InfoHub Logo

Elde ne kóp, án kóp, ádebıet kóp, kúı kóp. Biraq biz el ádebıetiniń, el óneriniń bárin de jınap jetkize almaı jatyrmyz. El óneri — bizde áli aqtarýsyz jatqan qazyna.

El óneriniń bir túri — án-kúıdi jınaýǵa jańadan aıaq saldyq. Onyń alǵashqy adymy — Zataevıch. Zataevıch qolynda ana basylǵan «1000 ánnen» basqa birneshe júzdegen án jınaǵy, kúı jınaǵy bar kórinedi. Zataevıchtiń qolyna túsken án, kúı — úlken qazynadan óngen qazyna.

Zataevıchtiń bul eńbegi arqyly biz joǵalyp bara jatqan el ánderin, kúılerin qolǵa túsirip otyrmyz. Zataevıchtiń eńbegimen barlyq keńes qoltyǵyndaǵy jurttar, tipti shet jurttar, dúnıe júzi qazaqpen, qazaqtyń óneri, án-kúıimen tanysyp otyr. Zataevıchtiń bul eńbegin buldap, ataqty jýrnalıs Sasnovskıı kóptiń kóńilin qazaqqa, qazaq ónerine aýdaryp otyr (ótken jylǵy maýsymnyń 20-syndaǵy «Pravda» gazetinde).

Zataevıch jınaǵan ánderin, kúılerin óńdep, melodıa, garmonıa yrǵaǵymen ónerli mýzykanyń úlgili býynnyń júıesine túsirip otyr.

Ol qazaq kúılerin, ánderin «kvartet-dombyrasyna» salǵanda úlgilengen, óńdelgen, úndelgen qazaqy kúıdi tyńdaısyń.

Sol Zataevıch bıyl ótken jazda Semeı arqyly Qarqaralyǵa baryp, ándermen birge mynaý kúılerdi alyp qaıtqan: «Qosbasar», «Abylaıdyń qara jorǵasy», «Boz aıǵyr», «Aqqý», «Aqboran», «Asanqaıǵy», «Bes tóre», «Saryózen», «Shal-kempir», «Terisqaqpaı», «Kenesarynyń kók balaǵy», «Qalmaq qara jorǵa», «Táttimbet bylqyldaǵy», basqalar.

Joǵaryda elde kúı kóp degen edik. Rasynda, kúı kóbeıýde emes, kúı kúnnen-kúnge azaıýda, elde saýyq-saıran azaıǵan saıyn, el dombyra tartyp, kúı kúıleýden kóri, jan baǵý amalyna aınalyp, sharýadar bolǵan saıyn dombyrashy da, kúı de, án de buldyrap azaıýda. Dombyra, qobyz, án-kúıge áýestik azaıyp barady. Eldegi eski kúıshi shaldar ólgen saıyn kúılerimiz kórge kómilýde. Bizdiń elde erterekte Toıǵan degen bir shal 40 kúı tartady eken. Ol kúılerdiń bul kúnde bireýin de eshkim bilmeıdi. Tek kúı attaryn aıtyp, ańyz qylysady. Súıtip, Toıtan ólimi 40 kúıdi ala ketip otyr. Jalǵyz Toıtan emes, tolyp jatqan dombyrashylar, kúıshiler kúıimen birge zym-zıa joǵalyp jatyr. Elde jastan dombyrashy shyǵý, jańadan kúı shyǵý óte sırek.

Endi kúıdi jınaý kerek, onyń jyl qusy — Zataevıch. Qalaıda Zataevıch syqyldy yntaly mamandardy kezinde paıdalanyp qalǵan olja. Gazet-jýrnaldarymyzdyń betinde jer-jerdegi kúılerdiń attary, mazmundary, kúıshilerdiń aty-jóni jazylýy, tipti muny jazatyn eldegi, qaladaǵy biletin adamdar, eldegi gazet tilshileri men ózim jazyp alǵan kúı attaryn tómende ataımyn. Biraq gazet beti kúılerdiń mazmunyn jazýǵa tarlyq qylady. Olar:

1) Jetisýdyń Taldyqorǵan úıezinde Aqsý bolysyndaǵy dombyrashylardyń (Nursapa, Egeýbaı, Molyqbaı, basqalar) tartatyn kúıleri mynalar: «Aqkóbek», «Qarakóbek», «Qazan qalasyn shapqandaǵy kúı», «Mádigen Shora», árıne «Baraq», «Ala baıraq», «Qara jorǵa», «Shynyraý», «Tepek kók», «Qudirettiń qusy», «Dúldúldiń júrisi», «Ala aıǵyr», «Qalıpan patshasynyń áskeri men júrisi», «Abaı qońyr», «Jumaǵyl», Aqsaqqulan», «Joshy han», «Bestóre», «Aqmedı kúıi», «Sylqyldaq», «Qulaq kúıi», «Sarkidir», «Aqsaq qoıdyń mańyraǵany», «Áýre-sarsań sandal kók», «Túrikpen», «Noǵaı-qazaqtyń aıyrylǵany». «Qoramjan jalǵyz», «Árıne-aý», «Borly qyz», «Qos kelinshek», «Qos mergen», «Aqsaqqoı», «Aqqý», «Túıek qaldy», «Qarqara-aý», «Terisqaqpaı», «Qorqyt», «Shyńǵysbaı qońyry».

2) Qarqaralynyń arǵynnan, Qotanbulaq degen jerdegi Manas-Mandar rýynan Almatyǵa ótken jylda oqý izdep kelgen Erjanuly Manarbek dombyrashy bala (osy kúnde Almatyda Beıisuly Aıtbektiń qolynda) myna kúılerdi tartady: «Úsh qojanyń qyrǵa talasqany» (bul ózi úsh kúı), «Táttimbettiń sylqyldaǵy», «Kókeıkesti», «Boz aıǵyr», «Qara jorǵa», «Sary ózen», «Bes tóre», «Kóruǵly» (qor uly), «Qosbasar» (úsh túrli), «Aıraýyqtyń ashshy kúıi», «Túıe qas», «Bozingen», «Moly qyz», «Jelmaıa», «Túıe kıik», «Aqqý», «Terisqaqpaı», «Qorqyttyń kúıi», «Birjannyń kúıi», «Sarbulaqtyń kúıi», «Asanqaıǵy», «Óreli shabdar», «Qalqam tur», «Terisqaqpaı», «Aqymetsheniń kúıi», «Taqıam qaldy», «Sara qyzdyń kúıi», «Shashýbaı kúıi», «Bulbul kúıi», «Jasymbektiń kúıi». Munyń biletini — 30 kúı.

Bul aıtylǵandar eldegi kóp kúıdiń biri — bir azǵanasy. Jer mólsherimen aıtqanda Balqashtyń eki jaǵynan túıisetin Tobyqty men Mataıdyń ǵana kúıleri. Osy eki eldiń kúıin salystyrǵanda, kóbinese at jaǵynan jalpy, ortaq kúı, biraq tartylýda, dombyrada ózgeshe bolatyndary tolyp jatyr. Ózge eldiń, ózge jalpaq qazaqtyń kúıi de ázirgi ataýsyz jatqan, aqtarýsyz jatqan qazyna.

Qalaıda kúı jınalsyn.

1921 jyl.

---