InfoHub Logo

Ulttyń joqshysy bolǵan «Qazaq» gazetin aqtaryp otyryp, Mirjaqyp Dýlatovtyń Haziret Sultan kesenesi týraly jazǵan maqalasy «uıyqtaǵan oıdy túrtkendeı» sezim keshtirdi. «Kóne qazan» men «jańa qazannyń» (elý jylda — el, júz jylda — qazan jańa) erneýine qatqan qaqty jýyp ketiretin ulttyń ishki mádenıeti (ımany) týraly oılamaıyn deseń de, oılandyrady eken. «Qazaqtar Haziret Sultannyń kesenesin jóndeımiz dep elden jıǵan mal men aqshany qylǵytyp qoıypty». Arýaqty syılamaǵan eldiń tirliginen kóńili qalǵan Mirjaqyptyń júz jyldan keıingi balalary — biz: «Búgin kimbiz?» dep ózimizge-ózimiz úńilýge qaqymyz bar shyǵar. Biraq, aıdyń, kúnniń amanynda qoldy bop ketken on mıllıard dollarǵa jarymaǵan jalaqydan ustalatyn báji-salyq pen qýyqtaı bólmeniń aı saıyn ústemelep keletin komýnaldyq tólemaqysy arqyly «baqa sıse kólge septeı» úlesi bar bizdi kim tyńdasyn? Tym quryǵanda «eshkiniń saqalyna qatqan muzdaı» ataq-abyroıyń bolsa, birsári. Áıtpese, «men de bir — jasyn túsken terek te bir». Ataqqa qaraı is qylyp, dárejege qaraı sóz tyńdaıtyn júmile jurt emespiz be?..

Kishkentaı sóz aıtý úshin de (bizdiń túsinik boıynsha) birmunsha jurtty «qyraýdan keshken jylqydaı» ataq-abyroımen «sastyratyn» dáreje kerek-aq. «Qazaqstan Respýblıkasyna eńbek sińirgen qaıratkeri», bolmasa «pálenbaı syılyqtyń laýreaty». Túk joq degende kúnine efırden bir-eki jyltyńdap turmasań, tamadadaı tatymyń bolsyn ba?! «Bes qarýyń» saı bolsa, «sóıleımin deseń, óziń bil». Qudaı bermegendi adamnan alǵannyń boryshy kóp, tilemsektik jolǵa túsiretinin eskerý qaıda? Al kep dáleldeısiń «danyshpandyǵyńdy». Sandýǵashtaı saıraısyń. Gazettiń tabaqtaı betterinde «uly eńbekteriń» jóninde zakazben maqala jazdyryp, keýdeńe salbyratyp orden taǵýǵa týra keledi. Radıo men teledıdardan túspe. Sonda baryp «kisi bolar balanyń kisesi belgili». Ótirik maqtaý men qolpashtaý — Qudaıǵa sengendeı qýys keýdeńdi qos judyryǵyńmen tómpeshtetedi-aı kelip. Soıyl ustaǵandardyń «ımanyn satyp, bóz almaǵandarǵa» oınatqan áńgirtaıaǵyn shyn minez sanaǵan soń, sóz ustaǵandardyń «eski bıshe bos maqaldaǵanyn» «kemel adam» kórmeske láj de joq. Al ol «baǵyndyrǵan bıik» ult ustazynyń aldynda da eshteńeden yqpaıtyn...

Osy derekti shalekeńnen estidik. Ol kisi bu hıkaıany marqum Asqar Tatanaıulynyń jazbalarynan oqyǵanyn aıtady. Qysqasy, áńgime bylaı. Arǵy betti jaılaǵan Butabaı bolys qajyǵa baratyn saparynda Qońyz degen azamatty shaqyryp alyp, qajy saparyna birge barýǵa qolqa salady. Qońyz qarjysynyń joǵyn aıtqanda Butabaı bolys: «Meniń somam jetedi. Maǵan jınalǵan soma búkil Baıjigitten quralǵan, ekeýmizge ortaq», — dep ertip alady. Ol kezde qajyǵa barý úshin Máskeýge hat joldap, solardyń ruhsatymen attanady eken. Osy sharýany bitirý úshin Butabaı bolysqa ilesken Baıjigit qajyshylary Semeıge kelip, Qunanbaı qajyǵa sálem berip, sapardyń jol-joralǵysyn, qajylyqtyń paryzy men qaryzyn uǵysady. Qonaq bolyp jatqan Butabaı bolys orystyń zań-zákúnin jetik meńgergen Abaıǵa Máskeýge joldama jazdyryp alý úshin arnaıy baryp jolyǵady. Abaı ákesiniń qasynda tanysqan Baıjigit aqsaqaldaryna tósek ústinde kitap oqyp jatyp, samarqaý amandassa kerek. Sonda tildi-jaqty Qońyz: «Butake, bul musylman desem sálemi joq, orys desem ádebi joq. Sonshalyqty jalbyraqtap jatqanyń kim?», — dep tıise sóıleıdi. «Qunekeńniń Abaıy emes pe?! Ákesiniń qasynda Qunekeńniń Abaıymen amandastym, óz úıinde Ibrahımnyń ózimen tanyspaımyn ba», — deıdi Butabaı bolys. Qońyz taǵy qyjyrta: «Táıir-aı, Arǵynnyń aq tobyq atynyń báıgesine kelgen Tobyqtynyń Qunanbaıynyń ulyna sonsha jalbyraqtaıtyndaı nesi bar?», — deıdi. Abaı aspaı-saspaı: «Qońyz myrza, oıyń ushqyr, tiliń ótkir eken. Tynysyń keń bolǵaı. Tarıhqa tap bergende meniń de aıtarym bar aıtsam. Jaqsylardyń aldynda jaǵadan alysyp qaıtemiz? Alda talaı jerdi aralaısyń, kóp jurtty kóresiń. Ár túrli ultpen tanysasyń. Olardyń aldynda sózden utylmassyń. Biraq Qońyz degen atyń ulttyń atyna emes, jerdiń qurtyna qoıylady. Men joldamahatqa «Qurman» dep jazaıyn, qaıta kelgende «Qurman qajy» atan», — deıdi...

Qońyzǵa sonsha til bitirgen, ózine óte senimdi sóıletken qandaı kúsh eken? Áı, ol jaryqtyqty da «sheshensiń, kósemsiń» degen jurttyń sózi, tańǵan ataǵy qurtqan ǵoı. Abaı fılosofıasynyń ulylyǵy da osy — «senbe jurtqa, tursa da qansha maqtap». Bul qubylysty bizdiń qabyldaýymyz tipten qyzyq. «Oıbaı, Abaıǵa sóıtken be? Qońyzdyń júreginiń túgi bar eken» degendeı. Ózimiz ómir súrgen qoǵamnyń ókinishi men óksigin saralaǵannan, ótken shaqqa kijinip qaraǵannyń ońaı jeri osy. Tym aqyldy bola salasyń. «Jel sózdi sizden aıap» jatpaıtyn jalpaqshesheıliktiń «jaqsylyǵyn» kórgen soń, aýyzdy aıaımyz ba? Baıaǵy ózgermegen «qazaqy» ómir mıymyzǵa kirip-shyqpaıdy. Kimniń kimge ne aıtqanyn, kimniń kim bolǵanyn ýaqyt ózi tarazylar. Zaman ozǵanda tulǵatanýdan baǵy janbaǵan taıqy mańdaıymyzdaǵy aıqysh-uıqysh ájim — «Abaıdy sabadyq, sózben qaǵyttyq. Birjandy arbaǵa baıladyq, Aqan serini sendelttik» dep tebirenip aıtatyn «ulttyq ókinishimizben» qatparyn qalyńdata beredi-aý. Qandaı qyzmet qylyp, soǵan jaraı baǵasyn alsaq ta asyp-tasyp, aptyǵatyn ne jónimiz bar? Ákeniń (ulttyń) aldyndaǵy qaryzymyzdyń qabyrǵasyn da jappaıtyn «kúdireıgen jal» — álmısaqtyń bir núktesine de tatymas...

Baǵana sózdiń basynda aıtyp qalǵan «eshkiniń saqalyna qatqan muz» degennen shyǵady, kórshimiz Shaızattyń biriniń aıaǵyn biri basyp qalǵan tórt-bes uly boldy. Búkil aýyldy shýlatatyn tentekter edi. Altaıda qystyń kúni sýattan mal sýarý degen bir azap. Azyn-aýlaq mal-suldy aıdap baryp, sýaryp qaıtý úshin qystyń qysqa kúniniń birazyn joǵaltasyń. Mal aıdap, aýyl shetindegi omby qardy taptap, dop qýalaıtyn balalardyń qasynan ótip bara jatqanda sharýaǵa jekken ákeńdi, áı, jekkóresiń-aı kelip. Dop maıdany tús aýa qyzady. Sol qyzyq qyzar sátke erterek ilinbekshi bolǵan Shaızattyń uly bir kúni erterek malyn sýatqa aıdady. Tipti, tús bolmaı jatyp sharýalaryn tyndyryp, «úıirine» erte qosylyp alǵan. Qyzyqtyń kókesi tús aýǵan soń boldy. Bar dúnıe esinen shyǵyp, kezekti golyn soǵatyn oraıy týa bergen ana jazǵandy (Shaızattyń uly, dopty jaqsy oınaıtyn) ákesi artynan kelip, maıquıryqtan jýan etigimen bir-aq tepti. Dop-pobymen qaqpadan ótip baryp qulady baıǵus. Ákesi oǵan da qaraǵan joq, jatqan jerinen turǵyzyp alyp, jelkeden nuqyp, aldyna salyp, úıine qýdy. «Maldy nege sýarmaısyń», — dep boqtap barady. Ana sorly aqtalyp, shyr-shyr etedi. «Sýarǵam, erte sýaryp kelgem...». «Sonsha erte qımyldaǵan beıshara nege taıaq jedi eken» dep biraz kún talqyladyq. Óıtsek, bárin qurtqan dopqa ertpeı, úıge álimjettikpen qaldyryp ketken inisi eken. Qyzyqtan qur qalǵan inisi (óz aty Álim, inisiniń aty Ǵalym) bul «qorlyqtyń» kegin qaıtarýǵa kirisedi de, ákesine baryp: «Áke, búgin Álim maldy sýarmaı, dop teýip ketti. Senbeseńiz, shóptiń túbinde turǵan eshkilerdiń saqalyn kórińizshi. Sý ishken eshkiniń saqalyna muz qatady. Al myna eshkilerdiń bir de biriniń saqalynda qatqan muz joq. Demek, sý ishpegen», — dep ákesiniń ashýyn túrtedi. Ashýǵa býlyqqan Shaızattyń aq-qarasyn aıyrmaı, Álimdi dopsha tepkeni sol eken. Qansha aqtalsa da bultartpas dálelden qutylyp kórsin Álim, jedi-aý taıaqty. Kún kóterilgende eshkiniń saqalyndaǵy muzdy qoıyp, tońnyń ózi jipsı bastaıtyn Altaıdyń ǵajap qysy týraly oılamasa kerek beıbaq áke...

Shaızat shal ebi kelgen ótirikke (bizdiń keletin, ketetin ataq-abyroıǵa sengenimizdeı, eshkiniń saqalyna qatqan muzǵa) senip, bir ret qana qur ashýǵa boı aldyrǵan joq-ty. Áke emes pe, ishindegi bir qyjyly arylmaıtyn. Nege ekenin kim bilsin, uldaryna kóńili tolmaıdy. Balaǵa tán maqtannyń ózin ol kisi qabyldap kórgen emes. Uldary taý qoparyp, tas kóterip kelse de: «Ne boldy senderge shirenip?!», — dep úıge otyrǵyzbaıdy. Qashan kórseń kúıip-pisip, balalaryn boqtap bara jatady. «Bular adam bolmaıdy. Nemenege kósiledi, eı, tyndyryp tastaǵandaı! Ózimiz de jas boldyq. Tap bulardaı mindetsip kórmeppiz eshkimge. Qoly jybyrlasa, maǵan buldanǵysy kep turady, túge! Pátýa bar ma bularda?..». Tipti, Álimdi qosyp ataıtyn «ataqty» da ózi qoıyp bergen...

Qystyń kúni taýdan en qaraǵaıdy jyǵyp, atpen súırep kelý — jigit syny sanalady Altaıda. Bir kúni Shaızat kórshimiz eseıip qalǵan Álimdi (7-8 synypta oqıdy-aý sol kezde) jigittermen qosyp, otynǵa jiberdi. Jigitter jińishkeleý eki qaraǵaıdy jyǵyp, basyn tesip baılap, Álimdi atqa otyrǵyzyp, jolǵa salady. Ómiri ákesiniń ózine kóńili tolmaıtynyn biletin Álim bul «erligine» masattanyp, úıge jetýge asyǵady. El tańǵy shaıǵa otyrǵan mezgilde Álekeń súırep kelgen aǵashyn dál esiktiń kózine taqap, atyn baılap, úıge kiredi. Tórde jambastaı shaıdy soraptap jatqan ákesine qolyn keýdesine qoıa: «Assa-a-alaýmaǵalaıký-ý-ým!», — dep daýysyn sozyp, tizesin ıe sálem beredi. Aǵash súırep kelgenine kisimsinip, lapyldap turǵanyn jaqtyrmaǵan ákesi de daýysyn sozyp: «Ýa-a-aǵalaıkýmassala-a-am! Áı, Álim, sálemińde de pátýa joq qoı», — dep teris aýnaıdy. Abyroıyńdy áke bermese, shimirikpeı shirengeniń shyrqyńdy alady eken. Keıin búkil aýyl Álimdi «pátýa joq Álim» atap ketti...

«Áke balaǵa synshy». Ult ákesiniń «ózderińdi el bolar deı almaımyn...» degeni jeti túnde uıqyny buzar úreı uıalatady. «Bizdi emes anaý zamannyń adamdaryn aıtty» deıin deseń de, ákeniń «qalǵan kóńil — shyqqan janyn» umytar, ulylyq uıyǵan ýaqyt kóshi keregesin kergen kerbez dala kózińizge tústi me?.. Ózińiz ben ózińiz shynaıy jalǵyzdyǵyńyzdy (Qudaıdy) sezingen kezde ımandaı rasyn aıtyńyzshy...

---