InfoHub Logo

zertteýshi ǵalym Jumaǵalı Ysmaǵulov pen aqyn Júrsin Ermannyń shyǵarmashylyǵy jaıynda

Fılologıa ǵylymdarynyń doktory Jumaǵalı Ysmaǵulov Abaıdyń aqyndyq taǵylymy dep, daryndy sýretkerlikti tereń oıshyldyqpen ushtastyrǵan kemeldi kemeńger, ǵulama dana ekendigin aıta otyryp, aqyn týǵan tabıǵattyń tylsym syrlaryna úńilse de, adam janynyń ne bir qatparlaryn qoparyp aqtarsa da, nemese ózi ómir súrgen ortanyń, týǵan halqynyń, áriden aıtqanda, búkil adamzattyń ótkeni men bolashaǵyna kóz jiberip, adam men qoǵam arasyndaǵy qarym-qatynastyń tereńine boılasa da, ol árdaıym oı tereńdigi men kemeńgerlik kemeldigin tanytyp otyratyn tulǵa retinde baǵalaıdy.

Ǵalymnyń taǵy bir ǵylymı tujyrymyn Abaıdyń shyǵarmashylyq murasyndaǵy asa bir nárli de mándi bóligi — onyń Adam men Tabıǵat, Ómir men Ólim jónindegi tolǵanystary ekendigin, ol ımandylyqty adam ómiriniń túpki muraty dep, shynaıy ónerdi máńgi ólmestiktiń kepili dep uqqandyǵynyń jáne de qaıtalanbas aqyndyq daryny men bıik adamgershilik qasıeti arqyly týǵan halqyn zamanynda izgilikke tárbıelegendigin, bolashaqqa danalyqty ósıet etip qaldyrǵanyn ǵylymı qortyndy pikir retinde usynady. Zamandar ótken saıyn jańa qyrlarymen jarqyraı ashylyp otyratyn áýlıeligimen halqynyń ǵasyrlar boıy qadir-qasıeti kelmeıtin abyroı-bedeline aınalǵandyǵyn, aqyn ulylyǵynyń asqar bıikten kún shalǵan altyn táni de osynda ekendigine arnaıy toqtalyp, Abaı tulǵasyna laıyq baǵa beredi.

Sonymen qatar, zertteýshi-ǵalym J.Ysmaǵulov aqyn murasy — halqymyzdyń sarqylmas asyl qazynasyna aınalǵanyn, adam tirshiliginiń san salasyn qamtyp, búgingi men bolashaqty ushtastyrǵan ómirsheńdigimen, ámbebap árqılylyǵymen qymbat ekendigin, halqymyz tarıhı damýdyń qanshama asýlarynan asyp, qandaılyq bıigine kóterilse de, Abaı aty men Abaı sózi árdaıym onyń aýzyndaǵy jyry, qazaq halqynyń kókiregindegi ımany, sanasyndaǵy ujdany bolyp qala beretindigin, Abaı aqyndyǵynyń tarıhymyzben birge jasaıtyn uly taǵylymy da — osynda ekendigin zerdeli oımen jetkize bilgen.

Zertteýshi-ǵalymnyń taldaǵanyndaı, óleńniń syrtqy kórkemdigi men ishki mazmunynyń úılesimi, talǵam tazalyǵy men til beıneliligi, kórkem shyǵarmanyń halyq ómirimen ózektese otyryp arqalaıtyn áleýmettik júginiń salmaqtylyǵy, taǵylymdy tárbıelik mán berý, talantty jastardy osyndaı óristi ónerge baýlý — Abaı estetıkasynyń túbirli de túbegeıli qaǵıdalary desek, mundaı ónerdiń ózekti oılary, ıaǵnı Abaı dástúri Táýelsizdik kezeńdegi qazaq lırıkasynda da jalǵasyn tapqan. 2005 jyly jaryq kórgen Júrsin Ermanovtyń “Qudiretke júginý” kitabynda aqyn óz oıyn túıindep, bylaı deıdi:

“Uıat deıtin bir kináz, nápsi deıtin bir kesel — arbasady da jatady. Sodan ba eken, qanaǵattyń shapany men qıamettiń kebinin men aldymen ózime ólshep kóremin. Nazary susty bir qudiret jazǵanymdy jyrttyra beredi, kitabymdy kidirte beredi. Alpysqa kelgeninshe bar jazǵany bir tomǵa jeter-jetpes óleń bolǵan Abaı aǵa da kókjelkemnen qaraıdy da turady. Ol kisi de qatal-aq! Osylaısha bar men joqtyń, ot pen sýdyń arasynda qapylǵan shamshyl shaıyrdyń tym bolmasa bir shýmaq óleńi, tym bolmasa bir qaıyrym sózi talǵampaz oqýshynyń tańdaıyn jibitýge jarasa netti dep úmittiń shyraǵyn úrlegennen basqa, qudiretke júgingennen basqa ne shara bar?!”

Bul aqynnyń jyr usynar aldyndaǵy tujyrymy.

Taba almaı kórkem qısynyn jyrdyń
Iinim túsip, ıisinip júrmin.
Qıýym qashyp, qıyndady ma is —
Oıymda — Mýza, mıymda — dybys.
Shyldyrlap baqyr tıyndaı sózim,
óleńge syımady quıyndaı sezim.
Qalamnyń búgin nege az mideti —
Aıdyndaı taza qaǵazdyń beti.
Esimi Mýza jaqpaı sulýǵa
Tataıyn deseń, tappaısyń ý da!

deıdi aqyn. Jyrdyń qısynyn tapqan aqyn: “Qısynyn jyrdyń — ısinip júrmin”, “Qıyndady ma is — mıymda dybys” tárizdi kúrdeli uıqaspen óz oıyn órbitedi.

Qalamdy ákel, qarmanyp jazaıyn jyr,
Janym tósep jazǵanym azaıyp júr.
Ylhamymdy uıytqan naýryz aıy
Maqamymmen umytqan kózaıym ǵyl.
Jazýshy edim naýryzda jap jasyl jyr,
Bıyl osy daǵdym da aljasyp júr.
Syıqyrymen terbeıtin sóz-qazynam
Tıyndaıyn qaǵady ol da syldyr.

deı kelip,

Aqyl apshyp qalǵanyn, sezim buǵyp,
Otyramyn ishimnen ózim bilip.
Bazar baqqan bádikter ortasynda
Kisi de joq tushynar sózińdi uǵyp.
Bir kúnińnen aýmaıdy bir kúnińiz,
Jamalatyn túri joq jyrtyǵymyz.
Sańyraýǵa beretin sálemdeı-aq
Kimge dári osy óleń shirkinińiz?

dep túıindeıdi. Óleńge naz arta otyryp, “bazar baqqan bádikter ortasynda, kisi de joq tushynar sózińdi uǵyp” deıdi aqyn. “Syıqyrymen terbeıtin sóz-qorynan, tıyndaıyn qaǵady ol da syldyr” dep, sóz túsiner jandardyń az qalǵanyna qaımyǵa jyr etedi. Bul, árıne, shala qazaqtardy da, naryq tusynda — turymtaı tusynda ketken búgingi oqyrmanǵa da aıtylǵan naz-ókpe. Budan ári aqyn:

Erterekteý er jetippin,
Ótip dáýren, ozyp ǵalam.
Kıis kórgen kerzi esiktiń
Julyǵyndaı tozyp baram, —

dep nalıdy. Nalıdy da onyń sebebin aqyn ózinen izdepti:

Tulparyn bir tebinýge
Qyssa jastyq taqymyn sál,
Jigit bolyp jeligýge
Jibermedi aqylym — shal, —

dep, aqynnyń kekse oıyna júk artsa, endi birde:

Saıaq júrgen qulyndaımyn,
Jyǵylady jyǵam qaı kún?
Eshteńege qýanbaımyn,
Eshteńege jubanbaımyn.
Júregimen arystannyń
Qozydaıyn kógendeldim.
Del-sal bolǵan danyshpanmyn,
Qaıǵy jutqan kemeńgermin, —

dep, “del-sal bolǵan danyshpandylyǵyn” qaıǵy jutqan kemeńgerligin alǵa tartady. Kelisýge de bolady, kelispeýge de bolady. Aqyndyqtyń ózi oqyrmanyn ózine ilestire otyryp, qalaı oı topshylaýǵa da bolatynyna erik berý. Júrsin Ermanov ta sondaı aqyn.

Kóz ashqaly
Kógergenim sóz astary.
Ár kóńildiń bolsa eger óz aspany,
Ár sózdiń de bolady óz asqary, —

deýmen, óz ulyna qarata aıtyp otyryp, barsha urpaqqa aıtylar jyr usynady.

Qazaq Eli sekildi zerek elde
Sóz qadirin usyný kerek erge.
Shashqyń kelse — dúnıe, malyńdy shash,
Tek sózińdi betaldy bere kórme!

deıdi aqyn. Sóz qadirin baǵalaý — ózińdi baǵalaý ekenin, halqyń men ultyńdy baǵalaý ekenin tizgindep alǵa tartady. Bul da aqyndyqtyń kóriner tusy.

“Attan jyǵylsań da — oqasy joq, Jyǵylýǵa bolmaıdy sózden bolam!” — dep, sóz baǵasyn qapysyz sezgen babalar taǵylymynyń urpaqqa ulaǵat etip ustanady.

Táýelsizdik kezeń aqyny Júrsin Ermanov “Kóz ashqaly kórgenim — sóz astary” dese, “Shashqyń kelse dúnıe, malyńdy shash” al sózdi betaldy shasha kórme” dese, bul da uly Abaı óleńiniń úlgisi. “Abaı bolsa óleńge berilgen taǵy qoshemetshilderdiń aýzynan shyqqan jel sózdi jalǵaý, maqtaý bolmaı, asyldyń mánin shynaıy taný bolsyn jáne sol tanýynan ilezde tanyp ketetin “eki sózdi táýir aıtqannyń saýdasyna aınalyp ketpesin” dep Abaı:

Satyp alma sóz satsa,

Ol asyldy ańdamas, — dep, endi birde:

Men maqtannyń quly emes,
Shyn aqylǵa zorlyq joq.
Anturǵan kóp pul emes,
Ólim barda qorlyq joq, —

dep túıedi. Keıingi urpaqqa salmaq sala sóıleıdi, ıyqtaryna aýyr júk artady. Halqynyń máńgi ólmeıtin rýhanı azyǵyna aınaldyrarlyqtaı ulaǵatty sóz aıtady:

Áýelesin qalqysyn,
Ot jalyn bop shalqysyn.
Jylaı-jylaı ólgende,
Arttaǵyǵa sóz qalsyn, —

deıdi aqyn. Uly Abaıdyń shyǵarmasyn zerdelep, óziniń rýhanı kúshine aınaldyrǵan 60-shy-70-shi jyldardaǵy urpaq, M.Áýezov aıtqandaı, jyl kelgendeı jańalyq sezip, qarsy alǵan baǵa berilgen urpaq.

“Jańa tolqyn — jas tolqyn” urpaq Abaı poezıasyn ózderiniń rýhanı týy etip kótere bildi. Olar 60-shy jyldary ádebıetke kelgen Tumanbaı Moldaǵalıev, Qadyr Myrzalıev, Saǵı Jıenbaev syndy aqyndar shoǵyry bolsa, 70-shi jyldary ádebıetimiz tabaldyryǵyn erkin attap, engen aqyndar Jarashan Ábdirashev, Keńshilik Myrzabekov, Temirhan Medetbekov, Muhtar Seısenuly, Rafael Nıazbekov, Serik Turǵynbekov, Nurlan Orazalın, Jumataı Jaqypbaev, Ulyqbek Esdáýletov, Israıl Saparbaev, Ibragım Isaev syndy aqyndar da uly Abaı poezıasyn muqıat zerttep ósti. Poezıadaǵy baǵytynda — Abaı lırıkasyn ózderiniń temirqazyǵy etti. Bul tolqynmen birge ile-shala ádebıetke engen Júrsin Ermanov lırıkasy úlken bıikke kóterildi.

Paryzdy kóp moınynda ótelmegen,
Sóz shyǵyndap,
Jazamyz bekerge óleń.
Ómir degen shólindeı Kerbalanyń,
Jetkizbeıdi jerińe jetem degen. —

Bul óleń de, óleń usynǵan Kerbalanyń shólindeı jetkizbeıtin paryz da keıingi urpaqtyń úni. Qıyn da, kúrdeli jolyndaǵy janaıqaıy.

Basqalardy qaıdam:
Meniń basym — bireý.
Jalǵyz basqa, aınam,
Tappaı júrmin tireý.
Taýǵa da ony urdym,
Tasqa da ony soqtym.
Eseńgirep turdym,
Esti bolǵan joqpyn.
Jarǵaq basym qanyn
Sorǵalatty kileń.
Sirá meniń janym
Basymda emes bilem.
dep aqyn, túıininde:
Bitpeı máńgi eges
Aǵarǵanmen shashym
Tynshý tabar emes
Meniń qara basym.
Taýsylǵansha demim
Qýarmyn bir eles.
...Tynysh júrer edim:
Basym ekeý emes!

dep, tynshý tappas “qara basy” taý men tasqa soǵyp, tórge umtylady. Abaı jyrlaǵandaı:

Jurtym-aı, shalqaqtamaı, sózge túsin,
Oılanyp, syrtyn qoıyp, sózdiń ishin —

dese, Abaı baǵytyn betke alǵan búgingi kúnniń aqyny da, Abaı jyryn aınalsoqtap shyǵa almaıdy. Sol oılardy birge damytqysy keledi.

Aqynnan es ketetin,
Jyrdan — maza.
Keregi ne daqpyrttyń qur dańǵaza:
Tańda maqshar bolǵanda, ár pendege
Anyq bolsa bir ádil turǵan jaza?!
Dańqymdy emes, táńirim, antymdy ber,
Boljamasam halimdi — halqym kúler.
Kesheıin qoıdan qońyr tirligimdi —
Óziniń shamasy men sharqyn biler.
Jaıdaqtalyp ketkenmen zamana tym
Óńmendeýmen shyqpasyn jaman atym.
Shuǵa jaýyp jatsa da kókten jerge
Qalǵyp ketpe, qazaqy qanaǵatym!

dep túıindeıdi aqyn. “Kesheıin qaıdan qońyr tirshiligimdi — óziniń shamasy men sharqyn biler” dep tebirense, endi birde “Shuǵa jaýyp jatsa da kóptep jerge, qalǵyp ketpe, qazaqy, qanaǵatym!” dep ádemi de, áserli túıin jasaıdy. Bul da aqyndyq sheberlik. “Muhtar Áýezov qabiriniń basynda jazylǵan jyrlar” atty óleńinde Júrsin Ermanov:

Bosap aǵa,
Keletin bozdap ini,
Bar qazaqtyń bul qabir — óz qabiri.
Itke atamaı salǵannan ıman tappaı,
Seni izdedik — ólgende sóz qadiri, —

dep jyrlasa, “Qyzda — qaýip, bul kúnde ul da alań baryn” baǵalasa kerek. Sondaı qazaqy kemshilikterge ashynǵan aqyn:

Solaı.

Aza boıyńdy qaza qylǵan
It ómirdiń nesi kem dozaǵyńnan?
Qazaq, qazaq degende qar syndyryp
Kóresini kórdik sol qazaǵyńnan.
Dandaısyǵan dáldúrish danasynar,
Janap ketseń — jabatyn jalasy bar.
It tirlikten irgeńdi bólgiń kelse —
Jaı tabatyn jalǵyz jer — mola shyǵar.

dep, taýsyla jyrlaıdy. Taýsyla jyrlaýyna sebep te joq emes. “Sarqytyńnan sadaǵy ketkirler-aı, biri — rýshyl aǵanyń, jershil biri” dep túńiledi. Uly Abaıdyń:

Saıra da zarla qyzyl til,
Qara kóńilim oıansyn.
Jylasyn, kózden jas aqsyn,
Omyraýym boıalsyn, —

dep jyrlaǵan jyry jadyńa oralady. Zertteýshi ǵalym Jumaǵalı Ysmaǵulov mundaıda bylaı oı túıindeıdi:

“Osyndaı alapat kúshtiń ózin “Qara basqan qas nadan” sezbeıdi, uǵa almaıdy. Sondyqtan tákabbar aqyn jany odan túńilip, teris aınalady da, kókireginde oty, sanasynda oıy bar er tulǵasyn izdeıdi. Záýede ondaı da adam tabylmasa, óz júreginiń kóıgóıin ózi shertip, ózimen-ózi bolady. Biraq asyl sóz ólmeıdi. Aqyn júreginen áýelep qalqyp ushyp, ot-jalyn bop shalqyp janǵan qaıran óleń ómirden jyrlap etip, jylap ólgen aqynnyń keıingi urpaqqa amanat etken murasy bolyp qalady”.

Budan ári ǵalym, óz oıyn órbitip, myń-san adam syrttan estip tań qalǵansha, ishki syryn ańǵaratyn bir esti tabylsa eken dep arman etedi. Qulaqpen qarmamaı, júrekpen uǵatyn urpaq keler-aý degendeı, buldyr úmit aqyn júregine jylý bergendeı bolady.

Ne paıda bar — myń nadan
Syrttan estip tańdansyn.
Onan daǵy bir esti,
İshki syryn ańǵarsyn, —

deıdi Uly aqynnyń júregi, búgingi aqyn júregimen ushtasyp jatyr, shynynda da ǵalym jazǵandaı “ár qıaǵa sharq uryp, maza tappaı júrgen kóńilimen taǵy da betpe-bet kelip syrlasqanda aqyn sóz uǵarlyq, qaýymnyń óleń jónindegi pikiriniń aınymaly bolmaı, tyń kóńilden shyqqan yqylas, turaqty baǵa bolýyn ditteıdi”. Al, aqyn Júrsin Erman bolsa:

Talpynam da, tusalyp, tejegemin,
Tózgen, tózbek bárine tózedi elim.
Sábıimdeı men seni áldıleımin,
Sen aman bol, kıeli sóz ónerim, —

dep senim men úmittiń alaqanyn jaıady.

Buǵyn deseń — buǵyndyq,
Jyǵyl deseń — jyǵyldyq.
Aıarlyqtyń maıynan
Júrek kilkip, shyǵyndyq.
Oısyraǵan oıymdy uq:
Tespeı biteý soıyldyq.
Shólirkedik shyndyqqa,
Ótirikke toıyndyq.

dep silkingen aqyn:

Jeter, jeter, jetti endi!
Qabyndyrma ókpemdi.
Qoıam sózdiń sońyna
Naızadaı ǵyp lep belgi!

deıdi. Bul lep belgi — tózimniń de taýsylǵanyn shydaı-shydaı sabyrdyń da sýalǵanyn tanytsa kerek.

Ǵalym J.Ysmaǵulov aqynnyń aqyl qyp aıtylǵan jaı sóz ben óleń sózdiń arasynda qandaılyq aıyrma bar ekenin uǵyndyryp aıtqany erekshe ǵıbratty ekenin dáleldeı otyryp, Abaıdyń:

Aqylmen oılap bilgen sóz,
Boıyńa juqpas, syrǵanar.
Yntaly júrek sezgen sóz,
Bartamyrdy qýalar, —

degen shýmaǵyn alǵa tarta otyryp, salqyn aqyl men ystyq júrek lebiziniń adam sanasyna tıgizetin áserindegi mundaı kereǵarlyqqa bireý keliser, bireý kelispes, biraq yntaly júrekke tek óleń ǵana tikeleı áser ete alatynyna, beınelep aıtqanda, ol adamnyń alpys eki tamyryn qýalap baryp, zerdege myqtap ornyǵatynyna eshkimniń daýy bola qoımas deıdi zertteýshi ǵalym.

Abaıdyń “Aqylmen oılap bilgen sóz, boıyńa juqpas, syrǵanar” demekshi, qazirgi zaman aqyny da “kóne salyp, kónse de” óz sózin aıtyp jyǵylǵandaı:

Syryńdy alyp irgeńnen
Kúle qarap kirgenmen
Osal jerden kózdeıtin
Zaman mynaý sur mergen.
Óz basymen jol ashar
Men ekenmin sol osal:
Kóne saldym — kón dese,
Boldym — dese bola sal.
Tózim bitti, joq toba,
Túsem endi otqa da.
Aqyl aıtqyń kele me —
Aýzyńdy jap! Ottama!
Aqyl tyńdap bolǵanmyn,
Toǵandaıyn tolǵanmyn.
Tyńdaı-tyńdaı mıǵula
Bolýǵa da sál qaldym.
Jóni bar dep muńaıar
Biz baıǵusty kim aıar?
Júrek aınyp jırenem
Kúlkilerden kil aıar.
Eldiń muńyn ekshedim,
Kósegemdi kóksedim.
Úmit te joq mende endi,
Arman da joq.
Joq senim!

dep budan ári “Aqyl tyńdap bolǵanmyn” dep óz, oıyn irikpeı aıtady. Endi birde aqyn “Kıeli tús” kórip, ony ózinshe jorıdy.

...Kisi ekenmin budan góri turmysty
Jáne kúnde jazady eken jyr kúshti.
Qanjyǵańdy qandap júr dep osymen,
Abaı aǵam bere saldy bir qusty, —

deıdi aqyn, óleń túıininde:

Qyr basynda salyp turmyn qıqýdy,
...Bul ne degen ádemi tús, súıkimdi.
It ómirge oıanbaı-aq qoıaıyn,
Buzbańdarshy, buzbańdarshy uıqymdy, —

dep túske ózgeshe maǵyna beredi.

Júrsin Ermannyń “Abaıǵa muń shaǵý” óleńinde:

Júz elýge Siz bettep,
Biz — elýge,
Jal quıryǵy jalǵannyń kúzelýde.
Zárin shashqan zamana bul qazaqqa
Mursha berer túri joq túzelýge.
Batyrar dep belsheden kimdi uıyqqa,
Tiksinemiz úńilip tuńǵıyqqa.
Atan túıe tarta almas qasiretiń,
Abaı aǵa,
Alańsyz mindi ıyqqa.
Kún ótpeıdi til tistep, tis qajalmaı,
Aıar zaman alqymnan qysty ajaldaı.
“Ustarasyz aýzyna murty túsken”
Elińdi oılap, qaınaıdy ish qazandaı!
Aldymyzdan aq boran jolyqpaı qys,
Ótip jatqan jáne joq qamyqpaı tus.
Jalyqpaımyz qashanǵy jurtty aldaýdan —
Aldanýdan jalyqty halyq baıǵus.
Shortanbaı shal boljaǵan zamanaqyr
Jetti me eken: áıel bı, bala-batyr.
Aqylymnyń azabyn tartyp júrsem,
Úıretedi úıde olar maǵan aqyl.
Aǵaıyn da qatybas — sol qalpynda
Azamat joq alashqa bolǵan tulǵa.
Eshkiemerdeı elińdi tespeı sorǵan
Alaıaqtyń qaltasy toldy altynǵa.
It qutyrar — tezegin dári deseń,
Bári — áýlıe qazaqtyń, bári — kósem.

dep aqynǵa aqyn muń shaǵady. “Eshkiemerdegi elińdi tespeı sorǵan, Alaıaqtyń qaltasy toldy altynǵa” dep, “It qutyrar tezegin dári deseń, Bári — áýlıe, qazaqtyń bári — kósem” dep aldyna alaqan jaıady.

Biz emes pe qyzyl kóz arlan qasqyr,
Arlan qasqyr sonardy maldanbas qur.
Aqynyna kórsetý kóreshekti
Bizge ata-babadan qalǵan dástúr.
Qazaq qana qazaqtyń boldy ańshysy,
Sony uǵynar tarıhty sholǵan kisi.
Bizdiń basty jarmasa ókiner ek,
Saǵan tıgen qazaqtyń sol qamshysy.
Ne bolady el kóńilde kek tunsa bir,
Ne bolady el qastyqqa bet bursa kil,
Abaı jegen taıaqty men de nege,
Jemeımin dep, toba ǵyp, ettim sabyr!...

dep, Abaı jegen taıaqtan búgingi aqyn da qur qalmaǵanyn baıan etedi. “Seniń qunyń ne bári jıyrma teńge, Meniń qunym kók tıyn aǵaıynǵa” dep, sher tarqatady. “Shyǵyp edim ortaǵa Abaı aǵa, Aǵaıynnan taıaq jep keldim búgin”, “Qudaı atqan qazaqtyń balasymyz, Jetken keshe muratqa seni sabap” dep sarqyla sóıleıdi. Ǵalym Jumaǵalı Ysmaǵulov Abaı óleńderin taldaǵanda “Zamandy túzetemin, onymen birge adamdy qosa túzetemin” dep júrgende, aldynan kóldeneń shyǵar birinshi jaý sol nadandyq ekendigin, sondaı-aq kóp nadan qosylyp, kózi ashyq bir adamǵa tatymaıtyndyǵyna da aqyn kózi aıqyn jetetindigin, sodan da bolar:

Bir bes nadan, ońbassyń,
Nansań, onyn qosqanǵa
(“Máz bolady bolysyń”).

degen sóz — osynyń aıǵaǵy ekenin taldap dáleldeıdi.

Basynda mı joq,
Ózinde oı joq.
Kúlkishil kerden nadannyń
Kóp aıtsa kóndi,
Jurt aıtsa boldy —
Ádeti nadan adamnyń.
(“Segiz aıaq”).

Osyndaı kekti dertten qoǵamnyń ózdiginen aryla almaıtynyn bilgendikten, aqyn oǵan qarsy aıqasqa endi birjola bel sheship kiriskenin ǵalym zertteý eńbeginde taıǵa tańba basqandaı jaza otyryp, eki shýmaq óleńin keltiredi.

Bul aqynnyń bir kezeńin qorytyndylaýy bolsa, onyń janyn kúızeltetin basty sebep:

Osy jasqa kelgenshe,
Órshelenip ólgenshe,
Taba almadyq esh adam,
Bizdiń sózge ergendi,

deıdi. Buǵan qosa aqyn:

Óziń jalǵyz nadan kóp,
Uqtyrasyń sen ne dep,
Áýleki, arsyz elge endi! —

dep tuıyqqa tirelgendeı bolady. Búgingi aqyn Júrsin Erman:

Bóteniń joq, bógdeń joq, báriń qandas,
Kinálaýǵa bárińdi arym barmas.
Qolym synsa oqa emes jeń ishinde,
Bórigimniń astynda jarylǵan bas.
Saǵym synsa, meıli ǵoı, ol da ishimde,
Aqylyma aqpannyń boldy shilde.
Kópke degen senimim solqyldamaı
Qalsa boldy áıteýir sol kúshinde.
Biter qoldyń synyǵy, jazylar bas,
Sháı oramal kóńildiń nazy qalmas.
Aıtyp-aıtyp aldyńda arylaıyn
Halyq emes edik qoı sóz uǵa almas.

dep jazsa, Abaıdyń: “Ynsapsyzǵa ne kerek, istiń aq pen qarasy?” degen sózi oıǵa oralady.

Abaı dástúri jáne táýelsizdiktiń kezeńdegi qazaq lırıkasyn barlap, baryn zerdelep, joǵyn joqtap, oı talqysyna salǵanda, Abaıdyń izbasar aqyndary, jolyn jalǵastyrar urpaqtary baryna kóz jetkizemiz. Sonyń biri — aqyn Júrsin Ermannyń shyǵarmashylyǵy bolsa, onan “Qudiretine tabyný” kitaby dálel ekendigin aıtý edi. Biz sol mejeden tabylýǵa umtyldyq. Zertteýshi-ǵalym Jumaǵalı Ysmaǵulovtyń “Abaı: aqyndyq taǵylymy” jańa dáýir aqynynyń únimen úndesetindigine birshama kýá bolǵandaımyz. Abaı aqynnyń jalǵasy bar. Iaǵnı, ol tiri degen sóz.

---