InfoHub Logo

«Aýyl jaqqa bir baryp qaıtpasam» dep biraz jyldan beri oılap júrsek te, reti bolmady. Aqyry shalqadan túsip qıaldamasqa, láj bolsyn ba, qıalǵa erik beresiń. Týǵan jerdiń shóbi de, shóńgesi de óleń bolyp, qýraıy qubylǵan qý zamandy sybyzǵydaı syzylta jóneledi. Kókiregiń qobyzdaı kúńirenip, «baqsynyń molasyndaı jalǵyzdyǵyńdy» eske salǵanymen, «eski zańymen júrgen elińdi» taý qozǵalsa, qozǵalmas uly mahabbatpen jaqsy kóretinińdi sezingenińe de sansyz shúkir aıtasyń...

«Qamzanyń balasy...»

Shaǵanǵol dep atalatyn aýyl ortalyǵynan bes-alty shaqyrym, Kekjek taýynyń etegindegi shaǵyn qystaq — týyp-ósken topyraǵym. Kók dónennen júırik kóńil qanat qaqqanda, buryn qalaı júrip ótkenińdi sezbeı de qalatyn joldyń beli jazyldy. Myń kúnniń bir kúnine ǵana jazylatyn jalǵyz Jaratýshyny júrekpen sezine alatyn, jan rahatyna bóleıtin ǵaıyp mezgil de osy. Dál osy. Qıaldap jatyrmyn degennen góri, qalqyp júrmin degen durys shyǵar. Qara joldyń batys jaǵynda sarqyrap aǵyp, jalańash Shaǵanǵol jatyr. «Baıaǵyda osy ózenniń boıy ıt tumsyǵy ótpeıtin jynys orman bolatyn, «Mádenıet tóńkerisinde» «shpıon jasyrynady» dep «belsendiler» túgel otap tastady». Úlkender osylaı aıtatyn. Sol zobalańnyń kýási bolyp, aspanǵa boı sozǵan jalǵyz terek bizdiń aýylda. Jurt bir butaǵyna da tıispeıdi, «Kıeli aǵash» ataıdy. Qajeti jetip, qajyǵa barǵan tirkis shal — Tókenniń úıi jalǵyz terektiń qasynda. Biraz balanyń saýatyn ashqan muǵalim Násipqan osy kisiniń balasy. Odan keıingi úı — Áýsápıdiki. Emshi, otashy, qusbegi. Úıinen alys-jaqynnan shubyrǵan kisi úzilmeıdi. Mertikken, dertine shıpa tappaǵan beıbaqtyń bári osy úıden tabylatyn. Eskishe hat tanyǵan, dárigerlik mamandyǵy bolmasa da, jazbaıtyn aýrýy joq. Qısyq bitken, kúl-talqany shyqqan súıekti saýsaǵymen sanap, oryn-orynyna salatyn. Qazaq «Jińishke aýrý», «Qurt aýrý», t.b ataıtyn dert-derbezdiń bári jazylatyn. Qalanyń dárigerleri: «Shanhaıǵa aparyp kórsetpeseńder, basqa jer emdeı almaıdy», — degen naýqasy da Áýeńnen jazylǵan-tuǵyn. Áıtpese, Shanhaı qaıda, qazaq qaıda? Shanhaıdy qoıyp, aýdan ortalyǵyn jylyna kórse kórdi, kórmese ol da ertegideı elesteıtin qarapaıym sharýanyń qaltasynyń jaıyn aıtsańshy. Áýeń shal kórsetken qyzmeti úshin eshqashan eshkimnen aqy dámetpeıtin. Jurt ózi razylyǵymen syı-sıapatyn jasap jatady. Keıin sol jaryqtyq seksenge kelgende: «E, Qudaı! Osynsha jasqa kelgende kelin-keshektiń jalańash tánin kórsetpeı, tezirek alsań eken», — dep duǵa qylyp otyratyn edi. Sol sekseninde ketti. Aýrýy janǵa batyp kelgen qyz-kelinshekti sharasyz emdegenimen, ishteı uıattan órtenetin kórinedi... Al, anaý aýyldyń qaq ortasyndaǵy shatyry bıik, eńseli úı — Qasańbaı aqsaqaldyki. Qasekeń kezinde Ospan batyrdyń senimdi serigi, oqqaǵary bolǵan, jaýjúrek batyr kisi dep estip óstik. Tiliniń múkisi bar. Qara temirdi qaıyssha ıleıtin usta. Ashýlanǵanda úlkenge de, kishige de «Oshpannan jaınyńyń aıtyq pa» deıtin jalǵyz-aq sózi bar. Múkis tilimen Ospan batyr týraly talaı áńgimeniń basyn qaıyrǵan. Ataq, medal qumar zamannyń urpaǵy bolǵan soń ba, soǵan qatysty aıtqan hıkaıasy jadymnan óshpeıdi. «Ospan batyrdy aldap-sýlap, keýdesine medal taǵyp, óz yrqyna kóndirmekshi bolǵandarǵa bahadúr: «Men keýdesine álpenshek-sálpenshek taǵatyn qatyn ǵoı dep pe eń! Quryńdar, túge! Ultymnyń azattyǵyn ataq-abyroıyńa satatyn satqynyń men emes!», — dep jaýar bulttaı túnerdi batyr», — deıtin Qasekeń. Ózi Tarym túrmesine otyryp keldi. Bandy atanyp, jıyrma jylǵa jazasy kesilgen jaryqtyq merziminen buryn bosatylypty. Qara qytaıdyń kúni túsipti. Qum arasyndaǵy túrmeni tekserýge kelgen qytaıdyń joǵary shendi áskerı basshysy mingen kólik buzylyp, aıdalada qalady. Mashınanyń aldyńǵy eki dońǵalaǵyn ustap turǵan oq temir maıysyp, mysy quryǵan shendi-shekpendi amal tappaıdy. Qasańbaıdyń ustalyǵyn biletin bireýi: «Ana saqaýdy alyp kelińder. Ágárákı myna mashınany jóndeı alsa, merziminen buryn bosatamyz», — dep ýádesin berse kerek. Qolynda eshqandaı qural-jabdyǵy joq Qasekeń oq temirdi sheshkizip alyp, astyna laýlatyp ot jaǵady. Temir ábden qyzaryp, balqıyn degende eki-úsh jigit tep-tegis qyp jaıyp qoıǵan qumnyń ústine salmaqtap tastaı salǵanda, qısyq temirdiń qyrysy jazylady. Aýyzdary ashylyp, ańqıyp qalǵan qytaılar ýádesi boıynsha Qasańbaıdy merziminen buryn bosatady...

Tarym túrmesine meniń atam da jıyrma jyl otyryp keldi. Qol-aıaǵyn kisen qıǵan sol jaryqtyqtyń beınesi de emis-emis esimde. «Qudaı saldy, qul kóndi» degen táýbesinen jańylyp, kórgen qorlyǵyn shaǵynǵan sáti joq edi. Dáret alyp, «Úsh qıssany» oqyp otyratyn. Paıǵambarymyz dáýirinen syr shertetin ol ańyz-áńgimeler bizge de asa qyzyq. Daýystap oqytyp, jalyqpaı tyńdaımyz. Ol kisiniń túrmeden shyǵyp, úıge kelgenin de eshkim bilmeı qalypty. «Bóriniń bóltirikteri» aýyr jumysqa jegilip, hat-habarsyz, «únsizdikke» shatylǵan. Aılap, jyldap aýylǵa jaqyndaǵan jaryqtyq atqa minip, aldynan ótip bara jatqan jas jigitti: «Áı, sen Qamzanyń balasy emessiń be, buryla ketshi», — dep toqtatady. Ústi-basy alba-julba beıtanys shaldyń ózin shyramytyp turǵanyna tań qalǵan bozbala: «Iá, Qamzanyń balasymyn. Qaıdan bildińiz aqsaqal? Siz ózińiz kim bolasyz?», — dep tańdanysyn jasyra almapty. «Men Nursal degen bolamyn. Tarymnan kele jatyrmyn. Atqa otyrysyń, ákeń Qamzaǵa uqsaıdy eken», — dep jaıbaraqat til qatady. Attan sekirip túsken jas jigit kóligin kóldeneń tartyp, ózi alaqaılap aýylǵa júgire jóneledi...

Tátti qıaldyń shyrqy buzylatyn tusy osy. Qara joldy boılap qaıqaıyp bara jatqan qıal qusy kilt toqtaıdy. Iapyr-aı, júrginshisi saıabyrlamaıtyn sol joldyń boıynan sonsha jat, sonsha sýyq men jáne meniń saparlastarym órli-qyrly ótip bara jatyr. Salqyn bas ızesip, samarqaý sálemdeskenimiz bolmasa, júrekte kóz. Átteń!..

«...Alla akbar deıtinder me?»

Erterekte Altaıdyń túkpirindegi Shaǵanǵolǵa kıim-keshek satyp, somka kótergen qytaılar kele bastady. Jabaıy adam kórgendeı artynan tas laqtyryp, ıt qosamyz. Keıde kesh túse bastaǵanda jańaǵy saýdager qytaı amalsyz aýylǵa bas suǵady. Sheshelerimiz bizdiń qylyǵymyzdy jaqtyrmaı: «Qytaı da bolsa adamnyń balasy ǵoı. Qoıyńdar, boldy beısharanyń mazasyn almaı», — dep qalǵan-qutqan tamaqty berip, syrtqa tósek salyp beretin. Al ertesi tósek-kórpeni jýyp-shaıyp, aptalap kúnge jaıady. Tamaq ishken ydysyn kúlmen jýyp, ony da kún túsetin jerge qoıady. Bylǵanǵan ydysty syrttan kelgen bireýdiń qolynan tappasań, odan keıin eshkim de, «adamzattyń bárin súıgen» shesheń de syltaýyn taýyp, syrtynan ıteredi. Keıin qujynaǵan qytaılary kóp qalada oqyp júrgende aýyldan úlken kisiler izdep kelip qalady. «Bóri aryǵyn bildirmeı» qazaq, uıǵyr nemese duńǵan ashqan dámhanalarǵa aparsań da: «Áı, mynalaryń mal soıǵanda Alla akpar deıtinder me? Joq, álde, haram asty qylǵyta beretin nemeler me?», — dep bergen asyńnyń egjeı-tegjeıin suraı bastaıdy. Qansha túsindirseń de túshirkenip as ishpeı, ash qaıtady. Tamaqtyń tabylǵanyna qýanyp, jalmań qaǵatyn bizge uzaq tesilip qaraıdy... «Aýylda bireý araq ishipti» dese «adam óltiripti» degendeı, jurt úrke qaraıtyn kez de sol shaq edi-aý!.. Qaryn toıyp bolmasa qyzara bórtip otyryp Otan, ult týraly áńgime bola qalǵanda baıqamaı lepirip sóz aıtyp alyp, artynsha osynyń bári eske túskende... uıat, uıat! Tutas aǵzany tap-taza ustaıtyn talǵamdy, kózge kórinbeıtin qorǵan men qorshaýdy saqtap qala almaı, uzyn-uzyn sózge úıir súrepet mynaý...

---