InfoHub Logo

Kórnekti ǵalym, ádebıetshi memleket jáne qoǵam qaıratkeri Músilim Bazarbaevtyń 80 jyldyq mereı toıyna arnalǵan komısıa alqasy, «Qazaq ádebıeti» gazetine jazýdy tapsyrǵannan keıin gazet redaktory Ulyqbek Esdáýletke osy jaıynda telefon soǵyp edim, ol:

— Qazir ózi, mereı toıǵa arnalǵan materıaldardan bas ala almaı jatyrmyz. Músilim Bazarbaev aǵamyzdyń úlken ǵalym, úlken memleket qaıratkeri ekenin el-jurt biledi. Oqyrmandarǵa tartymdy etip, kópshilik jurt bile bermeıtin adamı jaǵy týraly jazsańyz durys bolar edi, — dedi. Sol sózinen keıin Músilim Bazarbaevtyń doktorlyq dısertasıa qorǵaǵany úlken aıtarlyqtaı dramalyq oqıǵa bolǵany jáne ózindik ıýmorlary esime tústi. Músekeń kandıdattyq dısertasıany I.V.Stalınniń qyzymen birge Máskeýde qorǵaǵan edi. Ony aıtpas buryn Músilim Bazarbaevtyń ǵalymdyq jolyna biraz barlaý jasap ótelik. Músilim Bazarbaevtyń zıaly qaýym ortasyndaǵy bedeli 1970-1980 jyldary Qazaq KSR Mádenıet Mınıstri, Syrtqy ister Mınıstri bolyp laýazymdy qyzmet atqarǵandyǵynda ǵana emes, onyń abyroı-bedeli qazaq ǵylymyna ólsheýsiz úles qosqandyǵynda. Qanysh Sátbaev-syndy, Muhtar Áýezov-syndy, Álikeı Marǵulan-syndy, Ahmet Jubanov-syndy akademıkter arasynda bedelge ıe bolyp, 1956-1970 jyldary Qazaq KSR ǵylym akademıasynyń M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń alǵash dırektordyń orynbasary, keıin dırektory bolyp, qazaq gýmanıtarlyq ǵylymynyń órkendeýine birden-bir muryndyq bola bilgendiginde. Keıin basty eki salanyń mınıstri bolyp, qaıtadan jyl aralatyp, 1981-1988 jyldary M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń dırektory dárejesinde, jańa ǵylymı kadrlardy daıyndap, ǵylym kandıdattaryn doktor dárejesine, ǵylym doktorlaryn akademıktik dárejege kóterýge birden-bir atsalysqan tulǵa. Bul jóninde keńeıtilgen ǵylymı keńesterde akademık Zeınolla Qabdolov jıi-jıi aıtyp, ǵalym eńbegine zor baǵa beretin edi.

Qazaq ádebıetiniń alǵash jaryq kórgen alty tomdyq tarıhynyń (1960-1967), orys tilinde jaryq kórgen úsh tomdyq qazaq ádebıeti tarıhynyń (1968-1979) negizgi avtorlarynyń biregeıi dese de artyq emes.

1966 jyly «Ádebıet jáne dáýir», 1973 jyly «Óleń — sózdiń patshasy, sóz sarasy», 1976 jyly «Bizdiń ádebıettiń estetıkalyq baılyǵy» (orys tilinde), 1994 jyly «Kórikti oıdan — kórkem sóz», 1995 jyly «Qazaq poezıasy: Kórkemdik izdenister» (orys tilinde), jáne ómiriniń sońyndaǵy úlken de, kúrdeli ǵylymı eńbegi «Zamana týdyrǵan ádebıet» (1997) atty eńbekterimen, Músilim Bazarbaev ádebı ortada da, ǵylymı ortada da zor bedelge ıe boldy.

Fılologıa ǵylymynyń doktory, zertteýshi-ǵalym Músilim Bazarbaev ádebıet jalǵastyǵyn, til tamyrlarynyń tereńdigin, óleń áleminiń qudirettiligin, jan-jaqty salıqaly túrde zerttegen qazaqtyń kórnekti ǵalymy.

Gúljahan Ordanyń «50-60 jyldardaǵy qazaq ádebıettaný ǵylymynyń problemalary jáne Músilim Bazarbaev shyǵarmashylyǵy» atty eńbek jazǵanyn atap ótkenimiz oryndy. Ǵalym Músilim Bazarbaevqa tikeleı qatysty bolǵandyqtan da azdap toqtalýdy jón kórdik.

Músilim Bazarbaev — qazaqtyń fılologıa ǵylymyndaǵy tulǵa. Ǵalymnyń qazaq ǵylymyna sińirgen ulanǵaıyr ǵylymı eńbegi de, ádebıettanýdyń negizgi máselelerine memleket jáne qoǵam qaıratkeri retinde atsalysýy da, uly aqyn Shákárim Qudaıberdıev murasyn kezinde aqtap jazýy da, mektep oqýlyqtaryn jazýǵa (10-synypqa arnalǵan «Qazaq ádebıeti» oqýlyǵy) bári de Músilim Bazarbaevtyń tutas tulǵasyn beredi. Sondyqtan fılologıa ǵylymdarynyń doktory Gúljahan Jumaberdiqyzynyń Bazarbaev shyǵarmashylyǵyn doktorlyq dısertasıasyna basty taqyryp etip ala otyryp, onyń tulǵasyn ǵylymı prosesten bólip qaraýǵa bolmaıtynyn zertteýshi retinde sezinip, 50-90 jyldardaǵy qazaq ádebıettaný ǵylymynyń problemalarymen birge zertteýi dısertanttyń ǵylymdaǵy tereń oılylyǵyn, parasatty zertteýshi ǵalym ıesi ekendigin tanytady.

Zertteýdiń teorıalyq jáne ádistemelik negizderine saı eńbek qazaq ádebıetine, álem, batys jáne orys ádebıetine qazirgi ádebıettaný, ádebıet teorıasyna súıene otyryp, obektıvti-analıtıkalyq taldaý jasap, júıeli de keshendi jumyspen, eń bastysy salystyrmaly ádebıetke súıenip, salystyrmaly-salǵastyrmaly ádisterdi qoldana bilgen.

Zertteý jumysynyń maqsat-mindetterinde, joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, qazaq ádebıettaný ǵylymynyń qalyptasýy men damýyn, 50-90 jyldardaǵy keshendi zertteýler arqyly dáleldeýdi maqsat tutqan. Osy tustaǵy M.Bazarbaevtyń shyǵarmashylyǵyn jan-jaqty da, tereń taldaýlarmen saraptaı otyryp, ǵalymnyń ádebıettaný ǵylymyna qosqan ólsheýsiz eńbegin ǵylymı turǵyda jınaqtaýǵa umtylǵan. Umtylǵan bıigine jete bilgen.

Dısertant, zertteý jumysynyń ǵylymı jańalyǵy retinde máni zor toǵyz taraýdan turatyn ǵylymı tujyrym jasaǵan. Atap aıtqanda, M.Bazarbaev shyǵarmashylyǵy HH ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy qazaq ádebıettaný ǵylymynyń negizgi problemalarymen tutas birlikte zerttep, birinshi ret ǵylymı aınalymǵa túsirdi. Munyń ózi ǵylymymyz úshin úlken jetistik. Ádebı-synnyń qazaq ádebıetine tıgizgen yqpaly haqynda M.Bazarbaevtyń syn-resenzıalary tóńireginde jan-jaqty ǵylymı eńbek retinde birinshi ret tolyǵymen qarastyrylyp otyr deýge bolady.

Keńestik dáýirde jaryq kórgen «Qazaq sovet ádebıeti» oqýlyǵymen táýelsizdik tusyndaǵy 11-shi synypqa arnalǵan «Qazaq ádebıeti» oqýlyǵy salystyra taldanyp, erekshelikterin aıqyndaǵan.

Zertteýdiń árbir taqyrybyna qysqasha qorytyndylar berilgen. Atap aıtsaq, «Qazaq keńes ádebıettaný ǵylymnyń qalyptasýyn» zertteı kelip: «M.Bazarbaev — qazaq ádebıetindegi dástúr men jańashyldyq máselesin túbegeıli zerttep, ony ǵylymı aınalymǵa qosqan kórnekti ǵalymdardyń biri», — dep tujyrymdap jasasa, «Qazaq ádebıeti tarıhyn» jasaý joldarynda: «HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda jazylǵan «Qazaq ádebıetiniń tarıhy» atty kóp tomdyq eńbekterdiń kópshiliginiń kirispesin jazǵan M.Bazarbaev ǵylymnyń sheber uıymdastyrýshysy retinde tarıhta qaldy. Onyń qalamynan týǵan baǵaly da qundy zertteýleri HHİ ǵasyrdaǵy qazaq ádebıettanýyna qadam basty, — dep tujyrym jasaıdy dısertant Gúljahan Orda.

Fılologıa ǵylymynyń negizgi júgin arqalaǵan Músilim Bazarbaev týraly qomaqty da, zerdeli zertteý júrgizip kelip, túıinin: «Ǵalym muraǵatyndaǵy M.Áýezov, Q.Jumalıev, Ǵ.Músirepov, T.Jarokov, Q.Jandarbekov, Q.Jumanov, Sh.Aımanov, A.Nurqatov, B.Ýaqatovtar dúnıeden ótkendigi olar týraly qoshtasý sózderiniń de ózindik orny bar ekendigin basa aıtýǵa bolady», — dep támamdaıdy. Bul sózderdiń úlken orny bar ekendigi sózsiz.

Músilim Bazarbaev týraly ǵylymı eńbek jazý degen M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty týraly jazý degen sóz. Gúljahan Ordanyń bul zertteý eńbegi sol údde bıiginen shyqqan súbeli eńbek. Bul bıyl (2011 jyl) elý jyǵa tolatyn M.O.Áýezov shańyraǵyna arnalǵan úlken tartý. Biz bul ǵylymı eńbekti solaı baǵalaýymyz qajet.

Músilim Bazarbaevtan qorǵaǵan doktorlyq eńbegi — sonyń dáleli.

Doktor degennen shyǵady, Músekeńmen ońasha áńgimeleskende qorǵaýdyń qyzyqty jaılaryn aıtatyn. Jas kezinde uly Muhtar Áýezov Músilim Bazarbaevty tanyp:

— Músilim, sen Máskeýde oqyǵanyń abzal, — dep sol ǵylymı ortalyqqa jiberedi de Iosıf Vıssarıonovıch Stalınniń qyzymen birge bir kúnde kandıdattyq dısertasıa qorǵaıdy.

Máskeýden kelgennen keıin, Muhtar Áýezovtiń usynysymen zertteý ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, keıin dırektor bolady. Jastaı dırektor bolýyna Áýezovpen birge, Dinmuhamed Ahmetuly Qonaevtyń yqpal-áseri zor bolǵandyǵy anyq.

Ári jas, ári bar bolǵany ǵylym kandıdaty bolyp, zertteý ınstıtýtynyń dırektorlyǵy qyzmetine kóterilgennen keıin, kóre almas jaýlary kóbeıedi.

Sodan Músilim Bazarbaev doktorlyq dısertasıa qorǵaıtyn tusta, qorǵaýǵa bir kún qalǵanda ádeıi qulatý úshin, Ǵylymı keńestiń quramyn ózgertip jiberedi. Qazirgi D.V. Sokolskıı ol kezde Qazaq KSR Ǵylym akademıasynyń hatshysy edi. Músekeńe dos, janashyr adam retinde Músilim Bazarbaevqa habarlap:

— Mynalar bir qımylǵa kóship jatyr. Eskertpedi deme. Meni tyńdaıtyn túri joq. Ǵylymı keńestiń quramyn saǵan qarsy ǵalymdarmen ózgertti. Qalǵanyn óziń bil, — deıdi. Músekeń istiń nasyrǵa shapqanyn bilip, «Kazahstanskaıa pravda» gazetine baryp, fılologıa ǵylymdarynyń doktorlyǵy dısertasıasynan bas tartatynyn aıtyp, habar beredi. Erteńine Ǵylymı keńes jıylady. Biraq qorǵaýshy joq. Buǵan tańqalǵan ǵalymdar ne isterin bilmeı otyrǵan tusta, bir ǵalym: «Kazahstanskaıa pravda» gazetindegi habarlamany kórsetip, Ǵylymı keńes músheleri: «Men de ań-tań, apam da ań-tań» degen kúı keshedi. Keıin, jyl ótkizip doktorlyǵyn qorǵaıdy.

Músilim Bazarbaev ǵalym retinde, Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń dırektory retinde, Sáken Seıfýllın, İlıas Jansúgirov, Beıimbet Maılınniń aqtalyp, tolyq shyǵarmalarynyń jaryq kórýi úshin úlken júrekpen kúresip, ásirese, Shákárim aqynnyń aqtalyp, shyǵarmalarynyń halyq qolyna jetýine bir kisideı atsalysyp, bekzattyq tanytty. Biz Músilim Bazarbaevtyń ǵylymı baǵdarlamasymen 1999 jyldary Maǵjan Jumabaevtyń úsh tomdyq tolyq shyǵarmalar jınaǵyn «Ǵylym» baspasynan basyp shyǵardyq. Men ol kezde M.O.Áýezov ınstıtýtynyń «Qazirgi ádebıet» bóliminiń aǵa ǵylymı qyzmetkeri edim.

Áli esimde, Músilim Bazarbaev dúnıeden ótkende sol kezdegi Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstri Qasymjomart Kemeluly Toqaev aqyrǵy qoshtasý rásimin basqaryp, sóz sóılep, Músekeńniń qaıratkerlik qyzmetine úlken baǵa berse, burynǵy Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstri Mıhaıl Ivanovıch Esenálıev qoshtasý sózinde Músilim aǵanyń Azamattyq beınesin somdap jetkizdi. Músekeńdi jerlerden bir kún buryn Mıhaıl Esenálıev aǵamen ekeýmiz túngi kúzette boldyq. Bir kezde Esenálıev aǵamyz: «Shómishbaı, Músekeńmen dos ta boldyq, aramyz sál salqyn tartqan tus ta boldy. Men Músekeńmen ońasha qoshtasyp shyǵaıyn», — dep, Músekeńniń kóz jumyp, sýyǵan denesi jatqan bólmege kirip, jarty saǵattaı otyrdy. Maǵan, ol kisiniń jarty saǵat boıy ne aıtqany áli kúnge jumbaq. Qoshtasyp shyqqannan keıin Mıhaıl Ivanovıch Esenálıev:

— Men ómirimde úlken kemshilik jiberippin. Ortalyq Komıtette qyzmet atqaryp júrgenimde, neshe alýan uly adamdarmen birge boldym. Solarmen birge bir ret sýretke túspeppin. Qazir olar týraly ishki dúnıemmen jazyp júrmin. Biraq bolǵanymyzdyń kýási bolarlyqtaı sýretimizdiń joqtyǵyna ókindim. Myna Músekeńmen de birde-bir sýretke túspeppin. Bul da ókinishti. Erteń ýaqytym bolsa, Músekeń týraly tolǵanyp jazam ǵoı. Sen, aınalaıyn, reti kelse, zamandastaryńmen birge sýretke túsip júr. Bul erteńgi urpaqqa kýá qujat qoı, — dep aqylyn aıtqany áli esimde.

Músekeń úlken tulǵa edi. Birde Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń konferens zalynda Qazaq teledıdary uıymdastyrǵan, Sosıalısik Eńbek Eri, jazýshy Ǵabıt Músirepovpen kezdesý boldy. Kezdesýdi júrgizýshi eki adam. Biri — Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń birinshi hatshysy Juban Moldaǵalıev te, ekinshisi — Qazaqstan respýblıkasynyń Mádenıet mınıstri Músilim Bazarbaev. Músekeń osynda bolǵan qyzyqty jáıtti kúlip esine alatyn. Biz kórermen retinde qatysqanbyz.

Jazýshy Ǵabeńe suraqtar men saýaldar qarsha borap qoıylyp jatty. Bárine de turlaýly deńgeıde jaýap bergen Ǵabeńniń, birde qartaıyp sharshaǵandyǵy ańǵarylyp qaldy. Zaldan zıaly qaýymnyń biri Ǵabeńdi tosyldyratyndaı aýyrlaý suraq qoıdy. Ǵabeń ornynan turdy. Sol kezde

mıkrofondy qolyna alyp, sál sasyńqyrap qalǵan Ǵabań mıkrofondy qulaǵyna tosyp:

— Álláý, áleý! — degeni. Jurt dý kúldi. Sóıtse mıkrofondy telefon eken dep qalypty. Qarttyq jaıynda áńgime bolǵanda osy bir jáıitti Músekeń kúlip esine alǵany bar.

Músekeń ózi sondaı tapqyr, jan edi. Keıde qatal, keıde jumsaq minezimen qosa, jany ıýmorǵa toly aqsúıek adam bolatyn.

— Bir kúni, — deıdi Músekeń, — aleıamen qydyrýǵa shyqsam, aleıada burynǵydaı emes, selqos, óńderinde úmittiń nyshany joq jandaı kóńilsiz eki adam kezdesti. Biri — akademık Zeınolla Qabdolov, bul seniń ustazyń. Ekinshisi — Ábdijámil Nurpeıisov, bul seniń aǵań. Óziń bilesiń, Zeınolla ustazyńnyń úıindegi jeńgeńniń aty — Sáýle, Ábdijámil aǵańnyń úıindegi jeńgeńniń aty — Ajar.

Úlken adamdarǵa: — Nege kóńilsiz júrsińder? — degen sóz uıat qoı. Sodan oılanyp, áıelderiniń atyn aıtyp: — Aý, bularyń qalaı? Biriń Sáýlesiz, biriń — Ajarsyz júrsińder ǵoı, — dedim deıdi Músekeń kúlip.

Birde ataqty ánshi Baqyt Áshimova Músekeń týraly bir ázil áńgime aıtqan:

— Músilim aǵa, ózi ajarly adam. Sulýlardy kórse — kózi jaınap sala beredi. Bir kúni bir top ónerpazdardy Músilim aǵa bastap shetelge óner kórsetýge jol júrdik. Ol kezde Músekeń — Qazaqstannyń Mádenıet Mınıstri edi. Sol shetelge samoletpen ushyp kelemiz. Meniń janymda bir orys qyzy otyr. Ádemi, sulý, olar — basketboldan biz baratyn shetelge jarysqa bara jatqan qyzdar eken.

Aldyda Músilim aǵa otyr. Men jaqqa qaraǵyshtaı beredi. Baıqaımyn eki kózi meniń janymdaǵy qyzǵa túsip otyr. Endi bir burylyp qaraǵanda:

— Músilim aǵa, qaraǵyshtaı berdińiz ǵoı. Onan qaıta maǵan sóılesken bolyp, jaqynnan kórmeısiz be? — dep edim Músekeń «qaıdan bilip qoıdyń?» degendeı meniń janyma kelip edi, álgi qyz: «ózderi sóılessin» dedi me, ornynan turyp, qurbylas-áriptesterine barýdy kózdedi. Álgi, ornynan turǵanda, uzyn boıly, Músekeń alasaryp qaldy. Qansha aıtqanmen basketbolıst qyz ǵoı. Sonda Músekeń álgi qyzǵa ıegin sozyp qarap:

— Áı, mynanyń basynan aıaǵyna jetkenshe biraz jer bar eken, — degeni.

Áriptesteri Músekeńdi ázildep: «Qoıan jyly týsa da, Arystandaı aıbatty», — deıtin. Shynynda da ne bolsa da birde qaımyqpaı týra aıtatyn kisi edi. Músilim Bazarbaıuly meniń jetekshim bolyp, dısertasıa qorǵap, ǵylym kandıdaty bolǵanmyn, bir kezderi. Sonda qorǵaýdyń qortyndy kezinde akademık Zeınolla Qabdolov sóılep:

— Men bir nársege tań qalyp otyrmyn. Myna Músekeń degen aldyna kelgendi — tisteıtin, artyna kelgendi — tebetin tikbaqaı adam. Sol tikbaqaı adamnyń Shómishbaıǵa shóbi túskenine tańqalyp otyrmyn. Bul Músekeń bolsa, doktordy doktor etip, akademıkti akademık etken adam. Shómishbaıdyń dısertasıasyn báriń de baraýyzdan maqtadyńyzdar. Jetekshisi — Músekeń ekenin eskerip, Shómishbaıdy birden doktorlyq ataq-dárejege usynsaq qaıtedi? — dedi. Sol kezde akademık Zákı Ahmetov: — Zeke, bul oıyńyz durys, qoldaýǵa bolady. Biraq bir aıtarym, bir syr bar. Kandıdattyq dısertasıa myqty bolady. Óıtkeni, ony jetekshi doktorlary jazdyrady. Al, doktorlyq keıde álsizdeý bolady. Óıtkeni, ony kandıdattary jazady degen alyp-qashpa sóz bar. Shómishbaı doktorlyǵyna eńbektensin, — degen ýáj aıtty. Zekeń kelisti.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigimizdi ornyqtyrǵannan keıin de Músilim Bazarbaev M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń «Qazirgi qazaq ádebıeti» bóliminiń meńgerýshisi bolyp, Maǵjan Jumabaevtyń úsh tomdyq tolyq shyǵarmalaryn óz qolymen jaryq kórgizip dúnıeden ótti. Talaı burmalanǵan Maǵjan óleńderin qaıta ornyqtyryp, óz ornyna qoıǵanyna, Shákárimniń jańa dúnıesin shyǵarǵanyna, Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Júsipbek Aımaýytov dúnıelerin shyǵaryp, alǵysóz jazyp, shyǵarýshylar alqasynyń beldi múshesi bolǵanyna ulylar aldynda óziniń Azamattyq parasatty paryzyn ótegenine Músilim Bazarbaev ishteı táýbege kelip, ishteı rıza bolatyn. Ol, óıtkeni Muhtar Omarhanuly Áýezov qoldaǵan Tulǵa edi, Ǵalym edi...

---