InfoHub Logo

I

Onda Jetisý oblysy, dýanymyz - Qapal. Oıazdyq nachalnık Golesev degen nemis. Qazaq muny «oıaz» deıtin. Munyń tilmashy — Nurtaı Qojataıuly. Nurtaı rýy - Jalaıyr. Ýchastkovoı, prıstav Konev degen orys. Bul da Qapal qalasynda turady. Beısembi — strajnık. Ia, ol saryala moınynda qylyshty salaqtatyp shaýyp júredi. Muqash degen oıazdyń nachalnıginiń shabarmany. Muny qazaq «bir kez jasaýyl» deıdi. Mundaı bir kez jasaýyl kóp. Mingenderi laý. Bolys-bolysta bir-bir qazaqýar kazak- orys «pesir» bar.

Oıazben aralasy bar qalanyń saýdager baılary, molda, qaziretter, dalanyń jýan aýlynan shyqqan jýan kisileri; jýan aýyldan turǵan bolystar — bular oıazben aýyz jalasady. Ásirese Maman, Turysbek tuqymy. Ol bulardy «Kók úı» deıdi. Bular ózderi ári dalasha — baı, ári qalasha — saýdager. Joǵarǵy otaǵasy ózin, oıazdy jáne onyń orynbasaryn (Kırov), tilmashtaryn sý-sýanymen syılasyp... Jalaıyrdy — Qojaqan, Mataıdy — «Kók úıler» basqaryp, ulyqtar úlestirgen «shenin» qolynan taratady. Óıtkeni Qapal oıazyndaǵy Maman aýyly ózge qazaqtan kózi ashyqsymal bolatyn. Olar jergilikti orys ulyqtarymen tanystyǵynyń ústine qazaqtyń ol ýaqyttaǵy ultshyl oqyǵandarymen de baılanysy bar edi. «Qazaq» gazetin árqaısysy aldyryp oqıtyn. Qazaq oqyǵandarynyń «Qazaq» gazetiniń ondaǵy el kóterilisin jaqtyrmaǵany ma, hám osy sebepterden bizdiń Qapal oıazyndaǵy «Kók úılerdiń» de kóńili jigit berýde boldy. Biraq jergilikti ákimder «Kók úıge» de sengen joq. Jurtqa «sen jigit ber dep aıtpapsyń», — dep Turysbekuly Qudaıbergendi Qapalǵa shaqyryp alyp qamap... Turysbekuly Sultanǵuldan bolystyǵyn kandıdaty Qojahmet Seıitbattalǵa (alyp berdi).

Qazaqtan soldat alady-mys; ol Dýmada sóz bolypty-mys; ony «Kók úıler» biledi-mis» degen el ishinde yzyń bar. Biraq áli anyqtalmaǵan qury «mys». Oıaz bolystardy bir kózben jasaýyl shyǵyp, dýanǵa shaqyrdy. Hege shaqyrǵanyn jalpaq el bilgen joq. Aı saıyn shaqyryp, jarlyq aıtyp, elge salyq sala beretin. Sonyń biri shyǵar dedi de qoıysty. Bolystar dýanǵa barǵan soń oıaz aq patshanyń «jumysshy jigit alynady» degen jarlyǵyn jarıalapty. Ony el ózinshe alyp qashyp, «soldat surapty» degen sýyq habar el ishine dúńk ete tústi. El tasqaıaqtaı qaǵysty, Halyqtyń tóbesinen sýyq sý sorǵalatqandaı el qulaǵy eleń ete tústi. Shyrt uıqydan oq oıatqandaı jetiden jetpistegisine sheıin sergı ketti. Sharýa, kúı-jaı, ázil jaıyna qalyp, áńgime «Soldat alý» qalaı, qaıda aparady? Bolystar ne aıtypty, qaı el qalaı eken, túbi ne bolady?» Mine, jurttyń baqqany, aıtqany osy.

Bolystar, eldegi bedeldi aqsaqaldardy oıaz óz aldyna shaqyryp, suraýǵa baılap tarqasypty. Keshikpeı bedeldi adamdar dýanǵa shaqyryldy. Munda «Kók úıler», Bekish Bylshyquly sekildi oıazǵa jaqyn adamdar «bala berýdi» yńǵaılap, aýzy qısaıypty. Nurlan, Qıal, Dýbek sekildi jalpaq elge bedeldi eski aqsaqaldar bul kúnge sheıin mundaı «sumdyqty» jurttyń estimegendigin, eldiń bul «soldat alýdan» shoshıtyndyǵyn, tolqıtyndyǵyn, aıaǵy eldiń qolynan bala bere almaıtyndyǵyn aıtyp, oıazdyń kólgir jubaryna ılikpeı otyryp alypty. Kóldeı-Jumaı eliniń Qıal degen aqsaqaly: «Basynda ýada bar. Qazaqtan ómir- ómirge soldat almaımyz dep bergen aq patshanyń óz hat- móri bar. Bul ýadadan taıǵany, hat-mórden qaıtqany—ulyqtyń ádiletiniń ketkendigi», — dep qasqıypty. Oıaz Qıalǵa ashýlanyp, «taqtaı tepkilepti». Qıaldy jaǵasynan súıretip, úıden shyǵartypty. Qıal: «Atqanyńnan da, asqanyńnan da qoryqpaımyn. Jasym seksenge keldi. Aıar janym joq. Jurt qurmandyǵyna ketsem, armanym joq», — depti. Sonymen Qıaldy abaqtyǵa qamamaqshy eken, ózge Jalaıyr, Naımannyń ıgi jaqsysy jalynyp jatyp surap alypty. Sonymen sóz ornyqpaı, tarapty.

Aýylǵa baryp, jurtpen aqyldasyp, 10 kún ishinde jubabyn ber dep bolystar buıyrypty degendi jurt gý-gý etkizedi. Jurt tolqı bastady. Balapan basyna, turymtaı tusyna qam qylatynǵa tústi. Bireýge bireý syr aıtpaı, bas qosyp sóılespeı, ár rýdyń óz oı, óz boljaly bolǵandaı boldy. Qapal oıazyndaǵy ár atalyqtardyń (Táýke, Áıteke, Emenli, Qonaqbaı, Shoqpar degen elder) Qytaımen shektes rýlary jaıaý-jalpy shubap «arǵy betke» asa bastady. Qaptaǵaı, Kenje, Tómengi atalyq tómen tartty (qumǵa). Arǵy betke asatyn eldiń urylary qalatyn elden qamtı ketýge aınaldy. El ishi apalań-topalań bop uıtqı buzylyp, ortasy shaıqalǵandyǵy aıqyndaldy. «Bala beremizge» aýzy qısaıǵan «Kók úı» el kókeıine naızadaı tıdi. «Kók úı» jáne «bolystardy» el orystan arman kórip, jaýyǵa bastady.

Alataýdyń ásem jaılaýynan el etekke qaıtty. Jaılaý jaqty. Mal ońaldy. Biraq sońǵy jumanyń ishindegi qoqalaqtan qury attar ustalyp, ysylyp qaldy. Elde úreı joq. Qoqalaq qopaq. Bireýge bireý senbeıdi. Ár aýyl ózine qoǵam. Ár rý ózine ıkem. Ne bolypty? Ne habar? «Soldat alady» ras boldy ma? — Mine, el aýzy osy, el ańyzy osy.

Bizdiń aýyl oıǵa tartqan elde. Kóship kelemiz. Táýke degen rýdyń qonysyna kelip qonyp jatqanymyzda jaıaý- jalpy shubap, sıyr kóshpen qaqtyǵyp, Táýke «arǵy betke» aýyp, keıin kóship barady eken. Ózderi jaman quty shaıqalyp, qonystan aýǵan el arshaly, tastaqty jolda shýlap, shubyryp keledi. Aspannan «aldasy» bóle tastaǵandaı meń-zeń, bala-shaǵasy shýlap, shubap barady. Bir shal tory sholaq baıtaldyń belinde. Baltasyn beline qystyryp, kóshiniń aldynda kúshik óńgerip keledi. Jelke shashy burqyrap jyrtyq jaýlyqtan shyqqan jalańaıaq qara qatyn «shúý, aramqatqyrlap» ýyq qomdaǵan, ústine qazanyn salǵan qara sıyrdy jetelep keledi. Onyń arqasynda bir bala, qoltyǵynda emshektegi balasy. Bul sıyrdy ústi shıedeı qotyr, balaǵy jyrtylǵan, qara tutqysh eski dabyn dambaldan basqa ústinde lypasy joq 10-11-degi qara qyz taý asyp, tas basyp, aq sabaýmen aıdap barady. Bulardyń bara jatqan beti belgisiz. Qaıda bararyn, qaıda buraryn «bir qudaıǵa tapsyrǵan». Ejelden irgesi aýmaǵan qutty qonys, qutty taýyna kósh aıtysqan. Bulardy úrkitken orys, «soldat». Orysqa meıjen tutty bop, kápirge pende bolǵansha asqar Alataýdyń qoınynda qańǵyryp ólmek. Baz bir azamatyń «soldattan» saqtap qalyp, úrkip júrip, ólgenin kózinshe kómbek, topyraqty qoldan salmaq. Muny kórgen bizde úreı qalǵan joq. Olardyń basyna túsken mynaý úrkinshilik bizdiń basymyzǵa da tónip turǵandyǵy aıtpaı ashyq tur.

Úrikken el ıý-qıý bop aýyl ústinen ótip jatqanda osy bólek kóshtiń art jaǵynan astynda qatyp júrgen oqtaýdaı temir qara kók aty bar abajadaı qara kisi kóshten burylyp, eki joldasymen bizdiń aýylǵa tartty. Atyn ustap túsirip, úlkender amandasyp jatyr. Bul kisi jaılaýdyń shalǵynyna jaıa tósegen tekemetke otyryp, qorlen kesemen qymyz iship otyr. Basynda qońyr eltiriden quba tóbel bórki bar. Kónetoz sur mal esken shapandy kók eltiri ishiktiń syrtynan basa kıgen. Qap qaz qanjarynyń bolyskeı saby, aqynaı qoly kúmis beldiktiń beline qystyrylyp, ishiktiń ishinen kórinedi. Otqa pisirgen búırekteı talaýratqan tarǵyl qara betiniń qulaq shyqshytynan qulaı bitken qońyr aıǵyrdyń quıryǵyndaı qoıý saqal qymyzǵa qylǵynǵan batamen bir sıpaldy. Qońyr bóriktiń astynan qudıa bitken qulama qabaq, kúninde arǵy bet pen bergi bettiń jortýylshysy, ala týdyń alyby bolǵandyǵyn aıtyp-aq tur. Oınaqtaǵan oty bar, qabaq astyndaǵy shyńyraýda jatqan ótkir kóz oqtaı qadalady. Daýsy kúzgi babyna kep otyrǵan búrkittiń sáske sańqylynda. Mánin tejep qaıyryp otyrǵan qarasóz el kóshirip, el attandyryp jatyr. Bul — Esber edi. Esber Táýke edi. Táýke jańaǵy jaıaý shubyryp bara jatqan kedeı el, barlyǵy bir-aq starshyn. 300 úıge tartady. Qonysy Qońyr taý. Bul elge egin salyp, dıqanshylyq qylǵaly kóp bolǵan. Birli-jarym adamy bolmasa, kópshiligi nashar.Ásirese orystyń yǵyn-shyǵynymen quryǵan eldiń biri — Táýke (jaılaýynyń jaqsy jeri jaqsy tuqym mal ósirýge, qystaýy omartaly orysqa kesilgen). Esber — Táýkeniń eski eri. Ózderi ony «batyr» deıdi. Jasynda qan aǵyzǵan ury bolǵan adam. Ózgege arǵy bettiń malyn bergi betke tasýdy úıretken Esber. Qýǵynshy qalmaqty Bura-Tarahmanyń asýynda tosyp alyp túsirip, alyp uryp qoısha basyp otyryp sapymen qyrqyrata talaı baýyzdaǵan «batyr». Bul kúngi qalmaq, qazaq qonystap júrgen jerdiń uńǵyl-shuńǵylyn Esber tegis biledi. Aspan sóılesken Tán-SHan asqarlarynyń tarmaǵy munyń jortqan jeri. Qaı jerde qys bolmaıdy, qaı jerde qar jatpaıdy, muny Esber esten shyǵarmaıdy. Myna eldi Myńshuqyr degen jermenen Buratar ózenine asyrýǵa Esber bastaýshy.

— «At basyna kún týsa, aýyzdyqpen sý isher, er basyna kún týsa, etigimen sý kesher». Sondaı kún týyp, sý iship, sý keship baramyz. Orys-ormannyń oljasyna jas-jaınaqty ustaǵansha dep Táýke irgesin táýekelge súıenip kóterttim. Táýke qutsyz qonysqa kósh aıtty. Pisip turǵan eginimiz tamyljyǵan kúıinde qaldy. Astyqty alǵanmen aqyry artar kólik joq. Jıǵan múlik, mal, qara orman qalyp barady. Jaıaý-jalpy shubadyq. Alla aldymyzdan jarylqasyn. «Qanjyǵada kóriselik» degen qoıannyń qoshtasýyndaı bolǵan kún kóp basyna týyp tur. Kóshpegen kóp Mataı, kóriserge kún jaqsy, kósh!» — dep Esber atyna mindi.

Budan keıin osy Táýkeler sekildi Emeleli, Qonaqbaı, Shoqpar, Áıtek degen elder qara oryn, úı-saıman, astyq, qonysyn tastap, úrkip jatyr edi. Bizdiń aýyl tómengi qumǵa tartty. Keýdedegi elden jandy qarǵa joq. Sary ózenniń qamysyndaı pisip qalǵan tary tur. Jerdiń júzin alǵan suly-bıdaı, aq astyq qýrap, qus shoqyp, jel túsirip, qırap jatyr. Qystaý-qystaýdyń bári shanshyp tastaı salǵan kerege, kebeje, sandyq, júkaıaq, tósek aǵash, úzik, týyrlyq sekildi úı-saımany kók soqqan dalada qaran, qalypty. Bul kúnde qalada malaı qalmaǵan. Barlyǵy da qashyp qyrǵa ketken. Ondap, jıyrmalap malaı jaldaıtyn orys judyryqtarynyń eginderi ol da «ıesiz». Qalaǵa qatynap jatatyn tynyshtyqtaǵy qazaq joq. Qazaqtan shyǵyp qalaǵa qatynaspaıdy. Qala men dala barymta jaý sekildi. Arǵy betten asýǵa aınalǵan elder birli-jarym qolyna túsken orys, qazaq malyn qymqyra ketip barady.

II

...Bizdiń el kóship, tómengi Aqsý boıyndaǵy qumǵa keldi. Aıtjan degen kisi balasyna as beretin boldy. Úsh Mataıǵa saýyn aıtyp, úsh júz úı tigip, Aqsýdyń boıynan jeroshaǵyn qazdy. Japsar Shubar aǵash dýanynyń Sadyry men Qapaldaǵy Mataı bas qosty.

Dál osy kezde eldiń beti belgilenbegen. Kóńili uıqy-tuıqy. Oıda bolys-bolysqa «baratyn jigitterdiń ispúsnúgin ber» dep jatyr. Bolystar eldiń taýqymetinen shyǵa almaı «beremiz» dep orysqa aıtyp, «qaıtemiz» dep kópke aıtyp júr. Biraq kóp bermeýge jumylýly. Qarsańda «ıgi jaqsyny» oıaz taǵy jınap alyp, bala suraǵan.

Munda Nurlan aqsaqal (joǵarǵy) Qıal aqsaqal aıtqan sózin aıtyp shyqqan. Sonymen orys ta meń-zeń. Bolystyń da «kyzmet bitire almaıtyn jaman bolys» ataǵyn alyp, tákir estýden qaýiptenip, jar qulaǵy jastyqqa tımeı, shabýylda. El de ne bolaryna, nemen tynaryna, sýyq sózdiń arty nege soǵaryna kózi jetpeıdi.Sel soqqandaı tunýda.

Jińishke kógerish sazdy qýalaı qaz-qatar tigilgen qalyń qazaq úıiniń bel asar jerinde as ıesi Aıtjannyń Ákimbek degen' úlken balasynyń oıýlaǵan aq otaýy bar. Kún shilger ystyq. Otaýdyń aınalasyna kúrep úıgen qumalaqtaı jınalǵan kisi birin-biri basyp otyr. Kıiz keregeniń keser basyna sheıin túrip tastalǵan. Otaýdyń ishi ısi Sadyr, Mataıdyń «men» degen jaqsylary. Buqa moıyn, qaljaly qaryn aqsaqaldar. Jamylǵan týyrlyqtaı jeıdeleriniń jeńi men omyraýyn qambaz ystyqtan jedeldetip, jelpisedi. Eski kembolat sholaq jeńdi súmilte kıgen, qoldan ılegen eshki teri qyrjyq qonyshty baıpaǵy bar, dombyra ustaǵan aqynnyń daǵdyly daýsy álgi aq úıden aspanǵa tyrmysqandaı talyp shyǵady.

Aqyn basty maılyq oramaldaı qara kir shytpen tańyp tastaǵan. Dombyrany baýraı ustap, arsıǵan aryq qatpa qara shubar shal ańyratyp otyr:

Alty aýyz qylyp qazaqty
Basynda orys el aldy.
Endi orysqa qaratyp,
Tóre men sultan shen aldy.
Tútinge tórt teńgeden
Shańyraq, aqsha hám aldy.
«Terisindeı ógizdiń»
Dep qana surap jer aldy.
Sol jerine kent saldy.
«Qazaqtan saldat alman» dep
Hat-mer qylyp aq patsha
O basta úde bere aldy.
Túıeniń murnyn testirtpeı,
Musylmannan kek aldy.
«Mektepke sýret qoısyn» dep
Dinimizge qol saldy.
«Úı ber» dedi, úı aldy,
Úı artýǵa túıe aldy.
«At ber» dedi, at aldy,
«Qap ber» dedi, qap aldy.
Eltiri, arqan, aq kıiz,
At kejim, baıpaq, tekemet,
Saldatqa kerek dep aldy.
Aıaǵynda minekeı, aýzyn saldy balańa,
Endi almaǵan ne qaldy... —

dep dombyrany syńsyp qaıyrady. Bul — jasy 70-ke kelgen eski júırik, daǵdyly dańǵyl Mataıdyń soqyr aqyny Beketbaı edi. Beketbaı kári qulaqty, eski sózdi kóp biletin suńǵyla soqyr. Ol keshegi Abylaıdy aıtady. Jetisýdaǵy qalmaqty Shonaıǵa (batyr) kóshirtedi. Kenesarynyń Jetisýǵa kelip, qazaqtyń orys pen qytaıdyń qaısysyna qararyn bilmeı eki jaqqa jarylǵanyn jyr qylady. Orysqa tóre tuqymy, sultandar muryndyq bolyp, eldi qaratqanyn tap basyp aıtady. Orystyń el bıleý jóniniń, alym alý retiniń kópke túsiniksiz zorlyqqa súıengendigin, jalpy buqaranyń ishinen tunǵan narazy ekenin aıtady. Qıly-qıly zaman bolyp, qaraǵaı basyn shortan shalyp, eldiń erejeli eski sabasy saıazyp, qýtyńdaǵan qý shunaq, sholaq zamanǵa kez bolyp turǵandyǵyn jyrlaıdy. Árıne, Beketbaı saıası cay atty, oqyǵan adam emes. Ol jurt basyna týǵan kúnniń torǵaıy. El aýqymynyń aýǵan betine shyryldaıdy. Ol — tynyshtyqta «jaqsylardyń» atasyn, baıdyń dáýletin maqtap júretin tilemsek aqyn. Biraq eski sózdi jaqsy biledi. Mundaılar mynadaı jurtqa kelgen «uly selbege» aıqaı qosady. Eldiń qamyqqan kóńilin terbetedi. Endigi alatyn qol qaıyr, qudaıy názirdi myna kúnde bul osylaı alǵysy keledi.

Jurtshylyq muny mundaı soqyrdy eriksiz aıdap, eskini qozǵattyrady. Eldiń oıyn terbetedi. Sanasyn shaıqaıdy, aıaǵyn ákep óziniń «qudaıyna» soǵady. «Kápirdi» zorlap, «musylmandy» qorlap namystandyrady. Ult atynan, din atynan ańyrata sóılep, eki jaqqa dushpandyq týǵyzady. Óz elin ózgege óshtestiredi. Qanyn qaınatyp, «qarsy qamyńdy qyl» deıdi. «Jigit», «jumysshy» degendi «saldat» deıdi. Óz jerinen ketkendi — «ólim» deıdi. Óstip eldiń úreıin alyp, eldi jaýyqtyrady. Mundaılar — sol kúndegi kóterilistiń baıǵyzdaı qaqsaǵan oıatýshysy. Qozǵalystyń qozdyrtpa, qutyrtýshysy, ańyratpa agıtatory edi.

Aqyn ańyratyp otyr. El qulaqqa urǵan tanadaı, tómen qarap salbyrap qulaq qoıýly. Aınalaǵa aqyn daýsy qoja. «A!» dese top jaryp alyp jónelgen kók bórini sozyp baryp-baryp tastaǵan báıge atynyń shabysyndaı jóńkigen óleń muńdy, zardy shýmaqtap baryp-baryp shubatyp tastaıdy da, qaıta oralady. Elmen qoshtasqandaı, án boıaýyndaǵy sońǵy qaıyrys, sony jerdiń sýyndaı syldyrap kelip, tógilip ketip toqtaıdy. El «Ah!» deıdi. Aqynnyń «A!» degeni taǵy talyp kóteriledi de jyrlaıdy:

Ortany shaıqap orysyń,
Orysqa shaǵyp bolysyń
Eldiń qutyn taýysty-aý.
Basa shógip belin,
Basa qonyp jerin
Syıǵyzdy bir qaýyzǵa-aý.
Qonysyńdy qorshalap,
Qazaqty talaı borshalap,
Jylynda bir túgeldep,
Qol-aıaqty kisendep,
Jalǵyz-aq qap ed baýyzdaý.
Baýyzdaǵandaı maqtamen,
Maqtap júrip máz qylyp,
Malyndy tegis alyp bop
Jasyńa saldy-aý aýyzdy-aý! — deıdi aqyn.

Jurt kóńili tuńǵıyqtalyp tolqyǵandaı. «Osynyń bári ras-aý» degendeı, tyńdaýshy jurt salbyraıdy.

Aqyn aqbýryl samaıyn quldılaı aǵyp qulap bitip qalǵan qudyqtaı kór kózge quıylǵan qara terin qolyndaǵy jumarlaqtaǵan qara kir oramalymen kidirip súrtedi de, ary qaraı aǵyndap, taǵy «A!» deıdi:

Álemdi tegis alypty-aý
Aǵylshyn, orys bermes sóz.
Naǵylǵanmen áıteýir
El basyna týǵan kún...
Er basyna kegen sóz.
Aqyrzaman bolarda,
Jer júzin kápir alarda
Júz qatynǵa bir erkek
Qalady eken degen sóz.
Osynaý sumdyq ras bop,
Týǵan jerden topyraq,
Qalamysyń buıyrmaı,
Kókórim óńsheń kógenkóz... —

dep júırik soqyr aqyn muńdy daýsyn qosqan dombyrany syldyrlatyp syńsytady da ózi dombyramen emes, tyńdaǵan kóptiń kóńilimen qushaqtasyp, kerisip jatqandaı zarlaıdy. Tyńdaýshynyń kóbiniń kózi jylap, kóńili kerisip jatyr. Shylbyrdan alyp tartyp tastaǵan jaraý júırikteı daýystaǵan (únnen) ajyraǵan dombyra qońyr kúıge túskende betke taıaý perneler basylsa, bebeý qaǵyp, qaqqan saýsaqpen tasur-tusyr oınaqtaıdy. Qylqa moıynǵa taıaý perne basylsa, talyqsyǵan qońyr ún taıtańdap tańdaı saýady:

...Týǵan jerden topyraq
Qalamysyń buıyrmaı,
Kók órim óńsheń kógen kóz... —

degende aıaýlysynan aırylyp, asyn berip otyrǵan Aıtjan aqsaqal alaqandaı qyzyl kózine tolyp ketken jasyn bir súrtip, janyndaǵy shaqshasyn aldy. Qoldaryn syńar tizesine aıqastyryp otyrǵan úıdeı báıbishe saqınalary samsaǵan saýsaǵyn jazyp, oramalmen ol da kóziniń jasyn súrtedi. Eldiń óndirkelegenin uǵyp alǵan mergen aqyn qaıdaǵy-jaıdaǵyny qosyp aıdap, «musylmannyń basyna urys túskendigin, qazaqtyń baıaǵy aq taban shubyryndyshylyq zamany endi basyna kelgendigin, azamatqa maıdanǵa baryp, shepke ustalyp, shybyndaı qyrylǵansha osy jerde ólýdiń kerektigin» aıtyp kelip aıtady:

Asan qaıǵy bastaǵan
Jolshybaı kómir tastaǵan
Jıdeli-Baısyn jeri bar.
Shańyraǵyna myń túıe,
Jylyna úsh qozdaıtyn
Qoı bitken qutty eli bar.
Qýly, nýly kóli bar.
Jalǵyz túp qana shıine
Aıǵyr úıir jylqy yǵar.
Sondaı shúıgin shóbi bar,
Kóshýdiń soǵan jóni bar. —

deıdi.

Aqynnyń bul aıtqany eldiń kóńilin shyrmaıaqtaǵan, shıelegen ondaǵy oıdyń shýmaǵy edi. Beketbaı soqyr sonyń jarshysy edi. Osy kezde el ne bolaryn bilmeı, ne jigit bererin, ne soǵysyp ólerin, ne Jıdeli-Baısyn jerin izdep, aqtaban shubyryndy bolyp aýaryn aıyra almaı, basqa urǵan balyqtaı sandalyp turǵan kezi edi. Suńǵyla soqyr, kári aqyn sony aıtady.

İİİ

Ac tarqap, el jaı-jaıyna ketti. Ol kúnde eldiń astyǵy pisip qalyp ap-sap alýǵa oraq qoıdy.

Bul kezde bolystar elge «qazyna at satyp alady, oǵan túbinde aqsha beredi. Jaraqty attyń barlyǵyn el berýge tıisti» dep, elge at berýge jınalys jasap júrgen kezi edi. Biraq bolysqa eshkim at bergisi kelmedi. Bolystar eldiń túrin kórsetip, oıazǵa raport beripti. Aıtjan Sadyr, Mataıdy jınap as bergenin, ol asqa kimder kelgenin, onda jurttyń jigit alýǵa kóńil ańǵary qalaılyǵyn ókimet tyńshylary, adamdary, bolystar orysqa bildirgen eken. Tómengi tórt bolys elden at alý úshin «úsheshke beı prystab» (ýchastkovoı prıstav) Konev 18 soldatpen Búıen Aqsý eliniń bolysy Asylbek Buǵytaı balasynyń aýlyna keledi. Bul tamyzdyń 9-y. Prıstav kelip, eki soldat, bir jasaýyldy (Kenembaı degen bir kez jasaýyl) joǵarǵy as berdi degen Aıtjan aýlynan at ustap alýǵa jiberedi. Orys aýylyna kelgende Aıtjan aýly jylqysyn aıdaı qashty. Aıtjan jylqysy úrikken soń Qaınar, Saqaı degen el barlyq jylqysyn jaý tıgendeı Aqsý quldaı qumdy aralata qýady.

Kún kóterilip qalǵanda uıqydan oıanar-oıanbastan aýyldy attan-aıqaı basyp ketti. Jer-dúnıe ulan-azar shań. Qosaqtalǵan qulyndy aǵytyp jiberip, jaıdaq, jalańaıaq jylqyny árkim-aq qýyp barady. Qonaq qabaılap, kóbensisip qalǵan bir-bir sholaqty kedeıler de minip alysyp, tómen jylqymen birge júrisip, úrkip júr. Soıyldyń astyna alyp aıqaımen aıdap kele jatqan Aıtjan jylqysy bizdiń aýyl ústine kelgende moınynda myltyǵy, janynda qylyshy bar eńgezerdeı eki soldat salaqtatyp Kenembaı jasaýylmen jylqyǵa jetti. Bular jylqynyń aldyna shyǵyp, aıdap kele jatqandardyń aldynan jylqyny keıin qaıyryp aldy. Basyna jez mańdaıly qara seńseń papaq kıgen qylyshty Kenembaı jasaýyl qazaqtyń jetpis jeti ákesiniń aýzynan quldılatyp boqtap, úbir-shúbirden shubatyp búlinip júr.

Jylqyny prıstav jatqan Asylbek bolystyń aýlyna aıdady. Qara shegirtkedeı qaptaǵan qara qazaq aıdaǵan jylqydan aırylyp qalyp, ańyraıyp turdy da qaldy. Eki soldat, bir qazaq (jasaýyl) jylqyny jóńkilte qýyp ketip barady. Shaýyp kelgen Aıtjan aýlynyń jigiti Kádirbek attan salyp, orma qyzyl atpen jaıdaq shaýyp kelip:

— Elmisiń, jaýmysyń? Jaý áketip bara jatqan maldan aıaǵan jannyń aıaýlysy qaısy?» — dep, «Qaınar, Qaınar!» — dep urandap, orystar aıdap bara jatqan jylqyǵa atty qoıa berip edi, qamalyp qalǵan halyq túgelimen at qoıdy. Kádirbek shaýyp jylqyny keıin burǵanda qaptaldaı shaýyp kele jatqan eki soldat tura qalyp myltyqtaryn moınynan alyp, attaryn jalma-jan qalmaqsha baılady da, myltyq atýǵa ońtaılanǵansha aınalaqtaı shaýyp, el ortaǵa alyp qaldy. Kúreń attyń orta beline odyraıa minip, laǵnattap, boqtap turǵan Kenembaı jasaýyldy Kádirbek aǵyzyp kelip quryqpen kósigende, eki soldattyń ústine ózge el soıyldy jaýdyryp berdi. Apyr-topyr, sart-surt. Attyń baýyrynan ótkizip soıylmen, qamshymen tımegeni jerdi, tıgeni jasaýyl, soldattardy uryp, sereıtti de saldy. Bas-kózin qan jaýyp, topyr tuıaqtyń astynda topyraq bolyp jatqan orys pen jasaýyldy el artynan jańa shaýyp kelgen bir «jyndylar» aǵyzyp ótip baqanmen bir perip ketedi. Jyǵylǵan kisi kirpigi qımyldap qana qymsynady. Sonda ózgesi «arasha-arasha» dep oǵan qoı-qoılaıdy.

Olardyń eki myltyq, úsh qylyshyna talasyp, birine-biri alyp qashyp, qazaq tartysyp jatyr. Úsh Qaınar bolyp bul saımandy bólip alysty. «Bizge myltyq bermeı, qylysh berdiń» dep Sultanaı degen el ókpelep, anadaı tóbege túsip, qalyń elge kisi salyp otyr. Er toqym, at-turman, kıim-keshek bári úleske tústi. Soldat pen jasaýyldy jalǵyz-aq jeıde-dambalymen qaldyryp, jyǵylǵan jerdegi bir úıge súırep kep tastady. Qazaq barlyq orysty qyryp salǵandaı dý-dý etedi. Tanaýlary jelbirep, jelókpelenip, soldatqa soıyl salǵandar batyrsynyp olaı bir, bulaı bir júrip, isip-kebedi. Attaryn janı tebinip, qamshylaryn bileıdi. Tómen kelgen orystan til jibermeske, jınalyp jiberip bir-aq tifá, tus-tusyndaǵy bir-bir qalany shaýyp jiberetindiginiń nasybaıdaı qıyndyǵynyń joqtyǵyn kópirtip gý-gý etedi. Jurt jumylsa, júrek toqtatsa, myltyq, zeńbirektiń túk emestigin, bar jylqyny jasaqtyń aldyna salyp, oqqa qarsy ulan-azar shań qylyp qýyp baryp, oq atqyzbaı, soıylmen qolma-qol aralasyp, orystyń tútinin tútinine qosýdyń op-ońaı ekenin ala qulyndy bıege qury aıyl tartyp mingen Dosaı bydyq Tileýbaı da borandatyp lapyldatady. Qolǵa túsken jaraly soldattarǵa kúzet tastap, el jabdyqtanyp Asylbek aýlyndaǵy orysqa tıisýge oıǵa-qyrǵa shapqynshy shaptyryp jatyr.

Jurttyń sheke tamyry adyraıyp, tanaýlary tasyraıýly. Bireý shalǵysyn, bireý qaıyn soıylyn, bireý qara baqanyn alyp, jınalǵan tóbege kelip jatyr. Alqa-salqa bolyp, aǵash qajap tozyǵy jetken qyrly qyran sıraqty qara bilteli myltyqty keıbireý arbıtyp moınyna salyp alǵan. Onyń qajyp bosap ketken eski jáýtik shúrimine mys tepelek salyp, myń qaıtara shegelegen. Mundaı myltyǵy barlar ózge qazaqtan qarý jóninde joǵary sekildi. Bireý uzyn aǵashqa ketpen saptap alyp, bireý yrǵaı shoqparyn taqymǵa qysyp tur. Bári isik, bári elirýli. Úrilgen mysyq dersiń.

Osy topyrdyń ortasyna osy mańaıdaǵy meshittiń ımamy Smaǵul qajy keldi. Kóp qajyny ortaǵa alyp, jylqy qýǵan orysty uryp jyqqandyǵyn, endi Saqaı, Nuqash, Tastemir degen elderge habar jiberip, taǵy Asylbek bolystyń aýlyndaǵy orysqa shabatyndyǵyn aıtyp kelip, moldadan munyń sharıǵatqa qalaı ekendigin surady. Osy mańaıdaǵy qoıy kóp, ólmeli shaldyń tórteýin tórt ret Mekkege súırep aparyp qaıtqan, ysqaıaq jol kórgen qara shubar qajy aıtady:

— Bul musylmanǵa týǵan zaýal ǵoı. Allanyń buıryǵyn tutpaq — paryz. Paıǵambardyń qylǵanyn qylmaq — súnnet. Ádiletti patshanyń ámirin tutpaq — ol ýájip. Biraq orys patshasy ádiletten taıdy. Dinimizge qol saldy. Eldegi moldalardy túrikpen qatynasy bar dep qaharǵa aldy. Meshitti — tynysh, medresege — patshanyń sýretin qoıasyń dedi.

Aıaǵynda halyqtyń barlyq malyn alyp bolyp, endi aýyzdy adamǵa saldy. Túrik jurty búginde kúldi musylman dúnıesin kápir tyrnaǵynan azat qylýǵa soǵysyp jatyr. Qazaqtan alǵan soldatty soǵan qarsy aıdamaq. Sharıǵatta dini bir qandas musylmanǵa oq atyp, qylysh tartyp ólgen dońyz óliminde ketpek. Munyń aqyly-aq, osy jerdiń ózinde ólý. Óziniń ádileti ketip, úkimi buzylǵan zalym kápir patshasyna qarsy qaırat qylý — ólse sheıit, óltirse — qazı. Ne bolar deısiń, jurt jumylsa, yntymaq saqtasa, orystyń, osy kúni kúshi ketip turǵan kezi. Barlyq baýyrynan sıgen erkegi maıdanda. Qala-qalada qatyn-bala, kári-qurtańnan basqa ásker joq. Aý dep qala-qalaǵa qoldy qoıyp jiberse, qazaq alady da qoıady, — dep shubar qajy shubyrtyp baryp toqtaǵanda:

— Ólsek — sheıit, óltirsek — qazı ekenbiz. Osy jerdiń ózinde-aq ólemiz, — dep kópshilik shý ete tústi de, qajyny ortaǵa alyp, japsar Saqaı degen eldiń osyndaı jınalyp turǵanyna qosylýǵa qaýlap júrip berdi. Qaıqy qara baqanǵa jelbiretip baılaǵan aq tý — qara qyzyl attynyń qolynda, aldymen júrip keledi.

Aqsý ózeninen ary ótip, Quraq tóbede jınalyp turǵan Kenje degen eldiń kisisine urandap shaýyp kelip, bul el qosyldy. Adam qaramy myńǵa tartty. Top-tobymen belgili adamdar shyǵyp sóılesti de, kóp ortasyna kelip, toqpambet Telibaı aqsaqal kújildegen kári daýsymen jarıalady:

— Al, azamattar! Alla salsa, bendesi kónedi. Bastaryńa túsken, baǵyńa jazylǵan ker zaman boldy. Úıde ólemisiń, túzde ólemisiń — erik ózderinde. Kóbin tileýińe kók qasqamdy aıtyp soıam. Al, bozdaǵym, bozbalalar! Bylǵanar qol bylǵandy. Qaınar, eki soldat, bir jasaýyldy uryp jyǵyp otyrsyń. Erteń osy elge ásker shyǵady. Torǵaıdaı tozdyrady. Qyrady. Aıanǵanmen jan qalmaıdy. Endigi aqyl myna Asylbek aýlyndaǵy qalǵan orysty til jibermeı qolǵa alýdyń ońy bar... A, qudaı!.. Jurt jolyn qyla kór, qyrsyǵyn tarqata gór, aıttym kók qasqa! Tart beri ortaǵa, qajynyń batasyna — dep aýyldan óńgerip kelgen azban qoshqardy «aıtyp», «ámın!» degende Smaǵul qajy arab sózi aralasqan batany qylyp, betine jaıǵan qolyn kóterip edi, kóp «a, qudaılap» shýlap qoıa berdi. Arbıǵan aryq úlken qula attyń ústinde taıaǵyn óńgerip turǵan qısyq aýyz kári Telibaı «a, qudaı, arýaqtap» keńkildep jylap edi, úlken-kishi tegis kózine jas aldy.

«Endi ne turys bar!» degen aıqaı shyǵyp, jınalǵan jurt Asylbek aýlyna qaý júrip berdi. Asylbek aýyly Qoshjan dalasynyń sortańyndaǵy Buǵytaı qudyǵynda. Eldiń arty «Jolbarys soqqannan» shyǵyp, «Ojar Qabyl» aralyn aralaı, solaı júrip keledi. Qol qozǵalyp Aqsýdan ótip, Burǵannyń qury arnasyna tústi. Kún ekindi edi. Asylbektiń aýlyna segiz shaqyrym jer bar. Bul ózekten shyǵa kelse, Asylbektiń aýlyna samaladaı bolyp kórinip turatyn eki orta mıdaı dala. El jyraǵa jınalyp, atty qalmaqsha baılap tastap, túsip otyr, Asylbek aýlyna kúndi batyryp jiberip soqtyqpaq. Asylbek aýlynyń syrtyna «orys shyǵyp ketedi» degen oımen jansyz etip shalǵynshy jiberip jatyr.

Aqsaqal, qajynyń aýzyna jurt qaraıdy. Biraq kún batýǵa qudıǵan saıyn bozbalalar áýligip, alqymy keýip, retsizdenip barady. Júrekter «ne turys bar»deıdi. Ásirese túnde jortyp jylqy jetekteıtin aıaǵynyń jeli bar jigitter urlyqqa salyp júrgen attaryn qoıqaqtatyp jer baspaıdy. Bórtip júr. Ózderinshe osy qoldyń saıyp qyrany solar. At ústiniń aýdarysynda taqymy attan aýyp kórmegen, taqymnan tartysta jabylǵan janǵa laq bermegen tartqyshtar tanaýlaryn keptirip, myǵymsıdy. Arystan alysyna túsip, jaýyryny jerge tımegen meljemdi jigitter búgin talaı orystyń tóbe quıqasyn shaınaıtyn sekildi. Bári isik, bári «peri» sekildi, gý-gý.

Mundaı áýpildektiń biri Qudabektiń Jaqıasy edi. Ákesi Qudabekti «ózin kún soıyldap 50 kisi túsire almaǵan. Jıyrma-otyz kisige aralassa, jyn qaqqandaı túteıdi eken, «batyr ólimi marjadan» dep, Qudabek qudyqqa talasyp,Eldeı degen elden ólgen. Shuratta tóbelesip, birneshe Eldeıdi astyna búktep ılep jatqanda bir qatyn ótkir ketpenmen moınynan bir-aq shaýypty-mys».

Myna Jaqybaı da sol ákesindeı er atanyp, myqty bolmaqshy. Astynda oqtaýdaı kúreń báıge aty bar. Shýshynshy shapanǵa kúmis beldikti myqyndaı býynyp, naıman tymaqty kózine taman oqshyraıta kıgen. Qolynda bileýit qamshydan basqa qarýy joq. Jıyrmanyń ishindegi saqal-murty tebindep shyǵyp kele jatqan jas jigit. «Bol, atqa minińder, aqsaqaldar!» — dep qaıta-qaıta kele berdi.

Kún uıasyna iline bergende Smaǵul qajy azan shaqyryp, qalyń kóp dý atqa mindi. Qumyrsqadaı qujynap, oıdan jazyqqa shyǵa keldi. Ne bolardy bastaýshy, ne qalaı qylyp tıetindikti, kim qandaı qaırat qylady, qalaı soqtyǵady? Alda-jalda atysqanda qaıtedi, jeńgende qaıtedi, jeńilgende qaıtedi? Orysty óltire me, ustaı ma? Orys jatqan aýyldy qaıtedi? Munyń biri aqyldasylǵan joq, aıtylǵan joq. Áıteýir Asylbek aýlyndaǵy orysqa shappaq, qarý-jaraǵyn almaq. Orystan qalaǵa til jibermek emes.Osy betpen áýligip atqa minip alǵan jurt oınaqtap jazyqqa shyǵa kelgende «Al!» dep bet-betimen ata-atasynyń atyn atap urandap, 8 shaqyrym jerden Asylbek aýlyna atty qoıyp berdi. Qalyn kisi aıqaı-uran, «aı, qudaı, arýaqtap» ýlap-shýlap, ulan-azar shań qyp shaýyp keledi. Oıdaǵy aýyldyń tóbesi kóringende eldiń kóbi atty tejeı shaýyp, kibirtikteıin desti. Baǵanaǵy Qudabektiń Jaqıasy kúreń atpen aǵyzyp kóptiń aldyna shyǵyp, irkilmeı aýylǵa shaýyp keledi.

Aýylǵa jarty shaqyrym taıanǵanda irgeni túrip qoıyp, úıde beıqam jatqan soldattar myltyqtaryn ala-mala júgirip, qalmaqsha baılastyryp tastaǵan attaryna kelip panalap, myltyqtyń aýzyn shabýylǵa tósep tura qalysty. Endirkelep shaýyp kele jatqan esirikter uılyǵyp toqtap qaldy. Qudabektiń Jaqıasy jalǵyz so betimen shyǵa shaýyp, aýyldy úsh aınalyp shyqty. Onyń artynan ergen bir adam bolmady. Kópshilik toqtap qalǵan soń orystar da oq shyǵarmady. Qudabek balasy aýyldyń ar jaǵyna shyǵyp turyp, kópke tumaǵyn bulǵap, aýylǵa shap deıdi. Shabatyn kópte kót joq. Qury bir-birine «júr-júr» deıdi. Attaryn qamshylasyp olaı bir, bulaı bir júrisedi. Qasqyrǵa bata almaǵan tóbetteı kólbeńdep qury uılyǵyp shýlaıdy...

Asylbektiń aýlynda úreı qalǵan joq. Shaýyp kele jatqan el kóringende-aq barlyq aýyldyń qatyn-qalashyna sheıin júgirip, orys jatqan úıge jınaldy. Orys prıstavpen on jeti. Óstip eki jaq siresti de qaldy. Ymyrt jabylyp barady. Eldiń aryny basylyp qalǵan kezde aýyldan úsh-tórt kisimen Asylbek bolys kópke jylap keldi.

— Mataı-aı! Men saǵan ne qyldym? Aýlyma at oınatyp, úreıimizdi ushyrdyń. Qatyndarymyz bala tastap, qazanymyz shaǵylyp, shashylyp qaldyq. Ne qylsańdar da orysqa bizdiń aýyldan aýlaq aparyp qylsańdarshy. Orysty men shaqyryp kelgenim joq edi», — dep qaltyrap jylap tur.

Atty borbaıǵa salyp jiberip tus-tusynan ár batyr-aq áke-babadan quldap bolysty boqtap kerip ap ketti:

— Aýlyna orysty saqtap, jan-jaqqa shabýyldatyp, osy Mataıdyń tuqymyn qurtqanda qaı jaqqa baryp jan saqtaısyń. Taza Mataı, adal kisi bolsań orysyńdy qolymyzǵa ber. Ózin biz jaqqa shyq. Áıtpese máımóńkelegen kólgir sózińniń nasybaılyq nanymy joq. Tútinińdi tútinine qosamyz. Shańyraǵyń shaǵylady... — desedi.

IV

Budan keıin onshaqty kún shamasy tynyshtyq kún ótip ketti. «Aqsýdyń beketinen alpys soldatty arjaǵynan Ybyraıym bolys alyp kelip tústenip, ekindide attandy. Beti Aqsý quldap keledi» degendi el jappaı estip qalady. Bul kúnde eldiń aldy tómengi qystaýyna sheıin syrǵyp qonyp, pishenin shaýyp jatqan ýaq. Estidik te qam qyldyq. Bireýge bireý qaramaı, aýyldaǵy barlyq erkek qyl quıryqty jylqy qaldyrmaı aldyǵa salyp aıdap, elsiz qumǵa úrkip kettik.

Eldeı degen elden ólgen. Shuratta tóbelesip, birneshe Eldeıdi astyna búktep ılep jatqanda bir qatyn ótkir ketpenmen moınynan bir-aq shaýypty-mys».

Myna Jaqybaı da sol ákesindeı er atanyp, myqty bolmaqshy. Astynda oqtaýdaı kúreń báıge aty bar. Shýshynshy shapanǵa kúmis beldikti myqyndaı býynyp, naıman tymaqty kózine taman oqshyraıta kıgen. Qolynda bileýit qamshydan basqa qarýy joq. Jıyrmanyń ishindegi saqal-murty tebindep shyǵyp kele jatqan jas jigit. «Bol, atqa minińder, aqsaqaldar!» — dep qaıta-qaıta kele berdi.

Kún uıasyna iline bergende Smaǵul qajy azan shaqyryp, qalyń kóp dý atqa mindi. Qumyrsqadaı qujynap, oıdan jazyqqa shyǵa keldi. Ne bolardy bastaýshy, ne qalaı qylyp tıetindikti, kim qandaı qaırat qylady, qalaı soqtyǵady? Alda-jalda atysqanda qaıtedi, jeńgende qaıtedi, jeńilgende qaıtedi? Orysty óltire me, ustaı ma? Orys jatqan aýyldy qaıtedi? Munyń biri aqyldasylǵan joq, aıtylǵan joq. Áıteýir Asylbek aýlyndaǵy orysqa shappaq, qarý-jaraǵyn almaq. Orystan qalaǵa til jibermek emes.Osy betpen áýligip atqa minip alǵan jurt oınaqtap jazyqqa shyǵa kelgende «Al!» dep bet-betimen ata-atasynyń atyn atap urandap, 8 shaqyrym jerden Asylbek aýlyna atty qoıyp berdi. Qalyń kisi aıqaı-uran, «aı, qudaı, arýaqtap» ýlap-shýlap, ulan-azar shań qyp shaýyp keledi. Oıdaǵy aýyldyń tóbesi kóringende eldiń kóbi atty tejeı shaýyp, kibirtikteıin desti. Baǵanaǵy Qudabektiń Jaqıasy kúreń atpen aǵyzyp kóptiń aldyna shyǵyp, irkilmeı aýylǵa shaýyp keledi.

Aýylǵa jarty shaqyrym taıanǵanda irgeni túrip qoıyp, úıde beıqam jatqan soldattar myltyqtaryn ala-mala júgirip, qalmaqsha baılastyryp tastaǵan attaryna kelip panalap, myltyqtyń aýzyn shabýylǵa tósep tura qalysty. Endirkelep shaýyp kele jatqan esirikter uılyǵyp toqtap qaldy. Qudabektiń Jaqıasy jalǵyz so betimen shyǵa shaýyp, aýyldy úsh aınalyp shyqty. Onyń artynan ergen bir adam bolmady. Kópshilik toqtap qalǵan soń orystar da oq shyǵarmady. Qudabek balasy aýyldyń ar jaǵyna shyǵyp turyp, kópke tumaǵyn bulǵap, aýylǵa shap deıdi. Shabatyn kópte kót joq Qury bir-birine «júr-júr» deıdi. Attaryn qamshylasyp olaı bir, bulaı bir júrisedi. Qasqyrǵa bata almaǵan tóbetteı kólbeńdep qury uılyǵyp shýlaıdy...

Asylbektiń aýlynda úreı qalǵan joq. Shaýyp kele jatqan el kóringende-aq barlyq aýyldyń qatyn-qalashyna sheıin júgirip, orys jatqan úıge jınaldy. Orys prıstavpen on jeti. Óstip eki jaq siresti de qaldy. Ymyrt jabylyp barady. Eldiń aryny basylyp qalǵan kezde aýyldan úsh-tórt kisimen Asylbek bolys kópke jylap keldi.

— Mataı-aı! Men saǵan ne qyldym? Aýlyma at oınatyp, úreıimizdi ushyrdyń. Qatyndarymyz bala tastap, qazanymyz shaǵylyp, shashylyp qaldyq. Ne qylsańdar da orysqa bizdiń aýyldan aýlaq aparyp kylsańdarshy. Orysty men shaqyryp kelgenim joq edi», — dep qaltyrap jylap tur.

Atty borbaıǵa salyp jiberip tus-tusynan óp batyr-aq áke-babadan quldap bolysty boqtap kerip ap ketti:

— Aýlyńa orysty saqtap, jan-jaqqa shabýyldatyp, osy Mataıdyń tuqymyn qurtqanda qaı jaqqa baryp jan saqtaısyń. Taza Mataı, adal kisi bolsań orysyńdy qolymyzǵa ber. Óziń biz jaqqa shyq. Áıtpese máımóńkelegen kólgir sóziniń nasybaılyq nanymy joq. Tútinińdi tútinine qosamyz. Shańyraǵyń shaǵylady... — desedi.

Budan keıin onshaqty kún shamasy tynyshtyq kún ótip ketti. «Aqsýdyń beketinen alpys soldatty arjaǵynan Ybyraıym bolys alyp kelip tústenip, ekindide attandy. Beti Aqsý quldap keledi» degendi el jappaı estip qalady. Bul kúnde eldiń aldy tómengi qystaýyna sheıin syrǵyp qonyp, pishenin shaýyp jatqan ýaq. Estidik te qam qyldyq. Bireýge bireý qaramaı, aýyldaǵy barlyq erkek qyl quıryqty jylqy qaldyrmaı aldyǵa salyp aıdap, elsiz qumǵa úrkip kettik.

Kún ystyq. Uzyn kún Aqózek pen Aqsýdyń qumyna, keler túni odan da tómen qashyp júrip, endi kelergi erteńgisin aýylǵa qatynasyp, habar alyp, aýylǵa keldik. Kelsek, orys ketipti. Alpys shamaly atty soldat bir bastyǵymen Aqsýdan keshke attanyp, túnimen júrip kelip, beıqam jatqan Aıtjan aýlyna kelip, tas-talqan qyp, myltyq atyp, qamap turyp, aýlynan 10-15 erkekti ustap alyp, qoldaryn artyna baılap, jalańashtap aıdaıdy (munyń ishinde Kenembaı jasaýyl men joǵarǵy soıylǵa jyǵylǵan soldattyń biri bolady).

Qolǵa túsip qoryqqan qazaq «qutqarylady ekem» degen oımen jazyqtyny da, jazyqsyzdy da, birin-biri kórsetedi. Soldatty urǵan jerdegi soıyl salǵandardyń, myltyq, qylysh, kıim-keshek alǵandardyń báriniń de aýyly aralanady. Bárin de basyp ustap alady. Bir qazaq birin-biri tabady. Keıbirin júktiń artynan, keıbirin kebejeniń ishinen, keıbirin ústine qazan qap, tezek tastaǵan jeroshaqtyń ishinen, keıbirin shómeleniń astynan taýyp alady. Munyń bári de soldat urǵan, atqa talasqan jazyqty bolmaǵanmen, áıteýir jasyrynyp jatqan soń «aıypty» sanalady. Aıaýsyz rette sabalady. Myltyqtyń dúmderimen Muqash moldalardy túıip jiberip, óńmenin úze taldyryp tastaıdy. Shómeleniń astynan tabylǵan Shúregeıdiń Erbosyndaryn soldattar kıizshe baýrap tepkilep, til-aýzyn qoıdyrady. Ábıiri taımaǵan, atqa kótertip mingizetin abajadaı semiz Aıtjan aqsaqaldardyń buqa moınynan qanyn sorǵalatyp, jaıaý aıdaıdy. Esiz aýylǵa kelip, qazan shaǵyp, qatyn basady. Býýly tenderdi tilip, ishindegi jaraqty nárseni alyp alady. Aq úılerdiń bas qurlaryn qylyshpen qyrqyp jiberip, qıqaıtyp ketedi. Boıjetken qyz, kelinshekterdiń kámshát qamzolyna qadaǵan asyl tas, kúmis monshaqtaryn sypyryp úzip, jan qaltaǵa salady. Baısaldy báıbishelerdiń bilegindegi bilezikti tizege salyp maıystyryp jazyp alyp, saqınalaryn saýdyratyp sýyryp áketisedi. Qaptaǵy astyqty tilip, shashyp tastaıdy. Aýylda kóringen tese, shot, pyshaq, úski, ketpen, naıza temirge sheıin jıyp áketedi. Qoıshy, aıaǵy osy joly Aqsý boıyndaǵy Qaınarǵa ábden oınaqtap, saqaı Telibaı aqsaqaldyń aýlynan til jibermeı bar erkegin taǵy ustaıdy. Jetpiske kelip jer taıanyp otyrǵan aqsaqal Telibaıdy «Kók qasqa! Bata!» — dep jelkelep, jaıaý aıdaıdy. Osy joly ustaǵan kisi 150 adam.

Bulardy jaıaý dýanǵa aıdap barady. Bul is kóterińki eldiń jyǵasyn túsirdi. Kórmegendi kórip, kózine kókala shybyn úımelep, 150 kisisinen aırylyp, Qaınar, Saqaı degen el ulardaı shýlady.

150 kisiniń aqsaqaly «Kók qasqaǵa» bata qyldyratyn Telibaı qarıa. Balasyna as berip, jıyn jasaıtyn Aıtjan otaǵasy, «Qalıpan jurtyna qarsy shyǵýǵa bolmaıdy, ne qylsa da osy jerde ólý kerek, ólseń — sheıitsiń, óltirseń—qazısyń» dep elge ýaǵyz aıtyp, azan shaqyratyn qajy Smaǵul, Asylbektiń aýlyna shapqanda kópten moıyn ozyp aýyldy jalǵyz úsh aınalyp shyqqan er Qudabektiń «batyr» balasy Jaqıa da jaıaý aıdaýda. Qolǵa túsken eki soldatty musylman qylyp, dinge kirgenine tańba salý úshin súndettemekke ustara qaıraǵan Tońashauly Imambaı molda da tabylyp, tanýmen aıdalyp barady. Kózdi ashyp- jumyp «ılaldaǵa» tilińdi keltir, dońyzdyń balasy» dep «kolımatún-tabatún» aıtyp qolǵa túsken soldatqa aqyratyn Muqash molda da qalǵyp Qapalǵa ketip barady (urylǵan soldat tanyp, ustatypty). Muqash soldattarǵa «Lo ıl- laha ıllalla, Muhamadún rasýlılla» dep aıt dese, soldattar qandy aýzyn jyrbıtyp aıtam dep tili kelmese, Muqash molda qolyndaǵy taıaǵymen kózge túrtedi deıdi. Orystyń ıman keltirgenine qazaqtyń qatyn-qalashy jabyla kúledi bilem. Eki soldat, bir jasaýyl jylqyny aıyryp, Asylbek aýlyna túgel aıdaǵanda aıqaılap, eldi qozdyryp jiberetin er júrek Kádirbek te basy-kózi shıedeı qan, ketip barady.

Bulardyń bárin Qapalǵa aparyp, Qamaraı, Qapalda bulardy kóshege alyp júrip kórsetip, eń aýyr jazalarmen jandaryn qınaǵan. Qamap jatyp, bir jarym aıdan keıin myna kisilerden basqasyn bosatty. Tutqynda qalǵandar:

Ótegenuly Aıtjan, Ótegenuly Nádirbek, Orysbaıuly Kádirbek, Aıtjanuly Razbek, Aıtjanuly Kákimbek, Berliuly Bazarbaı, Esimuly Toqsanbaı, Tońashauly Imambaı, Shúregeıuly Erbosyn, Kókebaıuly Orysbaı, Orysbaıuly Shońaıbaı, Sandybaıuly Muqash molda, Japalaquly Qoshqarbaı, Sársembaı usta, Terlikbaıuly Smaǵul qajy, Telibaı kárıa, Telibaıuly Dáýletbaq, Qudabekuly Jaqıa. Smaǵul qajy qys ortasynda bosandy.

Bulardy qatań qarsyǵa qamaǵan. Jazanyń adamshylyqqa jatpaıtyn aýyrlaryn istegen. Bul is qystaı suraqtan suraq bolyp shatyldy. Máselen, Japalaquly «myltyqty kimnen aldyń» dese, ol bireýdi kórsetedi. Odan «pábeske» shyǵyp, shaqyryp alyp baryp, jaýyp qoıady. Suraǵanda ol bireýden aldym deıdi. Ony aparyp taǵy jabady. Ol bireýdi kórsetedi. Sóıtip bir myltyq 20 shaqty kisini ustatty. Aıaǵynda el bolyp sóılesip «endigi shaqyrylyp barǵan bul myltyqty jaqynda ólgen bireýden aldym desin. Oǵan «pábeske» shyǵyp kelgende ólip qaldy dep starshyn, bolys qaǵaz qaıyrsyn» dep aqyldasyp, solaı qylyp, myltyqtyń suraýynan qutyldy.

Aıtjannyń as berip, el jınaýy saıası kúdik bolyp, úlken qatań jumys boldy. Telibaıdyń kek qasqa aıtyp bata qylǵany orysqa badyraıǵan jaýlyq boldy. Imambaı moldanyń soldatty súndetke otyrǵyzamyn dep ustara qaıraǵany «uly kúná» bop, — Muqash moldanyń «ıman úıretkeni» ózine qatań tıdi. Bulardy ózgeden jeke-jeke qamap tastaǵan. Ala qysqa sergeldeń bolyp, qatyn-bala, eli, jurty shýlap shyqty. Osy tutqyndar aqpan tóńkerisiniń «munapasymen» bosanyp, elge qosyldy.

V

Osydan keıin bul eldiń jyǵasy túsip ketti. Jalyndaǵan jany janshylyp, oınaqtaǵan ot óshkendeı boldy. Ár jerde osyndaı selteń etkenderdiń tóńiregin orys uq jegendeı talqandap jiberdi. Atqa talasqan Jumaıdan on bir kisi ustaldy. Osyndaı shurqan shyǵysy bolyp, orys kútinip, qala-qalaǵa jabdyq úlestirip, ásker qoıylyp kútine bastady. Ol jabdyq alǵan kazak-orys, «qaqoldar» tóńiregindegi qazaqqa qojaıyn-qoqaqty qozdata bastady. El ishine bet-betimen qasqyrsha shapty. Malda erik, basta bılik qalmady. Buǵyp júrgen bolystardyń arýaǵy kóterilip, elge bata qımyldap, aqyra bastady. «At bermeımin» deýge endi jurttyń dáti barmady. Sarqan degen qalaǵa komısıa shyǵyp kelip, Mataı atyn sol jerde aldy. Munyń ishinde Nurtaı Qojaqanov degen tilmash bar. Beısembi degen strajnık qazaq bar. Bular eldi qynadaı qyryp, páre aldy. Jurtty tasqaıaqtaı qaǵystyrdy. Ásirese «at bermeımin» dep shataq shyǵarǵan eldiń bar jaqsy atyn jazdyrtyp otyryp, sypyryp aldy. Qaınar, Saqaı degen eldiń salyq aty tútinge tústi. Elde oshaq eter kólik qalmady.

VI

Budan keıin birqatar dáýren ótti. Almaty jaqtaǵy kóterilgen qazaqtar da aıaǵynan tozdy. Boraldaı tóbesinde Baıbosyn sekildi jaqsy adamdar darǵa asyldy. Shubaraǵash dýanyndaǵy qozǵalǵan Qara Sadyr eki bolys eldiń sabatyn qurtyp, qyrǵyzyp shyǵa berdi. Bastyǵy Muhamedıa qajy qylyp 90 kisini abaqtyǵa alyp, talaıyn atyp jiberdi. Qarakereı, Mataıdyń Qytaıǵa qatysar eli arǵy bet asyp ketti. Qalǵan el orysqa «qarap qalǵandaı» boldy. Dabysy jer jarǵan qyrǵyz qyrylyp, Qytaıǵa bosyp ketti. Jarkent oıazyndaǵy Alban «jaqsylarynyń» birqatary Qaraqolda oqqa ushty. Alban aýyp, qalmaqqa ótti. Jetisýǵa kók zeńbirek, pýlemet súıretken ásker toldy. Orys qaharyna minip, kárin tógip, eldi búrkitteı búrip, jigit alýǵa kiristi. El endi typyr ete alǵan joq. Túsken 18 ben 32-niń arasyn «ispeski» qyp berip, túsken jigitti 5 úıge birden úlesip aldy. Kóterilgen Sadyr degen elden tútinge kisi ketti.

Eldiń endigi dalbasy árkim óz basyn amaldap qutqarý boldy. Keıbir odaq bes úıler ortasynan ózderi yntymaǵymen bireýin jiberip, onyń sharýasyn qalǵan úı kóterip, bereke qylysyp jatyr. Keıbireýleri 5 úıdiń ortasyndaǵy nasharlaýyn eptep bolyspen, oryspen shyǵysyp, qarańǵyǵa qamap «soldatqa» jibermek. Keıbireýler aıtysyp, orysqa, bolysqa shabysyp júr. Orys-ormanǵa, bolys- pesirge, atqaminer tilmashqa shashylǵan sharýada esep joq. Pesir, bolys, tilmash atqa miner adam saýda isiniń jýan ortasyna sybana kirisken. Bir bes úıdiń adamynan túgel birdeme alyp, onyń laýyn basqa bir joshyn aǵaıynǵa aýdaryp, qan sasytyp jatyr... Árbir bes úıden shyqqan jigitti qalǵan tórt úı kıindirmek. Keıbir jigit ólimge bara jatyrmyn dep óshtesken úılerin aıamaı, kergip otyryp kıim aldyryp jatyr. Balaǵyna barqyt saldyrǵan shoshynshy sym, qylqara beshpent, jarty bylǵarydan saptama etik, aıaǵy, moınyna oraıtyn sharfy men qolǵapqa sheıin aldyryp, buryshta turady. Seniń — malyń, meniń janym ardaqty deıdi. Keıbir jigit quba tóbel kıimmen, qońyr shekpenmen bes úımen berekelesip, bata alyp ketip barady. Mal aıtyp soıyp, ýlasyp-shýlasyp, jigitterin jóneltip jatqan el.

Aqsýdyń beketine komısıa kelip, on bolys Mataı jigitin «ólshep» alýǵa kiristi. Ý-shý, ıý-qıý. Bolys-bolystyń jigitterin kezekpen komısıa otyrǵan úıge kirgizip, jalańashtap, doqtyrlar kórip, jazyp-syzyp alyp jatyr.Jaramaǵan aýrýdy shyǵaryp jatyr. Óz barmaǵyn ózi kesip, kózine nasybaı seýip, sýyn sorǵalatyp, pyshaqpen denesin tilip, totıaıyn jaǵyp isirip, komısıadan qalamyz ba dep janyn qınaǵandar az emes. Paraǵa keńirdektegen doqtyr, komısıa ne aýrýdy cay dep jiberip, saýdy aýrý dep jatyr.

Nurtaı tilmash anda-sanda dalaǵa shytyp, sáýegeı, qyzmet bitire almaıtyn jaman bolystarǵa shaqshıyp aqyrady. «Jigitin qaıda?» — deıdi. Bolystar búgejektep, qýdaı jorǵalaıdy. Nurtaıdyń munysy araq ishýge ádeıi qylǵan aıbary edi. Bul bolystar kún batqan soń Nurtaıǵa kisi salyp jolyǵyp, araq taýyp beredi. Erteń Nurtaı jýasıdy. Jýan jerden turǵan myqty bolystar, jýan adamdar tilmashpen shyǵysqan. Olar adam bazaryn qyzdyryp, aıyrbasqa jigit soǵyp júr. «Áýlıeniń» balasy bolsa da «aı qasqa» berse jemqorlar bir jóndep shyǵady. Bolystyń «pesiriniń» «kináǵasynan» shyǵyp ketkendi oıazdyń «kináǵasynan» baryp ushyratyp, ornyna bireýdi jazdyrtýǵa alǵyshtardyń álinen keledi. Buryn baptalyp, baılanyp qoıylǵan jigitter «barmaq basty» berip, barǵysy kelmese, sý aıaǵyndaǵy bir kórsetkenin qattatyp, qaıqaıyp shyǵa beredi. Bálege tóbesinen túskendeı salaqtap anaý keledi. Ol da páre... saılaý...

Osyndaı sergeldeńnen on bes kún laısań bolyp, jigit júrgizildi. Orys arbalaryna jigitterdi úshten-tórtten otyrǵyzǵanda jerde, kókte kúńirený, ulý, jylaý, kóris, ý da shý bolyp ketti.

Adamnyń daýsynan aspan aınalyp jerge túskendeı. Jer yńyranyp kúńirengendeı. Bir kempir «jalǵyzymshy- jalǵyzymdap» balasyn jabysa qushaqtap ańyrap tur. Bir kelinshek «alǵanymaı» - lap aınalyp úıriledi. «Aınalaıyn aǵa»-lap jylaǵan jas balalardyń, qyzdardyń daýsy saı-súıegińdi syrqyratady.Bulardyń moınynan qushaqtap, betinen súıip, ógizdeı ókirip, keńkildep jylap turǵan dókeı-dókeı jigitterdiń túri rasynda-aq ólimge ketip bara jatqandyǵyn ańǵartqandaı. Aqtoqymdy jaıdyryp, qumalaq saldyryp, keıbireýler bal ashtyryp jatyr. Kóringen qaıyrshyǵa ýystap qudaıy berip júrgen ekiniń biri. Keıbir tildi-aýyzdy jigitter qaı-qaıdaǵyny qosyp óleńmen el-jurtyna, qonysyna qosh aıtysyp barady. Qumjarǵandy ótkenshe ulardaı shýlap kórisken qatyn-qalash qalǵan joq. Sadyr Imandy-ekeń zıratyna barǵanda Mataı jigitiniń bári molaǵa aqsha tastap, quran oqytyp, moladan topyraq túıip alyp jatyr. Imandy-ekeń topyraǵy alys jolda pále-qazaǵa totanaq bolady-mys. Osymen úzdik-sozdyq jigit kóshi jóneldi. Allasyna tapsyryp, keıingi el arty Aıagózge sheıin shyǵarysyp qaıtty.

Bul Mataı jigitteri úsinip-qabynyp Semeıge jetkiziledi. Bulardy Semeıde bir kazarmanyń baraǵyna qamaıdy. İshi-tysy bylǵanyp, nas bolady. Adam ústine adam jatady. Ary aparýǵa oryn bolmaıdy. Qystaı qamalyp, baraqta jatady. Jigitterden qystaı hat-habar alyp jattyq. «Kazarmada qara nanǵa qamalyp jatyrmyz» dep hat salady. Tipti túk bilmeıtin jigitter óleń shyǵarǵysh, «báıitshi» bolyp ketti. Basyna muń sherdi óleńmen shyǵarady. «Qudaıdyń aıdaýymen kápir toryna tústik, musylmanǵa qýat ber» desedi. Endigi jalǵyz qylatyn qýaty qudaı bolady. Jurt basyna selbe jibergen qudaıdyń qudireti degen túsinikpen qarańǵy aldanysh, jubanysh bolady. Osy retpen Mataı jigitteri qystaı jatyp, kóbi juqpaly aýrýǵa ushyryp, ólgeni onda ólip, ólmegeni densaýlyǵyn buzyp, elge kelip ólisti. Keıbir jany qalǵan jigitterdiń baraqtan «ómirlik» naýqasty bolyp qalǵandary bar. Bul jigitter bostandyq bolǵan sop 17- jyldyń jazynda elge keldi. El elge qosyldy. «Kebenek kıgen keledi, kebin kıgen kelmeıdi» degen dep el toı-tomalaǵyn qylyp, qýanyshpen qaıta kóristi, tynshydy. Biraq ómirde mundaılyqty kórmegen aq kóńil, boshalań, qorqaq eldiń oıynan qalmaıtyn bir uly oqıǵa boldy da qaldy.

(Qoljazba arab qarpinde. QR Ortalyq memlekettik arhıvi: Qor — R-1368; tizbe - 1; is - 54).

---