InfoHub Logo

Buqaralyq aqparat quraldary habarlaǵandaı, Respýblıka Joǵarǵy Keńesi sesıasynyń 28 mamyrdaǵy keshki májilisinde «Azamattyq kelisim» depýtattar tobynyń málimdemesi oqyldy. Ol jurtshylyq arasynda alańdaýshylyq týǵyzyp otyr. Ondaǵy keltirilgen tujyrymdardyń qanshalyqty oryndylyp, kóp ultty respýblıka bolashaǵyna qalaı yqpal eteri, árıne, kim-kimdi de enjar qaldyra almaıdy. Osyǵan oraı, sesıada «Azamattyq kelisim» depýtattar toby kótergen máselelerge túsinik bergen Joǵarǵy Keńestik Ult saıasaty, mádenıet pen tildi damytý jónindegi komıtetiniń tóraǵasy Ábish KEKİLBAEVTYŃ sózin tolyq kúıinde jarıalap otyrmyz.

Qurmetti qaýym!

Qadirli Prezıdent!

Qadirli Tórbasy!

Keshe, 28 mamyrda, sesıanyń keshki májilisinde halyq depýtaty T. V. Javoronkova «Azamattyq kelisim» depýtattar tobynyń úndeýin oqyp berdi. Osyǵan oraı túsinik berýdi jón dep esepteımiz. Ádette mundaı málimdemeler bireýlerimizdiń ásire sypaıylyǵymyzdan, ekinshi bireýlerimizdiń istiń shyn jáıine jete habardar emestigimizden týyndaıdy.

Álemdik tájirıbe kóp tekti qoǵam jaǵdaıynda tilder men ulttardyń ara-qatynasyn quqyqtylyq jolymen rettemeı bolmaıtynyna kóz jetkizip otyr. Memleketterdiń ondaı iske tek ozbyrlyq júıe kúırep, demokratıalyq úrdis shyndap bel ala bastaǵan tustarda táýekel etýleri de teginnen-tegin emes. Máselen, Shveısarıada Napoleon ımperıasy kúıregesin ǵana, Ispanıada Franko ólgen soń ǵana, Indıa, Indonezıa, Fılıppın araldarynda azattyq alǵan soń ǵana álgindeı shara júzege asty. Bizde de tap solaı bolyp otyr. Burynǵy Keńes Odaǵynyń ózge de quqyqty músheleri sıaqty, Qazaqstan da adamdardy óz tilinen ózderi bózip ketýge májbúr etken tildik-áleýmettik saıasatty mansuqtamaı tura almady. Bundaı qubylysty tek keıbir tilderdiń áýelden de ómirge ıkemsiz bolatyndyǵymen túsindirýge bolmaıdy. Olaı deıin desek, álgi zańdy qabyldar aldyndaǵy, sosıologıalyq zertteýlerge qaraǵanda, Qazaqstanda turatyn nemisterdiń 54,4, koreılerdiń 51,7, poláktardyń bar bolǵany 12,2 prosenti ǵana óz tilin ana tilim dep moıyndamaǵan. Al nemis, koreı, polák tilderiniń Germanıa, Koreıa, Polshada jalpy memlekettik jáne de basqa qyzmetterin oıdaǵydaı atqaryp júrgenin bárimiz de jaqsy bilemiz. Qazaqstanǵa kelsek, mundaı dárejege kúlli memlekettik ataǵyn alyp otyrǵan halyqtyń tiliniń ózi ıe bola almaı keldi. Ol óziniń tarıhı otanynda sońǵy keńestik jetpis jyl ishinde ejelden bergi búkil bir ulttyń alýan sıpaty qarym-qatynasynyń quralynan ot basy, oshaq qasy tiline deıin quldyrady. Álgi sosıologıalyq zertteýlerdiń aıtýynsha, KSRO Konstıtýsıalarynyń barlyǵy da egemendi memleket dep tanyǵan respýblıkada, orystardyń 0,9, ýkraındardyń 0,6, belorýstardyń 0,4 prosenti ǵana, nemese qazaq emes ár myń adamnyń tek 10-y ǵana qazaqsha biledi eken. Al mundaı kórsetkish: Ýkraınada — 400, Lıtvada — 231, Ózbekstanda — 292. Ol az deseńiz, qazaqtardyń óziniń 37,2 prosenti óz tilin shala-sharpy biledi. Mundaı jaǵdaıda qandaı tilge qysym jasaýshylyq jóninde sóz etýge bolady? Mine, dál sol kezde tildi kemsitýshilik jóninde dabyl qaǵylǵanda qandaı ǵanıbet bolar edi. Óıtkeni, sonyń qyrsyǵynan túpkilikti halyq óz memleketiniń ekonomıkalyq qýatynyń nyǵaıýyna óz úlesin qosa almady. Basqany qoıyp, óz tilinde jumysshy mamandyǵyn alýdyń ózi muń boldy. Sondyqtan da, qazaqtar sany mashına jasaý men metal óńdeýde — 12,4, kómir ónerkásibinde — 9,2, qara metalýrgıada — 8,6 prosentten asa almady. Árıne, bundaı ahýal óz jerinde myń jyldap ózi memleketke ıe bolyp kelgen, ony tipti barlyq stalındik-brejnevtik KSRO Konstıtýsıalarynyń ózderi de moıyndap, ol kezde erkimen quraldy dep sanaǵan Odaqtyń terezesi teń quqyq ıesi múshesi dep tanyǵan ulttyń damýyna az zardaby tımegeni aıtpasa da belgili. Endeshe, qazirgideı jappaı demokratıalaný kózinde kenetten azamattyq qoǵam men ulttyq memleket týrasynda mundaı kól kósir aıtystyń qaıdan órbip júrgenine qalaı tańǵalmaýǵa bolady? Azamattyq qoǵam uǵymynyń taza saıasattaný termıni retinde keıingi jyldary baspasózde keńinen qoldanylǵany belgili. Ol biraq memlekettik sıpatyn bildire almaıdy. Sondyqtan da BUU, EQYM uıymdarynyń barlyq negizgi qujattary men olardan týyndaıtyn qujattarynda da kezdespeıdi. Ony tipti AQSH Konstıtýsıasynan da ushyrastyra almaımyz.

Endeshe mundaı daý neni kózdeıdi? Qalaısha bireýler osy arqyly qazaq halqynyń óz jolyn ózi tańdaýy, óz taǵdyryna ózi ıe bolýy quqyn, eshkim qol suǵa almastaı tól quqyn, ár halyqqa tán álgindeı quqqa negizdedgen tól memleketinde tól tiliniń memlekettik dáreje alý quqyn joqqa shyǵarýǵa bolady dep oılaıdy eken?

Bul arada qaýymymyzdyń kóp tekti, kóp násildi ekenine ıek artý atymen jónsiz. Iá, búginde Qazaqstanda qazaqtardan da basqa júzden astam ulttyń ókilderi turady. Biraq, Qazaqstannyń bir kúnde jáne óz erkimen mundaı kúıge túspegenin qalaı umytamyz? Ótken ǵasyrdyń aıaǵynan kóp ári emes kezeńde, bul ólkede bar bolǵany árbir onynshy turǵyn ǵana qazaq emes bolatyn. Stalın ozbyrlyǵy, soǵys kózindegi jappaı qonys aýdarý, beıbit kezde tyńdy qalaı bolsa solaı ıgerý qyrsyǵynan álgiden de asyp ketken beıbereket kóshi-qon saldarynan qazaqtardyń sany 34 — 35 prosentke deıin quldyrady. Sóz júzinde teńdik dep qaqsap, is júzinde qarama-qarsy is isteıtin qanypezer saıasat tusynda basqasha bolýy esh múmkin emes edi. Órkenıetti dúnıe ondaı saıasatty batyl aıyptady. Birikken Ulttar Bas Assambleıasy 1960 jyldyń 14 jeltoqsanynda Otar elder men halyqtarǵa táýelsizdik berý týraly Pátýa qabyldady. Ol barlyq halyqtardyń ózin-ózi bılik quqyn moıyndap, barlyq memleketterden BUU Jarǵysy qaǵıdalaryn buljytpaı oryndaýy, barlyq halyqtardyń egemendik quqyqtaryn, barlyq memleketterdiń terıtorıalyq tutastyǵyn syılaýdy, ishki isterine qol suqpaýdy, ózara túsinistik jaǵdaıynda qarym-qatynas jasaýdy, baǵynyshty jáne óz bıligi ózinde emes terıtorıalardyń, sondaı-aq táýelsizdik ala qoımaǵan basqa da terıtorıalardyń halyqtarynyń óz bıligin ózine berýi jodynda shuǵyl sharalar alýdy talap etti. Al 1965 joldyń 21 jeltoqsanynda BUU Bas Assambleıasy Memleketterdiń ishki isterine qol suqpaý, olardyń táýelsizdigi men egemendigin qorǵaý týraly Pátýa qabyldady. Onda árbir eldiń, ásirese otarshyldyqtan jańa bosaǵan elderdiń táýelsiz, azat, tolyqqandy ekonomıkalyq, áleýmettik mádenı damýyna jaǵdaı týǵyzý kerektigi aıtylyp, olardyń eshkimniń syrttan qysymynsyz, kúshteýinsiz óz saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik úrdisterin ózi belgileýge quqyly ekendikteri basa kórsetildi, ishki nemese syrtqy kúshter tarapynan shyǵyp jatqanyna, qandaı sebeptermen týyndap jatqanyna qaramastan memleketterdiń quqyq ıeligine qarsy, onyń saıası, ekonomıkalyq, mádenı nyshandaryna qarsy, óz ulttyq sıpatymen ómir súrýlerine qarsy tikeleı jáne janama áreketterdiń bárine de tyıym salyndy.

Bizdiń ǵasyrymyzdyń uly ıman ıesi Andreı Saharov, mine, osyndaı halyqaralyq quqyqqa súıenip, KSRO halyq depýtattarynyń I sezinde: «Ár etnostyń óz memleketi bolsyn», — dep uran tastaǵan-dy.

Al álgi bir adam quqy men bostandyǵyn qorǵaýdy maqsat etip alǵan depýtattyq toptagy áriptesterimizdiń qandaı halyqaralyq quqqa ıek artyp júrgeni bizge belgisiz. Óıtkeni, shyndap kelsek, 1966 JYLY 16 jeltoqsanda qabyldanǵan azamattyq jáne saıası quq týrasyndaǵy Halyqaralyq Mámileniń ózi quqyly» ekendiginen jáne sondyqtan da álgi «Mámilege kiretin memleketterdiń bári de, onyń ishinde ózin-ózi bılemeıtin jáne eriksiz terıtorıalarǵa jaýap beretinderi de, BUU Jarǵysynyń qaǵıdalaryna sáıkes, ózin-ózi bıleý quqyn qurmetteýge jáne onyń júzege asýyna yntalyq týdyrýy tıisti» ekendiginen bastalmaıtyn ba edi? Olaı bolýy tipti de kezdeısoq emes-ti. Halyqtyń ózin-ózi bıleý quqy saqtalmaı turyp, jeke adamnyń quqy da saqtalmaıdy. Óıtkeni, ulty azat emes adamnyń ózi azat bolýy esh aqylǵa syımaıtyn sharýa. Endeshe, «Azamattyq kelisim» depýtattyq tobynyń adam quqy men bostandyǵyn aıaqqa basýshylyq dep júrgenderi, sonyń ishinde halyqaralyq quq qaǵıdalaryna qyryq qaınasa sorpasy qosylmaıtyn joldarmen kóp ulttylyq sıpat alǵan memleketimizdegi tilderdiń árekettestigin retteıtin zań qabyldaǵanymyz da, túptep kelgende, álgi ár halyqtyń qol suqpas quqyn júzege asyrý bolyp tabylady. Ol Zań halyqaralyq quq qaǵıdalarynyń bireýin bireýine qarsy qoımaıdy. Onyń durystyǵyn Helsınkı kelisiminiń Qorytyndy qujaty da (1973), sony júzege asyrý maqsatynda Madrıd (1980), Vena (1986), Kopengagen (1990) máslıhattarynyń Qorytyndy qujattary da, aty-shýly «Jańa Evropanyń Parıj partıasy» (1990) da aıǵaqtaıdy. Olardyń bári de Helsınkıdiń on qaǵıdasy, onyń ishinde adam quqy men bostandyǵymen qatar, halyqtardyń ózin-ózi bıleýi, memleketterdiń shekarasynyń buzylmaýy, terıtorıalyq tutastyǵy, ishki isterge qol suqpaý qaǵıdalary da memleketaralyq jáne kisi aralyq qatynastarda birdeı qatan saqtalýǵa tıisti buljymas qaǵıdalar ekendigin erekshe eskertedi. Til týraly Zańnyń «árpi» de, «meni» de ótkendegi tildik-áleýmettik ádiletsizdikterdi nyǵaıtýdy emes, túzetýdi kózdeıdi. Burynǵydaı jurttyń bárin birtiddilikke kúshtep kóndirý nemese qazirgi keıbireýler aıtyp júrgendeı, qostildilikke kúshtep kóndirý jolymen emes, ár taraptyń múddesin eskere otyryp, tilderdiń ózara árekettesýin ádiletti túrde retteý arqyly túzetýdi kózdeıdi. Osy turǵydan, bir halyqqa aıryqsha ish tartý maqsatynda emes, onyń tiliniń óz jurt, óz mekeninde erkin damı almaı, tejelip qalǵandyǵyn eskere otyryp, qolaıly jaǵdaı týǵyzý nıetimen qazaq tiline memlekettik kemshin tustaryn tezdetip qalpyna keltirýge múmkindik berý kózdeldi.

BUU-nyń kemsitýshilikke qarsy Jalpy eskertpelerinde: «Eger mundaı sharalar is júzinde oryn alǵan kemsitýshilikti túzetýdi kózdese, onda mundaıdaǵy aıyrmashylyq Mámile boıynsha zańdy bolyp tabylady», — dep kórsetilgen. Sol qujattardyń máseleniń basyn asha aıryqsha anyqtap aıtýyna qaraǵanda: «Halyqtyń belgili bir tobyna eldiń qoǵamdyq ómirine qalǵan jurtpen birdeı at salysýy úshin jasalǵan artyqshylyq kemsitýshilik bolyp sanalmaıdy, qaıta halyqaralyq quqty jańa deńgeıge kótere damytý bolyp tabylady. Ol teń emes sýbektilerdi teńestirý sharasy ekendigin bylaı qoıǵanda, shyn mánindegi teńsizdiktiń, kóbinese tarıhı ádiletsizdiktiń saldary bolyp tabylatyn jaǵymsyz qubylystardy jumsartýdyń quraly bop sanalady. Sondyqtan, máselen, uzaq ýaqyt ezgide bolǵan túpkilikti halyqqa belgili bir jeńildikter men aıryqsha quqtar berý qalǵandardy kemsitýshilik bolyp shyqpaıdy». Mine, sóz bolyp otyrǵan jaǵdaılardy BUU-nyń adam quqy jónindegi komıteti osylaı túsindiredi. Al qazaq tili men orys tiliniń damýyndaǵy aıyrma qandaı? Bul otyrǵandarǵa aıtpasa da belgili. Munda eki jaqtyń da álgindeı eki júzdi saıasatqa ımandaı senip kelgen ókilderiniń esh aıyby joq. Ol — tarıhı ádiletsizdiktiń nátıjesi. Endeshe, bul arada ondaı jaǵymsyz nátıjelerdi jumsartyp, jóndeýge keltirýdiń, sóıtip adamdardy budan bylaı da yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyrmaýdyń joldaryn qarastyrmaı bolmaıdy. Tilderdiń dárejesin qaradúrsin teńestire salý keshegi kebimizdi qaıta kıgizedi, nemese jurttyń bárinen dárejesi birdeı tilderdi birdeı jaqsy bilýdi talap etetin kiriptar qos tildilikke uryndyrady. Ondaıǵa dýshar bolmaý úshin jáne bir tildiń damýyn tezdetý úshin ekinshi tildiń qyzmet aıasyn kúshtep shektemeý, naqty adamdardyń naqty tildik suranystaryna zaqym keltirmeý úshin orys tiline ult aralyq qatynas tili dárejesi berildi. Jáne de «onyń memlekettik qazaq tilimen birdeı dárejede paıdalanylatyny» atap kórsetiledi. Basqasy basqa, álgi zańda azamattardyń ana tilderin ózderi tańdaıtyndyǵy, tildiń basqalyǵy úshin alalaýshylyqqa, qysym kórsetýshilikke jol bermeıtindigi aıryqsha eskerilse, qandaı tildik-áleýmettik kemsitýshilik jaıynda sóz etýge bolady? Ádette, mundaıda Qazaq tilinde is qaǵazyn júrgizýdi, memlekettik tildi bilý kásibı talap bolyp tabylatyn mamandyqtar men laýazymdardyń tizbesin jasaýdy tilge tıek etisedi. Aldyńǵy jáıtke keler bolsaq, is qaǵazy qazaq tilinde de, orys tilinde de júrgiziledi. Eger «júrgizý kerek» degen sóz kóp aıtylsa, ol áli de bolsa is qaǵazdarynyń qazaq tilinde oıdaǵydaı júrgizilmeı jatqandyǵyn kórsetedi. Keıingi jáıtke keler bolsa, til turǵysynan kásibı talap qoıýdy halyqaralyq uıymdardyń óz tájirıbeleri de, olar qabyldap jatqan quq qaǵıdalary da kemsitýshilik dep sanalmaıdy. İstiń mánine keler bolsaq, tildik kemsitýshilik dep tiliniń basqalyǵyna, ulttyq tiliniń basqalyǵyna qarap alalaýshylyqty aıtady. Al kóp ultty qaýym jaǵdaıynda jurtpen qatynasta talap etpeı bolmaıtyn til bilýdi talap etýdi jáne de ony jurtpen tikeleı qarym-qatynastaǵy mamandyq pen laýazym ıelerinen talap etýdi eshqandaı jolmen de kemsitýshilikke jatqyzýǵa bolmaıdy. Qazir bizdiń gazetterimiz pálen degen kompanıaǵa nemese fırmaǵa aǵylshyn, fransýz, nemis, ıspan tilin erkin biletin qyzmetkerler kerek degen qulaqtandyrýlardy jıi basady. Sonda bul nemene, pushtyn nemese urdý tilin biletinder úshin kemsitýshilik bolyp tabyla ma? Joq, árıne, bul kásibı talap. Dál sol sebepten de, tipti álgindeı halyqaralyq quq qaǵıdalaryn belgileıtin BUU, EQYM, HEÝ, IýNESKO uıymdarynyń ózi qujattaryn bes-aq tilde qabyldaıdy. Sonda buny álemdegi qalǵan segiz myń til men dıalekterdi kózge ilmeýshilik dep sanaımyz ba?

Mundaı qalyptasqan qaǵıdalarǵa qaramastan, kóp ultty qoǵam úshin ábden ádiletti til bilýdi kásibı talap dep tanýdy besiginde tunshyqtyrýǵa, ne áýelden de ádilet pen teńdikti belden basyp, bir jaqty artyqshylyq alyp jaman úırengender nemese sondaı artyqshylyq alýdan dámeliler tyrysary haq. Quqylary birdeı azamattar ózderin azamatymyn dep tanıtyn memlekettiń sharttary men talaptaryn oryndaýǵa da birdeı mindetti bolýǵa tıisti. Til bilýge qoıylatyn kásibı talaptar orystarǵa ǵana emes, qazaqtarǵa da qoıylady. Máselen, qabyldanǵan jáne qabyldanatyn konstıtýsıalyq zańdardyń aıtýynsha, barlyq eń joǵary memlekettik laýazym ıelerinen memlekettik tildi de, resmı ultaralyq qatynas tilin de erkin bilý talap etiledi. Til bilý kásibı talap bolyp tabylatyn mamandyqtar men laýazymdar tizbesin jasaqtaýda da osy qaǵıda ustalynady. Ázir ondaı tizbe jasaqtalǵan da joq, eshkimge eshqandaı qysym da jasap jatqan joq.

Bálkim, bizdiń áriptesterimizdi quq qaǵıdalary emes, ómirdiń óz shyndyǵy álgindeı málimdeme jasaýǵa májbúr etip júrgen shyǵar? Baıyptap kórsek, bundaı baıbalamǵa negiz bolatyndaı esh derek joq. Ózderińiz oılańyzshy. Máselen, mektepti alaıyq. Respýblıkada Halyqqa bilim berý mınıstrligi júıesinde búgin tańda 8230 mektep bar. Onyn 2905-i qazaqsha, 3434-i oryssha, 1807-i aralas tilderde oqytady. Qazaq tilinde 682700 oqýshy, orys tilinde 1972500 oqýshy, aralas mektepterde 913200 oqýshy oqıdy. Búldirshinder 1958 qazaqsha balabaqshada, 5194 oryssha, 1591 aralas tildi balabaqshalarda tárbıelenedi. Barlyǵy 752 merzimdik basylym shyǵady. Onyń 195-i qazaqsha, 325-i oryssha, 182-i eki tilde shyǵady. Tirkeýge alynǵan 73 teleradıo kompanıalardyń, stýdıalar men mekemelerdiń bar bolǵany ekeýi ǵana qazaqsha, toǵyzy oryssha, qyryq tórti eki tilde, on segizi basqa tilderde habar beredi. Ótken jyly Qazaqstanda barlyǵy 1101 kitap jáne broshúra jaryq kórdi. Onyń 496-y nemese 45 prosenti qazaqsha, 597-i nemese 47,9 prosenti oryssha basylypty. Tek bıylǵy jyldyń ózinde Reseı baspalarynan 270 mıllıon somǵa orys tilindegi ádebıet satylyp alyndy. Respýblıkadaǵy 43 kásibı teatrdyń on tórti qazaqsha, jıyrma altysy oryssha oıyn qoıady. Dısertasıalar buryn qaı tilde qorǵalsa, áli sol tilde qorǵalýda. Mártebeli jınalystar, ózderińiz kórip otyrsyzdar, buryn qalaı ótse, áli solaı ótýde. Ómirdiń shyndyǵy da, mine, osyndaı. Sonda búgingi aıtyp otyrǵanymyz qaı kemsitýshilik?

Qazaqstandy ne dep jazǵyrǵanmen, tap halqynyń belgili bir bóligin baıqatpaı, jasyryp kemsitetin resmı saıasat júrgizip otyr dep jazǵyra almaısyz. Tipti, azamattyq qoǵam, ulttyq memleket, tilderdiń dárejesi týraly daý da onyń aıǵaǵy bola almaıdy. Óıtkeni, onyń bárin de jasyryn, jymysqy jolmen emes, tap osy jıynda táýelsizdik azamattyq týraly zańdardy, egemendik jónindegi deklarasıa qabyldaǵanda áldeneshe ret talqylanyp, áldeneshe ret daýysqa qoıylyp baryp, júzege asyrylǵandy. Bárimizdiń kelisimimizben zańdyq qaǵıdaǵa aınalǵandy.

Bunymen bireýlerdi bul salada bizde eshqandaı kemistik joq, bári de oıdaǵydaı shyǵyp jatyr dep sendirýden aýlaqpyz. Qazaq tili jáne basqa tilderdi damytýdyń memlekettik baǵdarlamasynyń júzege asýynan góri daý-damaı týǵyzýy basym túsip jatyr. Biraq, ol keıbir joldastar aıtyp júrgendeı, áýelden de áljýaz jasaqtalǵandyǵynan emes, qazirgi fınanstyq-ekonomıkalyq jaǵdaıymyzdyń áljýazdyǵynan. Budan artyqqa, jańa-jańa qaz turyp kele jatqan memleketimizdiń sharqy jetpeı jatyr. Sol bir kózge kórinip turǵan jaǵdaıdan qaı-qaısymyzdyń da kóńilimiz buzyldy. Ómirde bolyp jatqannyń bár-bárine rıza emespiz. Biraq, bir nárse úshin ekinshi nárseni kúıdirýge bola ma? Onsyz da ómirde renjıtin nárse kóp. Onsyz da halyqtyń shydamy taýsylyp, júıkesi tozyp otyr. Biraq, sol jaǵdaıdy paıdalanyp, onsyz da qıyn tirshiliktiń býyrqanǵan kólinde qalt-qalt etip ázer turǵan ornyqtylyq qaıyǵyn árli-berli shaıqap kórýdiń, kemdi kún tynysh ómir súrgizip turǵan bir-birimizge degen senim men tózim ahýalynyń onsyz da nózik shilterin ústi-ústine tyrnalap baǵýdyń qajeti qansha edi? Bárinen de, mundaı málimdemeni azamattyq kelisimge kelýge jasalǵan jaǵdaı dep baǵalaýdyń esh qısyny kelmeıtinin aıtsańyzshy.

Durys túsinýlerińizdi ótinemin: bul arqyly bireýlerdiń aýzyna qaqpaq bolýǵa, nemese ıa ol, ıa bul jaqtyń yńǵaıyna kóndirýge nıet etip turǵan joqpyz. Bar bolǵany: qandaı máselede de bolmasyn, ásirese, joǵaryda aıtylǵan Úndeý sóz etken shetin máseleler týrasynda, bárimizdiń de, jekelep kelgende, ár qaısysymyzdyń da áýeli istiń baıybyna baryp alyp, belgili bir sheshimge kelýimiz kerektigin eske salǵymyz keledi.

Áıtpese, ózimiz úshin de, urpaǵymyz úshin de ońaıǵa túspeıtin oǵash qadamdar jasap alýymyz kádik. Bul arada halyq erki men memlekettik parasat ókili retinde árqaısysymyzǵa qandaı jaýapkershilik júkteletini — sizderge men aıtpasam da belgili. Sondyqtan, qymbatty áriptester, qorytyndyny ózderińiz shyǵaryńyzdar.

Nazar qoıyp tyńdaǵandaryńyzǵa rahmet.

1992 j.

Zamannyń ońbaı bara jatqany ras. Biraq onda ne tur?!

Eger ony jaqsarta almasa, adamnyń nesi adam?!

T. KARLEIL.

---