InfoHub Logo

قاراعاندى وبلىسى جەزقازعان قالاسى
№1 ورتا مەكتەبى 1 «ب» سىنىپ وقۋشىسى الكەن تەمىرلان
جەتەكشىسى: جانديلدايەۆا جۋماگۋل تولەپباي قىزى
تاقىرىبى: يتمۇرىن وسىمدىگىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى

ماقساتى:
يتمۇرىن وسىمدىگى جانە ونىڭ پايداسى جايلى ماعلۇمات بەرۋ.
دارىلىك وسىمدىكتەر، شيپالى وسىمدىكتەر-مەديسينادا ەمدەۋ جانە اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا قولداناتىن وسىمدىكتەر. ءدارىنى كوبىنەسە جابايى وسىمدىكتەردەن الادى. ونىڭ بىرىنە يتمۇرىن وسىمدىگىن جاتقىزۋعا بولادى. سوندىقتان يتمۇرىن وسىمدىگىمەن تانىسا وتىرىپ، ونىڭ ءوسۋ ورتاسىنمەن دە تانىسۋ.
مىندەتى:

1. يتمۇرىن وسىمدىگى جايلى نەگىزگى تۇسىنىك بەرۋ
2. شيپالى يتمۇرىننىڭ پايدالانۋ جولىنا قاراي جىكتەۋ
3. وسىمدىككە بيولوگيالىق سيپاتتاما بەرۋ
4. حيميالىق قۇرامىن انىقتاۋ

وزەكتىلىگى:

يتمۇرىن وتە پايدالى وسىمدىك ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ بولدى.

كۇتىلەتىن ناتيجە:
دارىلىك وسىمدىكتەر كەپتىرىلگەن ءشوپ، شاي، ۇنتاق ت.ب. تۇرىندە قولدانىلادى. دارىلەردى دايىنداۋ ءۇشىن شيكىزات رەتىندە پايدالانىلاتىن دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ بولەك ىرىكتەلۋى تۋرالى زەرتتەۋ. ءدارىنى كوبىنەسە جابايى وسىمدىكتەردەن الىمىز. كوپتەگەن وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى بار ەكەنىڭ زەرتتەۋ تۋرالى جانە ونى پايدالانۋ جولدارى تۋرالى زەرتتەۋ. ولاردى دارىلىك وسىمدىكتەر دەپ ايتۋ. وسى زامانعى كەيبىر ەڭ تاڭداۋلى دارىلەر جابايى وسىمدىكتەردەن الادى. ونىڭ ىشىندە يتمۇرىن وسىمدىگىنىڭ دارىلىك قاسيەتىنىڭ كەزدەسۋى تۋرالى.

كىرىسپە
يتمۇرىن – راۋشان گۇلدەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن جاپىراق تاستايتىن بۇتا نە شىرماۋىق وسىمدىكتەر تۋىسى. قازاقستاندا كەزدەسەتىن 25 ءتۇردىڭ ىشىندەگى ەڭ ادەمىسى.
رەسپۋبليكانىڭ (التاي، تارباعاتاي، جوڭعار الاتاۋى) ساي، ورتالىق جانە وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە تاۋدا، جازىقتا، قورىم تاستاردا، بەتكەيلەردە، ورمانداردا، دىمقىل توپىراقتى جەرلەردە بۇتالار اراسىندا وسەدى. ىلعالدى جاقسى كورەدى، توپىراقتىڭ دا، اۋانىڭ دا ىلعالدىعىنا سەزىمتال، بيىكتىگى 2 مەترگە دەيىن ءسۇر-قوشقىل ءتۇستى، قابىعى بار، ساباعىمەن بۇتاقتارىۇساق تىكەنەكتى. وتكىر تىكەنەكتەر بارلىق تۋىس تۇرلەرىنە ءتان، ولار جانۋارلاردىڭ جەپ قويۋىنان ساقتايدى.جاپىراعى كۇردەلى، تاق قاۋىرسىندى، ادەتتە 2-3-تەن جۇپتاسقان كولەمدى ەلليپس ءتارىزدى، جيەگى ارا ءتىستى، ال استىڭعى جاعىن قويۋ دا جۇمساق تۇك باسقان.
گ ۇلى قوس جىنىستى، دۇرىس گۇل (اكتينومورفتى) توستاعانشاسى جىڭىشكە جاسىل ءتۇستى، كۇلتەسى اشىق كۇلگىن نەمەسە قىزعىلت ءتۇستى. توستاعانشالار مەن كۇلتەلەر سانى بىردەي (5تەن)، اتالىق پەن انالىقتارى كوپ (سانى انىقتالماعان)، گ ۇلى كولەمدى (ديامەترى 6 سم-گە دەيىن)، ءۇزىن گۇل تابانىنا كوبىنشە جالعىزدان، سيرەك توپتاسىپ بەكيدى. اشىق ءتۇستى گ ۇلىنىڭ حوش ءيىسى جاندىكتەردى وزىنە تارتادى، ارا، ۇلكەن توزاڭ جەيتىن قوڭىزدار، ءبىر گۇلدەن ەكىنشى گۇلگە ۇشىپ-قونىپ ءجۇرىپ ايقاس توزاڭداندىرادى. كەيدە جاندىكتەر گۇلدى تۇنەپ شىعاتىن ورىن رەتىندە پايدالانادى، ويتكەنى كەشكە قاراي گۇلدەردىڭ كۇلتەلەرى، جابىلادى.
ءيتمۇرىن شىلدەدە گۇلدەيدى، تامىزدا جاباي راۋشانجەمىس بەرەدى. راۋشان تۋىسىنىڭ جەمىسى تۋرالى تولىعىراق ايتساق ارتىق بولماس. راۋشان تۋىسىنىڭ جيدەگى شىندىعىندا دا جالعان جەمىس، قۇرىلىسى كۇردەلى، كۇلتە جاپىراقشالارىنىڭ قۇمىرا نەمەسە بوكال ءتارىزدى بولىپ، قابىرعالارىنىڭ ىشكى جاعىندا بەكىنگەن كوپتەگەن سارعىش جاڭعاقتار، قويۋ دا قاتتىلاۋ تۇكتەرمەن بولىنگەن. ءبىز سۋرەتتەپ وتىرعان ءتۇردىڭ جەمىسى پىسىپ-جەتىلگەن قويۋ، اشىق-قىزىل ءتۇستى. ۇشىندا تۇسپەيتىن ءقۇرعاق توستاعانشا جاپىراقشالارى بارلىق راۋشاندار مەن جابايى راۋشاندارعا ءتان. كەيبىر تۇرلەرى ەجەلدەن بەلگىلى باۋدا وسىرىلەتىن راۋشانداردىڭ ارعى تەگى بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى 4 مىڭ جىلدىققا جاتاتىن التايدىڭ كومبەلەرىنەن تابىلعان مەتالل اقشالاردا دا باۋدا وسىرىلەتىن راۋشاندار بەينەلەنگەن. قازىردە جابايى راۋشاندار سۇرىپتاۋدا جانە مادەني راۋشانداردىڭ ساپاسىن
جاقسارتۋدا قولدانادى. ءيتمۇرىننىڭ ەرەكشەلىگى — باعالى ۆيتاميندەرگە باي، جەمىسى جانە ودان دايىندالعان مەديسينادا نەگىزىنەن اسقازان جانە باۋىر اۋرۋلارىن ەمدەۋگە قولدانىلادى، گۇلدەرىن شايدىڭ ورنىنا پايدالانۋعا بولادى، كۇلتەلەردەن دايىندالعان ەفير مايى — پارفيۋمەريا وندىرىسىندە پايدالانىلادى.
يتمۇرىن – راۋشانگۇلدەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپجىلدىق بۇتالى وسىمدىك. بيىكتىگى 2 مەتر. بۇتالارى تىكەنەكتى. يتمۇرىن جەر شارىنىڭ قوڭىرجاي جانە سۋبتروپيكالىق ايماقتارىنىڭ بارلىق جەرلەرىندە وسەدى. 500-گە جۋىق ءتۇرى بار. تابيعاتتا تاۋلى-تاستى جەرلەردە، بەتكەيلەردە، ورماندا، سۋ جاعالاۋىندا وسەدى. تابيعي ءتۇرى قازاقستاننىڭ بارلىق تاۋ بوكتەرلەرىندە وسەدى. يتمۇرىننىڭ ەكپە تۇرلەرىنىڭ بارلىعىن دەرلىك راۋشان (روزا) دەپ اتايدى. حالىق اراسىندا يتمۇرىننىڭ «جابايى راۋشان» دەگەن اتاۋى كەڭىنەن قولدانىلادى. يتمۇرىننىڭ گ ۇلى اق، قىزعىلت، سارى ءتۇستى، ديامەترى 4-6 سم، حوش ءيىستى، جاي كۇلتەلى جانە گۇلپارلى دا تۇرلەرى بار. مامىر، ماۋسىم ايلارىندا گۇلدەيدى. جەمىسى تامىز، قىركۇيەك ايلارىندا پىسەدى. جەمىسى سوپاقشا كەلگەن جىلتىر، ءتۇسى قىزىل نەمەسە قىزعىلت-سارى بولادى.

جابايى راۋشان دەيدى ەكەن،
يتمۇرىندى ەل كەيدە.
پىسەدى ەكەن جەمىسى،
قاراشا ايى كەلگەندە.
وندا اسكوربين قىشقىلى
سەنەسىڭ بە
كوپ دەسە.
ەلۋ ەسە-
ليموننان،
قاراقاتتان ون ەسە.

يتمۇرىننىڭ قۇرامىندا مەندەلەيەۆ كەستەسىنىڭ جارتىسى بار دەۋگە بولادى. يتمۇرىننىڭ تامىرى، جاپىراعى، جەمىسى ادام اعزاسىنا وتە شيپالى. قۇرامىنداعى اسكوربين قىشقىلى قاراقاتقا قاراعاندا 10 ەسە، ليمونعا قاراعاندا 50 ەسە ارتىق مولشەردە بولادى. مەديسينالىق تۇرعىدان يتمۇرىننىڭ قۇندىلىعىن ونىڭ قۇرامىندا كوپ مولشەردەبولاتىن س دارۋمەنى ارتتىرادى. سونىمەن قاتار يتمۇرىننىڭ قۇرامىندا ۆ، ك، ردارۋمەندەرى، تۇقىمىندا ە دارۋمەنى، كاروتين، قانت، سونداي-اق، يلىك، پەكتيندى، بوياۋلىق زاتتار، ورگانيكالىق قىشقىلدار، مينەرالدى زاتتار، ماكرو ميكروەلەمەنتتەر بولادى. مەديسينادا يتمۇرىندى پوليۆيتامين رەتىندە، اعزادا دارۋمەندەر جەتىسپەگەندە، اتەروسكلەروزعا قارسى، قان قىسىمى كوبەيگەندە، قان ازدىققا، يممۋنيتەتتى كوتەرۋگە، سىنعان سۇيەكتى تەز بىتىرەتىن جانە باۋىر اۋرۋلارىن ەمدەيتىن دارىلىك وسىمدىك رەتىندە پايدالانادى. يتمۇرىننان توساپ جاسايدى. جەمىسىن كەپتىرىپ، قىستا تۇماۋعا قارسى قايناتىپ ىشەدى. گۇلدەرىن شايعا قوسىپ بۇقتىرىپ ىشەدى. ادەمى گۇلدەرىنىڭ ارقاسىندا كوگالداندىرۋدا كەڭ قولدانىستا. بۇتاعى تىكەنەكتى بولعاندىقتان، قورشاۋدىڭ ورنىنا وسىرۋگە دە بولادى.

يتمۇرىن
يتمۇرىن شايى انتيوكسيدانتتار، فلاۆونويدتەر، دارۋمەندەر (س، ك)، مينەرالدارعا باي. ديارەيا اۋرۋى كەزىندە ىشۋگە كەڭەس بەرەمىز.
تريلودجي
يتمۇرىن مايى ەرىن بالزامى 7ml/0.24oz
• ۋلترا نارلەندىرەتىن كرەمدى ەرىن بالزامى
• قۇرامىندا ەرىندى نىعايتىپ، تۇزەيتىن، ىلعالداندىراتىن راستالعان ورگانيكالىق يتمۇرىن مايى بار
• سەرگىتىپ، سالقىنداتاتىن بۇرىشتى جالبىز مايى قوسىلعان
• ەرىندى جۇمسارتىپ، جايلاندىراتىن جۇمسارتقىش كاكاو مايىمەن قانىققان
• قورشاعان ورتانىڭ زاقىمدايتىن اسەرىنەن ەرىندى قورعايدى
• تەگىس، ساۋىققان كورىنەتىن ەرىن اشادى

اسقازاندى شوپپەن ەمدەۋگە بولادى
Cىرقاتتانىپ قالعان كەزدەرى مىندەتتى تۇردە قىمبات انتيبيوتيكتەردى پايدالانۋ شارت ەمەس.مەن اسقازاندى ءارتۇرلى حيميالىق پرەپاراتتارمەن ۋلاي بەرگەننەن گورى ءبىر مەزگىل اجەلەرىمىزدەن بەرى قاراي كەلە جاتقان، نەشە عاسىر تاجىريبەدەن وتكەن رەسەپتەرگە دە ءمان بەرگەن دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن.
مىسالى، ءوزىم گاستريتتەن ءدال سول اجەلەر رەسەپتى بويىنشا قۇلان-تازا جازىلدىم. وقىرماندارمەن وزىمە جاساعان ەمدى ۇسىنعىم كەلەدى. بۇگىندە اسقازان اۋرۋىمەن اۋىراتىندار كوپ ەكەنىن بىلگەندىكتەن دە، مۇمكىن ءبىر داۋاسى ءتيىپ قالار.گاستريتتەن ەمدەلۋدى باستاماستان بۇرىن، الدىمەن ءبىرىنشى كەزەكتە بارلىق قارا جانە جاڭا پىسكەن نان ونىمدەرىنەن باس تارتقان دۇرىس. تەك كەپكەن تۇردەگى بيداي نان مەن 1-2 سورتتى ۇننان پىسىرىلگەن ناندى عانا پايدالانۋ كەرەك. بۋلوچكا، ءتاتتى نان-توقاشتاردى اۋزىڭىزعا الماڭىزدار. سول سەكىلدى ەت، بالىق، ساڭىراۋقۇلاق، تومات سوۋسى، قىشا (گورچيسا)، اششى سالاتتار مەن كوفە، جاڭا سىعىلعان شىرىندار (ول اسقازان ءسولىن تىتىركەندىرەدى)، قۋىرىلعان ەت، كەپتىرىلگەن جەمىس، بۇرشاق، دولانا، اسكوك پەن پەترۋشكانى اس راسيونىنان الىپ تاستاۋعا تۋرا كەلەدى. سوندا نەمەن تاماقتانامىز دەگەن ساۋالدىڭ تۋۋى ورىندى. تەك قانا قايناتىلعان جانە سۋ بۋىندا دايىندالعان تاعامداردى جەگەن ابزال. كۇنىنە 5-6 رەت از-از پورسيادان جەڭىزدەر. يتمۇرىن (شيپوۆنيك) قايناتپاسىن ىشىڭىزدەر، ونى شاي سەكىلدى دەمدەۋ كەرەك. ال كۇنىگە ۇيىقتار الدىندا 200 گرامم ءسۇت ءىشۋ قاجەت.وسىلاردى ادەتكە اينالدىرعاننان كەيىن بارىپ، شوپپەن ەمدەلۋگە كىرىسۋگە بولادى. اق ءسامبى تالدىڭ (بەلايا يۆا) 1 گرامم قابىعىن، 2 گرامم ءيىرتامىر تامىرى (كورەن ايرا)، اققايىڭ جاپىراعى، كادىمگى بۇرگەن (كالينا)، جاۋجاپىراق پەن قارا قاراقات جاپىراعى، 3 گرامنان تولعاق ءشوپ (زولوتوتىسياچنيك) جانە جالبىز (مياتا)، 4 گرامم ەكپەلى كەندىر ءدانى، 5 گرامم شايقۋراي مەن ساسىق شوپكە (پۋستىرنيك) 1 اس قاسىق مايدالانعان يتمۇرىن جەمىسىن تەرموسقا سالىپ، ۇستىنە 500 مل قايناعان سۋ قۇيۋ كەرەك. ونى تاڭ اتقانشا تۇندىرىپ قويۋ قاجەت. تاڭەرتەڭ ونى سۇزگىدەن وتكىزىپ، بىردەي ءۇش بولىككە ءبولۋ كەرەك تە، كۇنىنە ءۇش مەزگىل تاماقتىڭ الدىندا 20-30 مينۋت بۇرىن ءىشۋ كەرەك. بۇل ەمدى 1،5-2 اي قابىلداعان دۇرىس. تابيعاتتىڭ سىيى ادامنىڭ اعزاسىن سىرقاتتان بىرتىندەپ، ءبىرجولا جازىپ شىعاتىنىنا كوزىم جەتتى. تەك شىدامدى بولعان ءجون. باتپانداپ كىرگەن اۋرۋ مىسقالداپ شىعادى دەيدى عوي.

پايدالانىلعان ادەبيەت

1. ↑ قازاق ەنسيكلوپەدياسى، 2 توم؛

---