InfoHub Logo

Sóıtip, bizdi talaı tosyn oqıǵalarǵa kýá qyp, Qoı jyly da ótti. Zaty túgili atynyń ózi tiksintpese súısintpeıtin, mine, endi Meshin jyly da jetti.

Alty jyl qoǵam jańaryp, ádilet, molshylyq, bostandyq pen demokratıa ornaıdy dep senip keldik.

Aýyzdy qý shóppen súrtýden aýlaqpyz. Aıta qalarlyqtaı ózgerister boldy. Áıtpese, buryn Jańa jyl tolǵaýyn tap osylaı bastaı alar ma edik... Biraq... Kóńildegi túıtkil áli de barshylyq. Tipti kópten beri tap bulaı daǵdaryp, tap bulaı kúızelmegen sıaqtymyz. Bálkim, pende shirkin álimsaqtyń alǵashqy kúnderinde ǵana tóńiregine tap qazirgideı elegize qarap, eleńdeı kóz salǵan shyǵar. Aldynda ne turǵanyn bilmeı ańtarylǵan shyǵar.

Basqasyn bylaı qoıǵanda, kópten saǵyna kútken táýelsizdiktiń ózi kóńildegi kóp ýaıymdy birjolata seıilte almaı tur.

Máselen, kúni búginge deıin ımperıalyq kiriptarlyqtyń tot basqan buǵaýymen qol-aıaǵynan birdeı baılanyp kelgen halyqtardyń aıaq astynda azattyq alǵan bostan jigeri men bostan serpininiń bir-birimizge jyldap qordalanyp qalǵan ókpe-bopsa men ashý-yzanyń esesin qaıtarýǵa ma, joq, jalpymyz men jalqymyzdyń kósegesin birdeı kógerter ortaq isterdi órge bastyrýǵa ma — qaıda jumsalatynyna qaıtip tolǵanbassyń?

Menińshe, ol táýelsiz memleketimizdiń óziniń oıdaǵydaı damýyna qanshalyqty qolaıly, basqalardy eshteńe dep tiksintpeıtindeı senimdi joldy qanshalyqty durys, qanshalyqty sátti tańdap ala bilýine tikeleı baılanysty.

Qajet deseńiz, azattyq degenniń ózi de sol úshin kerek. Kimmen qandaı baılanysta bolatynyńdy, bógde bireýdiń múddesine nuqsan keltirmeıtindeı qyp, óziń sheshe alýyń úshin kerek. Al eger táýelsizdikti óz úıinde ózi ne istegisi kelse, sony isteýge eriktilik dep uqsaq, onda kúrdeli máseleni kúlkige aınaldyratynymyzdy bylaı qoıǵanda, mynaý bir-birimen múddelestik turǵyda ábden ilikshatys bolyp alǵan kirpıaz dúnıedegi óz jaǵdaıymyzdy ózimiz qıyndatyp alǵan bolar ek.

Qazir jurttyń aldaǵy zaman jóninde jappaı bal ashyp, jappaı ton piship jatýy da teginnen-tegin emes. Olarǵa aıtqyzsańyz: kóptegen jas táýelsiz memleketterden qaıtadan ultshyl-kommýnıstik basybaılylyq, feodaldyq-baıshyldyq, dinı ozbyrlyq úrdis ornatýdan basqa eshteńe dámetýge bolmaıdy. Otandyq saıası astrologıa, ásirese, «burynǵy Sovet Túrkistanynyń» bolashaǵyn tym qarańǵy qapasqa aınaldyryp jiberdi. Ol eki ǵasyrdyń toǵysynda «jalynynyń jasyl reńi basym álemdik órttiń ortasynda» qalady-mys.

Bundaı keripkeldiliktiń ar jaǵynda shynynda da kóktegi juldyzdardyń aıtqan tuspaly jatyr ma, joq dúnıeni taǵy da qaıta berip, qaıta júıeleýdi kózdeıtin jumyrbasty kúshterdiń esebi jatyr ma — ol arasyn tarıh pen taǵdyr aıqyndaı jatar.

Búgin tańda bizge túsiniktisi: bizde ne bolyp jatqanyna basqa dúnıe qalaı bolsa, solaı qaraı almaıtyndyǵy sıaqty, basqa dúnıeniń biz jóninde ne oılap jatqanyna biz de qalaı bolsa, solaı qaraı almaıdy ekenbiz. Óıtkeni, bizge táýelsizdik ózimizben shektes saıası-ekonomıkalyq keńistikpen de, kúlli dúnıejúzilik saıası-ekonomıkalyq keńistikpen de eshkimniń aralasýynsyz óz betimizben tikeleı qarym-qatynas ornatýymyz úshin qajet.

Bul arada áý bastan óz jónimizdi ózimiz tabatyn derbes kózqarasqa ıe bola almasaq, baıaǵydan bergi kisige kiriptarlyq tusynda qalyptasyp qalǵan bótenniń aýzyna qarap jaltaqtaýshylyqtan shamalyda aryla almaımyz. Al kóldeneń pıǵyldar aqyl aıtqansyp, keńes bergensip, ne bolashaǵyń jaıynda bal ashqansyp, ne sál qylyǵyńa shamdanyp, ekpe-bopsa shaqyrǵansyp, óz buıdańa óziń ıe bolýǵa kedergi keltirip-aq baǵary sózsiz. Olardyń paıymdaýynsha: uzaq ýaqyt boıyna óz tizginine ózi ıe bolmaǵandyqtan órbıtin saıası shalaǵaılyq pen ekonomıkalyq dármensizdik táýelsiz memleketterdi ne kúshtilerge burynǵydan da kóbirek shybyndaıtyn saıası jalpaqshesheılikke, ne «jaman atqa jal bitse, janyna torsyq baılatpastyń» kebin kıgizetin saıası shálkestikke uryndyrady. Al bul eki minezdiń ekeýi de syrttan qysymdy kúsheıte túspese, álsiretpeıtini belgili.

Sol sıaqty, «bizdiń respýblıkalarymyz ben halyqtarymyz egemendik pen táýelsizdikti kúresip jeńip alyp otyrǵan joq, tutymy álsiz, áljýaz bıleýshilerdiń ańdaýsyzda qoldarynan túsip ketken jerinen, joldan taýyp aldy»,— dep túsindirýge kúsh salyp júrgenderdiń qısyndaryna aıryqsha mán bermeı bolmaıdy.

Sol arqyly olar basqalardy táýelsiz memleketter qoldaryna ońaı tıgen táýelsizdikten ne qoryqqandyqtan, ne saıası ańǵarttyqtan ońaı aıyrylyp qalýlary da yqtımal dep úmittendirgisi keledi. Keıde olardyń mundaı qısyndary bir aıada tirlik etip otyrǵan kóp ult, kóp kásip ókilderin bir-birine qandaı ókpe artyp, qalaı tıisýdi úıretetin, sol arqyly endi-endi qaz tura bastaǵan táýelsiz memleketterdi áp degennen aımaqaralyq, ultaralyq, dinaralyq, qaýymaralyq, tipti pende aralyq dúrdarazdyq órtine dýshar etýdi kózdeıtin áleýmettik ábjildik sıaqty bop kórinedi.

Keıingi kezde ıslam faktory, feodaldyq-kommýnıstik ozbyrlyq, ultaralyq, rýaralyq daý-damaılary kúsheıip barady degen baıbalam da óz-ózinen týyndap júrgen joq. Árıne, álgi indetter jas memleketimizdiń qalyptasýyna óshqandaı kesir tıgizbeıdi deýden aýlaqpyz. Alaıda, mundaıda túımedeıdi túıedeı ǵyp kórsetýge tyrysýda da kóp mán bar. Sol arqyly keıbir oılanbaı bolmaıtyn tolǵaqty máseleler ne qasaqana turpaıylandyrylyp, kún tártibinen túsirilip tastalady, ne olardyń tóńireginde keńes órbitýdiń ornyna, eges órshitilip, alaýyzdyq týǵyzylady. Saıası ábjildik pen saıası kisápirliktiń mundaı tásilderiniń arqasynda adamdar men halyqtardyń talaı-talaı kókeıkesti múddeleriniń bostan-bosqa tárik bolyp jatatynyn kórmeı, bilmeı keldik pe?

Aıtalyq, ár nárseniń bárinde de ádilet ornatylyp jatqan tusta, tarıhy qalyptasqan odaqtastyqtyń quqty músheleriniń qarym-qatynasyn túbirimen qaıta qaraý kerek degen talaptyń kústanalaıtyndaı nesi bar edi?! Alaıda, tyńǵylyqty taldaý, parasatty baıyptama ornyna baıbalam men daýdamaı bel aldy. Árkim ár jaqtan óz jobasyn usyndy. Olar jan-jaqtan ne jamyraı qostaldy, ne jamyraı mansuqtaldy. Barlyq qyr-syrlary ashylatyn baısaldy talqyǵa túspedi. Kúlli qoǵam ózinde bar ıntellektýaldyq múmkindikterdi óz taǵdyrynyń túbegeıli máselesin túpteı oılap, túpkilikti sheshýdiń ornyna qaıdaǵy bir «egemendik sherýi» degenniń tóńireginde dańǵaza daýdy kóbeıtip, elde eges pen dúrdarazdyq órtine maı quıyldy. Mundaı qoldan ýshyqtyrýdyń neni kózdegenin «tamyz dúrbeleńderi» ábden aıqyndap berdi. Sóıtsek, ımperıalyq ozbyrlyqtyń tajal arany áli bitele qoımapty. Ol bireýdiń úıine «esikten kirip tór meniki» dep bılep-tósteı jóneletin áýlekiliginen de, birdi-birdige aıdap salyp, ultaralyq arazdyq otyn, jylyna qyryq ret ókimet ózgertip, qyryq ret bılik úlestirip, ult ishilik arazdyq órtin tutandyra qoıatyn aıarlyǵynan da bas tartpapty.

Endi mine, sol syrttan turyp, birdi birge soǵystyrar «mystan taıaǵynan» pármen ketkende, egemendik pen táýelsizdikke degen jek kórinishin jasyra almaı, olardy túkke turmaıtyn qunsyz birdeńe qyp kórsetip, azat halyqtardyń jigerin qum qylýǵa, olardy qalǵan dúnıemen aralastyrmaı tura turý úshin qubyjyq qyp qorqytýǵa tyrysyp baǵýda.

Imperıashyl ıdeologıanyń kózdegen maqsaty belgili: jas memleketterdiń álemdik saıası-ekonomıkalyq keńistikpen tez til tabysyp ketýine kedergi keltirip, olardyń basyndaǵy qıyndyqtar men daǵdarystardy odan saıyn órshite túsý.

Ol úshin nege ıek artqysy kelip otyrǵandyǵy taǵy da aıqyn: ózgeniń bostandyǵy túgili óz bostandyǵyńa ózińniń úırenisip kete qoıýyń ońaı emes.

Bul arada jeke táýelsiz memleketterdiń saıası tájirıbesiniń balańdyǵyn ótkende talaı esesi ketip, derbestik jolyna endi túsken halyqtarda demokratıalyq ustamdylyq jaǵy jetise bermeıtindigin óz paıdasyna jarata qoıǵysy keletinder az bolmaıdy. Árbir ótpeli kezeńderge tán árkim de ala bóten órekpip júretin áleýmettik shamyryǵýlar tusynda ulttyq sana úshin aıryqsha qasıetti bolyp tabylatyn keıbir uǵymdardy qasaqana keleke etý, keıbir halyqtardy feodaldyq-dinshildik kertartpalyqqa meılinshe beıim turatyn, mesheý jurt qylyp kórsetýge tyrysý, ádeıi shaptan túrtip, shamǵa tıýdi kózdeıtin qaskóılik bolyp tabylady. Búıtip, ásirese, kóp ultty memleketterde jurtty bir-birine atystyryp-shabystyryp qoıý qıyn emes. Ol úshin eldi túpkiliktiler men túpkilikti emesterge bólip, túpkilikti emesterdi sál nársege bola renjitip qoıa alsań jetkilikti. Ne kóp, renjıtin nárse kóp. Onyń ústine, áýelde de óz erikterimen bastary qosylmaǵan kóp ultty qaýymnyń qaı-qaısysynyń da sheshilmeı jatqan máseleleri shash etekten. Álgindeı «ınternasıonaldandyrý» dep atalatyn aýdarma-tóńkermeniń saldarynan túpkiliktilerdiń de shekken zardaby ózgelerden az emes. Endi odan kep, bir kezde ózi eshkimnen talap ete almaǵan nárselerdi qalaı talap etersiń? Buny bylaı qoıǵanda, keshegi bireýlerdiń kinálary úshin búgin kep onyń jaýap beretindeı qandaı jóni bar? Memlekettiginen basqa bireýler aıyrǵan jurttardy ol qalaı memleketke ıe qyp, jerlerinen basqa bireýler aıyrǵan qaýymdarǵa ol qalaı jer bólip bere almaqshy? Mundaı ókpe-bopsany qalaısha ádil talap deı almaqshymyz? Sonyń bárin eskermeı, túpkilikti halyqtardyń áıteýir shamyna tıýge, sol arqyly olardy onsyz da nózik tatýlyq arqaýyna aqaý túsiretindeı áreketterge aıdap salýǵa, keıin ony adam bostandyǵy men quqylaryn buzýshylyq dep ádeıilep shıge shanshyp, balań táýelsiz memleketterdiń betterine shirkeý túsirýge tyrysý — ár aımaqta ár qıly kúshterdiń qolymen júzege asyrylǵanymen, arǵy túbiń ne ekenin ańǵaratyndaı ýaqyt boldy. Taýly Karabahtaǵy, Ferǵanadaǵy, taǵy basqa jerlerdegi qandy oqıǵalardyń bári de — sondaı maqsatty kózdegenderdiń kóseýi túrtip tutatqan órtter.

Árıne, adam bostandyǵy men quqylaryn kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý kerek ekendigin eshkim de joqqa shyǵarmaıdy. Alaıda, ony bizdiń qoǵamdyq pikirde buǵan deıin aıtylyp kelgendeı bir jaqty túsinýge bolmaıdy. Ol jerinen-sýynan aıyrylyp, bóten elde kún keship jatqandarǵa qandaı qasterli bolsa, óz jer, óz sýynda otyrǵandarǵa da sondaı qasterli. Qajet deseńiz, tutas bir halyqtardy óz eli, óz jerinde shermende qylyp qoıýdan asqan adam bostandyǵy men quqysyn aıaqqa basýshylyq bolýy múmkin emes. Biraq, solaı eken dep, kim kóringenniń jaǵasynan ala ketýge bolmaıdy. Bostandyqty olaı ospadar túsiný endi táýelsiz bolyp jatqan memleketterge onsyz da qalaı urynardyń retin taba almaı otyrǵan iritki kúshter úshin naǵyz izdegenge suraǵan bolyp shyǵar edi.

Joq, bostandyq qur bekerge keýde soǵýdan kúsheımeıdi. Joq, álemdik qaýymdastyqqa óıtip esik tóbelep ene almaısyń. Óz-ózinen qaryq qylyp tastaıtyn odaqtastyq joǵyna kózimiz qandaı jetse, óz-ózinen bar muratyńa bir kúnde jetkizetin táýelsizdik joǵyna da solaı sene bergen jón. Táýelsiz memleket tek basqalarmen juǵymdy, syıymdy qarym-qatynas ornatý arqyly ǵana óz degenine jete alady. Endeshe, óziniń saıası ımıjin — jurt aldyndaǵy juǵymyn oılamaý, oǵan jete mán bermeý — jas egemendik úshin ólimmen bara-bar.

Qazaqstan jaǵdaıynda ornyqtylyq pen táýelsizdik tek tarıhı qalyptasqan egemendikti, terıtorıalyq tutastyqty, adamdardyń bas bostandyǵy men quqylaryn birdeı saqtap, birdeı qurmetteı alǵan kúnde ǵana ózara úılesim taýyp, órge basa alady. Áıtpese, kez kelgen ózimen ózi bolýshylyqqa tyrysýshylyq nıet, ózgeniń jerine ne ózgeniń bas bostandyǵyna kóz alartatyn minez júz otyz násildiń ókilderi bolyp tabylatyn on jeti mıllıon áıel men erkek úshin qazirgideı aýma-tókpe zamanda Nuh paıǵambardyń kemesindeı jansaýǵa mekenge aınalǵan respýblıkamyzdy qaıdaǵy joqqa uryndyryp, qara sýǵa aldyrýy yqtımal. Ony bir sát te esten shyǵarýǵa bolmaıdy.

1991 jyldyń «ystyq» tamyzynyń bizge úıretken bir taǵylymy: memleketter úshin de, halyqtar úshin de, adamdar úshin de demokratıa men ımandylyq murattaryna adaldyqtan asqan senim kepili joq eken. Osyny uqqandar utty da, uqpaǵandar utyldy.

Biraq, bul arada da asyra silteýden aman qala almadyq. Shynjyr tabandardyń syqyry basylmaı jatyp, keıbireýler jurtty demokratıanyń dostary men jaýlaryna bóle bastady. Adamdardy tanktermen basy baılylyq qotanyna qaıtadan qýyp tyǵýǵa tyrysýshylyq qandaı ábestik bolsa, jurt aldynda bireýge bireý til tıgizip, istiń mán-jáıine túgel túsinip bolmaǵan tobyrdyń qıqýymen demokratıa ornata qoıýǵa tyrysýshylyq ta sondaı ábestik edi. Ásirese, atalmysh oqıǵa tusynda kim buryn, kim kesh lebiz bildirip úlgirgenine baılanysty qaı Prezıdenttiń, qaı respýblıkanyń demokratıaǵa qanshalyqty beıim ekenin anyqtaýǵa tyrysý eshqandaı saıası kóregendikke de, moraldyq izgilikke de jatpaıtyn óreskeldik edi. Biz eshkimdi, tipti Prezıdentterdi de, kez kelgen ýaqytta kez kelgen ambrazýrany keýdeńmen jaba ketetin «saıası matrosovshyldyqqa» urynbadyń dep jazǵyra almaımyz. Mundaı jolmen demokratıanyń ornyna atymen kereǵar úrdis ornatyp alýshylyq tarıhta buryn-sońdy kezdespeı júrgen joq.

Tamyz dúrbeleńi demokratıany kóp aıtqanymyzben, kóp bilip jarymaıtyndyǵymyzdy baıqatty. Olaı bolsa, ol kúnderi jurttyń demokratıadan kórip otyrǵan nátıjeleri emes, áli túgel ornyǵyp bolmaǵan demokratıaǵa artyp otyrǵan senimi jeńip shyqty. Qoǵamda etek jıa bastaǵan eki pıǵyl, eki kózqaras taıtalasynda qaıtadan «tegeýrindi qolǵa bılik berýdi» jaqtaıtyndardan góri demokratıany odan ári nyǵaıta túsýdi jaqtaıtyndar basym tústi.

Endeshe, bul jaıdy táýelsizdigimizdi bekemdeı túsýdiń bir kepili retinde myqtap eskergenimiz lózim. Áıtpese, kez kelgen jańa uranǵa aldymen lebiz bildirip, aldymen elp ete qalýshylyq buryn da qıyn sharýa bolmaǵan, qazir de qıyn sharýa emes. Ondaı jolmen upaı jıyp, utys taýyp júrgenderdiń demokratıaǵa da, halyqqa da, qoǵamǵa da joqshy bola almaıtynyn ýaqyt kórsetpeı jatqan joq.

Kez kelgen saıasatshynyń demokratıa jolynda qanshalyqty tabandy kúresker ekendigin tek bılik máselesinde memleket yqpalyn qanshalyqty azaıtyp, azamattyq qoǵam yqpalyn qanshalyqty kúsheıtip, adamdardy qanshalyqty óz taǵdyryna ózi ıe ete alǵandyǵymen ǵana ólsheı alamyz.

Ondaı saıasatshynyń búgin tańda bultarmaı moıyndaıtyn bir aqıqaty: bir kezde kóp daý týǵyzǵan egemendik sherýi jeme-jemge kelgende demokratıanyń birden-bir qutqarýshysyna aınalǵandyǵy. Eger respýblıkalar tusynda egemendikke ıe bolmaǵan bolsa, 1191 jyldyń tamyzynda aıaq astynda jarıalanǵan tótenshe jaǵdaıdy óz terıtorıasyna engizbeýge eshqandaı quqylyq negiz taba almaǵan bolar edi de, birden jer-jerge tótenshe jaǵdaı ornap, joǵaryǵa bas shulǵyǵan úrdisten tez arada qutyla almaı qalar edik.

Al bylaıǵy máselelerde sol bir dúrbeleń kúnderi bizdiń balań demokratıamyz talaı syr bildirip úlgerdi. Eń aldymen baıqalǵan nárse, bólshevıkterdi qansha mansuqtaǵanymyzben, solarǵa tán saıası naýqanshyldyqtan áli arylyp bolmaǵandyǵymyz. Sonyń saldarynan da, demokratıa teorıasynyń bilgirleriniń biri K. Popper aıtqandaı, áleýmettik dúnıeni túgelimen qaıtadan jańartýǵa tyrysýshylyq birden «jumys jasap keter júıelikke» jetkize qoımady. Áıtpese, artta qalǵan alty jyl áýelde neni kózdeıtinimizdi anyq bilip iske kirissek, jol-jónekeı ketken qatelikterdi túzetip alyp, endigi syndarly jolǵa túsip alýǵa ábden jetetin edi. Óıtpeı, qoǵamdy birtindep ózgertýdiń ornyna barlyq qaıshylyqty bir kezde birdeı joıýdy kózdeıtin jan-jaqty shuǵyl ózgeriske birden kirisý atymen basqa nátıjege ákep tiredi. Demokratıanyń negizgi berik bekinisi bolyp eseptelip kelgen Máskeý turǵyndarynyń bar bolǵany bir-aq prosentteıiniń ǵana Aq úıdi qorǵaýǵa bel býǵany — oılantarlyq jaıt. Sonda qalǵan toqsan toǵyz prosentteıdi qaıda jatqyzamyz? Eger olar «tegeýrindi qoldaǵy bılikti» jaqtasa, tank mingenderdiń jaǵyna shyǵar edi ǵoı. Óıtpedi. Olardy shetinen qorqaq nemese túısiksiz nadan sanaýdyń da jóni joq sıaqty. Demek, jurt, negizinen oqys ańdady. Jan saýǵalaǵannan emes, jańsaq urandardyń shylaýyna erip, opyq jep qalmaý úshin solaı etti. Jan-jaqtan jappaı aıtylyp jatqan saıası ýaǵyzdyń qaı-qaısysyna da senim azaıǵannan solaı etti. Jurttyń bári jappaı saıasatshy bolyp alyp, qaısysynyń shyn demokrat, qaısysynyń jalǵan demokrat ekenin aıyrýdyń ózi qıyndap ketkennen solaı etti. Onyń ústine bizdiń qoǵam aıtylyp jatqan qısynǵa emes, sol qısyndy kimniń aıtyp turǵanyna kóbirek mán beredi. Endeshe, álgi toqsan toǵyz qazirgideı kósem kóp kózdiń ózinde kimniń sońynan júrgen jón bolatyndyǵyn bilmegendikten de, ańys ańdaı turýǵa májbúr boldy. Demek, gáp ańtarylǵan kópte emes, olardy osyndaı tyǵyryqqa ákep tiregen saıası kúshterde, solardyń kósemderinde bolyp shyqty. Bul — áli oıanbaǵandardyń daǵdarysy emes, ábden toryqqandardyń daǵdarysy. İshteı narazylyq kezeńi baıaǵy toqyraý zamanynyń sońǵy tusyna tap keldi. Jańartýdyń alǵashqy tusy qoǵam kóńil-kúıiniń jappaı jigerlený kezeńine aınaldy. Biraq, ol birte-birte kózdegen jerden shyqpaı, kóptiń kóńilinde kúdik oıatty. Jurttyń birqatary qaıtadan ańys ańdap, birqatary qaıtadan ashý-yzaǵa mine bastady. Abyroı bolǵanda, qoǵam ańys ańdaǵan kóptiń tegis ashý-yzaǵa minetin tusyna áli jetpegen eken. «Qaltyraýyq kontrrevolúsıanyń» júıkesi shydamaı, merziminen buryn qımyldap, óz maqsatyn ózi tárk etti. Onyń ústine, jurtty sońyna ertip kele alatyndaı kóńilge qonymdy saıası baǵdarlama taba almady. Alty jylǵa sozylǵan aıtys-tartystan soń qaıtadan «qatań tártiptiń» ýysyna túsýden kim-kim de jasqanatyn edi. Sóıtip, jurt kóńilinde qaıtadan demokratıaǵa degen senim kóbeıdi. Áleýmettik ınjenerıanyń aıtýynsha, mundaıda ketken qateni tezdetip moıyndap, tezdetip jóndeýdiń mańyzy erekshe.

Bizdi áýelden de osy saıası maksımalızm men kósemderge degen sheksiz mahabbat aıaqtan shaldyryp keledi. Barlaı qaraǵanda, ol ekeýiniń arasynda eshqandaı baılanys joq sıaqty. Shynyna kelsek olar birinen-biri týyndap jatyr. Rasynda da, kópke kósem bolam degen kisi ózi týraly jaman oılaı ala ma?! Endeshe, ondaı adamnyń asyp-tasýy men albyrttyǵyna, asyǵystyǵyna qoǵamnyń ózi basý bolyp otyrýy kerek edi ǵoı. Al bizde kópshilik aýzynan jaqsy sóz shyqqan basshysynyń aldynda qurdaı jorǵalaı jóneledi. Kósemdi Konstıtýsıaǵa baǵyndyrýdyń ornyna, Konstıtýsıany kósemge laıyqtap, kesip-pishe bastaımyz. Konstıtýsıa jasarda qalyptasyp otyrǵan tarıhı ahýaldan góri, basqaryp otyrǵan basshynyń jaǵdaıyn kóbirek oılaımyz. Al, bostandandyrylǵan demokratıalyq memleket qurylymynyń kúlli evropalyq modelin oılastyrǵan Gobs, Lokk Monteske sıaqty teoretıkter, ony júzege asyrýdyń Lınkoln, Djefferson, Medıson syndy naqty tájirıbe ıelerine aıtqyzsańyz, mundaı iste alǵa qoıar jalǵyz maqsat — qandaı da bolmasyn jaman bıleýshiniń ókimetke ıe bolyp, ózgelerge qysym jasaýyna jol bermeý. Demek, jaman bıleýshi men ozbyrlyqqa jol bermeý. Zańdy sol ekeýiniń jolyn bógeıtin senimdi kedergige aınaldyrý. Al biz zań shyǵarǵanda kóbine kóp jaqsy bıleýshiniń oıdaǵydaı el basqarýyna jaǵdaı jasaýǵa asa mán beremiz. Sóıtemiz de, memlekettik bıliktiń qolyndaǵy yqpaldy birte-birte shekteýdiń ornyna birte-birte ulǵaıta túsemiz.

Ol úshin mańdaıymyzǵa tap kelgen shynynda da aqyldy, shynynda da jurtshylyq senimine ıe basshynyń kóńilinen shyǵýǵa kóp yjdahat jasaımyz. Al, biraq ómirbaqı mańdaıymyzǵa sondaı basshynyń buıyra beretinine kepil qaısy? Tipti aqyldy basshynyń ózi de ara-tura qatelesip ketpeıtinine kepil qaısy? Onyń ózi oıdaǵydaı adam bolǵanmen, ol basqaryp otyrǵan áli oıdaǵydaı qoǵam emes qoı? Onda kesirli qubylystar men saıası kúshter de bar ǵoı? Mine, biz osyny jete eskermeımiz. Ertegide ǵana emes, ómirde de kózsiz erlerge senetindikten, al olardyń da kerek kezde qasymyzda bolmaı shyǵýy múmkin ekenin eskermeýden talaı aýzymyz kúıgen. Áli de kúıip keledi. Soǵan qaramastan, Konstıtýsıaǵa jańa ózgeris kirgizgen saıyn jamannyń qolyna bılik tımeýin qamdastyrýdyń ornyna, jaqsynyń qolyndaǵy bılikti qomaqtandyra túsýge kúsh salamyz. Prezıdent kúshi demokratıanyń kúshti kepili dep sanaǵanymyz durys. Alaıda, demokratıaǵa da, Prezıdentke de qorǵan bola alatyndaı kúshti Konstıtýsıa bar jerde ǵana solaı bola alatyndyǵyna tıisti mán bere bermeımiz. Sondyqtan da ókimettiń qaı salasyndaǵy bılikti de odan ári bólip, odan ári ydyrata túsý jolymen shekteýdiń ornyna ony birese atqarýshy ókimetke, birese zań shyǵarýshy ókimetke shoǵyrlandyrýǵa tyrysamyz. Bir kezde bılikti konstıtýsıalyq ınstıtýttardan jasyryn tartyp alyp, partıalyq qurylymdardyń qolyna shoǵyrlandyrsaq, endi sol partıalyq qurylymdardan tartyp alǵan bılikti atqarýshy ókimet, zań shyǵarýshy ókimet, sottyq ókimet arasynda ádiletti jolmen bólisýdiń ornyna qaıtadan bir ınstıtýt pen bir apparattyń qolyna shoǵyrlandyrýǵa ońtaı turamyz. Ókimettiń bir túriniń bulaı aıryqsha sharyqtaýy otandyq parlamentarızm dástúriniń álsizdigi jaǵdaıynda qaıtadan bılik monopolızmin týǵyzady. Ondaı monopolıs bıleýshiniń jeke basynyń jaqsy qasıetterine senip, onyń yqpaly beı demokratıalyq sıpat alyp ketpeıtindeı qyp, konstıtýsıalyq jolmen shekteýdiń ornyna, yńǵaıǵa jyǵyla berýden biz de, ókimet te, qoǵam da, Konstıtýsıa da oısyratarlyq daǵdarysqa ushyraýymen keledi. Prezıdent Gorbachev tragedıasy da osydan órbigen. Onyń prezıdenttigi bıliktiń jetpeýinen emes, bıliktiń sheksiz kóptiginen óz túbine ózi jetip tyndy. Konstıtýsıalyq shekteýshilik joqtyqtan, birese olaı, birese bulaı bultarmalap júrip, bılik júıesin ábden shatastyryp, aqyr aıaǵynda saıası beıberekettikke ákelip uryndyrdy. Lord Ekton: «Kez kelgen bılik esirtpeı turmaıdy, Sheksiz bılik sheksiz esirtedi», — dep beker aıtpapty. Komýnıserdiń shonjar toby qoldaǵy sheksiz bılikke senip, saıası kúres daǵdysyn ábden umytyp ketkendikten tarıhı syn saǵatta talap deńgeıinen shyǵa almady. Sóıtip bılikten ketti. Ol úshin endi ókinýdiń reti joq. Biraq, renjıtindeı bir nárse: osyndaı saıası daǵdarystan týyndaıtyn eń basty qorytyndyǵa áli de oıdaǵydaı nazar aýdarylmaı keledi. Keshegi keńestik keńistikte Konstıtýsıalyq qurylysty nyǵaıtýdyń ornyna, ony álsiretetin qısyndarǵa kóbirek boı urý bar. Keıbireýler qazirgideı almaǵaıyp kezeńde «úkimet daǵdarysyn», tipti «parlament daǵdarysyn» jasaýǵa shaqyrýdan da taıynbaıdy. Ol degen sóz — qoǵamymyzdy onsyz da tıtyqtatyp bolǵan bılik jolyndaǵy talasty odan saıyn órshitý. Sóıtip, bir jaǵynan ekonomıkalyq daǵdarys, bir jaǵynan saıası daǵdarys qysqan qoǵamda beıbereket jaǵdaıdy kúsheıtken ústine kúsheıtip, bılik ańsaǵan qoldarǵa bılik tıýin tezdetý. Al ondaı ashqaraq qoldar qolyna bılik tıse, tek bir memleket aýqymyndaǵy bılikke kóńili kónshı me? Burynǵy odaqtastyq keńistiktegi sheksiz bılikti qaıtadan qalpyna keltirýge tyryssa she? Ondaı zaman týsa, jańa egemendigimiz ben jas táýelsizdigimizdiń kúni ne bolmaq? Ondaı ótkendi kókseıtin syrtqy yqpalǵa kórshi keńistiktegi bılik ıesin ne óz jaǵyna qaratyp alý, ne óz soıylyn soǵatyn tulǵamen almastyra salý qazirgi saıası al hımıa jaǵdaıynda kóp kúshke túspeıdi. Al myqty Konstıtýsıalyq qurylysty myzǵyta qoıý tap álgindeı ońaı sharýa emes. Endeshe, myqty Konstıtýsıalyq qurylys ornatýǵa basa kóńil bólgen jón. Ol úshin qolda bar tarıhı múmkindikten aıyrylmaı, ony konstıtýsıalyq jolmen shyńdaı, jetildire túsýge kúsh salǵan durys. Ásirese, atqarýshy ókimet pen zań shyǵarýshy ókimet araqatynasyn aıqyn saralamaı bolmaıdy. Ol qatynas ár bılik ornynyń mindeti men quqyn aıqyn belgilep, bir-biriniń zań aýqymynan aspaýyn qadaǵalaı alatyndaı quqylyq tejegishter júıesin jasaqtaýǵa negizdelýi kerek. Ondaı sara ara qatynastyń joqtyǵy áli bir arnaǵa túsip bolmaǵan qoǵam jaǵdaıynda ornyqtylyq ahýaldy emes, almaǵaıyp ahýaldyń soıylyn soǵady. Bılikti júıeleýde konstıtýsıalyq ádiske súıenbeı, saıası aıla-sharǵylarǵa boı aldyrǵan Komýnıstik partıa óz túbine ózi jetip tyndy. Sodan durys qorytyndy shyǵarmaı, ondaı pıǵylǵa endi jańa konstıtýsıalyq bılik ınstıtýttary boı aldyra bastasa, áleýmettik turǵydan jan-jaqty kúızeliske ushyrap, onsyz da ashynyp otyrǵan qoǵamnyń jel jaǵynan shyǵyp qalýlary da ǵajap emes. Jurtqa kún kóristiń ózi ýaıym bolyp otyrǵanda bılik jolyndaǵy daýdamaı kim-kimniń de júıkesine tıeri túsinikti. Konstıtýsıalyq qurylymdaǵy bılikke talas mundaı jaǵdaıda konstıtýsıalyq qurylystyń óziniń túbine jetip tynýy yqtımal.

Sondyqtan bılik oryndary birine-biri qol suqpaı, árkim Konstıtýsıa aıqyndap bergen aıada, Konstıtýsıa belgilep bergen mólsherde áreket etken jaǵdaıda ǵana konstıtýsıalyq júıe nyq saqtalynyp, demokratıa ornyǵa túsedi. Eger konstıtýsıalyq ınstıtýttar araqatynasynda daǵdarystar týa qalsa, ol zań arqyly rettelýge tıisti.

«Tamyz dúrbeleńi» osyndaı konstıtýsıalyq saralyqty qoldan kómeskilendirýden týyndady. Jasyratyn nesi bar, burynǵy Keńes qoǵamynda tipti demokratıalaný kezeńiniń ózinde memlekettik bılik pen azamattyq qoǵam arasyndaǵy aıqyn derbestik aıqyn yqpaldastyq ornyna bir-birine kúsh kórsetý beleń aldy. Memlekettik basqarý júıesinde de bılik bólisýdiń ornyna tómengi jaqta bılik shoǵyrlandyrý keńinen etek jaıdy. Bir-birine bas-kóz bolýǵa, bir-birin qateden saqtandyryp otyrýǵa tıisti eki bılik ınstıtýtyn biriktirip, bir qolǵa berý istiń de, demokratıanyń da paıdasyna shyqpady. Ol memlekettik ister jónindegi jaýapkershiliktiń shegi men dárejesin shatastyryp alýǵa, bılik ıesi kóp bolǵanymen, jaýapkershilik ıesi joq bolýyna ákelip uryndyrady. Tamyzdaǵy talqylaýlar tusynda Odaqtyq Prezıdent gáptiń bárin odaqtyq úkimettiń qyzmetindegi júıesizdikke saıdy, al odaqtyq úkimet óziniń quqtyq statýsynyń aıqyn emestigine saıdy. Asqynyp bara jatqan daǵdarystyń, sol úshin aqyry bir jaýap berýge týra keletindiginiń úreıi bılik ınstıtýttaryn bir-birine qyrbaılyqqa, birin-biri aıaqtan shalýǵa uryndyrdy. Tamyz dúrbeleńin de sondaı qorqynysh týǵyzdy. Ony bastaǵandardyń is-qımylyndaǵy júıesizdik tek kúni ótken óktemshildiktiń dármensizdigin ǵana emes, endi ornaı bastaǵan demokratıanyń da áljýazdyǵyn ábden baıqatty. Gorbachev apparatynyń eki udaı statýsy onymen bite qaınasyp ketken úkimettiń sheshimsizdigin órbitti. Bılik bólisýdegi bulyńǵyrlyq bılikti qadaǵalaýdy da kómeskilendirdi. Sóıtip, qaı máseleniń de sý aıaǵy qurdymǵa urynýyna jaǵdaı jasaldy. Tamyz dúrebeleńderiniń kósemderi de osy eki udaıylyqty paıdalanyp, degenimizge jetemiz dep oılady. Aqyr aıaǵynda, túptep kelgende, demokratıanyń negizgi qaınar kózi bolyp tabylatyn konstıtýsıalyq qurylys ta, budan bir jyl ǵana buryn kúshti demokratıalyq qurylys ta, budan bir jyl ǵana buryn kúshti demokratıanyń kúshti kepili bolypty dep saılanǵan Prezıdent Gorbachevtiń ózi de álgindeı saıası kóz jumbaılyqtyń qolyndaǵy qýyrshaqqa aınalyp ketti.

Tek osynyń ózi-aq bizge shynaıy demokratıa men shynaıy konstıtýsıalyq qurylys úshin bel sheship kúresý kerektigin ańǵarta alǵandaı.

Aqyry, ındýstrıalyq qoǵam ornata almaı ketken KSRO jaǵdaıynda shyn mánindegi ókimette demokratıa úrdesi qalyptasa almady. Sonyń saldarynan memlekettik basqarý ınstıtýttarynyń arasynda Konstıtýsıalyq bılik bólisýdiń ornyna tóreshildik bılep-tósteýshilik, kollektıvti basqarý ornyna aparattyq oıyndar, saıası tvorchestvo ornyna saıası aılasharǵy basym tústi. Saıası-ekonomıkalyq múdde jaǵynan tek memleketke táýeldilik qoǵamda múdde alýandyǵyn álsiretti. Sondyqtan da múddelestik turǵyda qalyptasqan saıası jiktelýge jol bermedi. Ondaı obektıvti jiktelýdiń ornyna bılikke talasqan mansapqorlyq baqtalastyq órshidi. Ondaı kúres bar ýaqytta demokratıanyń soıylyn soqpaıdy, toqtyq múddelerdiń, asyp ketse, ulttyq múddelerdiń ǵana soıylyn soǵady. Bunyń bári shyn mánindegi demokratıalyq opozısıalar týǵyzbaı, demokratıanyń tonyn jamylyp, bılik alyp qalýǵa tyrysatyn jikshil kúshterge jel beredi. Olar árdaıym óz basyndaǵy syrqaýdy basqalarǵa jabýǵa, sóıtip ádilet ańsap otyrǵan buqarany adastyryp, aljastyryp ketýge sheber. Sondyqtan da, burynǵy odaqtyq parlament birte-birte burynǵy qarqynynan aıyrylyp, astyrtyn óshtesken kúshterdiń bir-birimen esep aıyryp, ósh qaıtaratyn ornyna aınala bastady. Bul rette ondaı-ondaı astyrtyn aǵymdardyń túp maqsatyna shuqshıyp jatpaı, kóńil áýenine qaraı qol kótere salatyn enjar kópshiliktiń ústemdigi bizdiń balaýsa parlamentarızmimizdiń basyndaǵy sorǵa aınalyp otyr. Sonyń saldarynan da Odaqtyq Prezıdent pen Odaqtyq parlament tarıh aldyndaǵy qyzmetin tolyǵymen oryndaı almaı, saıasat sahnasynan merziminen buryn ketýge májbúr boldy.

Bul barshamyz úshin de qatań taǵylym.

Burynǵy odaqtyq memleketimizdegi konstıtýsıalyq daǵdarysqa tek parlamentarızmniń ǵana emes, azamattyń qoǵam úrdisteriniń balańdyǵy da aıta qalarlyqtaı áser etti. Áleýmettik belsendilik kóbine kóp konstıtýsıalyq — saıası kúres emes, azamattyq moıynusynbaýshylyq, úzildi-kesildi sharttar qoıý, kúsh kórsetý túrlerine júgindi. Mundaı teketiresti toǵyshar kúshter men mansapqor kúshter óz paıdasyna jaratýǵa tyrysty. Sol arqyly ultaralyq shıelenis týǵyzdy. Konstıtýsıalyq bılik oryndaryna moıyn usynbaýshylyqty órshitti. Áleýmettik ornyqsyzdyq «kúshti bılik» ańsaıtyndardy kóbeıtti. Tipti bılik basyndaǵylardyń ózin ara-tura osyndaı nıetke ish burýǵa májbúr etti.

Keshegi jalpy keńestik demokratıanyń álgindeı kúızelisti hali endi táýelsiz memleketterimizdi myqtap oılandyrýǵa tıisti. Demokratıalyq dástúrlerdiń álsizdigi óz dástúrimizge qaıta oralamyz degendi syltaýratyp, ımandaný men bostandaný jolyndaǵy jaqsy umtylysymyzdan sheginýge uryndyrmaǵany jón. Ondaı jaǵdaıda óz qıynshylyqtarymyzben ózimiz bop qalamyz da, shamaly ýaqytta qanatymyzdy keńge jaıa almaımyz. Árıne, mundaı ótpeli kezeńde atqarýshy ókimettiń jetkilikti mólsherde yqpaly men jaýapkershiligin arttyrǵan jón. Bizdiń kópulttylyq jaǵdaıymyzda bılik bólisýge de, ózin-ózi basqarýǵa da konstıtýsıalyq turǵyda qonymdy shekara qoıa almasaq, birin-biri qatelikten saqtandyrar demokratıalyq tetikterdi júıeli túrde iske qosa almasaq, táýelsizdigimizdiń yqpaly azaıyp, bet-betine shashyraýshylyq, árkim óz muńyn ózi muńdap, endi-endi derbestikke ıe bolyp jatqan memleketimizdiń múddesin umytyp ketýshilik etek alýy ǵajap emes. Sondyqtan, joǵary deńgeıde Prezıdenttik bılikti qalaı júıeli nyǵaıtsaq, jergilikti deńgeıdegi taǵaıyndalyp qoıylatyn ákimshilik bılikti de solaı nyǵaıtqan durys. Alaıda, Prezıdenttik bılikti qajetsiz qatelikten saqtandyryp otyratyn parlamentarızm úrdisin shyńdasaq, jergilikti jerdegi mýnısıpaldyq ókiletti demokratıa úrdisin de dál solaı shyńdaǵanymyz durys.

Búkil halyq bop saılanǵan Prezıdentimiz ben onyń apparaty memlekettik damýymyzdyń strategıasy men taktıkasyn belgilep otyrsa, parlament ony zańdyq júıege, úkimet naqty áreket aıasyna aınaldyra bilýge, sottyq ókimet durys zańnyń burys áreketke aınalyp ketpeýine bas-kóz bolýǵa tıisti. Joǵarǵy qabattaǵy mundaı bılik bólisý memlekettik qurylymnyń eń tómengi qabattaryna deıin muqıat saqtalynýǵa tıisti. Demokratıa sonda ornaıdy.

Ol úshin óz múddemizdi ózgeler múddesimen úılestire bilýge úırengenimiz durys. Óz táýelsizdigimizge qandaı qýansaq, basqalardyń da bas bostandyǵyn sondaı qurmetteı bilýge jetilmeı bolmaıdy. Tek sonda ǵana áýeli óz úıimizde adamgershilik pen izgilik aıasyn ornata alamyz. Sol arqyly ózgelerden ózimizge adamgershilikti, izgilikti qarym-qatynas dámete alamyz. Áıtpese, eges pen dúrdarazdyq jaǵdaıynda eshteńe de órge baspaıdy, eshkim de degenine jetpeıdi.

Sońǵy alty jyldyń eń basty taǵylymy osy. Múddeler qaqtyǵysy, kózqarastar shaıqasy, ese qaıyrý qushtarlyqtary arqyly eshqandaı qoǵam ózin-ózi shyńdap kórgen emes. Barshanyń basyn qosatyn murattar taýyp, onyń jolynda keskilesken kúres ashpaı, júıeli baıyptama jasap, sony júzege asyrýdyń sońyna yjdaǵattap túse bilgen jaǵdaıda ǵana kósegemiz kógeredi.

Buny umytpasaq keshegi álemdik derjavany kúıretýge paıdaǵa asqan tájirıbeniń bári-bári endi táýelsiz memleketti oıdaǵydaı qalyptastyrýǵa onsha kerek, onsha tıimdi bola bermeıtinin de myqtap eskergenimiz jón.

Óz taǵdyrymyzǵa ózimiz jaýapker, óz tizginimizge ózimiz ıe kezeńde keshegi kóp qylyq, kóp qulyqtan ýaqytyly bózine bilmesek, ýaqytyly eseıip almasaq, tarıh bir qaıtaryp ápergen esemizden qaıta aıyrylyp qalsaq, onyń ókinishinen ómirbaqı aryla almaqshy emespiz.

Láıim, onyń betin aýlaq qylǵaı.

«Halyq keńesi», 8 aqpan, 1992 jyl.

---