InfoHub Logo

«Qazaq bir aýyz sózge toqtaǵan, aqsaqaldyń aldyn kespegen halyq» dep jatamyz. «Hannyń sózin qara da aıtady, biraq aýzynyń dýasy joq». Bul endi alǵashqy aıtqan sózimizdiń anyqtaýyshy ispetti. Otyz tisten shyqqan sózdiń qandaı bastan jarıa bolǵanyna asa mán beretin bolmysymyz osy tustan maǵulym. Shalkıiz aıtady:

«Tebinginiń astynan

Ala balta sýyryp,

Tepsinisip kelgende

Teń atanyń uly ediń,

Dárejeńdi artyq etse, Táńiri etti».

Óıtsek, ataly sóz aıtar aýyzdyń Qudaı jaratqan ózgeshe bolmys-bitimi bar eken. «Men isimdi Haqqa tapsyrǵan» hakimdik bolmasa «kúıbeńdesken kóp jamannan» bıik turar jaratylys kerek eken. Ol jaratylys — «Sóz túzeldi, tyńdaýshym, sen de túzel» bolmaq-dúr. Biraq «sózim bar da, kózim joq» qalpy qartaıyp baramyz… Baıaǵynyń jaı adamyn qoıyp, batyrlarynyń ózi óz ornyn bilip, qalanar ketigin adaspaı tabar qasıetin atalarymyz aıtyp otyrýshy edi…

Jońǵar shapqynshylary qazaq dalasyn jaýlap, ata qonysymyzǵa kóz alartqan qıyn kúnder jadymyzǵa jazylǵan. Bir joly basym kúshpen kelgen jońǵar áskerine qarsy attanǵan Abylaı basqarǵan qazaq qoly qatty shaıqasady. San jeńilip, san sheginip, ilgerileýdiń birinde qazaq qoly shaılyǵyp, qasha soǵysady. Aldy jóńkile qashqan sarbazdardyń artyn soǵysqa bastap kirý qıynǵa soǵady. Onyń ústine neshe kúndik saıystan sarbazdardy qoıyp, tulparlar da burlyǵady. Sharshap, shaldyqsa da jońǵardyń qalyń áskerinen qaıtpaı Abylaı han tolarsaqtan qan keship, urys dalasynan sheginbeıdi. Osyny baıqaǵan Jánibek batyr (ol kezde Jánibektiń batyr ataǵy shyǵyp, asa tanyla qoımaǵan kezi eken) bir búıirden ushyrtyp kelip, Abylaıdyń aldyn kes-kestep tura qalyp:

— Aldıar taqsyr! Atyńyz boldyrǵan eken, meniń atyma minip, sarbazdardyń aldyn toqtatyńyz. Áıtpese, qýǵan dushpan qutqarmaıdy. Jalǵyz soǵysyp jaý alǵan jandy atam qazaqtan kórgen emespin, — deıdi. Bala jigittiń sózin jón sanaǵanymen, at aýystyrýdy namys kórgen Abylaı:

— Tulparyń shalymdy kórinedi, meniń atymnan sen baryp toqtat, — deıdi.

— Taqsyr-aı, — deıdi onyń qataryna kelgen bala jigit, — men sen bola al-maımyn, aqyratyn aıbatym, kópke júretin salaýatym joq. Jaýdyń aldyn bógep, soǵysýǵa qaıratym ǵana bar! Muqym qazaqqa sózi júretin qasıet sizde ǵana bar ǵoı, taqsyr!

Jas jigitke jalt burylǵan Abylaı onyń sózine ılansa da, namysyn jibermeı, jaýmen jalǵyz alysýǵa taǵy da daıyndalyp:

— Jas ekensiń shyraǵym, jaý basym, jazym bolarsyń, — deı bergende ashýyna mingen Jánibek batyr qylyshyn sýyryp alyp:

— Basyńdy qalmaqqa kestirip, qanjyǵasyna baılatqansha, ózim kesip áketeıin, — dep tap beredi. Kózinen ot ushqyndap, sózinen erliktiń ekpini esip turǵan jas jigitten jasqanǵanyn, álde jaý jaǵadan alǵanda janjaldasyp jatýdy jaısyz kórgenin nemese «qashqan qoldy toqtat» degen keńesin oryndy sanaǵanyn kim bilsin áıteýir, Abylaı tulparyn Jánibekke berip, bala jigittiń kók dónenin minip, shegingen qoldyń aldyn tosýǵa qamdanady. Keıin Jánibek batyrǵa yrza bolǵan han Abylaı batyrǵa oń tizesinen oryn beripti...

Osy bir áńgime eske túsken saıyn «dárejesin artyq etse, Táńiri etken» tulǵanyń qasıetin anyq barlaıtyn burynǵynyń adamdary-aı deısiń. Sál oraı bolsa efırden bolmasa halyq kóp jınalǵan jerde «ultshyl», «halyq batyry» bolyp kóringisi keletin búginginiń beıpilaýyzdaryna ne deısiń? Halyq keıde bala, keıde ana sekildi. Balany álpeshtep, anany ardaqtaıtyn danalyq buıyrǵan «jan kórinbes kózińe». Maqsat, murattan góri, qýlyq-sumdyq saýǵan zamanda et jaqynyńnyń ımanyn paıdalanyp, shirengenińe de jol tabasyń. Uldyń minezi usaqtalyp, ulylyq orǵa jyǵylǵan sátte búkil juraǵatqa kesel aınalyp, kesir ıekteıtinin esten shyǵaryp aldyq. Aqsaqaldyqtan adyra qalǵan tas jetim taǵdyrymyzǵa nalyp, árkimdi kináli sanaýǵa áýes bóten jynystyń boıymyzǵa sińe bastaǵan bógdeligi — ultymyzdyń tragedıasy. Shirkin, Abylaılar, Jánibekter... Bir stýdent aıtyp edi: «Bizdiń ýnıversıtette pálenbaı degen ǵalym bar. «Ultym» dep kúńirenedi-aý, shirkin! Saǵattap sóılegen sózi Júsipbek Aımaýytovtyń bir sóılemindeı áser etpeıdi», — dep. Nege solaı eken? Aýzynyń dýasy qashqan degen osy shyǵar. Aýylǵa syıly, aǵaıynǵa qurmeti zor kisilikti adamnyń renishten týǵan sóziniń ózi bir áýlettiń súıegine tańba bolyp ketetin qazaq emes pe edik...

Baıaǵyda ájem jaryqtyq Qytaıda bastalǵan «Mádenıet zor tóńkerisinde» syn-tezine alynyp, kúnde tergeledi eken. Tergeıtin ózimizdiń qazekeńder, «kúni týǵan qý kedeıler». Atpal azamattary túrmege ketip, aýyr eńbekke jegilgen ájemiz taý arasyndaǵy aýyldy solqyldatyp turǵan «myqtynyń» týysynyń qorasyn tazalaıdy eken. Bir kúni sol jazǵannyń sary ıti joǵalyp ketip, qos atty jetekke alyp tóńirekti sharlap ketedi. Sol kúni ákemniń aǵasy túrmeden bosap, aýdan ortalyǵyna keledi. Aýylǵa jetýge kólik joq, ájemiz keshki jınalysta ana «myqtydan» (aty Qalı eken) kólik suraıdy. Ot alyp qopaǵa túsken Qalı ájemizge dúrse qoıa beredi. «Bóltiriktiń túrmeden bosaǵanyna menen súıinshi surap tursyń ba! Túrmede shirýi kerek edi, qaıta bosapty ǵoı. Oǵan jiberetin atymyz joq, úkimettiń sharýasy aqsap qalady. Keletin neme bolsa keler ózi birdeńe ǵyp». Bul sózden keıin ájemizdiń ashýy oıanyp, aıtaryn irikpepti. «Eı, Qalı! Ne kókip tursyń! Dúnıeni ustasań mendeı-aq ustarsyń. Ýyzynda jarymaǵan teksiz! Itiń joǵalsa da qos atpen dúnıeni sharlatasyń. Qara basty adamǵa jany ashymaıtyn sendeılerge zaýal! Adamdy qurt-qumyrsqa ǵurly kórmeıtin tas júrek! Sary ıttiń aýyly...». Dúıim eldiń aldynda kárin tókken keıýananyń bul sózi Qalıdyń jynyn qaǵyp alǵandaı súmireıtipti... Keıin solaqaı saıasattyń uıtqyp soqqan borany da basyldy. Qaqysh ájemiz marqum boldy. Qalı jazǵannyń súıegine túsken tańbany báribir ýaqyt jeli óshire almady. Eńkeıgen kári, eńbektegen balaǵa sheıin kúni búgin Qalı áýletin «sary ıttiń aýyly» atap ketti...

---