زارىڭدى ايتىپ كوككە ۇشادى تىرنالار
«كوكەمارال — تامىر قوشى اڭقىعان يiردەيiن يەلi، كيiك-وتىنداي كيەلi ءدارۋ ءشوپ. ءۇيiرiن جاۋعا بەرمەيتiن كەربەز دە كەسەك كەر بۇعىلار جىرتشىقتاردان جازاتايىم جاراقات الا قالسا، كوكەمارال ءدارۋiنە اۋناپ-قۋناپ ساقايادى. كەرالاڭ زامانداردىڭ تالايىن باستان وتكەرiپ، ەندi-ەندi عانا ەركiن تىنىستاي باستاعان ەلiمiزدiڭ دە جان جاراسى مەن ءتان جاراسى جەتەرلiك، مەنiڭ «كوكەمارالىم» سوعان شيپا بولسا ەكەن» دەپتi باقىت بەدەلحان ۇلى ءوزiنiڭ جىر جيناعى جايىندا. ءسوز جوق، ىقىلاس تولى iزگi نيەت. قانشاما عاسىرلار بويى زورلىق پەن زومبىلىقتىڭ وزەگiنە قورعاسىن قۇيىلعان توقپاقتاي جۋان دويىرىنىڭ استىنان، بوساعاسىندا بۇرالقى يتتەي سۇمەڭدەتiپ قويعان كەمسiتۋ مەن قورلاۋدىڭ تەپكiسiنەن، جىرتقىش، قورقاۋ ازۋلىلاردىڭ اياۋسىز تالاۋىنان ءولiپ-تالىپ، قانسىراپ زورعا قۇتىلعان بايعۇس حالقىمىزدىڭ، نەسiن ايتاسىز، تاعدىرى دا، جانى دا، جۇلىم-جۇلىم، جارا-جارا. ونى ەمدەۋ ءۇشiن حالقىم دەپ قامىعا بiلەتiن قايسىمىز دا ءدارۋ تابۋعا، شيپا iزدەۋگە مiندەتتiمiز.
كەزiندە ابىز اعامىز ءابiش كەكiلبايەۆتىڭ دۋالى اۋزىمەن ءۇنi دە، ۋiلi دە ەشكiمگە ۇقسامايتىندىعىنان، ايرىقشا توسىندىعىنان «بiءرتۇرلi اقىن» اتانىپ كەتكەن تىنىشتىقبەك ءابدiكاكiم ۇلى وسى جيناققا جازعان ءالعىسوزiندە بىلاي تەبiرەنiپتi: «تۇپكi جاراتۋشىنى دا بايىرعى بابالار ءداستۇرiمەن «جۇپار iيە» (جۇپار اللا) ايتاتىن باقىتتىڭ «كوكەمارالىنىڭ» iشi تولى ولەڭشوپتەي قۇلپىرا قاۋلاعان. ولەڭسوز! بiرەۋi ونىڭ شاشىراتقىداي اششى، ەكiنشiسi — قىزامىقتاي جاسىل، ءۇشiنشiسi — بارقىتشوپتەي بوياۋعا باي، ءتورتiنشiسi — قىزاناقتاي ءاتiر يiستi، بەسiنشiسi — بەس ساۋساقتاي ءتاتتi، التىنشىسى — قارعاكوزدەي بەك ۋىتتى، جەتiنشiسi — كادiمگi ... گۋ-گۋ گۇلدەۋ ءۇستiندە! قالاي دەسەك تە، سونىڭ ءبارi، ءوز ۋاعىندا، ءوز كەزەگiندە، قازiرگi مىنا جاتباۋىر قوعامنان دا وگەيلiكتi كوپ كورiپ وكسiپ جۇرگەن وزەكتەرگە، اۆتوردىڭ ءوزi تiلەگەندەي، ءوزiنشە ەم بولىپ قونادى دەپ ويلايمىن» دەپ ادەمi تiلەك ايتىپتى.
كوكەمارال ءشوبi نەگە سونشالىقتى ءدارۋلi، نەگە سونشالىقتى شيپالى؟ ەڭ الدىمەن، ول ءوسiپ تۇرعان توپىراق — قاسيەتتi توپىراق. ويتكەنi ول توپىراقتى ارالاپ مىنا حالىقتىڭ «سان عاسىرلىق قانى ءجۇر». ياعني، كوكەمارالدىڭ بويىنا دا عاسىرلار بويى توگiلگەن قاننىڭ ىستىعى مەن قۋاتى سiڭگەن. ول قان ىستىعى مەن قان قۋاتى ءدارۋ مەن شيپاعا اينالعان. سونىمەن بiرگە، تۋعان جەردiڭ توپىراق، تاس، ءشوبiنە دەيiن اقىنمەن تامىرلاس. تiپتi تاعدىرلاس.
مەن وسى التىنكوپiرلiكتەردiڭ شىعارمالارىن وقىپ وتىرىپ بiر ءسۇيسiنگەنiم، تامىرلارىن دا، تاعدىرلارىن دا وتكەننەن iزدەيتiندەرi بولدى. بەينە بiر ولار وتكەنسiز ءومiر سۇرە المايتىنداي. ياعني، ولار وتكەنiڭ تۇلدىر بولسا، ەرتەڭiڭ بۇلدىر دەپ بiلەدi. ولاردىڭ ولەڭدەرiندەگi وتكەن مەن بۇگiننiڭ، بۇگiن مەن ەرتەڭنiڭ تiزە قوسىپ بiرگە ءومiر ءسۇرiپ جاتاتىنى قانداي جاراسىمدى. تiپتi باقىت بەدەلحان ۇلى وتكەنگە بۇگiننiڭ كوزiمەن عانا قاراپ قويمايدى، وتكەننiڭ كوزiمەن بۇگiنگە دە قاراي الادى. كۇنi كەشە عانا القام-سالقام بوپ اشىلىپ، قورا-قوپسىلارى شاشىلىپ، ەسiك-تەرەزەلەرi ءۇڭiرەيiپ قالعان اۋىلعا كiمدەر قاراپ تۇر دەيسiز عوي.
كۇيكi تiرلiكپەن ءمۇجiلگەن اياداي عانا
اۋىلعا قارا، قورىمدار قاراپ تۇر، انە...
بiز، ادەتتە، بۇگiنسiز وتكەن دە، ەرتەڭ دە جوق دەپ جاتامىز عوي. سويتسەك، وتكەن دە بۇگiن مەن ەرتەڭسiز ءومiر سۇرە المايدى ەكەن. وتكەن دە كiلەڭ بiر ءولi تومپەشiكتەردەن تۇرمايدى ەكەن. ول دا تiرi الەم ەكەن. ول دا بiزگە، بۇگiن مەن ەرتەڭگە الاڭ ەكەن.
بۇگiن تۇگiلi، وتكەننiڭ بiزگە الاڭ كوڭiلiن اڭعارا بiلگەن سەرگەك اقىن بۇل جالعان دۇنيەنiڭ ءتۇپ-تامىرىن كەمiرiپ، iشiنەن ۇڭگiپ، ەتiن ەزiپ، سۇيەگiن ۇگiپ بارا جاتقان نە بiر الەۋمەتتiك زارداپتاردى كورiپ قاپالانىپ، نالىپ سويلەيدi. نە نارسەگە دە ءارiرەك، تەرەڭiرەك قاراۋعا شاقىرادى. ارينە، ۇران تاستامايدى. اتامزاماننان بەرi كەلە جاتقان ءارi قادiرلi، ءارi كادەلi ءسوزدiڭ بايىبىنا بارۋعا، بايلامىن اڭعارۋعا، تۇپكi ءتۇيiنiن ۇستاۋعا شاقىرادى. ونداي كەزدە باقىت ءۇشiن تاقىرىپ بولۋعا حالىقتىڭ «قارعا تامىرلى قازاقپىز» دەگەن دانا تiركەسi جەتiپ جاتىر.
قارعانىڭ جارىق دۇنيەسi-اي،
اينالاسى تۇگەل اپپاق پار.
الاقۇستىڭ ايتقان اڭگiمەسi-اي،
تاقىلداپ تۇرعان تاقپاقتار.
تاقپاقتى قويشى، قارعانى ايتام دا،
قارعا تامىرلى قازاق-اۋ!
الدە بiر قۇستاي زارلاماي تاڭعا
«قارق» ەتكەن ءۇنi عاجاپ-اۋ، —
دەپ ءسۇيسiنەدi. قۇداي-اۋ، ادەتتە، بiز ءۇشiن قارعادان وتكەن سۇمپايى، قارعادان وتكەن جەكسۇرىن قۇس بار ما ەدi؟! بۇل ۇعىم — زاڭدىلىققا اينالعان ۇعىم ەدi عوي. قازاقتىڭ قارعا تامىرىنا قۇرت تۇسە باستاعاندا ول ۇعىمىمىزدىڭ دا تاس-تالقانى شىعادى. بiرەۋi ولاي، بiرەۋi بىلاي قاراپ بارا جاتقان قالىڭ قازاق بالاسى تامىرىنا قايتا بiر قايىرىلىپ قاراعانىن قالايدى.
جالىنا تاقتىڭ جارماسىپ ولگەن،
كوكەسi،
قارعانى جازعىرا كورمەشi!
قارعا تامىرلى قازاقپىز عوي
ءۇمiتiمدi ۇشكە بولمەشi.
تاس كەرەڭ بوپ قالعىر قۇلاعىمىز تالاي-تالاي ەسiتiپ، اعىپ تۇسكiر كوزiمiز تالاي-تالاي كورiپ جۇرگەندەي قازiر كوپ-كوپ ازاماتتارىمىزدىڭ بويىن كەساپاتتى كەسەلگە، ويىن جازىلماس دەرتكە شالدىقتىرىپ بارا جاتقان رۋشىلدىق پەن ءجۇزشiلدiكتi باقىت تا از كورمەگەندەي. سولارعا ول «ءۇمiتiمدi ۇشكە بولمەشi» دەپ ىزالانا جالبارىنادى.
جالپى، باقىت بەدەلحان ۇلى — تىنىق اۋانى ىسقىرتىپ تiلiپ تۇسەتiن ولەڭ جولدارىنىڭ جىلان باۋىر بيشiگiن سiلتەي الاتىن ىزالى اقىن. تۋا بiتتi تابيعاتى سولاي ما، جوق، الدە، مىنا ءومiردەگi اتتاعان سايىن انداعايلاپ شىعا كەلەتiن كەلەڭسiزدiكتەر مەن وسپادارلىقتاردى كورە-كورە سولاي بولعان با، بiلمەدiم.
كوپ اقىن كۇيiنiپ سويلەسە بولدى كۇيرەپ شىعا كەلەدi عوي، ال باقىت ولاي ەمەس، كۇيiنiپ سويلەسە-اق قاقپانعا تۇسكەن قاسقىرداي ءوز اياعىن ءوزi شايناپ، ىزاعا تولىپ، ورشەلەنiپ، الاسۇرىپ كەتەدi ەكەن.
ارمان جولىنان تايقىپ كەتتi.
جالعان جانىمنان تارتىپ كەتتi.
قالعان كوڭiلiم قامىعىپ،
اردان كەبiنiن جامىلىپ
اپپاق الەمگە قايتىپ كەتتi.
ۋاقىت سانامدى قىرقىپ كەتتi
باقىت جاعامدى جىرتىپ كەتتi.
كiمنەن كورەرiن بiلمەي،
كiمگە سەنەرiن بiلمەي
ءۇمiتتەرiم ۇركiپ كەتتi.
ادام دا، قوعام دا
ءبارi ادەمi عوي دەپ
اناۋ كوكەم
نەمەنەنi قىرتىپ كەتتi؟!
مەن وسى جولداردان، ءدال قازiر، ابدەن ىزاعا بۇلىققان جاننىڭ، بiراق باسقا قىلار امالى قالماي وتىز ەكi تiسiن شاقۇر-شۇقىر ەتكiزiپ قايراعانىن ەستiپ تۇرعاندايمىن. مەن بۇل جەردە بولماشى نارسە ءۇشiن ءون بويىنان بوران تۇرعىزىپ، تۇككە تۇرمايتىن نارسە ءۇشiن تۇلانداي ءتۇتiگiپ شىعا كەلەتiن بەيشارا پەندەشiلiك اشۋ مەن ىزانى ايتىپ وتىرعام جوق، حالقىنىڭ قامىن ويلاپ بۋلىعاتىن ازاماتتىق اشۋ مەن ىزانى ايتىپ وتىرمىن. سونداي ادام عانا «تiرiمدە — سiرiمiن، ولگەندە — تiرiمiن» دەي السا كەرەك.
تاعى دا بەدەلحان ۇلىنىڭ ىزاسى — مۇڭدى ىزا. مۇڭدى ىزا! بىلايشا تiرشiلiكتە بiر-بiرiمەن قابىسىپ-تابىسپاق تۇگiلi، مۇلدە جاناسپايتىن كەراعار ۇعىمدار عوي. اقىننىڭ اقىندىعى سوندا، كەيدە ول كەراعار ۇعىم-داردى دا قابىستىرىپ، تابىستىرىپ جiبەرە الادى. سوندىقتان دا وعان «مۇڭدىمىن، كەيدە، جىندىلىعىممەن قۇندىمىن» دەگەن سوزدەردi دە سول تابيعي بولمىسى ايتقىزىپ تۇر.
كەيدە باقىتتىڭ دا الاسۇرعان اشۋ-ىزاسىن اقىلعا جەڭدiرiپ، باراقات تاۋىپ ايالداپ، ساليقالىققا بوي الدىرىپ، سابىرمەن سويلەر تۇستارى بولادى. وندايدا ول:
ول جاقتاعى ولەرمەنiڭ
ءومiر سىندى قيالي.
وۋ، اقىنىم، بوگەلمەگiن
قالامىڭا سيا قۇي.
قاقتاپ ساۋىپ قانىڭدى قۇي
اپپاق ارىڭ سويلەسiن!
ال، ول ءۇشiن جانىڭدى قي
توقتاماسىن وي-كوشiڭ.
...قانبادىڭ با ءالi ۇيقىڭا،
الدىڭدا ازاپ تۇر بۇكiل.
تاسقا اينالعان تاعدىرىڭا
تاعدىرىڭمەن تiل بiتiر.
بiراق مۇنداي ساليقالىق پەن سابىرلىلىق بiر ءساتتiك قانا حال. اينالادا بولىپ جاتقان كiءساپiرلiكتەر مەن ءمۇساپiرلiكتەردi، زورلىق پەن زومبىلىقتاردى كورە تۇرىپ، توبەسiنەن جاڭعاق شاعىپ جاتسا دا تۇك بولماعانداي، ەتەگi ەگiس، جاعاسى جايلاۋ بوپ وتىرا بەرەتiن، تiپتi، تويدان-توي وتكiزiپ جاتاتىن مىنا قالىڭ قاۋىمدى كورiپ نازالانعان اقىن قايتادان قىل شىلبىرداي شيراتىلىپ شيىرشىق اتىپ شىعا كەلەدi.
ۇلىڭدى قۇربان شالىپ،
كۇڭiڭدi دۋمان سالىپ
كورگەنiم ءۇشiن،
كۇن ءۇشiن تiلدi ساتىپ
بiرiنە-بiرiن شاتىپ
...كەلگەنiڭ ءۇشiن، —
دەيدi ول اۋزىمەن وت بۇركiپ جiبەرگەندەي. ەندi ول ولاي سويلەمەي قالاي سويلەسiن. قاراپ تۇرسا، حالقىنىڭ مۇڭى مىڭ باتپان، حالقىنىڭ زارى مىڭ قاتپار.
پەندەلiككە قارامايتىن پىسقىرىپ،
سۇر زامانعا قايتەدi اقىن سۇس قىلىپ.
ءوز كەۋدەسi، ءوز بولمەسi — كەڭ ساراي،
تابانىندا قوعام جاتىر ىسقىرىپ.
اراسىندا جاننىڭ زارى تىڭدالار...
تاۋ باسىندا مۇنارلانىپ مۇڭ قالار.
مۇڭىڭدى ايتىپ جەرگە سiڭەر جىلعالار،
زارىڭدى ايتىپ كوككە ۇشادى تىرنالار.
بۇل قاتىگەز دۇلەي دۇنيە ەندi تىرنالار ءۇنiمەن اسپاننان ايتىلار ول مۇڭ مەن زاردى ەستiر مە ەكەن؟! ءاي، قايدام-اۋ...
You Might Also Like
-
مەنiڭ الدىمدا شىعارماشىلىعىن ءوزiم قاداعالاپ جۇرەتiن اقىنداردىڭ بiرi باتىربولات ايبولات ۇلىنىڭ «مەن عاشىق قىز» اتتى بiر جاپىراق قانا جىر كiتابى جاتىر. ادەبيەتكە ول ەرتەرەك كەلسە دە، كiتاب...
-
مەن جوعارىدا جازعان سوزدەرiمنiڭ بiرiندە جاس اقىنداردىڭ ولەڭدەرi تۋرالى وسى ۋاقىتقا دەيiن پiكiرلەر جوقتىڭ قاسى، ولاردىڭ شىعارماشىلىعى مۇلدە دەرلiك ناسيحاتتالمايدى دەگەندەي ءسوز ايتقان ەدiم. ارينە، مە...
