زيارات ەتۋ مادەنيەتى مەن ادەبى
زيارات بارىسىندا باعىشتاعان قۇران اياتتارىنىڭ، تىلەگەن دۇعا-باتالاردىڭ ساۋابىنان ءقابىرستاندا جاتقان مومىن-مۇسىلمان ءۇشىن وراسان زور يگىلىك، جاقسىلىق بولاتىنىن جانە جاسالعان قۇلشىلىق، امالداردىڭ ساۋابى ولارعا قاپىسىز جەتەتىنىن ءدىن عالىمدارى ءبىر اۋىزدان ماقۇلداعان. پايعامبارىمىز (س.ع.س) ءبىر حاديسىندە: «ولگەن اتا-اناڭا ناماز وقۋ ارقىلى، ورازا ۇستاۋ ارقىلى جاقسىلىق جاساي الاسىڭ» دەگەن.
حالقىمىز ۇستانعان يمام اعزام ءابۋ حانيفا مازحابىنا ءتان ادەبيەتتەردەن زياراتتىڭ ساۋابى جانە زيارات ادەبى تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى. مىسالى: «پايعامبارىمىز (س.ع.س) ەكى قوشقاردى قۇرباندىققا شالعانى، بىرەۋىن ءوز اتىنان، ەكىنشىسىن اللاعا يمان كەلتىرىپ، ءوزىنىڭ پايعامبارلىعىن مويىنداعان بارشا ۇمبەتىنىڭ اتىنان سويعانى ايتىلعان». تاعى وسىنداي حاديستەردە: «كىم ءقابىرستان جانىنان وتكەندە «ىقىلاس» سۇرەسىن ون ءبىر رەت وقىپ، ساۋابىن ولىكتەرگە باعىشتاسا، وعان كورىستاندا جاتقان ادامداردىڭ سانىنشا ساۋاپ جازىلادى دەلىنگەن.
اۋليە-جاقسىلار كوزى تىرىسىندە حالىققا تيگىزگەن شاراپاتىمەن، ۇلگى-ونەگەسىمەن قانشالىقتى عيزات-قۇرمەتكە لايىقتى بولسا، قايتىس بولعاسىن دا، ولاردىڭ رۋحاني ىقپالى جويىلماي جالعاسا بەرەدى. قاسيەتتى توپىراعىمىزدا جاتقان سونداي اۋليەلەردىڭ سۇلتانى قوجا احمەت ياساۋي بابامىز يسلام اقيقاتىن پاش ەتىپ، اللاعا ماحابباتتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، حالىقتىڭ شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىن يەلەنگەن. قوجا احمەت ياساۋي 1166 جىلى دۇنيەدەن وتكەسىن، تاريحي مالىمەتتەرگە قاراعاندا 12 عاسىردىڭ وزىندە-اق ونىڭ ءقابىرىنىڭ باسىنا شاعىن كەسەنە تۇرعىزىلىپ، 14 عاسىردىڭ سوڭىندا ءامىر تەمىردىڭ بۇيرىعىمەن الىپ كەسەنە سالىنعان. اۋليە قابىرىنە اعىلىپ كەلىپ جاتاتىن زيارات ەتۋشىلەر لەگىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن تولاستاماۋى قۇدايدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىن يەلەنگەن دوسىنا كورسەتىلەتىن قۇرمەت جانە اۋليەنىڭ رۋحاني ىقپالىنىڭ ماڭگى باقيلىعىنىڭ بەلگىسى. ءامىر تەمىردىڭ اۋليەلەر سۇلتانىنا زور قۇرمەتپەن سالعان عاجايىپ ەسكەرتكىشى الەمدەگى تەڭدەسسىز جادىگەرلەردىڭ قاتارىنان ورىن الادى.
اۋليە-جاقسىلاردىڭ ءقابىرىنىڭ ۇستىنە سوعىلعان كۇمبەزدى عيماراتتى كەسەنە دەپ اتايدى. كەسەنە جانىندا جەرلەنگەن قاستەرلى حان-سۇلتاندار، ءقادىرلى بيلەر مەن باتىر بابالارىمىز دا حالقىمىزدىڭ ەل بولىپ قالىپتاسۋىنا زور ىقپال ەتكەن تاريحي تۇلعالار. ولار اۋليەلەردىڭ قابىردە جانە قيامەتتە تيگىزەر شاراپاتىنان ءۇمىت ەتكەن، سونداي-اق، ءياساۋيدى ءپىر تۇتىپ، كەڭ بايتاق دالامىزدىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ كەپىلى دەپ بىلگەن. سوندىقتان «ازىرەت سۇلتاننىڭ» ماڭىنا جەرلەنۋىن ءوزىنىڭ باقۇلداسار تىلەگى قىلعان تۇلعالار ونىڭ جانىندا ماڭگىلىك جاي تاپقان.
«كەمەڭگەر عۇلامانىڭ ءقابىرى باسىنا ءامىر تەمىر تۇرعىزعان كەسەنە ورتا ازيا مەن قازاقستانداعى ەڭ قاستەرلى ءمىناجات ورنىنا اينالدى. ەدىلدەن اۋعانعا دەيىنگى، قاپ تاۋىنان قاشقارعا دەيىنگى ۇلانعايىر كەڭىستىكتەگى مۇسىلماندار قوجا احمەت ياساۋي قابىرىنە ءتاۋىپ ەتىپ قايتۋدى ءداستۇر تۇتتى» دەگەن ەلباسى ن.نازاربايەۆتىڭ ءسوزى دە «ازىرەت سۇلتان» قابىرىنە زيارات جاساۋدىڭ ءمان-ماڭىزىن اشا تۇسەدى. زيارات امالى ادامنىڭ جۇرەگى جۇمسارىپ، ءبىر ءسات بولسا دا اقىرەتتى ەسكە الىپ، ساپارىنان مول عيبراتپەن ورالۋىنا سەبەپ بولادى. وسى ورايدا، زيارات ەتۋ بارىسىندا ساقتاۋعا ءتيىستى ادەپ-تارتىپتەردى بىلگەنىمىز ءجون. ەڭ ءبىرىنشى نيەت تازالىعى. نيەت تازالىعى اللا ريزالىعى ءۇشىن اۋليە مازارىن زيارات ەتۋ، اۋليەگە جانە ونىڭ ماڭايىنا جەرلەنگەن يگى-جاقسىلارعا، دۇنيەدەن وتكەن اتا-انا، بابالارىمىزعا، تۋىستارىمىزعا قۇران وقىپ، دۇعا باعىشتاپ، ودان سوڭ دۇنيەدەن وتكەندەر ءۇشىن، قۇدايدان راحىم-شاپاعات، كەشىرىم مەن جارىلقاۋ تىلەۋ. جالعىز اللادان عانا تىلەۋ كەرەك. ياعني، مازار باسىنا بارىپ، سول جەردە جاتقان ءارۋاقتاردان تىلەۋگە بولمايدى. بارلىق تىلەك پەن دۇعانىڭ وتەۋىن اللا تاعالا عانا بەرەدى. ەكىنشى ءتان تازالىعى. ءتان تازالىعى – جان تازالىعى جانە ءتان تازالىعى ءۇشىن دارەت الۋ، جۇرگەن جەرلەرىڭىزدىڭ، قورشاعان ورتانىڭ تازالىعىن ساقتاۋ، كيىمىڭىز اشىق-شاشىق بولماۋى مىندەتتى. اسىرەسە، ايەلدەر ءۇشىن شاشىڭىزدىڭ كورىنبەگەنى، باسىڭىزدىڭ جابىق بولعانى. از ۋاقىت بولسا دا دۇنيە تىرشىلىگىن تاستاپ، اقىرەتتى ويلاۋ كەرەك. زيارات ورىندارىندا اقىرىن ءجۇرۋ، داۋىس كوتەرىپ سويلەمەيدى. ءقابىردى سيپاۋدان، ۇستاۋدان، ءتاۋ ەتۋدەن، سۇيۋدەن اسا ساق بولۋ كەرەك. ويتكەنى بۇل يمانعا كەراعار، تەرىس ارەكەتتەر.
ءقابىر باسىندا ياسين سۇرەسىن نەمەسە ءوزىڭ بىلەتىن باسقا سۇرەنىڭ اياتتارىن وقۋ. وتىرعاندا ءبىر مارتە فاتيحا جانە ءۇش مارتە ىقىلاس سۇرەسىن نەمەسە ءوزى بىلگەن سۇرەلەردى وقىپ، ساۋابىن مارقۇمعا باعىشتاسا بولادى. ءبىر مارتە فاتيحا جانە ون ءبىر مارتە ىقىلاس سۇرەسىن وقۋ ابزال. ىقىلاستى ون مارتە وقۋعا دا بولادى. مۇلىك سۇرەسىن وقىسا دا جاقسى. ءبىر مارتە فاتيحا، ىقىلاس، فالاق، ناس سۇرەلەرىن وقۋ دا وسيەت ەتىلگەن. ءبىر مارتە فاتيحا، ءۇش مارتە ىقىلاس جانە ءبىر مارتە تاكاسۇر سۇرەسىن وقىسا ۇلكەن ساۋاپقا يە بولادى. بۇلاردىڭ ءبارى وسيەت ەتىلگەن ساۋاپتى امالدار. ءقابىر باسىندا ۋاعىز-ناسيحات ايتىلۋى ساۋاپتى ءىس. جاقسى تىلەكتەرمەن دۇعا جاساۋ، ساداقا بەرۋ سياقتى قايىرلى ىستەردىڭ ساۋابىن مايىتكە باعىشتاۋ. زيارات ورىندارىندا تەمەكى، ناسىباي، ىشىمدىكتەر ىشۋدەن ساق بولۋ. ءقابىرستاننىڭ ىشىندە عايبات ءسوز ايتۋدان، بوعاۋىز سوزدەردەن تىيىلۋ. كەسەنەلەر مەن مازارلارعا وڭ اياقپەن كىرىپ، سول اياقپەن شىعۋ – مارقۇمعا دەگەن قۇرمەتتىڭ ءبىر ءتۇرى. اۋليەلى جەرلەردە تۇنەۋ ماسەلەسى دىندە كورسەتىلمەگەن. مولا جانىنداعى ءوسىپ تۇرعان اعاشتارعا شۇبەرەك، ماتا بايلاۋ شاريعاتقا قايشى. ءقابىر نەمەسە كەسەنەلەردىڭ ءتورت بۇرىشىنا شامشىراق جاعۋ – دىندەگى تىيىم سالىنعان امالداردىڭ ءبىرى. بۇل امال باقسى-بالگەرلەردىڭ ويدان جاساپ العان امالدارى. زياراتتان تىنىش، بايىپتى قالىپتا قايتقان دۇرىس. زيارات ەتۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى – تاريحي جەرلەرمەن تانىسۋ جانە سول جەردە جاتقان مارقۇمدارعا دۇعا ەتۋ.
تاڭسىق جانار، مادەني انتروپولوگ
عىلىمي جەتەكشى: جولدۋبايەۆا اجار كۋانىشبەكوۆنا، PhD دوكتور، اعا وقىتۋشى
You Might Also Like
-
سىرىڭكە — ەكى عاسىر بۇرىن عانا ادامزات تۇرمىسىنا ەتەنە ارالاسا باستادى. ال ونىڭ شىعۋ تاريحى 1669 جىلى حيميك براندتىڭ فوسفوردى اشۋ ۋاقىتىنان باستاۋ الادى.
