InfoHub Logo

Oı túbinde jatqan sóz

Jyldar shirkin quba jonnyń qulanyndaı zymyrap ótip barady. Arman sabazdyń kóbeıe túspese, azaıa túser túri joq. Abaı aıtatyn «saǵattyń shyqyldaǵy» da burynǵydan góri jıirek soǵyp, qattyraq estiletindeı. «Aldaǵy jolyń arttaǵy jolyńnan az bolmasa, kóp emes» dep ústi-ústine qaıtalap turǵandaı.

Mundaıda kóńil jazǵan qaıdan baıyz taba alsyn! San tarapty sharq uryp, san gáptiń basyn sharpıdy. Burynǵydaı jolyǵysqa bara jatqan bozbaladaı aına aldynda kóleńdep, ózińdi-óziń qyzyqtamaısyń. Qaraqan basyńdy emes, qarlas, qaryndas, qandas, qaýymdas tóńiregińdi oılap tebirenesiń. Ásirese, ózińnen keıingilerdi eske alyp, abyrjısyń. «Bizdi qoıshy. Biraz jerge keldik qoı. Buıyrǵanyn kórdik qoı. Buıyrmaǵandy bizden keıingilerge buıyrtsa da, shúkirlik. Tek olar bizge buıyrǵannan da maqurym qap júrmese jarar edi...» Sol bir kúmán talaı gáptiń tusynda kókiregińde tikendeı qadalyp turyp alady.

Osydan biraz jyl buryn óz balalarymyzǵa: «Tek soǵys bolmasa eken... Keshki as ústinde tańdaǵy as esińe túsip, túıilip ázer jutyp ósken bizdiń ózimiz biraz dáýrendi súrippiz. Senderdiń kim bolatyndaryńdy kim bilgen?! Shyrqap ketetin shyǵarsyńdar!» — deýshi edik. Endi, mine, kúnde jumystan qaıtqanda, qulynshaqtaı quldyrap aldymyzdan júgirip shyǵyp, moınymyzǵa asylatyn búldirshin nemerelerimizge ondaıdy aıtyp, jelpine almaımyz.

Sóıtsek, shynynda da, baqytty emir súrý úshin tek zeńbirek kúrkildep, bomba jarylyp jatpaıtyndyǵy jetkiliksiz kórinedi. Baqyttyń soǵystan basqa da «dushpany» az emes sekildi. Sonyń eń úlkeni búgingige máz bolyp, erteńgige bola bas aýyrtpaıtyn ushqarylyq pa dep qorqamyn.

Qalaı ǵana tańǵalmassyz! Nebir zil batpan zilzalalardy bastan keshire otyryp, qandaı kóbelek kóńil, ushqalaq bolǵanbyz?! «Biz de, mine, mıllıon turǵyny bar qalada turamyz», — dep kúlli almatylyqtar bop, keýde soqqanymyz kúni keshe ǵana emes pe edi?! Al sonda bizdiń kóz aldymyzda budan týyndaıtyn mıllıon degen sandy sıfrmen jazǵandaǵy bir-birine tirkesken kóp dóńgelekteı kóp problema samsap kele qaldy ma? Joq. Mıllıon adamda mıllıon aýyz, mıllıon júrek bar ekenin oıladyq pa? Joq. Sóıtsek, bir mıllıon adam turatyndaı keńistik meılinshe kógaldandyrylǵan kúnniń ózinde táýligine 25-30 myń tonna ottegin shyǵara alady eken. Al ol kerekti mólsherden 300-400 ese az. Ondaı mólsherde ottegimen qamtamasyz etý úshin qaladaǵy qurylys turǵyzylǵan kólemnen 100 ese kóp, shamamen, 15-20 myń sharshy kılometrdi alyp jatqan qosymsha kógal keńistik kerek kórinedi. Mundaı qaladaǵylar jylyna eń kemi 400-500 mıllıon tekshe metr sý tutynady. Ondaı sý eń kemi 20 myń sharshy kılometr keńistikten jınalady eken. Mıllıon adamy bar yǵy-jyǵy qalada turatyn adam, eń bolmasa, aptasyna bir ret tabıǵat aıasyna shyǵyp, emin-erkin demalmasa, júıke aýrýyna ushyramaqshy. Al ondaı seıil jasaıtyn rekreasıalyq aımaqqa taǵy da 15—20 myń sharshy kılometr jer qajet bop shyǵady. Onyń ústine, munshama qyrýar jandy etpen, sútpen, kókónispen qamtamasyz etý úshin qansha gektar jerge mal ustap, qansha gektar jerge egin salýǵa týra keletinin eskerińiz.

Ony aıtasyz, tabanymyzdyń astyndaǵy qara jerdiń kúnara «móńkip» turatynymen de sharýamyz bolmady. Almatyda seısmıkalyq jaǵynan qaýpi az aımaq — Abaı prospektisinen joǵary jatqan taý bókteri ǵana. Odan tómengi Tashkent kóshesine deıingi alap seısmıkalyq jaǵynan qaýipti aımaq, al Tashkent kóshesinen Buryndaıǵa deıin asa qaýipti aımaq bolyp tabylady. Sonda álgi seıil-serýen jasaıtyn kógal nýy, et-sút, jemis-jıdek óndiretindeı qunarly topyraǵy, móldir sýy men taza aýasy bar taý bókterin aman saqtaýdyń ornyna samsatyp úı túrǵyzýdan, byqsytyp asfált tóseýden, qujynatyp mashınaǵa toltyrýdan basqa amal qalmady. Sóıtip, óz nápáqamyzdy ózimiz tárk qyp,— óz demimizge ózimiz tunshyǵýǵa májbúr bolamyz. Mundaı jerde densaýlyqtyń qaıdan kósegesi kógere qoısyn?! Astana basymen Almaty, máselen, bala aýrýy men bala ólimi jaǵynan alystaǵy aýyldarmen bara-bar túsýde.

Bul da az bolǵandaı, álgindeı óz-ózinen bezgegi ustap, qaltyrap-dirildep turatyn «geologıalyq fýndamentimiz» óńkeı sýsyma qıyrshyq, malta tas qabattardan turady. Sondaı sábıdiń eńbegindeı qaralaı búlkildep, ázer turǵan álsiz jynystardyń astynda býy burqyrap jer asty ystyq kóli jatyr. Osyndaı qyryq qaterdiń ústinde ornalasyp qalǵan qalany mıllıon adamnan asqansha damytyp, soza berý úshin de naǵyz júrek jutqan... jaýapsyzdyqtan basqa eshteńe kerek emes shyǵar.

Kúlli bir respýblıkanyń, kúlli bir ulttyń búkil ıntellektýaldyq potensıaly, kúlli ǵylymı-áleýmettik oıynyń «qaımaǵy» jıylǵan astananyń ahýaly osyndaı bolǵanda, qalǵan aımaqtardyń qarq bop jatpaıtyndyǵy aıtpasa da túsinikti.

Óıtkeni, eń bolmasa, óz bastaryna jaqsylyq jasaı almaǵan respýblıkalyq shtabtar qalǵan keń baıtaq terıtorıany álgindeı «ekologıalyq janyqastyqtan» qaıdan aman alyp qala alsyn! Qala almady da...

Onsyz da ekologıalyq ońtaıly qonysqa ornalaspaǵan respýblıkanyń bar bolǵany on prosenttik taýly aımaǵy ken óndirý, tústi metalýrgıa, hımıa ónerkásibiniń enshisine tıdi. Teriskeıindegi mal ósirýge taptyrmaıtyn shúıgin jazyqtardy túp-túgel jyrtyp salyp, búkil qunaryn jelge ushyrdyq. Azǵantaı ózenderdiń alqabyn biryńǵaı tehnıkalyq daqyldar egip, gerbısıd pen pestısıdke bóktirdik. Áýelden de ósimdik jamylǵysyna kedeı shól men shóleıt alqaptarda ken qazyp, qara metalýrgıa órkendetip, shań men tútindi burqyrattyq. Jıyrma mıllıonnan astam gektar jerdi betaldy soqaǵa tyrnatsaq, sonsha jerdi áskerı polıgondarǵa berip, eń qaterli qarýlardy synaıtyn Qazaqstannyń kóp jerdi kúkirt, synap, kadmıı, tallıı, lıtıı, ýran, hlor syndy ýly hımıkattardyń moldyǵynan onsyz da densaýlyq úshin qaterli aımaq ekendigi az bolǵandaı, kómir men boksıtti, temir rýdasy men fosforıtty ǵana emes, radıaktıvti strategıalyq shıkizattardyń ózin ashyq karer qazý jolymen óndirdik. Bunyń báriniń tabıǵı ortany mekendeıtin halyqtyń densaýlyǵyna tıgizip jatqan áseri qandaı? Ol jaıynda qam jegen eshkim bolǵan joq. Qaıta onyń ornyna bizden óndirilgen keń astyq, munaı, shıkizat tıelgen eshelondar tizbeginiń jer sharyn qansha ret orap alýǵa jetetinin aıtyp maqtandyq. Eshteńeniń esebi bar dep bilmedik. Bárin taýsylmastaı, sarqylmastaı kórdik. Sóıtip júrgende kúni keshe kól-kósir kesilip jatqan Araldyń aıdyny joǵalyp, Balqashtyń shalqary tartylyp bara jatqanyn bir-aq kórip, esimizdi ázer jınadyq. Ol úshin: «Bári senderden boldy», — dep, kórshilerimizge saýsaǵymyzdy kezendik, aldymen ózimizdiń ozbyr «kóltaýsarlarǵa» aınalyp alǵanymyzdy sezbedik. Keshegi taý jatqan mıllıondaǵan gektar jer qyrtysy kókke aýnap, boıyndaǵy ylǵalynan aıyrylsa, erinderi kezerip, aýadan jandármen bý tartpaı ma? Ol bý aınaladaǵy ózen, kól, toǵandardan ushpasa, qaıdan ushady? Buryn alda-jalda bir aýyl zorǵa ushyrasatyn samıan sar dalada biriniń oty birine kórinetindeı qyp, samsatyp qalalar, poselkeler, selolar saldyq. Olardyń arasyna at qurǵatpaıtyndaı qyp temirjol, tas jol tarttyq. Tútinin býdaqtatyp, zavodtar, fabrıkalar, kombınattar turǵyzdyq. Olardaǵylardyń da ózeni bar ekenin bylaı qoıǵanda, álgindeı qujynaǵan eldi mekenderdegi asa kóp shoǵyrlanǵan tirshilik kózderinen qansha energetıkalyq qýat jylý men gaz bólinip shyǵatynyn, olardy qaıtadan salqyndatý úshin mańaıyndaǵy keńistikten qanshama ottegi men ylǵal soratynyn nege eskermeımiz? Ol ylǵaldy Qazaqstan aspany, Qazaqstan úlken kólderi men topyraǵynan sormaǵanda, jer túbindegi Mıssısıpı men Nil darıadan soryp ákeledi ǵoı deısiz be? Bir ushqanda aýadaǵy mıllıondaǵan tonna ottegini órtep ketetin áýe, ǵarysh kemeleri ashyq aıdyndardyń qansha ylǵalyn bý qylyp aspanǵa ushyryp, shań qylyp, ózi jaqqan aýanyń ornyna shashyp ketetinin kim eseptep jatyr? Bunyń bári azǵantaı aıdyndarymyzdy ústinen soryp tartsa, astynan eshkiemerdeı emip, baıqaltpaı sýaltyp jatqan qansha «aıdyndy» bilemiz? Bir kezde Qazaqstan shólderiniń astynda jer asty muhıty jatyr eken dep bóstik. Sóıttik te, kez-kelgen jerden artezıan qudyqtaryn qazyp, malymyzdy da, janymyzdy da, óndirisimizdi de sodan sýardyq. Al jer asty sýynyń tek atmosferalyq ylǵaldan ǵana túzilmeıtini, onyń kóbi negizinen planetanyń ózimen birge jaratylǵany, sondyqtan jer astynan ashylǵan sý qorynyń qaıtadan qalpyna kele salmaıtyny qaısymyzdyń qaperimizge kirip-shyqty? Tabıǵattyń ózi áýelde tym qatyńqy jaratqan azǵantaı aýyz sý qorymyzdy tipten rásýa paıdalanýdamyz. Sondyqtan da tek Aral men Balqash qana emes, Jaıyq, Ertis, Syr, Tobyldan bastap barlyq ózenderimiz, kelderimiz, bulaqtarymyz, qudyqtarymyz tartylyp, jyldan-jylǵa shóp ónimi kemip, ulan-baıtaq dalamyzdyń burynǵydan beter shóleıttene túskenin áli eskermeı kelemiz. Sýǵa qalaı beı-bereket qarasaq, jerimizdiń qunaryna da solaı beı-bereket qaradyq. Babalarymyz attyń tuıaǵynan qorǵashtaǵan jerdi shynjyr tabandy, rezına tabandy dońǵalaqtarǵa suraýsyz taptattyq. Ǵalymdardyń esepteýinshe, 18 santımetrlik qunarly qabat jasaý úshin tabıǵatqa 7000 jyl ýaqyt kerek eken. Al biz ony sanaýly aılarda, astyn ústine shyǵaryp, aýdaryp salyp, sanaýly jyldarda óz nárinen aıyryp, tonna-tonna bedireıip jatyp alar betpaq túzge aınaldyrdyq. Sóıtip, eldi de, jerdi de qoreginen aıyrǵanymyzdy ańǵarmadyq. Ańǵarmaǵanymyz tek bir bul ǵana emes. Biz tipti qashqan ań basyn tyǵyp panalaıtyndaı ońasha jer qaldyrylmaı, tóten ıgórilip jatqan ólkemizdegi ekonomıkalyq ózgeristerdiń eshqandaı tabıǵat qorǵaý saıasatynsyz qalaı bolsa solaı júrgizilip otyrǵandyǵynan, onyń ekologıalyq zardaptarynyń shyn mólsherin, eshqaıda eshkim bilip jarymaıtyndyǵynan atymen beıhabar keldik. Olar ózderinen de joǵarydaǵylarǵa sendi.

Al olar shetinen ateıs bolǵandyqtan táńirdiń ózine de shekelerinen qarady. Sonda mundaı eshteńeniń aldy-artyn oılamaı, kóre-tura basakóktep jóneletin «ózim bilemdik» kúlli adam násiliniń taǵdyryn qaterge tikken qanquıly qylmys bolmaǵanda ne bolady?! Ekonomıkadaǵy «ekologıalyq jendettik» sındromy osylaı paıda boldy. Búgingi tańdaǵy resmı esep boıynsha respýblıkada aýaǵa jylyna tek energetıka, qara jáne tústi metalýrgıa kásiporyndary tarapynan 5,4 mıllıon tonna, avtotransport tarapynan 2,9 mıllıon tonna ýly zat ushady eken. Bul, árıne, dál esep emes. Basqany qoıyp, Almatynyń ózinde aýanyń zaqymdanýyn baqylap otyratyn ortalyqtyń áli kúnge deıin joq ekenin eskersek, qandaı dál málimet jóninde sóz bolýy múmkin? Al Almaty, Jambyl, Óskemen, Lenınogor, Zyrán, Temirtaý, Shymkent qalalaryndaǵy aýanyń aýa emes, ýly gazdardyń qoıyrtpaǵyna aınalyp ketkendigin anyqtaý úshin eshqandaı aspaptyń qajettigi de shamaly. Qarashyǵanaq, Teńiz ken oryndaryn ıgerýdegi asyǵystyqtyń saldarynan kúlli Kaspıı mańy aýasyndaǵy kúkirtti sýtegi, kúkirtti angıdrıd mólsheri eshqandaı ǵylym bilmeıtin sheksizdik dárejege jetti. Qysqasy, basqa jerde qoldan jasalǵan sýtegi bombasynan qorqyp otyrsaq, munda jer qoınaýynan óz-ózinen atqylap jatqan dál sondaı qaterli «qyryp-joıǵyshty» shybyn shaqqan ǵurly kórmeı, jaıbaraqat otyrmyz. Ekibastuz ózimizdi qoıyp, kórshi memleketterdi tunshyqtyrýda. Syr, Talas, Shý boıyndaǵy talaıǵa «Altyn juldyz» taqtyrǵan hımıalyq tyńaıtqyshtar kórshi óńirlerdi tosap bop basyp, dala jýsandaryn kókteı soldyrýda. Mundaı jaǵdaıda taza sý qaıdan qat bolmasyn? Búgingi tańdaǵy respýblıkadaǵy paıdalanylyp otyrǵan aýyz sý sapasy jaǵynan syn ketererlik dárejede emes. Aýa qalaı ýlanyp jatsa, topyraq ta solaı bylǵanyp jatyr. Ol eki ortada sý qalaı bylǵanbasyn?! Máselen, Ertis sýyndaǵy mys pen sınk shekti mólsherden ondaǵan ese asyp túsedi. Jaıyq, Elek, Syrdarıa, Badam, Nuralardan aýyz shaıýdyń ózi qaýip. Kaspıı mańynda qus usha almaı, ıtbalyq pen bekire aýrýǵa shaldyǵyp, jaǵaǵa shyǵyp, teńkıip-teńkıip ólip jatyr. Shymkent, Jambyl, Aqtóbe, Shyǵys Qazaqstan oblystarynyń bulaqtary men qudyqtarynyń ózinen seskenbeı sý ishý múmkin emes. Toǵyz júz eldi meken jer túbinen tasymaldap ákelinip, las ydystar men qudyqtarǵa ýaqytsha quıylyn alynǵan óli sý ishedi. Mundaı jaǵdaıda aýrý qaıtyp kóbeımeıdi? Halyqtyń ómiri qysqaryp, ólim jıileýde. Bul — kórer kózge óz-ózinen men mundalap turǵan keleńsizdikter. Áıtpese respýblıkanyń ár aımaǵynyń ekologıalyq jaǵdaıynyń tolyq ǵylymı sıpattamasyn jasaý, kúlli terıtorıamyzdyń ekologo-bıogeohımıalyq rejımin túzý isi áli qolǵa da alynbaı otyr. Sondyqtan kúlli respýblıkanyń ekologıalyq jaǵdaıy jaǵynan qaterli aımaqqa aınalyp otyrǵanyn kóp jurt búginge deıin bile bermeıdi. Olar ekologıalyq jaǵdaısyzdyq jaıynda sóz bolsa tek Aral, Balqash, Degeleńdi ǵana aýyzǵa alady. Onda da tek buryn Búkilodaqtyq baspasóz aıtqan derekter teńireginen shyrq aınalyp shyǵa almaıdy sodan keledi de, Degeleńdegi belgili polıgon jabylsa, respýblıka terıtorıasyndaǵy radıaktıvti sıtýasıa qaýipsiz bola salady dep oılaıdy. Baıybyna barar bolsaq, barlyq strategıany shıkizat óndiretin ken oryndarynyń radıaktıvti áseri bar basqa da mıneraldar óndiretin ken oryndarynyń, radıaktıvti zattar paıdalanatyn ǵylymı óndiris oryndarynyń tehnologıalyq rejımin jan-jaqty tekserý, kosmos, áskerı qarý-jaraq, synaý polıgondaryn, mıneraldyq shıkizattardy tasymaldaý men qoımalaýdyń ekologıaǵa áserin jan-jaqty anyqtaý isin tyńǵylyqty qolǵa almaıynsha, biz respýblıka kólemindegi radıaktıvti sıtýasıanyń shyn ahýalyn tolyq bile almaımyz. Onyń ústine, bir aýylymyzdyń qasyndaǵy álgindegi «qaterli synaqty» sóndirgenmen, ekinshi aýylymyzdyń qasyndaǵy dál sondaı, nemese odan bir de kem emes «qaterli synaqtyń» otyn odan saıyn mazdata túsýimiz yqtımal. Qaterli «ekologıalyq núktelermen» bulaısha bir-birlep kúresý keı jaǵdaıda qoǵamdyq pikirdi onsyz da áshkere bop qalǵan obektilerge ǵana aýdaryp, jurtty bylaıǵy kesapattardan áli de beıhabar ustaýǵa jaǵdaı jasaýy da múmkin. Máselen, Mańqystaýdaǵy bir kezdesýde oqyrmandar ekologıa jaıynda sóz bolǵanda Aral, Balqash, Baıkal, Chernobyl jaıynda ǵana ústi-ústine suraq jaýdyrdy. Baspasóz betinde ne kóp aıtylsa, tek sony ǵana surastyrdy. Seıtse, olar aldynda ǵana halyq depýtattyǵyna kandıdat bolyp usynylǵan atom ónerkásibiniń iri basshy qaıratkerimen kezdesipti. Biraq oǵan tap irgelerindegi atom elektr stansıasynyń tehnologıalyq qaýipsizdigi, onda paıdalanylǵan sýdan jınalǵan jasandy kóldiń jergilikti faýna men floraǵa, ásirese, búkil aımaq nárem aıyryp otyrǵan jer asty sýlaryna yqpalynyń qandaı bolatyndyǵy jaıynda saýal qoıý eshkimniń de esine kelmepti. Alystaǵy ekologıalyq apatqa alań bola otyryp, irgedegi ekologıalyq qaýipti elemepti. Ekologıalyq sanamyzdyń deńgeıi, mine, osyndaı. Bir kezde eshteńege qınalmaıtyn «ekologıalyq máńgúrttik» endi ne jaıynda kóp aıtylsa, sol jaıynda ólimin satyp, urynyp-berinip, qalǵan tarappen sharýasy bolmaıtyn «ekologıalyq alańǵasarlyqqa» aýysqan bundaı sanamen dúkende kúni keshege deıin tirelip turǵan «bóbekter azyǵy» konservileriniń 31 prosentinde, kolbasalardyń 21 prosentinde, kókónis, jemis-jıdek konservileriniń 26 prosentinde, sábılerge arnalǵan sút kýhnásy taǵamdarynyń 42,5 prosentinde pestısıd shekti mólsherden áldeneshe ret asyp túsetinin bilmeı keldik: «Ózimiz nege alergıaǵa ushyraımyz?», «Balalarymyz nege alergıaǵa ushyraıdy?» — dep qaıran qalyp, júıkemizdiń sál nársege bola nege buline qalatynyna túsine almadyq. Sóıtsek, kópke deıin balalar ólimi jóninen dúnıe júzinde 44-oryndy ıemdenip, ómirdiń uzaqtyǵy jóninen 47 jáne 48-oryndy Shrı Lankamen birge bólisip kelgenimizdi de baıqamappyz. Mundaı ekologıalyq beıhabarlyq áleýmettik ynjyqtyqqa uryndyrmaı qoıa ma? Keı aýdandarda áıelder: «aýyz sýdy tazart», — dep talap qoıýdyń ornyna, sý taza bolmaǵandyqtan bala kóterý zıandylyǵyn aıtqan úgitke senip, bala kótermeıtin operasıalar jasatqan. Sonda búgin analyq lázzattan, erteń aýyz sýdan, búrsigúni qorekten, odan arǵy kúni aýa men tynystanýdan bas tartýǵa týra keletindeı kúıge jeter bolsaq, mundaı tirshiliktiń ózi túbirimen mánsizdik bolyp shyqpaı ma?! Bizdińshe, halyqty búıtip ekologıalyq beıhabarlyqta ustap, tóteden tap bolǵan kezdeısoqtyqtar tusynda álgindeı erteńgi urpaqtyń kórer jaryǵyn qyrqatyn áreketterge ıtermeleý týra qyrǵyn soǵysqa bara-bar moraldyq qylmys sanalýǵa tıisti. Ondaı «ekologıalyq beıhabarlyq» taktıkasy ólkelerdiń ekonomıkalyq resýrsyn tógip-shashyp, ysyrap paıdalanatyn «ekonomıkalyq beıbastaqtyqty» kólegeıleýge qajet bolǵan tárizdi. Biz óz jerimizde búgin ne ashylsa, erteń basqa jaqqa kóship ketetindeı, neǵurlym tez qazyp ap, eshelondarǵa tıep úlgergenshe asyǵatyn minez shyǵardyq, Odan memleketke túsetin paıdany jaqsy bilemiz. Óndirýshi, óńdeýshi ónerkásip salalaryna túsetin paıdany jaqsy bilemiz. Al sol shıkizatty shyǵaryp otyrǵan ólke men ondaǵy halyqtyń mundaı mol baılyqtan qandaı qaıyr kóretinin oılap, eshkim basyn aýyrtpapty. Sóıtip máz bop júrgende ózimizdiń «qalaı dotasıaǵa otyryp, kúnderdiń kúninde kisi ústinen kún kórip kelgender atanyp shyǵýymyz» kádik ekeni qıalymyzǵa da kirmepti. Sóıtip, shıkizat tıelgen eshelondardyń ýaqtyly jónelgenin qansha muqıat qadaǵalaǵanymyzben, ózimizdiń mádenı áleýmettik damýdan qanshalyqty kenjelep qalǵanymyzben esh sharýamyz bolmapty.

Malshy aýdandar týraly kóp kisige aıtqyzsańyz, bul — sondaǵy turǵyndardyń mádenıeti tómendiginen. Basqany bylaı qoıǵanda, ataqty kompozıtor Solovev-Sedoı biraz jyldar buryn kezekti mádenıet onkúndiginen keıin respýblıkaqany aralap shyǵyp: «Biz qazaq baýyrlarǵa qalaı turmys qurýdy úıretýimiz kerek eken»,— degende bireýlerimiz bas shulǵyp, bireýlerimiz apshyp qalyp ek. Sóıtsek, qazaq aýyldaryndaǵy turmystyń mádenı deńgeıi, rasynda da, qanaǵattanarlyq jaǵdaıda emes eken. Úıretken, árıne, jón. Eń durysy, jaqsy turmys qurýdyń ekonomıkalyq jaǵdaıyn jasaý ǵoı. Bir respýblıkadaǵy, tipti bir aımaqtaǵy eki kásiporynnyń áleýmettik damýyndaǵy álgindeı ala-qulalyqtyń syry olardyń ekonomıkalyq ahýalynyń birdeı emestiginde. Máselen, jýyrda Shevchenko qalasyndaǵy bir odaqtyq mańyzdaǵy kásiporynnyń demalys aımaǵyn aralap kórdik. Ondaǵy profılaktorıı irgesindegi malshylarǵa arnalǵan profılaktorıı túgili qazir ekiniń biri kózge shuqyp aıta beretin «úkimettik» sanatorıılerińizdiń ózin shańyna ilestirmeıdi. Sonda nemene, álgi kásiporyn osynsha baılyqty basqa jaqtan kóshirip ákeldi me? Joq, osyndaǵy terıtorıadan tapty. Endeshe sol ıgilikti osyndaǵy turǵyndarmen nege birge bólispeıdi? Odaqtyq vedomstvonyń óz búdjeti bolǵanmen, óz terıtorıasy joq qoı. Óz ekonomıkalyq múddesin osyndaǵy aımaqtyq turǵyndarynyń áleýmettik múddesimen nege úılestirmeıdi? Aıtalyq, respýblıka óz turǵyndaryn teatrmen, mýzykamen, sırkpen, mýzeımen, konsert oryndarymen qamtamasyz etý jaǵynan búkilodaqtyq deńgeıden áldeqaıda tómen tur. Al bizde odaqtyq salalyq ónerkásip orny ornalaspaǵan birde-bir oblys joq. Biraq, olarda álgindeı odaqtyq vedomstvo salyp bergen birde-bir teatr, fılarmonıa, sırk joq. Sonda terıtorıa men ondaǵy halyq óz irgesinen alynyp jatqan mol dáýletten ne kóredi?! Kóretini sol, sol dáýletti ıgerý ústinde odaqtyq kásiporyndar jibergen ekologıalyq qatelikterdi túzetý úshin jergilikti búdjetten ondaǵan teatr salýǵa bolatyn qarjy jumsaýǵa májbúr bolady. Máselen, ótken saılaý tusynda Gýrev saılaýshylaryna Kaspıı mańyndaǵy ekologıalyq jaǵdaıdy túzeý úshin 23 mıllıon somnan astam qarjy bólýge ýáde berildi. Mundaı ekologıalyq qolaısyzdyq talaı jerden tabylady. Biraq búıtip ondaǵan mıllıon somdy qorjynynan bir kúnde sýyryp bere alatyn depýtat qalaǵan mólsherde tabyla bermeıdi ǵoı. Tabylǵanda da, ol áldeqashan qıýy ketip qalǵan isti birden túzep bere ala ma? Bizdiń kóptegen aýdandarymyz ekologıalyq, áleýmettik ekonomıkalyq jaǵynan birdeı turalaǵan. Ondaǵy jurt kóp nárseden kúderin úzgen. Tipti, aınalada ne bop jatqanynan atymen alań bolmaı, ash qulaqtan tıysh qulaq otyra berýge ábden úırengen. Mundaı jaǵdaıda jaqsy turmys qurýǵa degen yntanyń ózi joǵalady. Ondaı jerdiń teatry da, fılarmonıasy da, sırki de, mýzeıi de, túptep kelgende, bir bótólkeniń ishine syıyp ketedi. Sodan kep, aımaqtyq ekologıa bylaı qalyp, úı-ishilik ekologıanyń oıran-botqasy shyǵady. 80-shi jyldardyń basynda bizdiń elimizde, ǵalymdardyń aıtýynsha, jan basyna shaqqanda 17-19 lıtr etanol (taza spırt) ishilipti. Moskva men Lenıngradta ol kórsetkish 20-25 lıtrge jetipti. Eger orta eseppen ár adam IV lıtrden astam etanol ishse, onda sábılerdiń teń jartysy áljýaz bop, árbir altynshy bóbek aqyl-esi kem bop týady eken. Eger 25 lıtrden ishilse, «úsh urpaq zańy» deıtin mehanızm iske qosylady eken. Ol degen sóz, atasy saý bolsa, ákesi jartylaı saý, balasynyń densaýlyǵy tórtten bir mólsherinde, al nemeresiniń densaýlyǵy bar bolǵany on altydan bir mólsherinde bolady degen sóz. Nemese ishkishter áýletiniń tórtinshi urpaqqa jetpeı tuqymy tuzdaı quryp bitedi degen sóz. Statısıkanyń aıtýynsha, bizdiń elimizdegi 285 mıllıon turǵynnyń 135 mıllıony saý, 150 mıllıony áljýaz, dimkás, onyń 50 mıllıony jarymjan, múgedek. 1988 jyldyń basynda 24 jasqa deıingiler 117 mıllıon adam bolsa, sonyń 60-80 mıllıony nemese 55-80 prosenti áljýaz, dimkás. Alpysynshy jyldary týǵandardyń 54-55 prosentiniń kúndizgi mektepte oqyp, orta bilim alýǵa qabileti jetpeıdi. Eń áljýaz abıtýrıentterdiń kóbeıetin tusy mamandardyń aıtýynsha, 1988-2003 jyldar aralyǵy. Jastardyń ıntellektýaldaný koefısıenti jaǵynan KSRO 1953 jyly dúnıe júzinde úshiıshi oryndy ıemdense, qazir 42-shi orynǵa deıin nege quldyrap ketkendigine osyǵan qarap-aq túsine berýge bolady. Ulttyq densaýlyq jáne ıntellektýaldyq jaǵynan bulaısha «azyp» ketýiniń bir sebebi — bizdiń elimizdegi alkonarkomafıanyń tabysy 100 prosentten 500 prosentke deıin ósip ketip otyrǵandyǵy bolsa, ekinshi sebebi - ishki jáne syrtqy ortadaǵy ýlandyrǵysh faktorlardyń kóbeıýi — taǵamnyń, sýdyń, aýanyń, topyraqtyń sapasynyń buzylýy, eldi mekenderde turǵyndar sanynyń orynsyz ulǵaıýy elektromagnıttik zaqymdaǵyshtardyń arta túsýi. Qysqasy, oshaq basynan bastap, kúlli Otan aıasyna deıingi tabıǵı ortanyń ekologıalyq qunarsyzdanýy. Ekologıalyq kúrestiń de maqsaty sol. Endeshe, ekologıa — adamdardyń baqytty ómir jolynda ózin qorshaǵan tabıǵı, rýhanı ortamen jarastyqty qarym-qatynas jasaı bilýi. Endeshe ol barsha tirshilik árekettiń bárin biriktiredi. Sol áreketter ústinde qalyptasatyn barsha áleýmettik yntymaqtastyqtyń bári qatynasady. Biraq bul kúreste de bireýge senýge, ózgege ıek artýǵa bolmaıdy. Qorek aıyrý jolynda qalaı qol qýsyryp otyra almaıtyn bolsaq, ekologıalyq úılesim jolynda da dál solaı qarekettengen lózim. Endeshe saý-salamat tirshilik jolyndaǵy maıdanǵa semádan bastap kúlli adamzatqa deıingi uıym birliktiń bári de atsalysýǵa tıisti. Báriniń de naqty semályq, aýlalyq, kóshelik, qonystyq, aımaqtyq, ólkelik respýblıkalyq, qurlyqtyq, plantalyq is-qımyl baǵdarlamasy bolǵany jón. Ondaı baǵdarlama ózi tektes ózge birliktiń múddeli maqsattaryna nuqsan keltirmeıdi. Ortaq maqsat jolyndaǵy kúreske óz kúshterin túgel jáne tıimdi jumyldyrýdy ǵana kózdeıdi. Sonda ǵana ekologıalyq jarasym jolyndaǵy kúres áleýmettik ádilet jolyndaǵy kúreske aınala alady. Turmys ekologıasynsyz aımaqtyq ekologıa, aımaqtyq ekologıasyz planetalyq ekologıa degenine jete almaıdy. Óz densaýlyǵyńdy kútýden bastap, planeta tynyshtyǵyn qamtamasyz etýge deıingi jarastyqtyń bárin qamtıtyn bul kúres maıdanynda, ásirese áıelder sheshýshi qyzmet atqara alady. Bolashaq jubaıǵa qoıylar talapshyldyq pen urpaq kútimimen bastalatyn ult salamattyǵy, adamzat salamattyǵy jolyndaǵy kúreske tek áıelder, qyzdar, kelinshekter, analar, ájeler belsene aralasqan kúnde ǵana qalǵan balalar, jigitter, kúıeýler, ákeler, atalar túgel qatysatyn kúlli ulttyq, adamzattyq qozǵalysqa aınala alady. Ondaı belsendi yntymaqsyz, búkil qoǵamdyq yqylassyz tek belgili bir ǵylymı, ekonomıkalyq, memlekettik salalar aralasýymen atqarylar ekologıalyq, programmalar búgingi kózi tiriler men keleshek urpaqtardyń saý-salamattyǵy jolyndaǵy sheshýshi maıdanǵa aınala almaıdy.

Al endigi jerde óz baýyrymyzdan shyqqan búldirshinderden bastalatyn bolashaq adamzattyń baqyty jolynda bel sheship, bilek sybanyp kúresýge turatyndaı jalǵyz maıdan osy. Jarastyqty ómir — saý salamat tirshilik jolyndaǵy kúres. Óıtkeni, aınalań — aıaly altyn besigiń. Besigin ardaq tutpaǵan bereke qaıtyp tappaqshy?!

1989

---