InfoHub Logo

Akademık Zeınolla Qabdolovtyń “Arna” atty zertteý-syn essesi jáne jas aqyn jyrlarynyń antologıasy

Akademık Zeınolla Qabdolov óziniń “Arna” atty kitabynda:

“Abaı lırıkasyn taldaýǵa kirispes buryn, áýeli, jalpy lırıka týraly bir-eki aýyz sóz aıtý artyq emes.

Lırıka — poezıanyń negizgi úsh (epos, lırıka, drama) túriniń biri. Lırıkalyq shyǵarmaǵa kóbinese aqynnyń ishki dúnıesiniń sezim kúshimen tebirene tolqýy, onyń jeke óz basynyń kóńil kúıi, kúıinish-súıinishi tán. Aqyn basynda bolatyn mundaı tolǵanys onyń ózi ómir súrgen mezgilge, ózin qorshaǵan áleýmettik ortanyń moraldyq bitimine tyǵyz baılanysty ekeni daýsyz. Aqyn qýana shalqysa da, jabyrqaı tolǵansa da, lırıkada sol óz keziniń shyndyǵy men syry jatady. Oqýshy munan aqyn ómir súrgen dáýirdiń rýhyn, jaı-jaǵdaıyn baıqap, hal-kúıin ańǵaryp otyrady”, — dep, jazady.

Alǵy sózin jazǵan Memlekettik syılyqtyń laýreaty Ulyqbek Esdáýletov. “Jas aqyndar jyrlarynyń antologıasyndaǵy” “Jyr patshalyǵy nemese alǵy sóz ornyna” atty betashar maqalada:

“Menińshe, ádebıetshiler men oqyrmandardyń “Poezıa qandaı bolýy kerek?” degen saýalǵa nesheme ǵasyrlar boıy jaýap izdep, bir pátýaǵa kele almaýynda jastyq pen káriliktiń árqaısysyna ǵana tán keıbir názik sıpattardy eskermeý jatqan sıaqty. Óıtkeni, kóktem men jastyq shaq poezıanyń aınymas serikteri retinde kóbinese qatar atalady. Ystyq sezim sýynǵan saıyn onyń ornyn salqyn qandy oı jaılaıtyny aqıqat. Sonda qaısysy baǵalyraq, qaısysy áserlirek, qaısysy keregirek?” — dep saýal qoıady.

Buǵan jaýapty akademık Z.Qabdolov óziniń zertteý kitabynda:

“Sóz ónerindegi syr men symbattyń úlgisi qandaı? Munyń jaýabyn da Abaıdan tabamyz. Ol úshin Abaıdyń lırıkasyn paıymdap baıqaý shart.

Abaıdyń lırıkasy — keń kólemdi mol qazyna; bıigi bitpes, tereńi taýsylmas syrly mura. Aldymen, Abaı — aqyn. Aqyn bolǵanda búkil bir halyqtyń, ult mádenıetiniń ǵasyrlyq mereıi, ádebıetiniń zańǵar bıigi bolǵan danyshpan, klasık aqyn. Olaı bolsa, Abaı tvorchestvosynyń deni — poezıa. Al, sol Abaı poezıasynyń deni — lırıka. Osynyń ózinen-aq, úlgi aıtqanymyzdaı, munyń qanshalyq shalqar teńiz ekeni belgili” — dep jaýap beredi.

Qalaı desek te, “lırıka — aqynnyń bir sátte jetisken nurly oıy, jarq etip, tutas kóringen ishki syrly dúnıesi” bolsa, Táýelsizdik kezeńde ádebıetimizdiń tabaldyryǵyn attap, tórine umtylǵan jas aqyndarymyzdyń uly Abaı dástúrin jalǵastyrýdaǵy aıaq alysy qalaı, ózge tolqyndarǵa uqsamaıtyn bet-beınesi, ereksheligi qaı dárejede, baǵyt-baǵdary qandaı degen jaýaby kúrdeli suraqtarǵa óleńderinen negiz izdedik.

Aqsuńqar Aqyn-Babaqyzy 1975 jyly Monǵolıa jerinde Ulan-Batyr qalasynda dúnıege kelgen eken. 1993 jyly atamekenge oralyp, Taldyqorǵan qalasyndaǵy İlıas Jansúgirov atyndaǵy ýnıversıtettiń fılologıa jáne tarıh fakúltetin 1997 jyly bitiripti. “Taýǵa shyqqym keledi” atty toptama óleńderimen jas aqyndar jyrlarynyń antologıasyn ashypty.

“Men — Aqsuńqar!
Qustyń balasy —
Aqqý da emen,
Qaz da emen…
Ómirge kóńil nalasy:
“Oı túbin úńgip qaz!” degen!
Óleńniń shoǵyn mazdattym,
Buıyrǵaı
Tórden násibim?!
Qıylǵan qyrshyn Bozdaqtyń
Tógilgen
Nahaq jasymyn!..” —
dep bastaıdy.

Óleń atoı salyp, ádebıet esigin eriksiz qaqqylap, “Men keldim” degen sózin aıtqandaı. Osyndaı úlken júrekpen bastalǵan jyrdyń jalǵasy oqyrmandy birshama sýytyp tastaıdy. “Mońǵoldan kóship kelgemin... Úısiz de kúısiz sendeldim” deıdi. Kim úısiz-kúısiz bolǵan joq, burynǵy bodan elimiz de? Kim sendelgen joq, Keńes ókimetiniń óktemdigi kezinde?! Úlken aqyndyq júrekke jeke basynyń osyndaı kúıki tirligin aralastyrý arqyly — aqyn tómendep qalǵandaı, sol bir shýmaqtan keıingi sezim kim-kimdi de tebirentpeı qalmaıdy:

“Haqtyǵy
kámil sózimniń,
Kámelet
Kemdi jasym bar.
Syrt qalǵan
Qarakózińmin,
Qaqtyrmaı,
Esik ashyńdar?!”.

Bul, mine, aqyndyq sóz. Aqynǵa laıyq minez. Aqyndyq naz. Budan keıingi shýmaqtaǵy: “Týǵanym — ıisi Qazaǵym — Aınalar dep em Qorǵanǵa”, dep alyp, “Tartqyzbaı tirlik azabyn, talatpaı arys-armanǵa” degeni de eki-ushty pikir. “Tirlik azabyn” tartpaǵan aqyn aqyn ba?!” Orys-ormanǵa talatatyn sonda qazaq bolǵany ma? Aqynmyn dep ońdy-soldy sóıleý jaraspaıdy. Bárin de ólshep-piship sóılegen abzal. Sońǵy túıindegi:

“Jer júzinde bul Jyr kúni mereke retinde atap ótildi jáne budan bylaı da atap ótiletin bolady. Birikken Ulttar Uıymyna múshe eki júzge tarta elderdiń barlyǵyna ortaq qazyna — rýhanı-áleýmettik birtutas keńistik qalyptastyrýdy qolǵa alyp, barlyq adam balasyn órkenıet jolymen órletýdi kózdep otyrǵan bul halyqaralyq bedeldi uıym tarıh aldyndaǵy poezıanyń ólmes rolin osylaı erekshe atap ótti”, — dep jazdy. Tarıh aldyndaǵy poezıalyq ólmes roli demekshi, sol Abaı dástúrin jalǵastyrýshy, táýelsiz eldiń jańa tolqyn, jas tolqyny ádebıetimizge endi. Solardy túsin tústep, atyn aıtsaq, Aqsuńqar Aqyn-Babaqyzy, Batyrbolat Aıtbolatuly, Áshimjan Janarbek, Baýyrjan Babajanuly, Baqyt Áldıbekov, Ámirhan Balqybek, Rústem Esdáýlet, Marjan Ershýtegi, Talǵat Eshenuly, Nurlan Qalqa, Almat Isádilov, Jaras Sársek, Aqedil Shoıjanuly, Maraltaı Raıymbek, Esengúl Kápqyzy syndy on bes aqyndy atap otyrmyz. Aqsuńqar Aqyn-Babaqyzy:

Ashyna emen
Ósek-aıań sózbenen,
Qutylmaıtyn
Óz Taǵdyrym —
Óz Denem!
Qansha pende-ǵumyryna
Kónsem de,
Kóńil qosyp —
Kúń bola alman ózgemen!”

Aıtolqyn dep bastap, óleń túıininde:

“Qunsyz ómir
Sala almaıdy quldyqqa,
Úıir emes —
Rýhanı urlyqqa...
...Kúndiz-túni
Kirpigimdi ilmeımin,
Jaǵynamyn —
Jar bolamyn Shyndyqqa!” —

deıdi. 60-70-shi jyldardaǵy synshy aǵalarymyz bolsa, “ashyna” sózine ashynyp synaǵan bolar edi. Biraq, ony aqtaıtyn “...Kúndiz-túni, Kirpigimdi ilmeımin, Jaǵynamyn — Jar bolamyn shyndyqqa!” degen shýmaq aman-saý saqtap tur. Asylynda, Aqsuńqar Aqyn-Babaqyzy lırık aqyn. Lırık aqyn bolǵanda asaý tolqyny bar ekpini mol aqyn júrek.

* * *

“Jas aqyndar jyrlarynyń antologıasynyń basynda Aqsuńqar Aqyn-Babaqyzynyń óleńimen bastalsa, eń sońynda Maraltaı Raıymbekulynyń jyrlarymen aıaqtalady eken. Maraltaı aqyn Jambyl oblysy, Sarysý aýdany “Igilik” aýylynda dúnıege kelgen. “Qarlyǵash” toptamasy men “Tolqynnan tolqyn týady” atty stýdentter jyr jınaǵyna óleńderi engen. 1996 jyly “Jazýshy” baspasynan “AI-NUR” atty tuńǵysh kitaby shyqqan. Qazaqstan Jastar odaǵy syılyǵynyń laýreaty. Maraltaıdyń:

“Týǵan ul men shyǵarmyn kór ishinde”, “Jas ananyń jatyrynyń kerýli”, “Basyń shyqty”, “Memleketimiz mine, búginde — erkin el, baı el áıgili, (Iá, men soǵan senip júrgendeı) uıat-aý, tipte qaıǵyly”, “Birge júrgen dostarym... (dos bar ma edi?!) Kórimdi keń qazsa ǵoı aýyrsynbaı”, “El jaıly lám-mım demes aǵalardan, júrgen Elbasynyń esiginde” tárizdi aıaǵyn birde annan basqan, birde mynan basqan jyr joldary — jaqsy aqynnyń jolyna jaqsylyq bermesi anyq. Sózge tıym joq dep, oıyma kelgenin jyr etip jaza bersek, qurdymǵa ketkendeı kúı kesherimiz anyq.

Deı tursaq ta Maraltaı Raıymbekuly talantty aqyn. Óziniń darynyn tolyqqandy halqyna jumsaý úshin azyn-aýlaq kemshilikterin aıtyp qoımasaq bolmaıdy. Halyq — qashan da tarazy. Kópshilik jurttyń júregin dál basý úshin de talantty oryndy-orynsyz jumsamaı, el degen kópshiliktiń kóńilin dál basýyń qajet.

Maraltaı óleń jasaý tehnıkasyn sheber meńgergen. Sodan soń da óleńdi ońdy-soldy jaza salady:

Búgingi tún men úshin qasiretti,
Qasiretti janymdy jasyn etti.
...Sen aman bol, qara óleń aınalaıyn,
Aqyr bolsa bir qyrttyń basy ketti, —

deıdi aqyn “Optımızm” óleńinde. Óleńde aıtarlyqtaı optımızm joq, qaıta pesımızm basym. “Lastaýǵa laıyqsyz — La ıl Allam, Súıinshige janymdy alsań al endi”, “Shúmegińnen shúmetaıyń shyqsa aman, Kórimdi de óziń qazsam dep edim”. 70-shi jyldary “Kútpegen qonaǵyma syr” degen jas aqynnyń óleńin, aldyńǵy tolqyn aǵasy synap: “Taýsylyp sóılep, bittim” degenine qaraǵanda, birdeńe bolyp qalǵan eken desek, jas aqynnyń kútpegen qonaǵy kelip, otyzǵa tolǵan eken” dep synap edi. Maraltaıdyń otyz bir jasynda osynshama basyna qaıǵy-muńdy úıip-tógip jazatyndaı, tónip turǵan eshteńe joq sıaqty.

Asylynda Maraltaı — lırık. Sózdiń oralymdaryn — tylsym dúnıeniń jumbaǵynan izdeıdi. Tabatyn tustary kóp. Taba almaı qınalatyn jaqtary da bar. Qalaı degenmen, búgingi jyry keleshekke jasalǵan alǵashqy qadamdardyń izderi. Bolashaq úlken júrekti aqyn bolaryna senim mol.

“Qandaı baqyt kún keshken úıde turyp,
Qobyz qosyp keýdemde kúıge tunyq.
Qonalqyǵa buıyrǵan bir lıftiden,
shyǵyp kele jatamyn súıretilip...”.

Mundaı sýretter aǵa tolqyn aǵalardyń da basynda bolǵan múshkil hal. Maraltaı túbinde aqyndyq bar qýatyn keleli taqyrypqa buryp, erekshe jol tabýy qajet der edim. Talant bitkenniń bári de kóp adasqan. Adasyp júrip jol tapqan. Qalaı degenmen de aqyndy qaı óleń kókjıekke alyp shyǵary belgisiz, jumbaq.

Akademık Zeınolla Qabdolov óziniń “Arna” kitabynda: “Sýretkerdiń óneri ómirimen, ıakı óz basynan keshken ǵumyr-tirshiligimen tyǵyz baılanysty. Ol ómirde neni jete tanysa, óneri arqyly jurtqa da sony tanytady”, — dep jazdy.

Jıyrma-jıyrma bes jastan bastap, otyz úsh jas arylyǵyn qamtıtyn “Jas aqyndar jyrlarynyń antologıasyna” engen aqyndar aýyl-mektep-ýnıversıtet aralyǵynda ǵumyr keshkendikten de, úlken de aýqymdy qoǵamdyq ózgeristerge áli de aıqyn ún qosa almaı kele jatqandary seziledi. Áıtpese, buryn orys ımperıasynyń bodanynda bolǵan qazaq eliniń Táýelsizdik alýy jas aqyndar júregin erekshe tolǵantýlary kerek edi. Biraq olardyń bolashaqtary alda ekenin eskersek, áleýmettik-saıası lırıkaǵa jas aqyndar keleshekte ún qosady degen úmittemiz.

Ǵalym-ustaz Zeınolla Qabdolov:

“Lırıkalyq shyǵarmadan ony jazǵan adamnyń ómir súrgen ortasyn, sol ortanyń saıası-áleýmettik halin, adamdardyń alýan-alýan minez-qulqyn, oı-órisin, jan-kúıin, arman-tilegin, maqsat-múddesin ańǵaramyz”, — deı kelip: “Sonymen qatar, lırıkalyq shyǵarmadan aqynnyń ózin, ózine tán aıryqsha minezin tanýǵa da bolady. Óıtkeni lırıkada aqynnyń oqýshyǵa buryn onsha málim bola qoımaǵan syry men sezimi jalt etip syrtqa shyǵyp, jarq etip bir kórinip qalady”. Talantty aqyn óz lırıkasynda osylaısha jarq etip, tereń oıy men sezgish janynyń jalpy jurtqa buryn málim emes belgisiz túkpirin názik tolqynmen osylaısha ap-aıqyn ashyp, tanytady. Muny uǵý da, árıne, ońaı emes.

Uqpassyń ústirt qarap, bulǵaqtasań,
Sýretin kóre almassyń, kóp baqpasań.
Kóleńkesi túsedi kókeıińe,
Ár sózin bir oılanyp, salmaqtasań —

dep, kemeńger Abaı tegin aıtpaǵan” — dep oıyn túıindeıdi. Jas aqyn “Qazbek Quttymuratuly “Meniń bultym” óleńinde: “Tóbemde qalyqtap sý bultqa aınalyp” dep:

Bilmeımin ury alǵanyn, qary alǵanyn,
Sol bultty búgin qarap taba almadym.
Kól aıtty kóleńkesin kóre alǵanyn,
Bel aıtty jel erkesi joǵalǵanyn, —

dep jyrlaı kele, “Joq, áli Aq bult kórseń sálem aıtshy, Adasqan bálkim meniń bultym shyǵar” dep oıyn ádemi túıindeıdi. Qazbek 1970 jyly Oral oblysy Taıpaq aýdanynda (Juban Moldaǵalıevtyń aýdanynda) dúnıege kelgen. 1995 jyly ál-Farabı atyndaǵy Qazaqtyń Memlekettik Ulttyq ýnıversıtetin támamdaǵan. “Jas Alash” gazetiniń Batys Qazaqstan oblysyndaǵy tilshisi bolyp qyzmet etedi eken.

Lırık aqynnyń biri — Marjan Ershýtegi. Atyraý oblysy, Jylyoı aýdanynda týǵan. Atyraý ýnıversıteti fılologıa fakúltetin bitirgen. H.Dosmuhamedov atyndaǵy Atyraý ýnıversıtetiniń qazaq ádebıeti kafedrasynda oqytýshy eken. 1988 jyly “Darıǵa ǵumyr”, “Jyr júrek” kitaby jaryq kóripti. “Japyraq ǵumyr” óleńinde:

“Kúzgi jańbyr,
Men seni unatamyn.
Jaýrap tur ǵoı ánekı quba talyń.
Jel ushyrǵan jazyqsyz japyraqty
Janymmenen áldılep jubatamyn.
Japyraqtar sarǵaıyp jerge túsken
Saǵynyshtyń muńdy ánin terbetisken
Jazy bolyp ańyzaqta qýyrylyp,
Aq jańbyrdy tamsanyp shóldep ishken”, —

dep lırık aqyn “Jel ushyrǵan jazyqsyz japyraqty Janymmenen áldılep jubatamyn” dep sezim ıirimderin, “Sary túske boıanǵan saǵynyshtan”, “Kúz jaǵynan jetken japyraq, Amalsyzdan úzilip jatsa, ómirdiń parqyn jaza bilgendeı”.

“Sary tirshilik. Sary ýaıym. Sarǵaıyp sanada qur,
Muńaıyp ishten tynyp dala da tur.
Japyraqtyń janaryn monshaqtatyp,
Asaý jel azynatyp bara jatyr.
Japyraq — muń
Syńsıdy beıne adamdaı
Qıyn-qıyn túsken be kúıge qandaı.
Asyqtyryp alyp kúsh jetken kezde
Qapy qalǵan jandaıyn jınala almaı.
Myna ómirdiń táttisi-aı,
Syıy da baldaı!
Kózdi ashyp jumǵansha Ilan, Allaı-aı! Dep
Týyrlyqtaı tul boıy qınalady-aı”.

“Japyraqtyń janarlaryn monshaqtatyp” azynaǵan asaý jel taǵdyry lırıkaǵa ulasqan. Lırıka únimen úndesip, qos pernedegi erekshe bir kúıdi oqyrman aldyna tartady. Akademık Zeınolla Qabdolov: “Kúz” degen óleńinde ilese jalǵasyp, taqyryp jaǵynan ulasa ushtasyp jatatyn “Qarasha, jeltoqsanmen sol bir-eki aı” degen óleń, sóz joq, Abaıdyń saıası lırıkasynyń eń túıindi bir tusy. Áýeli qysqa ǵana tabıǵat sýretterin órnektep, odan sharýa-jaıǵa kóship, ile munan týǵan qoǵamdyq qarym-qatynasty sýretteıdi de, odan alǵan óziniń aqyndyq áserin, azamattyq pikirin qorytady.

Kedeıdiń ózi júrer maldy baǵyp,
Otyrýǵa otyn joq úzbeı jaǵyp.
Tońǵan ıin jylytyp, tonyn ılep,
Shekpen tiger qatyny búrseń qaǵyp.

Bul — Abaı zamanyndaǵy tıptik kórinis: túndeı qarańǵy, qapas turmysta qońyr ińirdeı kúńgirt muńy, arman-syry bar kedeı úıiniń jabyrqaý ómiri”, — dep jazady.

Aqyn Marjan: “Tozaq ómir. Synshyl ǵalam. Sur qabaq” degen óleńinde áleýmettik taqyrypqa boıusynǵan. Mundaı ashynýlar, yzaly óleńder bolǵan, bolady da, bola bermek. Biraq, Abaı ómirdi, zamandy, el-jurtyn súıip turyp synaıdy. Marjan bolsa, “Qoǵamnyń ashshy aýyr tolǵaǵy, sol úshin de zamanany jek kórem” dep ashyqtan-ashyq ketedi. Zaman degen úlken de kúrdeli uǵym. Zamananyń ishinde óziń de barsyń.

Marjan aqynnyń Zeınolla Qabdolovqa arnaý óleńi — Tólegen Aıbergenov aqynnyń adýyndy asaý tolqynymen jarysqandaı, úlken ekpin ústinde jazylǵan óleń eken.

Kúı kúmbezinen —
Sáýlesin tókse quıyp kók,
Týǵan el degen jaısańdarymen súıikti et,
Atyraý eli,
Aspandatyp, dańqyń barady,
Qabdolov syndy
Taýdaı... bıiktep, —

dep jazady. Bastalýy da, sharyqtap shyqqan shyńy da aıaqtalýy da Marjannyń aqyndyǵyn tanytqandaı. Zeınolla Qabdolov músinin óleńmen ádemi jetkizip, órnektegen.

Zeınolla demekshi, Zeınolla Qabdolov “Áýezovtyń ásemdik álemi” degen maqalasynda N.Pogodınniń “Qazaqstan úshin Áýezovty — ekinshi Abaı” degendi keltire otyryp:

“Talanttar tarıhy men taǵdyryna qarap otyrsaq, basty jazýshylardyń bári ǵumyr boıy óziniń bas kitabyn jazý maqsatynda áreket etken jáne solardyń talaıy jazyp úlgire almaı ketken. Týǵan halqyna máńgilik mura bolǵandaı ǵasyrlyq týyndy syılaý tek qadaý-qadaý ulylardyń ǵana úlesine tıgen”, — dep jazady. Talantty aqyndardyń bári derlik, joǵary jaqtan maqtap synap, arqa qaǵatyndaı jylylyq kútip júrip, basty kitabyn jaza almaı ótedi. Óziniń tamasha eńbekterin qorytyndylaýǵa úlgire almaıdy. “Jas aqyndar jyrlarynyń antologıasyna” engen aqyndardyń, barlyq jas aqyndarǵa aıtarym, Qudaı bergen talantyń bar, qalaı jazýdy meńgerdiń, endi ne aıtýdy, neni aıtýdy, ne úshin jazýdy oımen tujyrymdap, ómirdegi bas kitabyńa otyrǵan abzal. Esh nársege alańdamaý qajet. Alańdasań — ýaqyttan utylasyń. Aldyńǵy tolqyn aǵalardyń bári derlik solaı kúı keshti. Sodan utyldy.

Óziniń shyǵarmashylyǵymen aldyńǵy tolqyn aǵalaryn ózine nazar aýdartyp júrgen aqynnyń biri — Áshimjan Janarbek: Áshimjan 1976 jyly Almaty oblysy, Kegen aýdany, Jalańash aýdanynda týǵan. 1999 jyly ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Memlekettik Ulttyq ýnıversıtetin bitirgen eken.

Sary kúz bıyl taǵy da,
Qaqpamdy meniń qaǵyp tur.
Saǵynǵandardyń baǵyna,
Saǵynysh-jańbyr jaýyp tur, —

dep jyly júrekpen jyr jolyn bastaǵan aqyn ózine degen úlken úmitke jol ashqandaı.

Áshimjan aqynnyń “Taǵdyrlar toǵysy” da áserli óleń. Ákimder men aqyndardy salystyryp otyryp jyrlaıdy. Aýylda týyp, astanada ǵumyr jolyn taýysatyn jandardyń júregine úńilgen “jaýyngerler” júregin tolǵap:

Kóktegiler basyp qalsa túımesin,
Jańǵyryp keıde estiledi túngi esim.
Juldyz aqsa betińizdi sıpańyz,
Aqqan juldyz aqyn bolyp júrmesin, —

dep óleńin ádemi túıindeıdi. Biraq aqynnyń ózi de aqynnyń kim ekendigin bile bermeýi múmkin.

“Aqyn kim? Aqyndyq degen ne? Bul suraqtardyń jaýabyn kezinde Abaıdyń ózi bergen. Uly aqynnyń “Adamnyń keıbir kezderi” dep bastalatyn óleńinde mynadaı keremet joldar bar:

Syldyrap óńkeı kelisim
Tas bulaqtyń sýyndaı...

Shyn mánisindegi óner týyndysynyń aıryqsha asyl qasıetin, syrtqy túri men ishki syrynyń tamasha úndestigin saıyp kelgende, onyń kúlli ıdeıalyq-kórkemdik qunyn osydan artyq dál taýyp aıtý qıyn. Sóz ónerindegi mazmun men pishinniń birligi degenniń ózi de osy — ádebı shyǵarmanyń adam tań qalǵandaı ádemiligi, ıakı “tas bulaqtyń sýyndaı syldyraǵan óńkeı kelisimi”. Aleksandr Bloktyń “aqyn — úndestik uly” degen tamasha tujyrymynyń túp tórkini de osyǵan saıady”, — dep jazady akademık Zeınolla Qabdolov “Abaıdyń aqyndyǵy” atty ǵylymı-zertteý eńbeginde. Shynynda da aqynnyń óziniń qaı óleńi myqty ekenin, aqyn kim ekenin ózi bile bermeýi múmkin. Bir sheteldik synshy bir aqyn týraly bylaı dep jazady: “Aqyn túni boıy óleń jazdy. Biraq bári de unamady. Aqyry tań ata bir óleńdi aıaqtap uıqyǵa shomdy. Erteńine oıanǵanda, sol aqyn, óziniń sol óleńimen uly aqyn bolyp oıanǵanyn ózi de bilgen joq”, — dep jazdy. “Tas bulaqtyń sýyndaı syldyraǵan óńkeı kelisim”, Aleksandr Blok aıtqandaı úndestik uly — aqyndy aıalaýdyń qajeti joq. Oǵan jalǵyz ǵana nárse, óziniń aqyn ekendigine sheksiz kóz jetkizdire bilý. Sonda ǵana aqyn erkin qozǵalysqa keledi. Jas aqyndarǵa senim kerek, qashan da jazý kerek, jazý kerek...

“Men ǵashyq qyz syımaıdy eken fánıge...
Páktigi onyń has tek qana sábıge!..
Qıalymda perishte bar, ol — sol qyz,
Men perishte emespin ǵoı, árıne.
Talyp izdep túkpirledim jer-kókti,
Qıal qajyp, al júrisim ónbepti...
Oǵan bitken náziktik pen uıańdyq,
Sóıtsem, áli bul ómirge kelmepti”, —

dep bastapty “Men ǵashyq qyz” óleńinde Batyrbolat Aıtbolatuly. Erekshe sezim bıleıdi aqyndy. Ǵashyq qyzyn dúnıedegi eń adaldyq bıigine jetkize jyrlaıdy.

Shyn ǵashyq syımaıdy eken fánıge,
Al sen mańdaıdy aıtasyń, — dep ádemi túıindeıdi aqyn.

Qaı óleńin alsań da ózindik órnek, erekshe qoltańba aıqyn kórinedi. “Pýshkın týraly Baıtoq aǵamnyń baılamyn” da, “Azdap Abaısha” óleńi de aqyn ekendiginen habar bereri sóziz.

“Abaı — jalǵyz tabynatyn qudaıy,
Ózgelerdi kóp moıyndaı bermeıdi.
Basqa jurtty júredi aıap udaıy:
“Baqytsyz el — Abaıy joq el”

deıdi.

Nemese, óleń túıinindegi:

— Sony-daǵy túsinbeıdi keı nadan,
máńgúrt bolý op-ońaı-aý sorlasa,
Póshkın degen kúshti aqyn ǵoı, — deıdi aǵam —
tek qazaqsha jazbaǵany bolmasa...”, —

dep Baıtoq aǵasynyń baılamyn kóldeneń tartý arqyly biraz syrdy ańǵartady. Aqyndyq ereksheligin tanytady. Z.Qabdolov: “Abaıdyń sheberligi — ár sózdiń ornyn tabýynda, ol ornyn tapsa, oınamaıtyn sóz joq”, — dep jazady. Batyrbolat ár sózdiń ornyn taýyp, sózdi oınata biletin aqyn.

Sondaı sózdi oınata bilip, sózdiń ornyn sezinetin aqynnyń biri — Talǵat Eshenuly (Qyryqbaev).

“Sizdi umytý — ózimdi ózim umytý.
Aıtyńyzshy, bir kún de
sizge degen yqylasymdy sýytý —
umytýym múmkin be?
Sizdi izdemeý — saǵynyshtan jańylý.

Óleńderimdi oqyrsyz:

meniki shyn jaqsylyqty saǵyný —
pálsapasyz, aqylsyz”, —

deıdi aqyn Talǵat “Bári — Sizge...” atty óleńinde “Sizdi súımeý — sulýlyqqa tabynbaý”, “Sizdi súımeý — aıyrylý janardan” deı otyryp:

“...Nege máńgilik jumbaqsyz qalpyn
urlatqan jandaı únsizsiz?
Jumbaqtyǵyńyzben qymbatsyz, bálkim,
sheshimińizben qunsyzsiz?!” —

dep túıindeıdi. Óleńniń túrlik sıpatymen de, ózindik maqamymen de oqyrmanyn tarta biletin Talǵat aqyn “Shabyt” festıvaliniń júldegeri.

“Jańbyrly kúz jetken kezde
jolyǵystyq, taǵdyr ma?
Bul ne, mólt-mólt etken kózde —
jas pa, álde, jańbyr ma?
Jańbyrly kúz jetken kezde
aıyrylystyq, taǵdyr ma?
Bul ne, mólt-mólt etken kózde —
jas pa, álde, jańbyr ma?
Órekpigen ótti kez de,
jas qurǵaǵan, jańbyr da...
Birdeńe mólt etti kózde,
bul ne taǵy, taǵdyr ma?”

Bar bolǵany úsh-aq shýmaqtan turatyn lırıkalyq óleńde eki adamnyń búkil taǵdyry tur. Mysalǵa aıtar bolsaq, “Esim salǵan eski jol, Qasym salǵan qasqa jol” degen tarıhı qanatty sózdi tarqatyp aıtar bolsaq, bul shejire, trılogıalyq romannan asyp túser edi. Lırıkalyq óleńder de solaı. Uly Abaıdyń lırıkalyq bir óleńin tarqata aıtar bolsaq, ulanǵaıyr sóz kerek bolar edi. Talǵat aqynnyń osy bir qarapaıym ǵana jazylǵan jyry da adam taǵdyrynyń qalaı jazsań da taýsylmas shejiresi der edim. Talǵat osy qasıetimen aqyn.

Bir kezderi Tumanbaı Moldaǵalıev, Saǵı Jıenbaev bastaǵan “Jol basy” atalǵan jas aqyndar jınaǵynan bastap “Jas kerýen”, “Jas qanatqa” deıingi “Jas qanattan” — “Jas aqyndar jyrlarynyń antologıasyna” deıingi árbir tolqyn aldyńǵy aǵa tolqyndardy tańqaldyrýmen keledi.

Ǵabıt Músirepov sózimen aıtqanda, jańa tolqyn — jas tolqynnyń jyrlaryn oqysaq, “Sonsha, árdaıym jańa bir kórkemdik, buryn oqyǵanda baıqalmaı ketken tereńdik tabamyz”. “Jas aqyndar jyrlarynyń antologıasy” da bizdiń júregimizdi tańyrqatyp tolǵandyrdy. Jas aqyndar sheberligi ósken. Erekshe der edim.

Iá, Antologıaǵa engen talantty aqyndardyń biri — Almat Isádilov. “Jalǵyzdyń shaǵymy, Jalǵyzdyq Qudaıǵa ǵana jarasqan...” óleńimen aqyn oıy san-saqqa tartyp, san súringen ómir jolyna baıandy maǵyna bere sóıleıdi. “Tek Qudaıǵa jarasatyn jalǵyzdyq, maǵan kep bir quryǵyn salǵyzdy” deıdi. “Dostarym dep júrgen jandar jáı áshıin bos boldy, Dos ornyna jalǵyzdyq qushaǵyma qosh keldi”, — dep endigi bir “jalǵyz” degen dúnıesinde:

“Jalǵyz Aspan,
Jalǵyz Aı,
Jadaý túnde jalyǵyp,
Juldyzdar kóp, men bolsam,
Jalǵyzdanam qamyǵyp.
Jalǵyz ózim kelemin,
Jalǵyz aıaq jolmenen...
En dalada bir aǵash,
Terbeledi jelmenen.
Jalǵyz júrek, jalǵyz bas,
Jalǵyz ómir, sońy — ólim.
Keldiń, kettiń joq boldyń
Máńgilik tek óleńiń”, —

dep ózine de, ózgege de jaýaby joq saýal qoıady. Qaı óleńi de aqyndyq júreginen habar beredi. “Jalǵyzdyqpen” syr keshedi aqyn júregi. Akademık Zeınolla Qabdolov:

“Abaıdyń áleýmettik taqyryptaǵy óleńderi kóp. Sonyń bárine jeli bop tartylyp jatqan negizgi ıdeıa — qalyń buqaranyń “kózin qoıyp, kóńilin ashý”, qarańǵy qaýymdy eńbekke, bilimge, ónerge, adaldyq pen adamgershilikke bastaý, azamattyqqa tárbıeleý; zamandastaryn mádenıetke ákelý. Biraq, uly aqyn osy jolda qoldaý tappaı, mynadaı ókinishke keledi:

Molasyndaı baqsynyń —
Jalǵyz qaldym — tap shynym?
Bul ashshy shyndyqta aıryqsha maǵyna bar”, —

dep jazady.

Almat aqynnyń da “jalǵyzdyqpen” syrlasyp, muń keshkeni jaqsy. Biraq, sol jalǵyzdyqty uly Abaıdaı áleýmettik taqyrypqa, ulttyq ıdeıaǵa buryp, jyrlasa ońdy bolar edi.

“Jylqy jyly kelgende” atty óleńinde aqyn júrek Rústem Esdáýlet:

“Jylqy jyly kelgende samǵaı baryp,
Has tulpardyń jigeri qanda aınalyp,
Men kelippin kisinep bul ómirge,
Tostaǵan kóz qulynnan aýmaı qalyp.
Qyrdyń qyzyl jýsanyn tumar ettim,
Qıalyma qyrandy syńar ettim.
Saýyryna da qondyrmaı kóbelekti
Beý, balalyq, qulyndaı bulań óttiń”, —

deı kelip, “Kisinegen kóńildiń kóktemdi izdep kúmbirlettim kókeıde ǵumyr-ánin” deı kelip:

Pyraqtardyń shyraqtaı janarynan,
Qulyn kezim ańsaǵan úmit kórdim, —

dep aqyn ádemi túıindeıdi. “Kókbóri” óleńi tunǵan sýret. Sýretti sýretkershe sala otyryp, sýretter arasynan óreli oı týyndatqan:

Taý kezesiń shoqtaı kóziń jaltyldap,
Óıtkeni sen bórisiń!
Sen kúrsinseń — dala tynyp, taý tyńdap,
Úreı jaılar tuıaqtynyń órisin.
O, kók bóri,
Sen — arymnyń kózisiń! —

dep jyrlap, “Kókjal kıem, jortyp kelem, dalada, men de senshe moıyndamaı eshkimdi” — dep óziniń kókbóriligimen astastyrady aqyn.

“Sodan beri topyraqpyn basylǵan,
Bálkim gúldiń sezilermin ıisinen.
Sen jylasań aýnap túsken jasyńnan,
Janynda áli jaz emespin túısinem”, —

dep jazady aqyn Jaras Sársek. Antologıanyń alǵashqy óleńinde. “Jerge sińip joq bolǵanmyn kóp boldy, Tek bıikten kórý úshin ózińdi” deıdi. Túıini de qarapaıym, biraq qarapaıymdylyqtyń erekshe nusqasy ispettes.

Halqy erkeleý,
Súmbe deıtin aýyldan
Almatyǵa ózimdi izdep kelgen em, —

deıdi aqyn, basqany izdemeı, ózin-ózi izdeý de erekshe maqam. Á degennen oıdy jetelep ketedi. “Estımisiń, Jartas, Taýlar, Quzdar-aý, Meniń muńym ketti aralap qyr elin, Tek qorqamyn, qorqatynym — qyz qalaý, Júregimniń ishindegi júregim” deıdi aqyn “Arna” degen óleńinde. “Arnasymen” birge aǵyp, “júreginiń ishindegi júregine” úńilesiń. “Arna” óleńimen akademık Zeınolla Qabdolovtyń “Arnasyna” qaraı aýyssaq: “Bul rette Áýezov qalamynan tógilgen órnekter bizdegi sóz ónerine jańa sapa darytyp, ózgeshe boıaý, ishki qasıet bolyp sińgeni sózsiz” dep alyp, “Tvorchestvolyq tulǵa retinde has qasıet, bárinen buryn adam tańǵalǵandaı tutastyq” deıdi, Jaras Sársektiń óleńderinde de, jalpy Antologıaǵa engen jastardyń kóbi derlik óleń tutastyǵyna, óner tutastyǵyna zer salǵan jastar. Baqytjan Aldıar, Elena Ábdihalyqova, Janat Áskerbekqyzy, Úmit Bıtenova, Tursynmamet Buqybıev, Nazıra Berdalıeva, Dáýren Kápuly, Toqtar Kenjeǵalıev, Aqtolqyn Kúlekeev, Serik Qalıev, Toqtarbek Qamzın, Rahat Qosbarmaqov, Qazbek Qutmuratuly, Indıra Ótemis, Tazagúl Hasanova, Aıbatyr Seıtaq, Baýyrjan Halıolla, Imanǵazy Nurahmetuly, Kámıla Tilepova, Ashat Súıindikov, Serikzat Dúısenǵazın, Rıma Onaeva, Erkin Moldanbekov, Bolat Múrsálimov, Tanakóz Tolqynqyzy, Álibek Shegebıev, Almas Temirbekov, Janar Ramazanova bárin qosqanda qyryq bes aqyn ádebıet esigin ashyp, kıeli shańyraqtyń tabaldyryǵyn attapty. Bári de tórine ozýǵa daıyn, talant-daryn jetedi. Biraq, ne jetpeıdi?

Bul suraqqa jaýap óz aldyna bir eńbek. Deıturǵanmen, aıtarymyz, birinshiden, jylap-syqtaý basym, ekinshiden, ekiniń biriniń aýzynan “ólim”, “ajal” degen sóz bılep alǵan, aldynda jatqan úreı, taýsylyp sóıleý, úshinshiden, ulttyq namysty qozǵaıtyn, ulttyq sezimniń otty shoǵyn úrleıtin óleńder az, tórtinshiden, biz táýelsiz el emespiz be, eldikke qolymyz jetken joq pa, jetti, endi nege ol týraly tolǵana jyrlamasqa?!.

Bir-aq qana mysal: “Ajaldyń aıy týǵanda...

“Ajaldyń Aıy týǵanda, Solynan emes, ońynan, Ólmeıdi Qazaq, Óledi!.. Ólse eger muńnyń joǵynan (M.Raıymbekuly, “Sońǵy demim bitip bara jatqanda” (282 bet) (T.Tolqyn....) “Onyń da beıiti keýdemnen oryn alǵanda” (275-bet) (J.Sársek), “Óliler turyp, ólimin qarsy almasyn” (263-bet), (E.Moldanbaev), (Jalǵyz júrek jalǵyz bas, Jalǵyz ómir, sońy — ólim” (234-bet A.Isádilov) “Bir erlikke tatyr ólim” (231 bet), (B.Qalıolla), “Meniń de quıttaı júregim aınaldy qalyń qorymǵa” (197 bet) (I.Ótemis), “Ózime úkim kestim ólesiń” dep, (19...) “Kim kidirter ólim degen sýmańdy” (196-bet. Q.Quttymuratuly).

“Men ketkenmen qısaımaıdy qylshyǵyń, Ólimtiktiń sezilmeıdi ólgeni” “190-bet) (R.Qosbarmaq), “Baqul da shyǵar tamuqta, Qosaǵy alsa máıitin” (175-bet), “Qustar qaıtty, Tynyshtyqqa ólip qyr” (172-bet) (T.Qamzın), “Surapyl ajal quıyndaı” (163-bet) (A.Kúlekeeva), “Taqymyn qysyp ajal tur ma eken aldymda” (156-bet), (D.Kápuly), “Qara tún tabyt kóterdi, Qabirim áli qazylmaı” (135-bet) (M.Ershýtegi), “Ólý úshin taǵy da janym-aı” (123-bet), “Sodan soń aýladaǵy kempirime, Bireýdi aıtyp... Qyryq adam óltirgen” (119-bet), (S.Elikbaev), “Úzildirmeı, úziltpeı, Anaý ara aınala ma molama...” (99-bet), (Á.Balqybek) “Qońyr kúzde qorlanady óle almaı” (93-bet), “Ólip ketsinshi saıtandar jylap, Óresi jetpeı ólýge” (90-bet), (B.Áldıbekov), “Qaraly kún aqyndardyń barlyǵy, Qara jerge jerlenedi qabyrsiz” (87-bet), “Atsa da aq sharapqa qanyp taýyp, Men — tabyttamyn, Tabyttamyn” (85-bet), “Gúl bitken seniń jıegińdegi — Qaza bolǵandar jol apatynda” (82-bet), (D.Berikqajyuly), “Tylsym toqtyń óleıin deme, Jumyr jer jalǵyz bararyń” (73-bet), (T.Buqabaev), “Son-soń úndi óshirip bas kótergen tabyttan” (60-bet), “Ómir súrý kóp úshin kútý ǵana ajaldy), (57-bet), (B.Babajanuly).

Bul joldardy mysalǵa keltirgende óleńderdiń nasharlyǵynan keltirip otyrǵan joqpyn, “ajal men ólimdi”, “qoljaýlyq” qylǵan jastardyń ólimmen ańdamaı, otpen oınaǵan bala minezderi seziletindigin kórsetý úshin keltirdim.

Týǵan ádebıetimizge talantty aqyndar shoǵyry túngi álemniń qus jolyndaı sherý tartqan eken. Ulyqbek Esdáýlettiń sózimen aıaqtasam: “Jyr patshalyǵyna hosh keldińizder, Jańa ǵasyrdyń jas aqyndary!” demekpin jáne de akademık Zeınolla Qabdolovtyń:

“Áýezovtiń áńgime-povesteri, bir jaǵynan, qazirgi qazaq prozasyndaǵy shaǵyn jáne orta kólemdi epıkalyq túrlerdiń ásem úlgileri bolsa, ekinshi jaǵynan, onyń alda kezek kútip turǵan bas kitabynyń baspaldaqtary bolyp tabylady”, — dep jazǵanyndaı, jańa tolqyn, jas tolqynǵa aıtarymyz, antologıaǵa engen óleń-jyrlaryńyz bas kitaptaryńnyń baspaldaqtary bolǵaı...

---