InfoHub Logo

I

Lepside de el shý degennen-aq tolqydy. Qytaı shegine taıaý otyrǵan Qarakereıdiń barlyq bolystarynyń qazaqtary: Alakól, Sharbaqty aýdandarynyń elderi qozǵalyp, Jońǵar Alataýynyń shyńyna, quzyna tartty. Qalyń qara Sadyr Shubaraǵash, Anton, Serkesh syqyldy orys qalalarynyń mańaıynan syrǵyp, Lepsi boıy, Balqash, Kól degen jerge tartty.

Buǵan jergilikti ákimder toqtaý salýǵa jedel kiristi. Almatyǵa dúrkin dúrkin telegramdatyp, habar qyldy. Oıaz bastyǵy Almatyǵa bergen 30-shildedegi telegrammada bylaı dedi: «Baqtynyń ýchaskelik nachalnıgi kazak-orystyń járdemimen Qytaıǵa kóship jatqan eldi qaıta qaıyryp alǵandyǵyn habar qylady...» Onyń erteńine taǵy myna telegrammany beredi: «Lepsiden qashqan qazaqtarǵa Qytaı qoınyn ashyp tur. Barlyq bolysynyń pravıteli Qytaıǵa qashyp ketti. Biraq onyń malyn alyp qaldyq. Bulardyń qaıtylýyna tyǵyz shara kórilip, ózderin sotqa tapsyrýǵa buıryq boldy...» 2-tamyzda Almatydaǵy gýbernatordyń Tashkendegi general-gýbernatorǵa bergen telegrammasynda Lepsi oıazy týraly myna sózi bar: «Alakóldiń kúnshyǵys jaǵyndaǵy Barlyq Arasannyń (kýrort) aýdanynda Barlyq, Emil, Úrjar, Qarakól bolystarynyń qazaqtary Qytaıǵa úrikti. Bul elderden jazdan beri birqatar el Qytaıǵa ketken edi. Mynalar soǵan qosylmaqshy. Buǵan ózge bolystyń, qazaqtary eliger me eken dep oıaz bastyǵy qorqýly. Baqtynyń garnızony nashar. 31-shildede úrikken13 Alakól bolysynan ol otrád kóp túıe, jylqy, qoı aıyryp qaldy. Qashqyndardy orys qolyna qaıta aıdap berýine Qytaıǵa qatty shara qoldaný kerek...»

Qozǵalǵan eldi toqtatýdy qaıratpen istemek boldy. Shekara-shekaraǵa turǵan kazak-orystan ásker jasap, kúzet qoıdy. Orystyń qala-qalasyna myltyq, jabdyq úlestirdi. «Qazaqqa qala at taǵalap bermesin, temir aýyspasyn» dep buıryq qyldy. «Qazaq qalany shabady» dep túsindi. Mujyqtyń bárin jeliktirip, qazaqqa óshtestirip, ot jaqty. Sholaq tóńiregindegi qalalardy qorǵaý úshin dep 50 kisilik atty ásker uıymdastyrdy. Sol betpen Glınkovskıı degen qalaǵa 25 kisi, Obejýıskıı, Novo-Antonovskııge 15 kisiden shyǵaryp, Baqty, Sholaq, Glınkovskıı arasymen, Lepsi, Stepnovskıı, Rybache, Ivanovsk aralarynda únemi júrip-turyp qatynas jasaıtyn shapqynshylar qoıyldy. «Jabaıy» qazaqtardyń syrtynan tártip saqtaıtyn kúzetshiler myqtaldy. Alǵashqy soqtyǵys Alakól mańyndaǵy eldiń Qytaıǵa qaraı qobaljyp kósher kezinde boldy».

Orystyń atty áskerin Ogrenev degen podesaýl bastap edi. Ol Baqtydaǵy Akýlov degen bastyqqa kómekke jiberilgen qol bolatyn. Bul jolǵy usaq urysta qazaqtan ólgen kisiniń sany belgisiz. Biraq on besteı kisi qolǵa tústi. Bulardyń ishine sol kóteriliske kórnekti basshy bolyp júrgen Omar Meıirman balasy da bar edi. Biraq ol sol kúni túnde qashyp shyǵyp, qamysqa kirip ketip, qutylyp ketti. Alakól elinen birtalaı mal-múlik talandy. Osy syqyldy Baraq pen Emil bolystary kóshkende de artynan qýyp jetken Stepanov degen praporshık áskeri kóp mal alyp qalyp edi.

24-shilde kúni Omar Meıirman balasynyń mańyndaǵy qazaqtar Toqtynyń «tamojnyı»Nan ótip bara jatyp bir «bóleshiktiń» (obezshık) múlkin alyp ketken eken. Artynan ony qaıyryp berdi. 1-tamyzda sol aýyldardyń qazaqtary Sholaq degen jerdegi Pogranıchnyı degen qalanyń janynan ótip bara jatyp, kresánnyń malyn aıdap ketken eken. Biraq artynan Prıvolnyı qalasynyń kresándary arqyly taǵy da qaıyryp bergen.

Bul oqıǵalardan soń Lepsiden oıaz nachalnıginiń serigi Maslov degen shyǵyp, kóshken el Pogranıchnyı bolysynyń kresándaryn talamaqshy, qyrmaqshy degen jaman atty taratyp, ózi qolyna túskenin qaıta kóshirip, úlken qataldyqpen eldi «basyp», ornyna Vahaldov degen praporshıkti 20 kisi áskermen sol eldiń ortasynda qaldyryp, ózi qaıta qaıtty.

Bul jolǵy ereýildi basqan soń qazaq tómenshiktep qalǵandaı boldy. Qyrkúıektiń basyna sheıin úndemeı, tynysh bolyp keldi.

Biraq toǵyzynshy qyrkúıek kúni Myqanshy Sadyr bolysynyń onynshy aýlynda sez quryp jatqan bolys, tilmashtyń daǵdyly erkeligin kótere almaı, jıylǵan el sabap tastaı jazdaıdy. Osy sıaqty oqıǵa Romanov poselkesi janyndaǵy Mámbetbaı, Qyshqash bolysynda da bolyp qalady. Bolǵan jaıdy aıtyp, bolystar oıazǵa qaǵaz túsiredi.

Osy kezde Serkeshke (Cherkasskıı) otyz shaqyrym jerdegi Sarataý qalasyna (qazaqtar «Sarat» deıdi) mańyndaǵy elder Myqanshy ólkesine shabýyl jasaǵaly jatyr degen habar kelip, Cherkasskıı qalasynyń halqy shoshynyp, úrkýli degen sybys shyǵady.

«Sarataýǵa qaraı Qartalyny basyp, otyz bes kisi áskermen Maslov júredi. Ekinshi jaǵynan Sarataýǵa Myqanshyny basyp, Qapal áskerinen on bes kisilik ásker shyǵady. Sońǵylar Maslovqa qosylmaq bolyp kele jatady. Maslov óz betimen Sarataýǵa jaqyndap, segiz shaqyrymdaı jer qalǵanda aldynan shep jaıyp, jolyn bógep turǵan qazaqty kóredi. Qazaq qoly shashyrap, eki shaqyrymdaı jerge sozylyp tur eken.

Osy arada eki jaǵy da atysady. Biraq qazaq jaǵynyń shyǵyny kóp bolyp, olar oq tıgen jaralylaryn qaldyrmaı jınap alyp, sheginip jyljyp ketisedi».

«Kóterilis jasaýshylarmen qaǵysýlardyń bolǵanyn Lepcige bildirgen soń, odan Bazygın degen praporshık bastatqan jetpis bes kisi shyǵaryldy. Bular Sarataýǵa qaraı betti túzep buryp otyryp, joldaǵy Cherkasskıı, Novo-Petropavlovskıı, Novo-Antonovskıı qalalarynyń qorǵaýyn kúsheıtip, Maslovqa bolysýǵa shyqqan. Munyń ústine Qapaldaǵy garnızon bastyǵyna «Basqan jaǵynan kómek jiber» dep habar etiledi.

On birinshi qyrkúıek kúni Bazygın Sarataýǵa keledi. Munyń aldynda Maslov ta aldyńǵy on kisilik «áskermen qosylyp osy qalaǵa kelgen eken.

Bul arada barlaýǵa jibergen attylar bir habar ákeledi. Olardyń aıtýynsha «Myqanshy, Shilikti men Mámbetbaı, Qyshqash bolysynyń birtalaı qazaǵy, bastyǵy Muhamadı qajy bolyp, Myqanshy Sadyr bolysynyń kóterilisti eline kómekke kele jatyr» deıdi. Sol kúni saǵat toǵyz shamasynda qazaqtar Sarataýǵa qaraı bet túzep qozǵalady. Bulardyń aldynan jasyryn habarshy qylyp jibergen ýrádnık Kostın qasyndaǵy kisilerimen qaıta qashady. Qazaq uran salyp, qalaǵa tıedi. Biraq qalanyń irgesine kelip qalǵanda atylǵan kóp myltyq bulardy eriksiz keıin serpiltedi. Olar ár jerge serpilip baryp, kúshti qaıta jınap alyp, úkimet áskerin qorshap, aınalyp alady. Túnimen Qalany qamap jatady. Erteńinde Basqannan kómekke kele jatqan Osıpovtyń áskeriniń habaryn estip Maslov Bazygındi bastyq qylyp, shabýylǵa ásker shyǵarady. Bular qylyshpen, naızamen qımyl qylady. Qazaq qarýly áskerdiń tasqynyna shydaı almaı qyrǵyn kórip, keıin sheginedi. Bulardyń ishinen bir bólinip ketken eki júzdeı kisi Kólge qamalyp qalyp, túgelimen keskilenip óltiriledi. Qalǵandary Lepci ózeniniń bir jaǵynan qashyp shyǵady. Biraq ol jaqta da qaza kórip, kóp malynan aırylady. Qýǵan otrád bes myń qoı men kóp iri qara alyp ketedi. Odan basqa toqsan eki kisini ereýildiń bastyǵy abaqtyǵa alady.

---