InfoHub Logo

El jaılaýǵa shyqqan shilde aıynyń aıaq kezi. Men bolystyń úıinde jalǵa júrgenmin. Ákem sol jyly aıyna bes somnan alyp, saýdager Qurmanǵalı Maısonulyna júrip, Tashkenge qoı aıdap ketken. Bir týǵan atam Kákim Sharıtúfa degen noǵaıda júrip, o da Tashkenge ketken. Sheshem eki jyl buryn ólip, alty jas pen eki jastyń arasynda úsh inim kisiniń qolynda qalǵan edi. Jas basymnyń qaıtysy janyma batyp, yzyldaǵan qasirettiń sarnaǵan jelin aýzymnan estirip, qoıdyń artynda keshke jaqyn kele jattym. Bolystyń aýly tolǵan kisi. Abyr-dubyr. Sasqan halyqtyń túrindeı tóbege qaraı shyǵyp bara jatyr. Qatyndar da sybyrlasyp, ajarǵa túsip, «Abysyn-aý, ne boldyq?» — dep, bolystyń aq úıiniń aldyndaǵy oshaq basynda áńgime qurysyp otyr eken. Meniń estigenim hanymdardyń áýezi boldy. «Patsha jastardy qyzmetke almaqshy bolypty», «Qyzmetke alady deısiń be? Aldap soldat alǵaly júr daǵy» desti. Ańyryp men de turyp qaldym. Sonymen áńgime jurtqa jaıyldy. El kóp otyra almaı, taýdan kóship,etekke tústi. Bolystyń aýly kúnde top. Kúnde qatyn- balalardan men de estip júrmin. Kóp jıylystarynda «kisi bermeımiz, soǵysamyz» dep tarqasyp júrdi. Sonymen onda Muhamedı qajy bes bolys Sadyrdyń áskerine bastyq bolyp, Saratqa soǵysqa shyǵatyn bolypty degen habar keldi. Sarat qalasynyń qasyndaǵy Myqanshy bolysy da Mardannyń týyn kóterip, atqa minisipti desti. Osy habardy estigen soń bizdiń Shilikti bolysy burynnan qulaqtasyp, el biri qalmaı atqa minbekshi boldy. Aýyl-aýyldarda boz qasqa aıtylyp, batalasyp jatqan eldiń toby máseleni bir kúnde sheship, qyrkúıektiń besi kúni júrmekshi bolǵan. Munan úsh kún buryn Ahmetjan bolys elden qashyp, qalaǵa ketken.

Sondaǵy qatyn-balanyń aıtatyn sózi: «Muhamedı qajy qazaq áskerimen Saratqa jaqyndap, qalany shapqaly turǵanda kókke ushyp túsipti! «Mini, jurtym, orystyń yńyrshaǵyn qazaq jaǵady dep baıaǵyda aıtpap pa edim?» — depti» desip júrdi. Ahmetjannyń qatyny Ótegen baqsyny kúnde shaqyryp, qumalaq saldyratyn. Ótegen de qumalaqqa qaratam saıyn: «Inshalla, jastardy almaıdy degen boz attyń daýsy sańqyldap qulaǵyma tıdi», — dep otyratyn edi.

Kóterile atqa mingen el kóp-kóp bolyp ketip jatqanyn kóremiz. Óz aty bolmaǵandar baıdyń jylqysyn talap minsin degen batasyn da estigemiz. İrgeli eldiń uly qarasyna qarsy eshkim «mal meniki» dep ıe bolǵan da emes jáne kimde-kim soǵystan qashyp barmaı qalsa, ony ne úıinen baılap áketpekshi, ne bolmasa óltirip ketpekshi. Soǵysqa el batalasyp júrgen kezde barmaımyn degen Kelmembetti on eki jigit on eki soıylmen uryp, úıinde ólim ústinde tastap ketti. Úıden shyqpaıtyn jaman qatyn, jas balalardan basqa at jalyn tartyp minýge jaraıtyn tórde eshkim qalǵan joq.

Myqanshyǵa baryp, Sarat qalasynyń ústinde soǵysyp jatyr dep estımiz. Jurtta záre joq. Ulyǵan ıt, móńiregen sıyr tún saıyn qazan shý qylady. Bir kúnnen keıin Sarat qalasyn shaýyp alypty. Segiz orysty tutqynǵa ustap, Qunanbaı Shynybek úıine áketti dep esittik. Qatyn, balasy jaǵalaryn ustap ý da shý, «aldalap» jatyr. Úshinshi kúni qaladan soldat shyǵyp keledi degen habardy esittik. Sol kúni keshke jaqyn el qashypty. «Qyrylǵan adamnan Myqanshyda aıaq basyp júretin emes» dedi. Osy habar kelgen jerde jan keýdeden shyǵardaı alqynyp, úlken-kishiniń ajary ketti. Jurt qorqyp, záresi qalmady. Kún batty. Uıyqtaǵan el. Tún ortasy kezde satyrlatyp qashqan eldiń dabyry bilindi. Bizdiń aýyldan ketkenderdiń birsypyrasy kelip qaldy. Tap sol ýaqytta úrkemiz dep mal-janyn da jınaı bastady. Tańǵa jýyq Ahmetjannyń jasaýyly shaýyp keldi: «El úrikpesin, bizdiń elge tımeıdi, anda Aqynbaı, Myqanshy eli bolmasa, bizdiń eldiń qarsylyq qylǵanyn bilgen joq» dedi jáne oıaz nachalnıginiń tilmashy Jator Koshkarevke bizdiń bolys eki myń som beripti dep taǵy esittik. Soǵystan qara baqandaryn súıretip, keýdesi solyp, árkim qaıtyp kelip jatyr. Kim ólip, kim qalǵanyn anyq bilmeıdi. Áıteýir «qyryldy» deıdi.

Sol kúni keshke jaqyn Ahmetjan bolys aýylǵa keldi. Ózi de uzyny men kóldeneńi birdeı, asa semiz, qaba saqaldy dáý qara edi. Onyń ústine búgingi úıge kelgendegi túri tym jaman bolyp, otqa kúıgen baýyrdaı talaýratyp ketipti. Qabaǵynan qar jaýady. Ún joq otyra ketti. Anda- sanda «ú-ý-h!» — deıdi. Aýyr kúrsinedi. Qasyndaǵy júrgen otaǵasy Aıtbaı: «Myqanshy eli eldiginen ketti. Eki dúz adamy oqqa ushyp, óldi. Eldi kelgen soldat talap jatyr. Jıylǵan jylqy men qoıda san joq. Bizdiń elden Beısembi qajynyń aýylyn talap ketti. Órdegi eldiń bári de Balqash qaıdalap torǵaıdaı tozyp, úrkip ketti. Beısembiler úrke almaı qalyp, adamnan basqa mal sharýadan túk qalmapty. Eń aıaǵy qambada turǵan astyqtaryn dalaǵa shashyp, kúlmen aralastyryp ketti».

Onan soń Aıtbaı soǵysqa shyqqan eldiń jaıyna tústi. «Qojamjardyń jekege jaıaý atysqa shyqqandaǵy erligi- aı!» — deıdi. Tynysbektiń segiz orysty ustarda orystyń tobyna aldıarlap uran shaqyryp, jurt aldynda bastap kirgenin maqtady. Bolys basyn kóterip alyp: «Oı, sen de sandalady ekensiń. Aý, so da erlik pe? Nadandyqtaǵy», — dep qaıta jata ketti. Aıtbaı lapyldap, ary qaraı bastyǵy Shynybek bolyp ustalǵanyn, «Aı, ıt kápir-aı, aldıar ma, aldıar...»dep qylyshpen shaýyp, myljalap jatty-aý»dep ózi ógizdeı ókirip jylap jiberdi. Otyrǵan el de jylady. Taǵy Aıtbaıdan estidim: «Aı, shirkin, Jaqambaıdyń Qasymy jastyq qylyp, bolys bolyp, eldi qorǵap ala almady. Qansha eldiń qanyn tókti. Elim kónbeı jatyr dep el kóterilip atqa mingennen beri qaladan shyqpaı, soldatty ózi ertip keldi» degende, otyrǵan el Qasymǵa laǵnat aıtty. Ahmetjan basyn kóterip «pesirin» shaqyrdy. «Qane speskeni al, ózimizdiń bir starshyn elden qansha jigit bolady eken? Sony oqy»,—dedi. Pesir «ispeskeni» oqyp, otyz eki jigittiń atyn atap otyryp, bir jerinde «Nurahmet Myrzahan balasy» dep óte shyqty. Esikte otyrǵan meniń júregim sý ete tústi. Ahmetjannyń balalary bar edi otyz ben on segizdiń arasynda. İshinde Kópbaı degen eń jaman balasynyń aty shyqty. Bolys: «Jigitterdi erteńnen qaldyrmaı daıar qylý kerek. Elimiz soǵysqa qatynasqan joq dep otyrǵanda tezden jıyp bermesek bále bolady. Bizdiń bolystan keshe eki kisi atylyp óldi. Bizdiki emes dep tanyp kelip otyrmyz» dedi. Jasaýyldardy atqa mingizdi.

Túnimen eldi habarlandyryp, erteń jigitterdi daıar qylýǵa aýyl-aýyldyń bárinin de aqsaqaldaryna shaptyrdy. El tarqaı bastady. Bolystyń Jetpisbaı degen jylqyshysy úıge kirdi. Bolys ala kózimen qarap: «Sen de qyzmetke barasyń!» — dedi. Jetpisbaı: «Nege taqsyr, meniń elim bar emes pe?» Ahmetjan: «Sende el bar ma? Qashqyn emes pe ediń?» Jetpisbaı: «Ony qudaıyn biler. Meni kedeı dep ustap bergiń kelgen eken» dedi. Ahmetjan atyp turyp ot basyndaǵy kóseýmen Jetpisbaıdy kúrsildetip uryp jiberdi. Ony arashalaýǵa adam bara almady. Jaǵasynan alyp, keýdesine minip, arsyldatyp uryp jatyr. Jetpisbaıda ún joq. Anda-sanda«óldim!» —deıdi. Bolys: «Óltiremin, kereı qunyńdy alady», — deıdi. Jetpisbaıdy — qan, bolysty ter basty. Jetpisbaı talyp, jany shyqqan adamdaı sylq etip qulaǵanda bolys tastaı salyp, ornyna qaıtyp keldi. «Shyǵaryp tasta ıttiń balasyn!» — dedi. Úıde otyrǵan Aıtbaı, ashýyn basyp, ornyna otyrǵannan keıin meni surady. Mende záre qalmady. Tóbe quıqam shymyrlap tik turdym. Bolys: «Aǵań joq, ornyna sen barasyń», — dedi. Lám demedim. Jetpisbaıdy kóterisip dalaǵa shyǵyp kettim. Ony qora shetine salyp qoıyp otyrmyz. Mende uıqy joq. Jetpisbaıdyń qasynda qatyny men ekeýmiz tań atqansha otyrdyq. Tań. atty. Ý-shý jylaǵan eldiń daýysy shyǵyp jatyr. Bolys túske sheıin uıyqtap jatty.

Balalaryń qasyna ertip, aryz qyla kelip qalǵan shal- kempirler de bolys aýlyna tolyp ketti. Sonymen, el jigitterdi jıyp, júrgizetin boldy. İshinde men de kettim. Onda da shý, munda da shý. «Jalǵyzym» deıdi. «Qaıtip adam bolam» deıdi. Jaqyn jerdegi meshitke keldik. Molda shyqty. Azan aıtty. Jurt bata qyldy. Jigitter janaza oqyp, salaýat aıtyp qaldy. Eldiki qyrylyp qalǵan soń, tym erte aıdaǵan eken. Qalaǵa úsh shyǵyp, úsh qaıttyq. Tórtinshi shyqqanda shyn ketetin bolyp shyqtyq. Qalaǵa qaraı júrdik. Jolda Beısembi qajynyń balasy Jumadil úıine qonaqqa shaqyrdy. 32 jigit qansha shyǵaryp júrgen týystarymen sonda bardyq. Aýylǵa kelgende sol aýyldyń qatyndary kóristi. Qajynyń sary báıbishesi: «Qaraqtarym-aý, joldaryń bolsyn! Qabyrǵalaryn qatqandaryń kún kórersińder. Myna beıshara Myrzahannyń jas balasy ketip bara jatyr eken. Bul qaıtip adam bolady? Beıshara- aı, ákesi men aǵasyn kóre almaı ketti-aý. Buǵan kimniń jany ashıdy deısiń», —dep aıap edi. Nasharymdy sonda bildim. Myrzahan degende ákem esime tústi bilem, boıym shymyrlap, talyp kettim.

Az ýaqytta kózimdi ashsam, basymdy bir qatyn súıep, aýzyma kójeniń sýyn tamyzyp otyr eken. Kózimdi ashtym. «Jasyma» dep jýatqandar boldy. Tamaq ishken soń júrip, qalaǵa keldik. Biz qalaǵa barǵanda soǵysqa shyqqan eldiń basty adamdarynan eki júz kisini eki júz soldat qalaǵa aıdap bardy.

Qojahmet, Dıqanbaı degen basshylarmen jıyrma kisini jolda atyp óltiripti. Muhamedı qajy áli tiri eken. Biraq qorlyqty kóp kóripti. Kók terekke eki taqtaıdyń arasyna salyp, on eki soldat ústine shyqqanda baqaı-baqaılarynyń bárinen de qan shyǵypty. Neshe qabat dúre salypty. Muny sóıtip óltirse kerek desti. Bizdi doqtyr qarady. Aqsaq, soqyr, tazdaryn qaldyryp, bizdi júrgizdi. Aıagóz ben Lepsiniń arasynda jol tosyp, kórisip, shýlap jatqan qazaq kúndiz-túni azan-qazan jylap, júrgizbedi. Bartoǵaıǵa kelgen kúni naǵashy apam men naǵashy atam bir taıynshaǵa mingesip, kórisip qaldy. Solarmen kóriskende óksigimdi basa almaı jyladym. Bir ólimge bara jatqandaı boldym. Qasymdaǵy ákemniń aǵasynyń balasy İrysbaı toqtaý qylyp, zorǵa toqtatty. Qys túsip, kún sýytty. Segiz kún júrip, Semeıge keldik. Elge hat saldyq. Neken-saıaq shyǵaryp salǵan adamdar Semeıden qaıtty. Sol jerde elge jazǵan hatta ózimniń jazǵan óleńim:

Biz kirdik kazarmaǵa baraǵymen
Daıyn tur keregisi jaraǵymen.
Úıirindeı ıirip ıe bop júr
Bir bastyq on kisige sanaǵymen.
On kisi bir bedre shaı ishemiz
Bólip ap qara nandy qadaǵymen.
Azdan iship qanaǵat qylyp turmyz,
İshetin zaman qaıda shanaǵymen.

Bir úıge juma jatyp, poıyz mindik. Poıyzdy kórgende kóp tamasha qyldyq. Taý kóship kele jatqandaı zamannyń ekinshi túriniń esigine kirgende kóńilge basqalyq kirdi. Kep gýbernıalardan, qalalardan óttik. Kórmegen jerdi kórdik. Elden shyǵyp, Semeıge kelgenshe qaıǵynyń qara tósinde júrgendeı edik. Jol júre bastaǵan soń kóńilge azamattyq, júrekke erlik kire bastady.

Jıyrma eki kúnniń ishinde toqtaı-toqtaı Petrogradqa keldik. Onan shyǵyp, Pskov degen qalada on besinshi jylǵy qazaqtan maıdanǵa alynǵan kıiz úılerdi kórdik. Munan ótip Rıga degen qalanyń janynda Salamandra degen stansıaǵa túsirdi. Sol jerde bir armıa bolyp kelgen bes júz kisini júzden bólip, qara jumysqa saldy. İshimizden alty tilmash saılap aldy. Aıaǵy júzbasy, «pesir», onbasynyń bárin tilmash bılep ketti. Tań ata — saǵat altyda aıdaıdy. Segiz-toǵyz shaqyrym jerge aparady. Keshki saǵat toǵyzǵa sheıin jumys qylyp, qaıtyp, saǵat on bir-on ekide zorǵa jataq úıge kelemiz. Qalyn qaraǵaıdy qaq jaryp, jol saldyryp jatyr. Aǵashty kesip, butap, shaýyp, jolǵa alty aǵashty uzynynan salyp, ústinen kóldeneń qatarlap aǵash qoıamyz. Eki arba qatar ótkendeı bolady.

Bizben birge latysh degen el de jumys qylysty. Kóbinese qatyn, qyzdary isteıdi eken. Jerdiń alystyǵy asa qıyn boldy. Men sıaqty jastar jete almaıtyn boldy. Bir esimnen ketpeıdi Baımuqannyń jaqsylyǵy: «jolda kele jatqanda, poıyzǵa minerde júgimdi kóterip mingizip, onan keıin eldiń artynda jete almaı qalǵanymda qasyna jetektep, ertip keletini. Ony nege umytaıyn? Aqyry ózim kisiniń hatyn jazatyn boldym. Jumystan kishkene saıa taýyp, janym tynyshtaıyn dedi.

Jeti aı jumys qyldyq. Aqsha alamyz. Aıymyzǵa jıyrma jeti somnan. Qystyń kúni patsha túsipti degendi estigemiz. Buǵan sol jerdegi latyshtar qýanyshty bolyp, májilis ashqan. 1917 jyly mamyr aıy týǵan soń «qaıtasyńdar» degen habar alyp, qýanystyq. Sóıtip turǵan jerde 80 shaqyrym jerden ary qaraı jaıaý aıdady. Oǵan úsh kún júrip bardyq. Júgimizdi arbamen apardy. Aıdap baryp, toǵyz jerde qatar qazylǵan okoptan ótkizdi. Eki qatar okoptan ótkizgende bizdi toqtatty. Kómir saldyrtyp, 8 kún jatqyzdy. Kúndiz-túni kúmpildetip atyp jatqan zeńbirek astynda jatqandaı boldyq. Tóbemizde aıyrylǵan kartadaı qaptap ushady. Ana jerde bomby kúp-kúp túsip, jerdi oıyp jatady. Bombylardan bultarystaý ushyp, ot jaqqanda tútin alystan shyǵatyn jer astynan úńgir pesh qazdyrtyp, sonda kún saıyn aspanda bir úlken qap ushyp turady. Onyń ishinde adamdar kúzet qylady eken. Bul aıyrplandy, ne basqa jaýdy kórse dúngirletip habar qylady. Jatqan ásker qamdanady. Soldattar: «aldymyzda 2 shaqyrym jerde Germanıanyń áskeri jatyr» deıdi. Sonymen, jaǵany ustap, «tobalap» ol jerde 8 kún turyp, elge shynymen qaıttyq. Qýanyshty júrek alyp-qashty bilem. Jelip otyrǵan arbadan qalmaı, 3 sótkeden júrgen jolǵa, bir sótkege jetpeı poıyzǵa keldik. Biraq jolda bul joly boldyrtyp qalǵan adamdar kóp boldy. Arba jaldap jetip. dalada kisi qalǵan joq. Sonda otarbada jazǵan bir óleńim:

Al qulym dep jarylqap,
Raqym keldi Alladan.
Qaıtqan qazdaı jóneldik
Bosanyp alyp jalma-jan.
Sharshaý eske kirmedi,
Qyzyqqa kirip arnaǵan.
Eshenkan mindi arbaǵa
3 teńge berip jaldaǵan.
Júrýge jaıaý jaramaı,
Ejelden qudaı qorǵaǵan.
Eshenkan menimen qurby edi.
O da jetim bolatyn.
Aǵasynyń ornyna ketken.

15-mamyrda Baıarazge degen stansıada poıyzǵa mindik. 15 kún júrip, Ombydan parohodqa túsip, sý ishinde 11 kún júrip, Semeıge keldik. El de habarlanyp qalǵan eken. Semeıden atalyp shyǵyp, balasyn áketip jatqandar boldy. Biz arba jaldap, Aıagózge sheıin keldik. Jigitterdiń kóbi ketip qaldy. Biz arbany taǵy jaldadyq. Atqa aqsha jetpeı, ógizben júrdik. Dúzdegi toptasyp kelgen at jetektegen halyq jamyraǵan qoıdaı shýlasyp alyp qaıtyp jatyr. Biz segiz arbanyń ústinde sarǵaıyp jata berdik. Qasymyzda eshkim qalmady. Yrysbaımen aǵaıyndy ekeýmiz-aq qaldyq. Kedeıliktiń qabyrǵaǵa salmaǵy sol jerde bir batty. Elge bir kúndik jer qalǵanda jalǵyz atty shaýyp kele jatqan kisini kórdik. Alystan qulyndaǵan daýsy shyqty. Yrysbaı: «Myrzahan!» — dedi. Júregim qýanyp, dúrsildep ketti. Arbadan tústik. Kele qushaqtady. Yrysbaı ekeýi kóriskende ońasha dalada yrǵasyp, uzyndy kún aırylmaı jylasyp turdy. Qoryqqan da, qýanǵan da birdeı bolyp, men az jyladym da, qýana berippin. Ákem aǵyl-tegil bolyp, solqyldap jylap, kópke sheıin jubanbady.

Elge keldik, úıirge qosyldyq. Jol kórip, ysylyp qaldyq. 17-jyl men 20-jyldyń arasynda kisige júrgenim joq. 20-jyly «balshabek» Lepsini aldy. Men de komýnıs partıasyna kirdim. Sodan keıin oqydym, adam boldym.

Myrzahanuly Nurahmet (aýzynan).

(Qoljazba arab qarpinde. QR Ortalyq memlekettik arhıvi: Qor — R-1368; tizbe— 1; is—54).

---