InfoHub Logo

Án-kúıimizdi sóz qylýdy búgingi ómir tileıdi. Nege deseńiz, án-kúı tirshilik basqyshynda ańnyń az-aq aldynda turǵan halyq pen mádenıettiń joǵary satysynda turǵan halyqtyń ekeýine birdeı. Biraq ekeýinde birdeı emes. Árkimniń án-kúıi ózinshe, «sabasyna qaraı — pispegi, saqalyna qaraı — iskegi» bolady. Ult mádenıeti, ult óneri, ult áni degenderińiz sol ulttyń sharýa, qoǵam, mádenı sharqyna shaǵyn keledi.

Án-kúıdi sóz qylýdyń búgingi bir kerektigi — bizdiń jańa jasalyp jatqan sharýamyz, elimiz, mádenıetimiz, ónerimiz bar. Sol jańa jasalyp jatqan kóp jumysymyzdyń biri — mádenıet maıdanyndaǵy órkeshti orynnyń biri — qazaq teatry bolsa — onyń búgingi bir súbesi — án-kúı bolyp keledi. Teatr ósken saıyn, qanatyn jaıyp, órisin keńitken saıyn án-kúı de ósedi, ózgeredi. túrlenedi. Úıtkeni eldiń sharýa jurtshylyǵy eseıýmen birte mádenı tilegi, óner baılyǵy da ósedi, tilek bilekti týdyrady. Mádenıet enerdi týdyrady. Teatr halyqty, teatr san kúı saýyqtyń túrlerin týdyrady. Bizdiń osy kúngi jalǵyz teatrymyz qala-qalanyń bárinde de bolady. Bir qalanyń ózinde ult teatrynyń áldeneshe túrleri bolady. Teatr mazmunǵa, túrge qaraı — drama teatry, syqaq teatry, án-kúı teatry degen sıaqty ár sala ózdi-ózimen ketetin zaman bolady. Búgingi bastalyp jatqan qurylysymyzda jańadan ornalasyp jatqan zaýyt, fabrık, kolhoz, sovhoz, jańa qala, poselkelerimizde jańa klýbtar, jumysshy teatrlary, saýyq oryndary bolady. Mine, osynyń bárinde on-kúı kórnekti oryn alady.

Mine, án-kúıimizdiń endigi keleshegi osyndaı bolsa, jańa jurttyń jańa zamannyń tilegi eski jurtshylyqtan eski zamannan ózge ózekti, basqa arnaly bolatyn bolsa, bizdiń eskiden qalǵan shıki ónerimiz, jańa dúkenge túsip, qaıta isteletin bolsa, burynǵy eski jurtshylyqtan qalǵan baıshyldyq, jekeshildik jan tilekteri ózgerip, ónerimiz kóptiń qolyna, kollektıv jolyna, ult eńbekshileriniń taptyq jolyna, ult mádenıeti, ult óneriniń syrtqy saýyty ulttyq, ishki saraıy proletarıattyq jolǵa túsip eseıetin bolsaq, án-kúıimizdi sóz qylýdyń máni tipti aıqyndalady emes pe?

Bizdiń án-kúı — tyń jandy nárse. Bul týraly shóptiń basyn syndyrǵan kisi bola almaı keledi. Onyń sebebi, munyń jaıyn biletin bilimdi maman ózimizde joq. Shettiń adamy erkin aralasa almaı keledi. Án-kúı óneri bilimdi, tájirıbeni tekserýdi kerek qylady. Ásirese ár ulttyń óz mamanyn kerek qylady. Qysqasy, kisi kerek qylady. Ondaı kisi bizde joq. Biz tek osy máseleni qozǵaýdyń kerektigin, án-kúı jasaýdyń, án-kúı ıelerin shyǵarýdyń kerektigine pikir alysýdy qolǵa alýdyń mezgili jetkendigin aıtpaqshymyz. Sondyqtan án-kúı týraly tepshilep tigisin cóge aıtpaı, ár jerin túrtkileı, tuspaldaı tartpaqpyz. Kektep ótpekpiz. Jáne osy joly kúıden ándi aıyryp alyp, sony ǵana aınaldyrmaqpyz. Kúı óz aldyna bir sóz.

Ándi aıtqanda, ázirge bizde úlgili án, ónerli án, jańa án joq. Qoldaǵy bar mázirimiz — eldiki. Endeshe, bizdiń sózimizdiń basy el áninen bastalady. Eń ánderi qandaı, qalaı týǵan, osy kúnde ne kúıde, osy kúngi jurtshylyqqa janasa ma, zamanǵa úılese me, keleshegi bar ma, osyny jurt aldyna salmaqpyz.

Bizdiń «ánimiz — eldiki» dedik. Al el qaıdan ataǵan? Án nadan eldiń ishindegi áýez syqyldy kókten kelgen be? Jelden qalǵan ba? Qamystan shyqqan ba? Qustan alǵan ba? Osy tolyp jatqan ánniń shyǵarýshysy kim? — degenderge kelsek, ándi ánshi shyǵarǵan. Ánshi sol eldiń ishindegi adamdar, biraq áńgime ánshiniń shyǵýynda bolady. Bir eldiń sharýa túri, qoǵam qurylysy ózinshe kúıdi, ándi, yrǵaqty tileıdi. Án-kúı sol eldiń áleýmet-sharýa (sosıal. ekonom.) tuqym (antropol) júıesiniń jemisi bolady. Án-kúıdi týdyrýǵa osy ekeýi sebep bolady. Osy eki júıe ár eldiń án-kúıine ózinshe tańba salady. Mór basady. Ekinshi sózben aıtsaq, án-kúı sol eki uly salanyń saryny bolady. Biraq ol eki salanyń ózi myqtap qaınasyp jatqan bolady. Aıtalyq, tuqym ózgesheligi adamda jasyqtyq, jigerliligi, enbekke ıkemdilik, boshalańdyq, aqyldylyq, aqymaqtyqty týdyrýǵa birqatar qolqabys etetin bolsa, sol syqyldy sharýashylyq faktileriniń yqpalynan baryp myna sanap ótken minezder de qoldasa týatyny bolady. Sondyqtan sharýashylyq, qoǵam, tuqym túrleriniń jemisi bolyp kelip «halyqtyń rýhy» degen eski ataý, shartty ataý kelip týady. Mundaı kóńil tilegi jańaǵy sharýashylyq, áleýmet, tuqym júıeleriniń týyndysy bolyp kelip ár elde, ár ultta, onyń ishinde ár tapta, ár topta ártúrli bolyp keledi. Osydan kelip, ár elde, ár ultta, ár tapta, árbir jeke adamda sezim sezgirliginiń (tıpy chývstvovanıa) dárejesi túrlishe bolady. Olaı bolsa, ár halyq, ár ult, onyń ishindegi ár tap, ár toptar óziniń án-kúıin, mýzykasyn kókseıdi. Ony týdyrady. Ár eldiń óz mýzykasy, óneri ózine jaqyn, óz qulaǵyna anyq bolady. Ózgenikin tosyrqaıdy. Jatyrqaıdy. Bul mýzykanyń tuqymdyq, ulttyq qasıeti.

Orystyń, júkshileriniń jyrynan pomeshıktiń júregi oıanbaıdy. Bizdegi qoıshynyń áninen baıdyń, myrzanyń qulaǵy áser almaıdy. Orys aqsúıekteriniń kóńilin terbetken án jumysshyǵa jaqpaıdy. Bizdiń han, baı, aqsúıek tóre tuqymynyń júregin jalǵaıtyn án kedeıdiń júregine jaqpaıdy. Mine bul — mýzykanyń taptyq qasıeti. Biraq biz qaı án kimdiki ekenin, qazaq ishindegi taptardyń, toptardyń áninde qandaı iz, qandaı saryn bolatyndyǵyn asha alǵanymyz joq. Bul — marksshil mýzyka mamanynyń jumysy.

Án týý úshin aldymen ánshi týady. Ándi shyǵarýshyny ándi tyńdaýshy týdyrady. Tyńdaýshy degenimiz ár dáýirdegi el, ult, sonyń ishinde ara taby, toby bolady.

El mýzykasynyń túri kóp bolady. Muny qamsyz jikteý, qatyssyz táptishteý de qıyn. Súıtse de dolbarmen basty úsh salaǵa bólýge bolady. Onda munyń biri — oı mýzykasy bolmaq.

Bizdiń osy kúngi el ánderimizdiń kóbi-aq oı mýzykasyna jatýy kerek. Munda án ne zar, ne qýanysh saryndy bolyp, yrǵaǵymen, tolqynymen tyńdaǵan qulaqqa oı salady.

Qulaqtan kirip boıdy alar,
Jaqsy án men tátti kúı.
Kóńilge túrli oı salar,
Ándi súıseń, menshe súı... —

degen Abaı osy oı salatyn mýzykany aıtqan. Bul ánderdiń ózine laıyqty sózderi, óleńderi bolady. Óleńderi sol ánniń negizgi sarynyna baǵynyp aıtylǵan bolady. Sóz kómekshi retinde ǵana bolady. Ándi sol sózimen aıtqanda, ánshiler ózi áserlenip salady. Ándi sózsiz yńyranyp aıtsa da saryndy oı salady. Bizdiń búgingi qolda qalǵan ánshilerimiz Qalı, Ámire, Manarbek, basqalar osy oı ániniń atqarýshylary.

Sez mýzykasyn ekinshi sala demekpiz. Bul da on, bul da yrǵaq. Munda án saryny tuıyqtaý, ún men oı salatyn yrǵaqtan kóri sóz salmaǵy basym bolady. Án sózge erip, sóz ánge jetekshi bolady. Bizdiń el ánindegi jyraýlardyń, el aqyndarynyń qoldanysy osy úlgi bolady. Ótken jyraý, aqyndardyń ánderi, búgingi Isanyń «jeldirmesi» osy salanyń saryny bolmaq kerek.

Qımyl mýzykasyn — úshinshi desek, bul bizde kóp joq pa deımin. Úıtkeni bizdiń ándi bıge, qozǵalysqa, dene qımylyna septegen úndi joıýǵa tán. Mýzykanyń bul túrinde qımyl, qozǵalys basym bolý kerek. Qalǵan sóz sol qozǵalystyń qoshtaýshysy esebinde ǵana bolady. Dombyra kúıdi bıleýshiler, tolqýshylar, dombyranyń basyna baılaıtyn «Orteke» deıtin bı qýyrshaqtary bolatyn sıaqty edi. Bizdiń kóp kúıdiń ózi jorǵanyń júrisin, attanǵan qoldyń, qustyń qanat qaǵysyn tartyp otyrady ǵoı. Biraq qazaqtyń bıli ánin men ózim estigen emen. Qalaǵa úıir bolǵanymyzdan beri qaraı ánniń jańa túrleriniń basy qyltıyp kórine bastaǵan sıaqty. Qurmanbek, Elýbaı osy jańalyqtyń basy sıaqtanady. Biraq bularda áli turaqty jolǵa dál basqandar emes, izdenýshiler. Bular da ándi yrǵaǵynan, qozǵalys yrǵaǵynan álgi án, sóz basym jatyr. Ásirese Elýbaıdyń ándegi qozǵalystary sánge qosymsha jamaýlar ǵana.

Án — turmystyń, sharýa túriniń, qoǵam qurylysynyń saryny delik. Osy faktorlar ánge óziniń tańbasyn basady dedik. Qazaq ánderiniń óziniń turmysynan týǵan túri (stıli), kompozısıasy (qurylysy) bar. Qazaq — qyrdaǵy el, buryn kenti bolmaǵan, bir jerge otyrmaǵan, malmen birge órip, birge jýsaǵan, tórt aıaqty aıýanmen kindiktes el, qazaq ánderiniń yrǵaǵy, saryny kentti jurttardan, sharýasy, turmysy bóten qalypty elderden ózgeshe bolatynynda. Qazaqtyń ánderinde keń dalanyń erteńgi-keshti uzaq kúnniń, kúzetken sary tańnyń, shýsyz, tynysh tabıǵattyń, baıaý, jýas aınalanyń, jalqaýlyqtyń, sylbyr, ónimsiz eńbektiń uzyn sonarly kúshtiń saryny basym bolatyndyǵy — sol qazaqtyń qonys, sharýa, áleýmet jaǵdaılarynan bolý kerek. Óz turmysynyń saryny bolmaq kerek qazaq pen bashqurt ánderiniń ishki mańyzy muńdas, syrtqy saryny sabaqtas keletindigi. Tatar, ózbek ánderinen góri shyrqaýly tolqymaly, sozylmaly kelý de ıyqtas keletindigi qazaq-bashqurt eliniń kent jurtynan góri kóshpeli turmysy abysyndas bolǵandyqtyń nysany bolmaq kerek.

Qazaq ániniń kópshiligi kúıindi, zar keledi. Muń kóbirek oryn alady. «Dýdar» sıaqty sekekti ánder sırek keledi. «Dýdarda» da ózgeniń qalpyna soǵylyp shyqqan bir jańa jınaqtaý bolýy kerek. Qazaqtaǵy ánniń kóbinde muńmen saryndas bolýynyń da ózinshe bir dáleli bolmaq kerek. Tabıǵattyń kereń kúshteri: jut, boran, qasqyr, aýrý — bári alǵaly turǵan jaý emes pe edi? Onyń ústine bir-birimen shabysqan qazaq jaýyngershilik zaman, azdyń álsizdigi, álsizdiń qorǵansyzdyǵy, ádettiń kúshtiligi, áıeldiń teńsizdigi, júrek deminiń ishten tystan eriksizdigi, eńbekke qarýsyzdyǵy — osynyń bári azap, bári muń emes pe edi? Endeshe tirshilik saryny — ándegi saryn muń basym bolmaı ne bolatyn edi?

Onan soń qazaq ánderiniń sarynyna qonystyń kóp áseri bar sıaqty. Arqanyń áni aspanǵa órlep bastalyp sozylyp, neshe qaıyryp, tolqyp-tolqyp toqtalatyny — Arqanyń jerindeı aıdala, quba-quba jon. Qyrqa-qyrqalatyp baryp tastaǵany syqyldy. Onan soń qonystyń ándegi áserin osylaı deýimizge jáne bir dálel — quzdy, shyńdy qonystaǵan taý elderinde án Arqadaǵydaı aıaǵyn kósile salmaıdy. Bir qaıyrymy kelteleý, shoq etpe keledi. Úıtkeni shyńda, bıik taýlarda daýys kósile almaıdy. Aýzyńnan shyqsa aldyndaǵy taýly quz, bet kaıta aýzyńa tyǵady. Jańǵyryǵady. Muny kóshpeli turmysta qazaqpen aǵaıyndas qyrǵyz ánderi dáleldeıdi. Kavkaz jáne basqa taý mekendegen elderde án qulashyn jaıyp, daladaǵydaı daýsyn jaza almaıdy.

Sondyqtan Qazaqstannyń ár jerindegi elder bir tuqymdas, bir sharýalas bolǵanmen, ánniń sarynynda jáne ózgeshelikter bolatyny qonystyń áseri, meken etken jerdiń basqan móri bolýy kerek. Ár jerdiń áni ár túrli. Qarqaraly, Baıan, Kókshetaý, Ertis boıy ándi asqaqtatyp shyrqap salsa, Oral, Bókeı jaǵy qońyr jyraýlatyp, quba jondatyp yńyranyp keledi. Jetisý jeńil jelpilete aıań jorǵalaý kelse, Syrdarıa myńqyldaıdy. Biraq bul bizdiń óz boljaýymyz. Tekserýdi tileıtin pikir.

Qazaq ánderinde jumys kúıi, eńbek yrǵaǵy joqqa tán. Qazaqtyń sharýa, áleýmet, tuqym, qonys jaǵdaılarynan týǵan jalqaýlyǵy ánge de úlken áser etkendigi baıqalady. Qol bostyq, jatyp isherlik, beıpildik, beıǵamdyq saryny ánde de seziledi. Biraq el ánderinde eńbek saryny tuldyr bolýǵa múmkin emes. «Qoıshynyń olaýlaıy», Alpamys jyryndaǵy «shóre-aı janym, shóre-aı» sıaqtylar sol qazaq eńbeginiń saryny bolý kerek. Qazaq ómirindegi eńbektiń saryny — qoı kúzet, jylqy kúzet, irkit pisirý, qoı qyrqý, qoı toǵytý, eginge aınalǵannan beri tary túıý, qos aıdaý sıaqty jumys túrleriniń áseri ánde joq dep kim tekserip bilip qoıdy? Árıne, shuqylaǵan adam eńbek sarynyń tabýǵa múmkin. Qazaq eńbeginiń óziniń epsizdigi, sylbyrlyǵy, baıaýlyǵy án-kúıde de bolýyn joǵaryda eskertip ótkenbiz.

El mýzykasynyń ózindik «qasıetteri» bolady. Aldymen el mýzykasy, el áni shyǵarýshyny bilmeıdi. Ánniń túp ıesin kerek te qylmaıdy. Qulaqtan qulaq salyp, aýyzdan aýyz alyp qydyrtyp júre beredi. El áni el ádebıeti syqyldy kópke birdeı, jurtqa ortaq.

Onan soń el áni ózgergish bolady. Án az. Ándi shyǵarýshy az. Ándi salýshy kóp. Paıdalanýshy kóp. Ándi salýshynyń kóbi shyn shyǵarýshy emes, ózgertip, óńdep salýshy. Teginde, ásem ándi, ózgeshe yrǵaqty tyńnan shyǵarýshy talant (kompozıtor) óte sırek bolmaq kerek, biraq, ándi salýshy, jańartýshy, jańǵyrtýshy az bolmasqa tıis. Sondyqtan kóp ánniń bir saryndas kele beretini osy el ániniń ózgergish saltynan ba deımiz.

Onyń ústine án daýysty toptaı, suryptaı, jańǵyrta bilýdiń lázzátinen, tehnıka, ádisinen týý kerek. Árıne, ándi týdyrarlyq mundaı tehnıka dárejesiniń ózi sharýa, qoǵam órkeniniń órisimen baılanyspaq kerek.

Án shyǵarýshy talant sırek bolar degendi aıttyq. Ondaı on shyǵarýshy kompozıtordyń ózderi óz dáýirindegi taptyń, toptyń jemisi ekendigin eskerttik. Olaı bolsa, qazaq ánshileri de dáýirine, óziniń áleýmet-qoǵam tilegine qaraı túrli-túrli bolmaq kerek. Ánderinde áleýmet basyndaǵy zamanynyń saryndary bir-birinen aıyrylmaq kerek. Máselen, Buqar jyraý ánin tolǵaý yrǵaǵyna, jumbaqtaýǵa, qara buqaraǵa túsiniksiz, hanǵa, bıge, batyrta arnalǵan túıtkildeý suraý tastaý yrǵaǵyna salsa, Asanqaıǵy ashyqtan ashyq zarlaý, qonys izdeý, daǵdarý, bezildeý sarynymen ketse, qý tildi aqyn Quldyń (kisi aty) áni moqaldaý, aqyryn ybyr, shymshymalaý keledi.

Bizdiń bizge jaqyn zamandarda atyn estigen ánshilerimiz: Birjan, Aqan, Áset, Muhıt, Sholaq, Jarylǵapberli, Ǵazız, Ybyraı, Jaıaý Musalar bolsa, osylardyń ánderi degen ánniń ózi de bir-birinen bólek-bólek jatady.

Aıtalyq, Birjan aspanǵa órlep daýryǵyp salady. Áset aspanǵa da órleıdi, jerde de jorǵalaıdy. Jarylǵapberli dalanyń daýyly syqyldansa, Jaıaý Musa qala men dalanyń ekeýinen qosyp jańa bir saryn shyǵarady. Osy aıtylǵannyń ishinde bir eskeretin erekshe adam (orıgınalnyı) Jaıaý Musa. Bul — Arqanyń ashshy aıǵaıly, qońyr tolqyndy ánine ózinshe bir túr kirgizgen adam. Munyń Qalı salyp júretin «Qatynynyń ólimine shyǵarǵan» áni, «Qulbaı baı — Shorman aýylyn bylǵap shyǵarǵan ánderi ózinshe bir shyrqamaly aıǵaıdy, kelte qaıyrysty, qońyr tógilisti túgel jınaǵan bir úlgimen keledi. Mine, sóıtip osyndaı áp ánshiniń ózderinshe ózgeshe saryndary ózderinshe elikteýshilerdi, buzyp salýshylardy týǵyzady. Keıin kele-kele shyn ıesi umytylyp, el áni, el mýzykasy bolyp qalady. Biraq bir án áldeneshe túrge (varıant) túse beredi.

Bizdiń joǵary ataǵan ánshilerimiz — Birjan, Aqan, Áset, Jaıaý Musalar — sol án shyǵarǵysh qyrdyń mýzyka talanttary — kompozıtorlar. Bular dala mýzykasynyń ári aktery (salýshysy), ári avtory (shyǵarýshy). Bular — óz zamanymen ótkender. Artyna birtalaı án murasyn tastaǵandar. Bulardaı oıdan án salýshy endi joq. Endi el ánin tyńnan salýshyny estý qıynyraq bolar.

Eger Kókshetaýdaǵy shal Ybyraıdyń óz janynan án shyǵaratyny ras bolsa — qyrdaǵy qoltýma, samorod kompozıtorlarymyzdyń eski kózinen qalǵan sol-aq pa dep oılaımyz.

Ánshilerdiń endi bir bólegi — ándi tyńnan salmaı, bar arnany qoldaı salýshylar. Bular óz janynan án shyǵarmaıdy, bireýdiń týyndysyn alady. Eldiń daıyn ánin salady. Bar ándi qosyp, jamap salady. Bular bireýdikin buzar. Bular óńdeıdi, ózgertedi. Mynaý búgingi Ámire, Qalı, Balabek, Bismilda, Manarbek, basqalar osy ánshiler bolady. Bizdiń qazirgi qoldaǵy barymyz osylar. Osylarǵa eliktep júrgen jas ánshiler. Bulardyń kópke beretini — janynan shyǵarǵan jańasy emes, elden qalǵan ejelgi eskiler, esikten esik, istikten tesik ótip, aýyzdan aýyzǵa, elden elge tentirep júrgen ánder. Bular tiginshi emes, bútinshiler. Jasaýshy emes, jamaýshylar. Biraq eldiń eń asyldary osylarda bolady.

Bulardyń árqaısysy 70-80-nen án salady. Demek el áninen qalǵan sırek nusqalar osylardyń qorjynynan shyǵady.

Biz ult mýzykasy bizdiń ult ánimizdiń eseıý jolyndaǵy eki joldyń ortasyndaǵy kezeńde turmyz. Eskimizdiń eseıý joly taýsylyp, jańamyz jasalmaı jatqan beleńde turmyz. Olaı bolsa, án-kúıimizdiń órkendeýi dál búgin daǵdarysta tur. Biz bulaı deýimizdi joǵary aıtqan sózimizben birsypyra dáleldep tastadyq pa deımiz. Úıtkeni biz qoldaǵy búgingi barymyz el áni dedik. El ánin janynan shyǵarýshylar endi joq dedik. Eski ándi týǵyzatyn turmys túriniń asty- ústine aýdarylyp byt-shyty shyǵyp jatqany. Eski sharýa, turmys, qoǵam qatynasy, salt-sana bári de eńbekshiler isimen kúl-talqany shyǵyp, qaıtadan qurylyp, jańa jolǵa túsip, ózgerip jatqany belgili. Olaı bolsa, endi eski sarynda ándi týdyrýǵa jaǵdaıdyń bolmaıtyndyǵy, eski saryndy án shyǵarýshylardyń týmaıtyndyǵy da belgili bolý kerek.

Olaı bolsa, bizdiń búgingi qoldanyp júrgen eski ánderimizdiń jańa eldiń júregin jalǵaı almaıtyny da talassyz bolý kerek.

Biraq bul sózben biz el ánderiniń endi kúni bitti, endi tyńdaýshy joq, endi jańasy joq, eski ánshilerdi jınap keregi joq degen sholaq pikirdi aıtpaqshy emespiz. Biz el ániniń búgingi kúni emes, erteńgi kúnin aıtyp otyrmyz. Erteńgi kún — áli birtalaı zaman. El ánin eski túrde salýshylar bizben áli birtalaı joldas bolady. Biz teatrdaǵy ánshilerdiń barary qalada emes, dalada dep otyrmyz. Daladaǵy eskilik áli irgeleı jatyr. Daladaǵy jańa ózgerip jatqan jurtqa túsinikti qarý-quraldyń bárin jańa jolǵa salýǵa paıdalanbaqshymyz. Ásirese teatrdyń án-kúı bóliminiń tyńdaýshy eli dalada ekendigin — bıylǵy teatr týrnesi (aralaǵany) dáleldep otyr. Endeshe, teatrdyń, án-kúı bólimi kúnnen-kúnge kúsheıýi kerek.

Biraq kúsheıgende eski jolmen emes, jańa jolmen, úlgili jolmen kúsheıýi kerek. Endi osy jol qalaı bolady? Áńgime osynda.

Qazirgi ult teatrymyz — taza teatr emes, teatrymyz — teatr-klýb. Án teatry ápi klýb bolyp keledi.

Bulaı bolýy qazir zańdy da, teatrǵa qoıatyn búgingi kúnniń tilegi osylaı da.

Mádenıet maıdanynyń bir túbegi osy teatrdyń kópke jaqyndasýy, qazirgi jumysqa qolǵabys bolýy osylaı eki jaqty bolmaı oryndalmaıdy. Teatrdyń qysta qalada bolýy, qalada bolǵanda kóp jumys úgitke, kúnbe-kúngi naýqanǵa arnalýy, teatrdyń jaz jylt etisimen dalaǵa ketýi, kóshpeli klýb bolýy oryndy dep tanylýy kerek.

Biraq ult teatrymyz, memleket teatrymyz, túbinde teatr bop qana qalmaq kerek. Teatrdyń óz ónerin ǵana tereńdetetin bolýy kerek. Úıtkeni bara-bara bizdiń klýbtar, jeńil-jelpi teatrshalar kóbeıip ketetin, olardyń óz sahnalary, óz oıynshylary týatyn bolady emes pe? Sonda teatrdyń qolyndaǵy jeńil-jelpi klýb qyzmeti solarǵa berilmek kerek.

Teatrdyń án-kúı jaǵyn sóz qylǵanda, teatrdyń kórýshi halqyn sóz qylmaı bolmaıdy. Úıtkeni teatrdyń ózi, sahna óneri sál kórer kózge, estir qulaqqa (zrıtel) qaraı jasalmaq kerek. Endeshe, biz turǵanda án-kúıimizdiń bári, qazirgi qoldanyp otyrǵanymyzdyń kóbi —eldiki, eski dedik. Eski án-kúıdiń estir qulaǵynyń kópshiligi qyrda jatyr dedik-aý.

Biraq teatr — qalada. Qala — dala emes, ekeýi eki basqa. Qaladaǵy halyq dalanyń halqyndaı turmys retinde, tuqym qýǵanda biryńǵaı emes, qalanyń halqy ala-qula. Qalada óndirispen baılanysty, mashına, tehnıkamen kindiktes jumysshy bar. Qalada — qalammen, shotpen, qaǵazben qaınasyp jatqan keńse adamy bar. Qalada qazirgi qurylystyń jetekshileri, jumysshy jumysyn oryndaýshy partıa, keńes, kásipshi, komsomol uıymdarynyń basshylary, jetekshileri bar. Bulardyń kópshiligi bar. Qalada neshe túrli óner-bilimniń ókilderi mádenıetti adamdar bar. Qalada — sholaq saýdager, toǵyshar arendatel, meshan bar. Osylardyń shashyrandysy qumarpaz, buzaqy, araqqor, shatamandar da joq emes. Munyń ústine, qalanyń tolyp jatqan tuqymynyń, túrli-túrli ultynyń uıasy ekenin eske alsaq, qalańyz sıyrdyń búıregindeı qyryq quraý bolyp shyǵady. Olaı bolsa, osy adamdardyń jan azyǵy, mádenı tilegi, kóńil kúıi bir qalypta dep kim aıtar? Olaı bolsa, osy qyryq basty tilek túıdegimen kelip qaladaǵy teatrǵa túsedi emes pe? Bizdiń teatr osynyń tasasynda emes pe? Teatr muny qalaı razy qylyp tarqatar? Teatrdyń mundaı shup-shubar kóńildiń bárin ýlap, bárin sýsyndatyp otyrýy múmkin bolar ma? Ásirese bizdiń teatrdyń, kóbinese oıyn-saýyǵy aýyl turmysynan, daladan alynatyn teatrdyń, ásirese eldiń eski ánderiniń dalanyń eski ánderin salatyn ánshilerdiń qalanyń kóńilin tabýy qıyn bolmas pa? Mine, qala men bizdiń teatrdyń arasyndaǵy «qaıshy» osylaı taltaıyp jatyr. Qaladaǵylardyń teatrǵa qanaǵattanbaýy, pálen-túgen dep kúńkildeýiniń túp tamyry menimshe, osyndaı tereńde jatyr (bul jerde obyvatel, meshandyqpen múńkigen kúńkildi aıtpaımyz, óıtkeni ondaılar teatrdyń mazmunyna narazy ǵoı). Mine, osy sebepterden kelip Qalı syqyldy qyrdyń dańǵyl ánshilerine qalanyń baqtıarlarynyń «Qalı ándi erkin sala almady» deıtini kelip týmas pa (Baqtıardyń «E. Q»-da teatr salýshy týraly jazylǵany). («E. K.» — «Eńbekshi qazaq» — Red.)

Baqtıar joldas bolǵan saýyqta biz de bolǵan edik. Sonda meniń qasymda Qalıdy alǵash tyńdap otyrǵan bir joldas:

— Shirkin, myna Qalı qyrdyń teatrǵa jibergen qymyz sabasy syqyldy eken. Bul baryn laqyldatyp tegeshke, astaýǵa quıǵysy keledi. Bul qalanyń staqanyna quıam dese, tógip alady, — dedi.

Bul pikir jalǵyz Qalı týraly aıtylsa da el áni, el ánshileri týraly jalpylaýǵa jatatyn pikir. Qalı — qazaq dalasyndaǵy ıyǵy asqan ánshiniń biri. Men ózim qyr ánin salýda qalyptan ozyqty áli kórgenim joq,- Ámire qala men dalanyń qospasynan shyǵyp júr. Ámireniń qulaqqa jaǵymdy qońyraýdaı syldyraǵan garmon daýsynda qalaǵa da, dalaǵa da jaǵyp qalatyndyq bar. Ásirese Ámire tatarsha jyrlaǵanda jutyna túser edi. Al Qalı qyrdyń, qazaqtyń tazysy, Qalıdyń jalǵyz kúshti daýsy ǵana emes, onyń án salysynda úlken ártistik bar. Biraq Qalıdan áser alatyn qazaqy qulaq kerek!

Al, olaı bolsa, qalanyń qyryq quraý halqyna teatr qalaı qabysady? Jańadan jasalyp jatqan daladaǵy jańa jurttyń tilegin qalaı oryndaıdy? Án-kúıdiń keleshegi ne bolady? Endigi taýyp keter jol qaısy? Mine, joǵary jaıymyzdy ashalap ashqan soń, myna saýaldardyń jaýabyn tabýshy bizdiń óz qalamyzdyń ekstro jeri de, túsindirý jumystary bolady. Aýyl, poselke, aýdan arasynda bolsyn, kooperatıvtik daıyndaý pýnktteri, qabyldaý pýnktteri qazaqstandyq kontordyń et jóneltý pýnktteri arasynda sosıaldyq jarys pen ekpindilik kúsheısin. Aýyl, poselkelik uıalardyń, keńesterdiń uıymdastyrympazdyǵy kúsheıtilip, mal daıyndaý jumystaryna qalpymyzdy — búgingi elimizdi, zamanymyzdy, búgingi jumysymyzdy úırenip alýymyz kerek bolady. Mádenıet maıdany, salt-sana tóńkerisi, olardyń quralynyń beldileri ádebıet, teatr, án- kúı, úgit-nasıhat osylarǵa qaraı qurylady. Osylarǵa arnalady. Osy dáýirdiń, búgingi eńbekshiniń tileginen týady.

Qazaq ulty qazir tarıhı dáýirde, qazaq eliniń, qazaq dalasynyń eski kúni, eski túri qazir astan-kesten buzyldy. Burynnan dalanyń elin, jerin bılep-tóstegen baı taby bılikten aırylyp, eńbekshiler ústem. El bıligi eńbekshilerdiń keńesinde. Baı tekti sharýashylyqqa shabýyl jasalýda. Jeke menshikti sharýashylyqtyń órisi tarylyp, óresi qysqarýly. Aýyl sharýasy kollektıvtesýde. Qazaq dalasy samarqaýlyqtan, jalqaýlyqtan, eńbeksizdiktiń sary tósek aýrýynan saýyǵýda. Eńbek dalasy. İs maıdany. Qazaqstan kartasy temir jol torynda, ózenderinde parohod, elsiz dalada, ıen japanda egin, mal, óner sovhozdary, burynǵy kóshpeli el — qonystanýda. Jańa qalalar ornatýda, aýyl sharýasyna túrli tehnıka quraly, mashınalar kire bastaýly; dalanyń burynǵy tek bóken jortyp, qasqyr ulyǵan japan jondarynda búgin ashylyp qaınap jatqan kender. Qalaǵa aǵylyp, oqý izdep, óner izdep shubap jatqan dala.

Dalaǵa aǵylyp jatqan qala. Aýyldy uıystyrmaq bastamaq. Qyrda, aýylda neshe túrli mektep, kooperatıv, áleýmet uıymdary. El turmysynda neshe túrli ózgeris, neshe alýan jańalyq. ...Eki qatar tapsyrylsyn. Munymen qatar kollektıv, eńbek etý alańdaryn ashý, sýat jasaý, qazaq gúlderdi saımandaý syqyldy jumystar júrgizilsin.

Shetkergi aýdandardan jóneltiletin etke kerekti mólsherde kólik uıymdastyrý jaǵyn qamsyz etý qajet,

Ústem tap óziniń ústem kezinde salt-sanasynda ústem etetin bolsa, ózgelerdiń salt-sanasyn jeńip ózine baǵyndyryp (kóbinese kúshpen emes, espen, mazmundaǵy, úlgidegi salmaqpen) ózinikin jasaıtyn bolsa, bizdiń dáýirdiń ústem taby proletarıat taby, eńbekshi taby.

Munyń negizgi qasıeti — tóńkerisshildik, eski túrdi búldirip, ózgertip, ózine baǵyndyryp, ózińdikin jasaıtyndyq. Endeshe kıiz kimdiki bolsa, bilek — sonyki. Dáýirdegi is eńbekshi tabyniki bolsa, salt-sana da sol uly jumystyń bir butaǵy. Endeshe jasalatyn jańa ádebıet te, jańa án de proletarıattiki, eńbekshiniki. Endeshe teatrdyń tereńdeıtin óneri, tabatyn tabysy da sol túrde bolý kerek. Endeshe teatrǵa keletin qyryq quraý tilekti qalanyń shubar júregine teatr túgel emizik berip otyra almaıdy. Teatrdyń qol artqan taby - jumysshy, enbekshi. Teatr solardyń tilegine ǵana arnalady. Endeshe, eńbekshiler jumysyna tilektestik bári de teatrdyń sol joldaǵy oıyn-saýyq, úgit-nasıhattyń bárinen de jan azyǵyn tabýy tıis. Jumystyń ishki mazmuny osylaı bolsa, ádebıet, án-kúılerdiń syrtqy úlgisi de mazmunǵa qabysýy kerek. Jumysshyǵa, eńbekshige arnalýy kerek. Olardyń kókeıine qonymdy, qulaǵyna jaǵymdy bolmaq kerek. Ol túr — eskige tóńkerisshil jolmen kelgen enbek jyry, eńbek yrǵaǵy bolmaq kerek. Jekeniki, jalǵyzdiki emes, kóptiki, kollektıvtiki...

...Eski dalanyń emes, qalanyń yrǵaǵy bar. Qurmanbekte orystyń, ózbektiń, qyrǵyzdyń, uıǵyrdyń túrlerin bizdiń sahnaǵa kirgizý, bı kirgizý, mýzykany qozǵalyspen júrgizý, sahnaǵa laıyqtaný, qalanyń tilegin tabý talaby bar. Sondyqtan qala halqy sahnadaǵy Qurmanbekten kúnnen-kúnge dámdini alamyz ǵoı dep dámegóılenýi bar. Ásirese Qurmanbektiń «Bizdiń ekpinderi» «Bes jyldyqtary», bıli kúıleri, chastýshkalary — ótken qystan bergi tabystary. Jańa mazmundy, jańa úlgili, búgingi kúnniń tilegine tapqan ónerleri. Qurmanbek bul tabysyn shetelden úlgi alýyn, kúnbe-kúngi máseleni sahnaǵa keltirýin, qazaq ánderin jańa taqyrypqa, jańa túrge salýyn kóbeıtýi, tereńdetýi kerek.

Al Elýbaı ózinshe bir úlgi, bul da el ánderiniń eski shubalań jáı tastar túrine moıyndy emes (Elýbaıdyń Qostanaı Myrqymbaılarynan bolǵandyǵy da bar shyǵar), izdenýde. Biraq bul túrdi, úlgini Qurmanbek she shetten izdemeıdi. Qazaqtyń óz terisin ılep, óz kójesin qatyqtap bergisi keledi. Teatrdyń qala qonaǵyn dalanyń barymen baptap syılaǵysy keledi. Qazaq ániniń turqyn tujyryp, qol-aıaǵyn jınańqyrap, sazyn ózgertip, bıpyldatyp, lypyldatyp qasymen, qabaǵymen oınap, kózimen, betimen, tamaǵymen ılep salady. Elýbaıdyń bul betin de jańa adym deýimiz kerek. Degenmen Elýbaı munysyn túbinde mýzyka ónerimen qanshalyq tereńdep áketeri áli kúńgirtteý. Ázir Elýbaı eldi balasha oınatyp aldap keledi.

Elýbaıdan basqa eldiń shıkizatyn dúkenge salyp isteýge umtylǵan ánshilerimiz áli kórinbeıdi. Ásirese jas ánshilerimiz bul jónde oılanýy kerek pe deımiz.

Bizde ándi mádenıet jolyna salýǵa eńbek etip júrgen mamandarymyz da joq emes. Olar: myń jarym on, 150 kúı jınaǵan Zataevıch, Qyzyljardaǵy qazaq mektepterindegi mýzyka muǵalimi Kotsık, qazaq teatryndaǵy Kovalevtar. Mine, bulardyń birsypyra tájirıbeleri bar. Zataevıch tek qazaq ánderin jınap qana qoıǵan joq, ónerli jolǵa salyp óńdep, shet jurttarǵa taratyp jatyr. Qyzyljardyń hory Máskeý ortalyǵynan maqtaýmen oraldy. Myna Kovalev qazaqtyń birtalaı ánin horǵa salyp, roıálǵa qostyryp,teatrda istep júr. Qazaq ániniń úlgili jolmen eseıýindegi durys qadamnyń biri osylar. Biraq bul mamandardyń qazaqtyń jón-jurǵasyn iske jaratýdaǵy tabysynyń dárejesi bizden góri kópke málim bolý kerek. Bulardyń eńbegin qaza sóıleýge dármen bizde joǵyraq. Úıtkeni ózimiz mýzykant emespiz. Mýzyka ónerimen bul isimizdiń eki ortamyz qazaq pen qurannyń eki arasy syqyldy. Tepshileýge tisimiz batyńqyramaıdy. Biz sondyqtan kóbinese Kovalevtardikin durys shyǵarmen kele jatyrmyz. Biraq Kovalevtardyń istegen mýzykasynan óz qulaǵymyzdyń alǵan áserin «sýbektıvno» aıtýymyzǵa bolatyn bolar deımin. Óz basym Kovalevtyń istegen (obrabotka) ánderinen alǵan áserim bolymsyzdaý shyǵady. Qulaǵym tosańsıdy. Bulardan qazaǵymnyń qara salpaǵy áldeqaıda jyly, áldeqaıda jaqyn, áldeqaıda uǵymdy sıaqtanady. Osy alǵan áserden men ózim keıde mynandaı oılarǵa da kelip qoıam: «Aý, osylar qazaq ánin buzdy ma eken? Qazaq ánderin qazaq qulaǵyna laıyqtap berýde shorqaqtyq qylyp júrmedi me eken? Oǵan sebep qazaq tilin bilmeý, qazaq turmysyn shala taný bolmady ma eken? Ár eldiń, áp ulttyń, onyń ishindegi ár taptyń kóńil kúıi, án-kúıden alar áseri basqa-basqa bolatyn bolsa, osynyń saldary kóp qatysyp júrmedi me eken? Qazaqtyń óz mýzyka mamany qazaq ánderin istese de aqylaı shyǵarar ma eken? Qazaqtyń Kovalev, Zataevıch syqyldy mamany orystyń el ánderin, el mýzykasyn ónerli jolǵa salam dep istese olardiki qalaı shyǵar edi-aý?»deımin is, kók, Kovalev, Zataevıchter úlgili eldiń mádenıetti mamandary ǵoı. Qazaqtyń áni shıki on ǵoı, onymen birge meniń óz qulaǵym da mádenıetsiz ǵoı. Mádenıetsiz sezim sezgirligi, kórgensiz qulaq úlgili ándi jatyrqap, tosyrqap júrgen bolar... dep ózimdi ózim aıyptaımyn. Ilaıym, tek osyndaı bolyp shyqsyn. Meniń-aq qulaǵym jaman bolyp, Kovalevtardyń istegen áni jaqsy bolyp shyqsa ıgi edi. Buǵan basqa qulaqtardyń qojalary ne aıtar eken?

Teatrda horǵa túsken birtalaı on bar. Hor, kóp daýysty án, bul da úlgili jol, kollektıv joly. Biraq qazaq horyndaǵy daýys kúshti shyqpaı júr. Munyń sebebi horǵa uıysqan daýystan da bolatyn shyǵar. Sońǵy ýaqytta bas daýys tipti estilmeı barady. Bul týraly taǵy bir ózimniń ǵana kelise ketetin bir nárse — qazaqqa bitken daýystyń ózindik álsizdigi seziletin sıaqty. Muny úlken jınalystarda sóılegen sheshenderden baıqaýǵa bolady. Qazaqtyń kóbiniń-aq úni jasyq keletin tárizdi. Bizdiń horymyzda da osy jasyqtyq bolmaǵaı edi deımin.

Qyrdaǵy úlginiń biri — qos daýys, ándi eki kisi birigip aıtý. Bul jalǵyz aıtqannan góri kúshtirek, jatyǵyraq, qulaqqa jaǵymdyraq. Ózi de úlgilirek shyǵady. Teatrdyń, án-kúıinde de osy úlgige tizgin berilmeı keledi. Teginde asa bir kúshti ánshiler bolmasa, ándi qos-qostan saldyrýdyń áseri halyqqa kóbirek bolar edi-aý, eldegi bir tur ǵoı, jat ta bolmas edi degen kóńilimizge keledi.

El áni jóninen endi bir pikir qoryta almaı júrgen máselemiz el ánindegi óleńder týraly. Keıbireý el óleńderiniń bári eski, búgingi kúnge janaspaıdy, aıtylmasyn deıdi. Biraq bul da óte solaqaı, jarǵa jyǵar pikir. Nege deseńiz, el óleńin túgel aıtpaýǵa, «baıkot» jarıalaýǵa qol qoısaq, nadandyǵymyz bolar edi. Eldiń kóp óleńderiniń tarıhı mańyzy barlary bolady. Ásirese ár ánniń óz óleńi ózimen sabaqtas, tarıhtas bolady.

Ekinshi, ánniń arnaýly óleńderi sol ánniń óz ózgesheligine qalyptas, mýzykalyq jaǵynan qatynasa bitken dybystary, sózderi bolady. Belgili ánderdi belgili óleńderinen aıyryp aıtý — ánniń ándigine pyshaq salý bolady.

Úshinshi, Marks ǵylymı mazmunynan tarıhty erekshe jekelemeıdi. Mazmunynan túr, úlgi týǵan bolady. Ekeýi bir- birine qalyptasyp, qaınasyp jatqan tutas tulǵa bolady. Olaı bolsa, eski ánniń úlgisine jańa óleń salyp aıtýdyń durystyǵy bola ma? Bul tek komsomol, komýnıs, jumysshy áıelderge sáýkele kıgizgenimiz sıaqtanbaı ma? Olaı bolsa, jańa mazmunnyń ózine laıyq jańa úlgi, jańa án kerek bolady.

Sóz — el óleńi týraly. El óleńiniń búgingi salt-sanany alyp júrip ketpeıtin zıansyzdary týraly. Biraq eski ándi el óleńimen emes, ultshyl aqyndardyń, dinshil aqyndardyń búgingi kúngi ısi alatyn óleńderimen aıtý, tizgindeıtin qylyq árıne.

Sonan sońǵy bir kishkene nárse, hordy bastaýshy daǵdyly qar shoraıaqtar bolyp keledi. Ia Qurmanbek, ıa Ámire, ıa Elýbaı bastaıdy. Munda ne balaǵa, ne áıelge bastatsa, ne ylǵı tyndyrtyp jańalap otyrsa, ásirese daýysy jaqsy balalar, qyzdar bastaıtyn bolsa, qaıter edi deımiz.

Sonymen, qazaq ánderiniń endigi joly — úlgili jol, ónerli jol desek, teatrdaǵy án-kúı mádenıetti jolmen eseıedi, kúsheıedi desek, teatr búgingi kúnde teatr klýb bolyp er jetedi desek, teatrdyń alatyn úlgisiniń kóbi teatry órkendegen elde, onyń ber jaǵynda, jumysshy taby jańa mádenıet, jańa óner jasap jatqan orysta jatyr. Teatrdyń án-kúı bóliminiń úlgisi osy kúngi orystaǵy bar úlgi, kópshilikpen qoıyndasqan úlgi, partıa, úkimettiń kúnbe-kúngi jumysyna qolma-qol kelgen túri. Jumysshy jastar teatry («Tram», «Kók kóılek», «Sınáá blýzkalardyń») klýbtardyń úlgisine túsý kerek pe degimiz keledi. Úıtkeni, jańa nárse, búgingi zamannyń tilegin tabatyn úlgi, túr, úgit-nasıhat túri osylardan tabylyp júr. Mundaı kúı de bar, sóz de bar, bı de bar, — bári de toqaılasady. Qurmanbektiń «Besjyldyqtary», «Bizdiń ekpinderi», Elýbaıdyń Karl Marks kolhozynan traktormen keletin «Káribaı shaly», eldi saýyqqa, tazalyqqa úgitteıtin «Pushyǵy», Tálpektiń jańa taqyrypqa arnalǵan ótkir sózderi, syqaqtary — keńitip, jetetin jańalyqtary basy osylar. Osy sekildi úlgiler endi kúnbe kúngi qyzyqty máselelerge, jańa temalarǵa, kóptesip oınaýǵa, birlesip atqarýǵa, ózinshe mazmundy sholaq shymyldyqtarǵa, nómerlerge, epızodtarǵa, ocherkterge, jandy gazetterge aınalsa maqul bolar ma edi deımiz.Teatrdyń búgingi tilekke janasatyn, búgingi kópshilikke jaqyndasatyn túri, osylar bolý kerek. Bul jóndegi jaqsy nysana — joǵarǵy aıtylǵan «Tram» bolmaq. Tramnan alatyn úlgi jalǵyz — konsert nomerlerinen ǵana emes, teatrymyzdyń keıbir pesalary da, oınaýshylary da, sahna jasaýlaryndaǵy ádister-úlgiler de tramǵa bet burý kerek-aý der edik.

Bul teatrdyń kópshilikke qoıyndasatyn jeńil jaǵy. Biraq, biz joǵaryda túbinde teatr, teatr klýbtyqtan shyǵyp memleket teatry» bolyp qalý kerek dedik. Teatrdyń bul salmaqty jaǵy qalaı bolmaq, mádenı eldiń qaı teatryna taman baýlý kerek, oǵan biz bul maqalada toqtaı almaımyz.

Joǵarǵy jumystar teatrdyń óz qolynan ǵana kele bermeıdi. Kóptiń kómegi kerek. Mundaǵy kómekshi kúsh — jumysshylar. Biraq jazýshylar teatrǵa kómektiń kózin taba kóbiniń-aq úni jasyq keletin tárizdi. Bizdiń horymyzda da osy jasyqtyq bolmaǵaı edi deımin.

Qyrdaǵy úlginiń biri — qos daýys, ándi eki kisi birigip aıtý. Bul jalǵyz aıtqannan góri kúshtirek, jatyǵyraq, qulaqqa jaǵymdyraq. Ózi de úlgilirek shyǵady. Teatrdyń án-kúıinde de osy úlgige tizgin berilmeı keledi. Teginde asa bir kúshti ánshiler bolmasa, ándi qos-qostan saldyrýdyń áseri halyqqa kóbirek bolar edi-aý, eldegi bir tur ǵoı, jat ta bolmas edi degen kóńilimizge keledi.

El áni jóninen endi bir pikir qoryta almaı júrgen máselemiz el ánindegi óleńder týraly. Keıbireý el óleńderiniń bári eski, búgingi kúnge janaspaıdy, aıtylmasyn deıdi. Biraq bul da óte solaqaı, jarǵa jyǵar pikir. Hege deseńiz, el óleńin túgel aıtpaýǵa, «baıkot» jarıalaýǵa qol qoısaq, nadandyǵymyz bolar edi. Eldiń kóp óleńderiniń tarıhı mańyzy barlary bolady. Ásirese ár ánniń óz óleńi ózimen sabaqtas, tarıhtas bolady.

Ekinshi, ánniń arnaýly óleńderi sol ánniń óz ózgesheligine qalyptas, mýzykalyq jaǵynan qatynasa bitken dybystary, sózderi bolady. Belgili ánderdi belgili óleńderinen aıyryp aıtý — ánniń ándigine pyshaq salý bolady.

Úshinshi, Marks ǵylymı mazmunynan tarıhty erekshe jekelemeıdi. Mazmunynan túr, úlgi týǵan bolady. Ekeýi bir-birine qalyptasyp, qaınasyp jatqan tutas tulǵa bolady. Olaı bolsa, eski ánniń úlgisine jańa óleń salyp aıtýdyń durystyǵy bola ma? Bul tek komsomol, komýnıs, jumysshy áıelderge sáýkele kıgizgenimiz sıaqtanbaı ma? Olaı bolsa, jańa mazmunnyń ózine laıyq jańa úlgi, jańa án kerek bolady.

Sóz — el óleńi týraly. El óleńiniń búgingi salt-sanany alyp júrip ketpeıtin zıansyzdary týraly. Biraq eski ándi el óleńimen emes, ultshyl aqyndardyń dinshil aqyndardyń búgingi kúngi ısi alatyn óleńderimen aıtý, tizgindeıtin qylyq árıne.

Sonan sońǵy bir kishkene nárse, hordy bastaýshy daǵdyly qar shoraıaqtar bolyp keledi. Ia Qurmanbek, ıa Ámire, ıa Elýbaı bastaıdy. Munda ne balaǵa, ne áıelge bastatsa, ne ylǵı tyndyrtyp jańalap otyrsa, ásirese daýysy jaqsy balalar, qyzdar bastaıtyn bolsa, qaıter edi deımiz.

Sonymen, qazaq ánderiniń endigi joly úlgili jol, ónerli jol desek, teatrdaǵy án-kúı mádenıetti jolmen eseıedi, kúsheıedi desek, teatr búgingi kúnde teatr klýb bolyp er jetedi desek, teatrdyń alatyn úlgisiniń kóbi teatry órkendegen elde, onyń ber jaǵynda, jumysshy taby jańa mádenıet, jańa óner jasap jatqan orysta jatyr. Teatrdyń án-kúı bóliminiń úlgisi osy kúngi orystaǵy bar úlgi, kópshilikpen qoıyndasqan úlgi, partıa, úkimettiń kúnbe-kúngi jumysyna qolma-qol kelgen túri. Jumysshy jastar teatry («Tram», «Kók kóılek», «Sınáá blýzkalardyń») klýbtardyń úlgisine túsý kerek pe degimiz keledi. Úıtkeni, jańa nárse, búgingi zamannyń tilegin tabatyn úlgi, túr, úgit-nasıhat túri osylardan tabylyp júr. Mundaı kúı de bar, sóz de bar, bı de bar, — bári de toqaılasady. Qurmanbektiń «Besjyldyqtary», «Bizdiń ekpinderi», Elýbaıdyń Karl Marks kolhozynan traktormen keletin «Káribaı shaly», eldi saýlyqqa, tazalyqqa úgitteıtin «Pushyǵy», Tálpektiń jańa taqyrypqa arnalǵan ótkir sózderi, syqaqtary — keńitip áketetin jańalyqtary basy osylar. Osy sekildi úlgiler endi kúnbe kúngi qyzyqty máselelerge, jańa temalarǵa, kóptesip oınaýǵa, birlesip atqarýǵa, ózinshe mazmundy sholaq shymyldyqtarǵa, nómerlerge, epızodtarǵa, ocherkterge, jandy gazetterge aınalsa maqul bolar ma edi deımiz. Teatrdyń búgingi tilekke janasatyn, búgingi kópshilikke jaqyndasatyn túri, osylar bolý kerek. Bul jóndegi jaqsy nysana — joǵarǵy aıtylǵan «Tram» bolmaq. Tramnan alatyn úlgi jalǵyz — konsert nomerlerinen ǵana emes, teatrymyzdyń keıbir pesalary da, oınaýshylary da, sahna jasaýlaryndaǵy ádister-úlgiler de tramǵa bet burý kerek-aý der edik.

Bul teatrdyń kópshilikke qoıyndasatyn jeńil jaǵy. Biraq, biz joǵaryda túbinde teatr, teatr klýbtyqtan shyǵyp «memleket teatry» bolyp qalý kerek dedik. Teatrdyń bul salmaqty jaǵy qalaı bolmaq, mádenı eldiń qaı teatryna taman baýlý kerek, oǵan biz bul maqalada toqtaı almaımyz.

Joǵarǵy jumystar teatrdyń óz qolynan ǵana kele bermeıdi. Kóptiń kómegi kerek. Mundaǵy kómekshi kúsh — jazýshylar. Biraq jazýshylar teatrǵa kómektiń kózin taba almaı keledi. Jazýshylar jazbaı jatqan joq, jazyp jatyr. Gazet-jýrnaldyń beti jańa mazmundy, kúnbe-kúngi máselelerge arnalǵan jazýshylardyń óleńderi, áńgimeleri, ózgeleri. Biraq osydan teatr qansha paıdalanyp otyr? Az. Teatr jazýshylardan áli «kitap» dámetýmen keledi. Jazýshylardyń usaq-túıek óleń, feleton, áńgimelerinen kesindiler teatrǵa kirmeı keledi. Munyń, menimshe, mynadaı sebepteri bar:

Birinshi, teatr buǵan áli kóńil bólgen joq. Jazýshynyń jazǵan pesalaryn kesip, piship, ony sahnaǵa laıyqtap teatrdaǵylar áli shyǵarýǵa qol qoıǵan joq.

Ekinshi, jazýshylar teatrdyń án-kúı bólimine, kúnbe kúngi máselege qatysýyna arnap soǵan laıyqtap óleń, qysqa áńgime, chastýshka, feleton, ótkir tildi deklamasıalar jazýǵa ne salaqtyq qylyp keledi, ne ózderi túsinbeı, bilmeı, shama-sharqy kele almaı ketip barady. Búginde ne kóp — óleń kóp. Ásirese jazýshylardyń birsypyrasynyń oıynsha «jańa túrli» óleń kóp. Osy kúnde ólsheýli óleń, oıly sóz degenińizdi biz tekeniń baqyldaǵyna, jylannyń ysyldaǵyna aınaldyryp jiberdik. Máselen:

Baq!
Baq!
Baq!
Taq!
Taq!
Taq!
Pys!
Pys!
Pys!

Mine, bizdiń jańa patrıotızmniń qotyry osylar. Biraq osynyń qandaı ánge salynatyny áli málim emes. Óleńniń qara sózden aırylatyn qasıeti yrǵaǵynda, kúıinde, sazynda bolatyn bolsa, ánge, kúıge kelmeıtin óleń — óleń bola ma? Mine, jazýshylardyń jazǵanynyń teatrǵa jaramaı jatqanynyń bir sebebi osynda. Máselen, Sákenniń «Sovetstan» degen óleńin teatr qalaı aıtpaq? Sákenshe, bul — jańa túr, poıyz yrǵaǵy... Al endeshe osy óleńge jumysshylar, temir joldaǵy jumysshylar yńyrsı ala ma? Olar aıtýǵa qandaı ánge keledi? Jumysshy bolyp teatrdaǵylar aıtyp shyǵýǵa qandaı ánge keledi? Qarańǵy.

Sákenniń bul óleńi birsypyra aqyndardy eliktirdi. Asqar, Májıt, Taıyr, Sábıt, Ábdilda, taǵy basqalar baqyldatqanda, pysyldatqanda Sákenniń úlgisiniń qara qyrtysyn aınaldyryp jiberdi.

Osylar osy túrdi nege súıenip tapty? Qarańǵy. Óleń oqýshyǵa, kerek qylatyn jurtqa arnalatyn bolatyn bolsa óleńniń óleńdigi kúıinde, sazynda bolatyn bolsa, osy óleńderdiń mánin taýyp berińder, joldastar!

Óleń túrleri — óz aldyna másele. Jandy jeke sóz qylmaqpyz. Tek bul jerde teatrdyń, klýbtyń repertýaryn sóz qylǵan soń aqyndardyń óleńin paıdalanýdyń teatrǵa qıyn soǵyp otyrǵanyn aıta ketpek edik. Endeshe jazýshylar teatrǵa at salysqanda teatrmen arasyndaǵy osyndaı qaıshylyqty joıý kerek bolady. Teatr sahnasyn jańa túrler bezeýge kómektesýimiz kerek bolady.

Ult án-kúıimizdi sóz qylǵanda bir qalyp bara jatqan nárse — bizdegi mýzyka quraly.

Bizdegi bar qural — dombyra, qyl qobyz, erterektegi sybyzǵy, syrnaı. Osydan basqamyzdy men bilmeımin. Ónerli eldiń jabdyqtaryndaǵy mandolına, gıtardyń arǵysy — bizdiń dombyra. Qazaqtaǵy kóp taralǵan qural — skrıpkanyń arǵysy — qyl qobyz. Bul qalyp barady. Ózi joǵalýǵa aınalǵan ertegi sybyzǵy, syrnaı — mynaý dýhovoı mýzykanyń shala týǵany bolmaq kerek.

Bizdiń mýzykamyzdyń endigi beti — ónerli, mádenıetti jol desek, bizdiń jabdyqtarymyzdyń da bolashaǵy solaı bolýy daýsyz. Bizdiń án-kúıler ónerli eldiń roıalyna, pıanınosyna, skrıpka, gıtaryna, mandolına, dýhovoılaryna qol artýy kerek. Mýzyka quraly bul ǵana emes. Ár elde, ár ultta ártúrli bola beredi. Endeshe solardyń da bizge qolaılysyn izdep alýǵa kerek bolady. Ózimizdiń qol baıyrǵy quraldarymyzdy da óńdep, baptap, sheberlep baıqaýymyz oryndy shyǵar. Muny mýzyka sheberleriniń synyna salmaq kerek.

Sonymen, sózdi osy jerden tuqyrtpaqshymyz. Toqtar aldynda aıtarymyz: án-kúı jańadan jasaýdy kerek qylady. Ony ómir kerek qylady. Án-kúıdi jańadan jasaýdyń joly — úlgili jol, ónerli jol. Bul ónerdi tabatyn — endi qara qazaq emes, mýzyka ónerin oqyǵan qazaq. Qazaqtan ózge eldiń mádenı tájirıbesi, mamandarynyń qolǵabysy. Olaı bolsa, qazaq jastaryna mýzyka mamandyǵy kerek. Úlgili eldiń úlgisi, kómegi kerek. Mýzyka búgingi kóptiki bolsyn degen uranymyz bolý kerek.

Biz úlgili jolǵa qol artamyz degende, ...bizdiń aldymyzdaǵy aǵa jurttarmen qym-qıǵash aralaspaı bolmaıdy. Sondyqtan bizdiń ánshi, kúıshilerimizge de Reseıdegi proletarıat ónerin jasaýǵa uıysqan uıymdarmen qarym-qatysty bolý kerek-ti. Ásirese bizdiń QazAPP-tyń janynan mýzyka seksıasyn jasaý kerek. Proletarıat mýzykasynyń bútin odaqtyq uıymy (asosıasıasy) bar. Onymen qanattasqan maqul. Mýzyka óneriniń mektepterine jastardy jiberý kerek. Osynyń bárin keshiktirmeı isteıtin irgeli jumystar.

Bizdiń maqalamyzdyń maqsaty — máseleni qozǵaý edi. Keıbir túıtkil, kúńgirt júrgen on jaıyndaǵy pikirlerdi kóptiń aldyna tartý edi. Memleket teatrymyzdyń aýyl, qaladaǵy klýb, sahnalarymyzdyń órkendeýine óz shamamyzsha qolǵabystyq etý edi, biz osyny aıttyq.

1931 jyl.

---