىپ تاستاۋ سياقتى تۇرپايى سالت بولعان. يسلامعا دەيىنگى كەزەڭدە ارابستان حالقى رۋ - رۋعا ءبولىنىپ، ءار تايپا ءوز تارتىبىنە باعىنىپ، ءوز ءداستۇرىن ۇستاندى. ولاردىڭ اراسىندا يبراhيم پايعامباردان قالعان تازا دىنگە سەنەتىن «حانيفتەر» دە بولدى. سونىمەن قوسا ارابتاردا قوناقجايلىلىق، نامىسشىلدىق سياقتى جاقسى قاسيەتتەر دە بولعان. اراب حالقىندا شەشەندىك ونەر كەڭىنەن تارادى. ول زاماندا اقىندار ەلىنىڭ زيالىسى ەدى.
3-وقۋشى: يسلام – ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 609 - 632 جىلدار ارالىعىندا ( VII عاسىر) شىعىس پەن باتىس مادەنيەتتەرى توعىسىپ جاتقان اراب تۇبەگىندە پايدا بولعان الەمدىك دىندەردىڭ ەڭ جاسى. ول الەمدە كەڭ تارالۋ جاعىنان ەكىنشى ورىندا. بۇل كەزدە اراب تۇبەگىندەگى ءدىني نانىم - سەنىم وتە كۇردەلىلىگىمەن ەرەكشەلەندى. كونە عاسىرلاردان كەلە جاتقان يۋدەيلىك پەن حريستياندىق دىندەرى دە ءوز ىقپالىن ساقتاپ تۇردى. حريستيان ءدىنىنىڭ نەستورياندىق باعىتى سيريا، پالەستينا، مەسوپوتامياعا تارادى. بۇل كەزەڭدە ارابيانىڭ ماڭايىندا ۆيزانتيا، مىسىر، اقسۋم سەكىلدى حريستيان مەملەكەتتەرى قالىپتاستى. وڭتۇستىك ارابيانىڭ قالالارىن حريستيان قاۋىمدارى مەن حرامدارى جايلادى. بۇدان باسقا وڭتۇستىكتەگى ارابتارعا يراننان كەلگەن زورواستريزم دە ءوز اسەرىن تيگىزدى. ارابتاردىڭ ءوز ىشىندە كوپقۇدايشىلدىق، پۇتقا تابىنۋشىلىق تا كەڭ تاراعان ەدى. ءبىراق، يبراhيم پايعامباردان كەلە جاتقان ءبىر قۇدايعا سەنەتىن، پۇتقا تابىنبايتىن حانيف ءدىنىن ۇستانۋشىلار دا كەزدەستى. يسلام ءدىنى مىنە، وسىنداي كۇردەلى ۋاقىتتا پايدا بولدى. ول ورتاعاسىرلىق اراب حالقىن ورتاق يدەياعا ۇيىستىرۋدا، ءبىرتۇتاس ەل قالىپتاستىرۋدا، جاڭا ساياسي قۇرىلىم «حاليفاتتىڭ» ورنىعۋىندا، الەمدە «مۇسىلمان ۇمبەتى» دەپ اتالاتىن جاڭا قاۋىمنىڭ تۇزىلۋىندە ماڭىزدى فاكتورعا اينالدى.
4-وقۋشى: «يسلام» ءسوزى ارابشادا «بەيبىتشىلىك»، «باعىنۋ»، «مويىنسۇنۋ» دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى. جاراتۋشىنى جالعىز، دارا دەپ قابىلداۋىمەن يسلام مونوتەيستىك ءدىن بولىپ تابىلادى. نەگىزگى ۇستاناتىندارى – قۇران كىتاپ پەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ ونەگە ەتىپ قالدىرعان ءىس - امالدارى ( سۇننەتى ). دەرەكتەر بويىنشا، حازىرەت مۇحاممەدكە (س. ا. س.) پايعامبارلىق اقىل - ويى كەمەلدەنگەن 40 جاسىندا قونعان. ەلشىلىك مىتدەتتى 610 جىلى رامازان ايىندا حيرا تاۋىنىڭ باسىندا جابىرەيىل پەرىشتە جەتكىزگەن دەلىنەدى. پەرىشتەنىڭ جەتكىزگەن اياندارى «ۋاحي» دەپ اتالعان.
مۇسىلمانداردا ادام قۇدايدىڭ ق ۇلى، ەڭ العاشقى پايعامبار ادام (ا. س.)، ال ەڭ سوڭعى پايعامبار حازىرەت مۇحاممەد (س. ا. س.) بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا جىبەرىلگەن پايعامبارلاردىڭ بارشاسىنا يمان ەتىلەدى.
ادام اتا مەن حاۋا انا شايتاننىڭ ازعىرۋىمەن وزدەرىنە تىيىم سالىنعان جەمىستى جەۋىمەن جۇماقتان جەرگە تۇسكەن. الايدا، بۇل حريستياندىقتاعىداي ادام بالاسى و باستان كۇناhار دەگەن ۇعىمدى بىلدىرمەيدى.
يسلامدا ادامنىڭ ەڭ ۇلكەن جاۋى - شايتان مەن ءناپسى بولىپ تابىلادى.
حازىرەت مۇحاممەد (س. ا. س.) بۇرىنعى پايعامبارلار سياقتى بەلگىلى ءبىر قاۋىمدارعا عنا ەمەس، كۇللى ادامزاتقا جىبەرىلگەن اللا تاعالانىڭ ەلشىسى رەتىندە ەرەكشەلەنەدى.
5-وقۋشى: قوعامنىڭ تۇزەلۋىن جەكە ادامداردىڭ تۇزەلۋىمەن بايلانىستىرعان يسلام ءدىنى جەكە ادامنىڭ مىندەتتەرىن بەكىتكەن. ول «شاريعات زاڭدارى» دەپ اتالعان (اراب تىلىندە «شاريعات – تۋرا جول» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى).
يسلامداعى شاريعات نەگىزىنەن ءتورت ماسەلەنى قاراستىرادى:
شاريعات
↓
سەنىم
امال
تاربيە
قۇقىقتىق ىستەر
يسلام ءدىنىنىڭ بەس پارىزى
↓
كۋالىك ءسوزىن ايتۋ
ناماز وقۋ
ورازا ۇستاۋ
زەكەت بەرۋ
قاجىعا بارۋ
6-وقۋشى: قاعبا – يسلام ءدىنىنىڭ قاسيەتتى مەكەندەرىنىڭ ءبىرى. دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق مەشىتتەردىڭ ميحرابتارى وسى جاققا باعىتتالعان. قاعبا – تاس ءمارمارلاردان جاسالىنعان 15 مەترلىك بيىكتىكتەگى كۋبتان تۇرادى. قاعبا تاسى «كيسۋا» دەپ اتالاتىن قارا ماتامەن قاپتالعان. كيسۋانىڭ شەتتەرىنە التىن جىپتەرمەن قۇران سوزدەرى جازىلعان. قاعبا – مۇسىلمان الەمىنىڭ ورتالىعى. بۇل ميحرابى جوق جالعىز مۇسىلمان مەشىتى. ونىڭ قابىرعالارى تەك قانا قۇران سوزدەرىمەن اشەكەيلەنگەن.
ايگىلى قارا تاس قاعبانىڭ وڭتۇستىك شىعىس بۇرىشىندا ءبىر مەترلىك بيىكتىكتە ورنالاسقان. «قاعبانىڭ قارا تاسى» (مۇسىلماندار ونى – «ءال - حاجارۋل - ءاسۋاد» دەپ اتايدى.) قاعبانىڭ شىعىس بۇرىشىندا، كۇمىستەلگەن تاعانمەن ورنالاسقان. مالىمەتتەر بويىنشا، العاشقى كەزدە تاس اق بولعان، تەك ۋاقىت وتە كەلە كۇناhارلاردىڭ قول تيگىزۋىنىڭ ناتيجەسىندە قارايىپ كەتكەن. قاجىلىقتىڭ شارتتارى بويىنشا قاجىلىق جاساۋشىلار قارا تاستى سۇيگەندەرى ابزال. ونداي مۇمكىندىكتەر بولماعان جاعدايدا قول ۇشىن تيگىزۋمەن شەكتەلەدى.
7-وقۋشى: يمان شارتتارى. يسلام دىنىندە بەس پارىزدان بولەك يماننىڭ 6 شارتى دا بەلگىلەنگەن. ءار مۇسىلماننان وسىلارعا تۇتاس سەنۋ تالاپ ەتىلەدى. ولار:
1) اللا تاعالاعا سەنۋ؛
2) پەرىشتەلەرگە سەنۋ؛
3) كىتاپتارعا سەنۋ؛
4) پايعامبارلارعا سەنۋ؛
5) اقىرەت كۇنىنە سەنۋ؛
6) جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ اللادان ەكەندىگىنە، تاعدىرعا سەنۋ.
يسلام ءدىنى بويىنشا جاراتۋشى جالعىز بولىپ تابىلادى. وسى تۇرعىدا ول مونوتەيستىك دىندەر قاتارىنا جاتادى. مۇسىلماندار وزدىگىنەن ەشقانداي نارسەنىڭ بولمايتىندىعىنا، سوندىقتان تاۋدى دا، تاستى دا، اسپاندى دا، جەردى، ادامدى دا، عالامدى دا وتە قۇدىرەتتى جاراتۋشى جاراتقانىنا سەنەدى. كوپقۇدايشىلدىق مىنا الەمنىڭ جۇيەسىن رەتتەمەيدى، قايتا بۇزادى دەپ يلانادى.
8-وقۋشى: يسلام سەنىمى بويىنشا، پەرىشتەلەردىڭ ناقتى سانى بەيمالىم. الايدا، ءتورت ۇلكەن پەرىشتەنىڭ بار ەكەندىگى ايتىلادى:
1. جابىرەيىل – جاراتۋشىنىڭ ۇكىمدەرىن پايعامبارلارعا جەتكىزۋشى.
2. ميكايىل – تابيعات قۇبىلىستارىنا، وسىمدىكتەر الەمىنە جاۋاپتى.
3. يسرافيل – قيامەت كۇنىنىڭ تۋۋى جانە ادامزاتتىڭ قيامەتتە قايتا ءتىرىلۋى ءۇشىن قىزمەت
اتقارادى.
4. ازىرەيىل – اجالى جەتكەندەردىڭ جانىن الۋشى.
يسلامي دەرەكتەردە پەرىشتەلەردىڭ نۇردان جاراتىلعاندىعى، تەك قانا قۇلشىلىقپەن اينالىساتىندىعى، جىنىسى بولمايتىندىعى، شارشاۋ، جالىعۋدى بىلمەيتىندىگى، ىشىپ-جەمەيتىندىگى، كۇنا ىستەمەيتىندىگى سەكىلدى ەرەكشەلىكتەرى ايتىلادى.
9-وقۋشى: تۋرا جولدى ۇيرەتۋ ءۇشىن پايعامبارلاردىڭ اربىرىنە قاسيەتتى پاراقتار ءتۇسىپ وتىرعان. مۇسىلماندارعا بۇرىنعى قاسيەتتى كىتاپتارعا دا سەنۋ كەرەكتىگى مىندەتتەلگەن. بۇل تۇرعىدا مىنا اياتتى دالەل رەتىندە العا تارتادى: «(مۇحاممەد(س. ا. س.)) ولار ساعان تۇسىرىلگەنگە سەنەدى جانە اقىرەتكە انىق نانادى»(2. باقارا - 4).
مۇسىلمانداردىڭ سەنىمىندە، قۇراننان بۇرىن تۇسكەن قاسيەتتى كىتاپتاردىڭ ىلكى مازمۇنى وزگەرگەن. ال، قاسيەتتى پاراقشالار جايىندا ناقتى دەرەكتەر جوق..
الەمدىك دىندەردىڭ قاسيەتتى كىتاپتارىنا ءزابۋر، ءتاۋرات، Iءنجىل جانە قۇران جاتادى. اتالعان كىتاپ يەلەرىن مۇسىلماندار قۇرمەتتەپ، قۇران كارىمدەگى بارلىق نابيلەر مەن ولارعا تۇسكەن كىتاپتارعا يمان ەتىلەدى.
10-وقۋشى: يمان نەگىزدەرىنىڭ تورتىنشىسىنە اللا تاعالا جىبەرگەن پايعامبارلاردىڭ بارشاسىنا سەنۋ كەرەكتىگى جاتادى. «پايعامبار» ءسوزى پارسى تىلىندە «حابارشى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. قۇراندا پايعامبارلار «راسۋل»(ەلشى)، «ءنابي»(حابارشى) دەپ تە اتالعان. پايعامبار جاراتۋشىنىڭ پەندەلەرگە جىبەرگەن حابارشىسى.
جاراتۋشى پايعامبارلاردى ارنايى تاڭداۋ ارقىلى ءوزىنىڭ امىرلەرىن، تىيىمدارىن، ادال مەن ارامدى ادامزاتقا ءبىلدىرىپ وتىرعان.
دىندەگى سەنىم بويىنشا، ەش ادام ءوز تالپىنىسىمەن پايعامبار بولا المايدى.
ادامزاتقا جىبەرىلگەن كۇللى پايعامبارلاردىڭ – مىندەتى ادامداردى اللانىڭ بارلىعىنا، ءبىر ەكەندىگىنە، وعان ەشبىر نارسەنى سەرىك قوسپاستان قۇلشىلىق ەتۋگە، اقىرەت كۇنىنە، قايتا ءتىرىلۋ مەن ەسەپ كۇنىنە، جاراتۋشىنىڭ پايعامبارلارىنا، جاننات پەن جاhاننامنىڭ حاق ەكەندىگىنە سەنۋگە شاقىرۋ بولعان.
11-وقۋشى: ولگەننەن كەيىن قايتا ءتىرىلۋ، ماڭگىلىك ءومىردىڭ بارلىعى – بارلىق دىندەردەگى سەكىلدى يسلامدا دا نەگىزگى سەنىمدەردىڭ ءبىرى. قۇران كارىمنىڭ شامامەن ۇشتەن ءبىر بولىگىندە وسى سەنىم قۋاتتالعان.
مۇسىلماندار و دۇنيە بار، ادامدار ولگەننەن كەيىن قايتا تىرىلتىلەدى، جاراتۋشىنىڭ الدىندا وسى دۇنيەدە ىستەگەن ءاربىر ىسىنە ەسەپكە تارتىلادى، ساۋاپتى ىستەرى كوپتەرى جانناتقا، كۇنالارى كوپتەرى توزاققا بارادى دەپ سەنەدى. قۇلشىلىق جاساۋ، قىلمىسقا، كۇناعا بارماۋ، قوعام پايداسىنا جۇمىس ىستەۋ، مۇسىلماندىق پارىز، قارىزداردى وتەۋدىڭ استارىندا وسى سەنىم جاتىر.
يسلام ءدىنى اقىرەتكە دەگەن سەنىمگە قۇرانداعى مىناداي اياتتار ارقىلى شاقىرعان:
«كۇللى اسپان الەمىن جانە جەردى جاراتقان ءارى ولاردى جاراتقان ۋاقىتتا ەش شارشاپ - شالدىقپاعان اللانىڭ، ولىلەردى قايتا تىرىلتۋگە قۇدىرەتىنىڭ تولىق جەتەتىنىن(اقىرەتكە سەنبەيتىندەر) كورمەيدى مە؟ ءيا، ول ءار نارسەگە تولىق قۇدىرەتتى» (احقاف/33).
12-وقۋشى: يمان شارتتارىنىڭ التىنشىسى – تاعدىرعا يمان. تاعدىر – اراب تىلىندەگى «قادار» دەگەن سوزدەن شىققان. «ولشەۋ، ءبىر نارسەنى بەلگىلى ءبىر ولشەم بويىنشا جاراتۋ، بەلگىلەۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. ال ءدىني تەرمينولوگياداعى ماعىناسى - الەم جاراتىلعاننان باستاپ، بولمىستا بولاتىن بۇكىل قۇبىلىستار مەن جاراتىلىستاردىڭ قاشان بولاتىندىعىن، مەزگىلىن، ورنىن، مەكەنىن، ەرەكشەلىكتەرى مەن سيپاتىن اللا تاعالانىڭ ەجەلدەن ياعني ءاۋ باستاعى ىلىمىمەن بەلگىلەنىپ، ولشەنىپ قويۋى.
تاعدىر – وسى الەمدى جانە ونىڭ ىشىندەگى سان - الۋان ءتۇرلى جاراتىلىس يەلەرىن بەلگىلى ءبىر جۇيە مەن ءتارتىپ بويىنشا باسقاراتىن ءيلاhي زاڭدىلىق.
مۇسىلماندار بارلىق جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ اللا تاراپىنان جازمىش ەكەندىگىنە سەنۋدىڭ ومىردە كوپ پايداسى تيەدى دەپ يلانادى. ولار: بولعان ىسكە سابىر ساقتاۋ، ۇمىتسىزدىككە سالىنباۋ، تۇڭىلمەۋ، ءوزىن - ءوزى جۇباتۋ، بولاشاقتى ۋايىمداماۋ.
وسى شاراعا كورەرمەن رەتىندە قاتىسىپ وتىرعان سىنىپتىڭ باسقا دا وقۋشىلارى شاقىرىلعان قوناقتارعا وزدەرىن قىزىقتىرعان سۇراقتاردى قويىپ، كەرەكتى جاۋاپتارىن الدى.
You Might Also Like
