InfoHub Logo

Qazaqstan Respýblıkasy halyq depýtaty, jazýshy Ábish KEKİLBAEV pen jazýshy Ahat JAQSYBAEVTYŃ suhbaty

Ahat JAQSYBAEV: — Ábeke, osydan dál eki jyl buryn — aqpannyń aıaǵy men naýryzdyń basynda Siz ben biz Pavlodardyń Baıanaýyl, Ekibastuz aýdandarynda bolyppyz. Osy eki aýdannyń jurtshylyǵy Sizdi Qazaqstan Joǵary Keńesine depýtattyqqa kandıdat etip usynǵan edi. Senimdi ókil retinde Sizben birge men de bardym. Esińizde me, sol jyly qar qalyń boldy. Qydyratyn kez emes. Jol alys, jer shalǵaı. Aq qar, kók muzda barlyq sovhozdardy túgel aralap shyqtyq. Qanshama kezdesýler ótti. Siz de sóılep berdińiz, el de yqylastanyp, rıza bop otyrdy. Qarıalar batasyn berdi. Qazaqtyń belgili jazýshysy, respýblıka Memlekettik syılyǵynyń laýreaty ekenińizdi de biledi. Degenmen, saılaý qorytyndysy shyqqanǵa deıin kóńil kúpti bolǵany ras qoı. Sebebi, balamalyq negizde bir orynǵa úsh kisi talasyp, saılaýdyń sońǵy saǵatyna deıin tiresip keldi. Al sizben talasqa túsken eki kisi de — sol eldiń betke ustar syıly azamattary. Ekeýi de óz eli, óz jurtynda, qalyń aǵaıynnyń ortasynda otyr. Arǵy atadan beri kóz kórgenderi de kóp. Aralas-quralas tustastary da jeterlik. Bári jabylyp qoldap ketse, basqaǵa esesin jibermeýi múmkin. Elge rahmet. Sizdi Baıanaýyl men Ekibastuzdan úsh myń shaqyrym jerdegi Mańǵystaýdyń týmasy eken dep bólektemedi. Saılaý kúni óz aýlynyń eki adamyn bógep, joldy Sizge berdi. Sizge kóbirek senim artty. «Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn», — degen joq. Azamattyń qadirin biletin bir qazaqtyń balasy ekenimizdi dáleldedi. Bul da erliktiń, óreliktiń belgisi shyǵar. Al depýtat retinde Siz qazir sol elge ne jaqsylyq jasap jatyrsyz? Sodan beri arada eki jyl ótipti...

Ábish KEKİLBAEV: — Durys aıtasyz, Aqa. Rasynda, tarıhymyzǵa qosqan úlesi zor, taǵdyrymyzdan alǵan taǵylymy mol joraly jurt eldik pen birlik jolynda ónege bolatyndaı óreli minez tanytty. Soǵan sengendikten de, men ol aımaqtan daýysqa túsýge táýekel etkenmin. Saılaýshylarmen alǵashqy suhbatymyzdyń ózi-aq jańa parlamenttiń qandaı bolmaǵy tóńireginde órbidi. Demokratıalaný men ımandaný týǵyzatyn tarıhı múmkindikterdi utymdy paıdalana bilýge kóbirek kóńil bólindi. Depýtattyqqa usynylatyn azamattardan burynǵydaı jyrtyqqa jamaý dámetpeı, shynaıy eljandylyq, sol jolda isti nasyrǵa shaptyryp almaıtyndaı bilimdarlyq, shalymdylyq talap etiletini ashyq aıtyldy. Óz basym shama-sharqym kelgeninshe, eń aldymen, respýblıkam men halqymnyń kókeıkesti múddeleriniń oıdaǵydaı júzege asýy jolynda kúsh salýǵa sóz berdim. «Mundaǵy Baıanaýyldyń, ondaǵy Ulytaýdyń, sonaý Mańǵystaýdyń upaıy tek sonda ǵana túgendeledi dep túsinemin», — dedim. Jurtshylyqtyń: «Sol durys. Qalǵan sharýany ózimiz de birdeńe etermiz», — degenin ózińiz de talaı estigensiz. Baıanaýyldyqtar men ekibastuzdyqtar sol márt minezinde turdy. Shóp maǵan tústi. Áıtpese, menimen birge usynylǵan Saılaý Baıdildın men Qylyshbek Baıazıtov qaı dodaǵa da laıyq atpal azamattar eken.

Obaly ne kerek, parlament sol halyq dámetken óreden shyǵý jolynda eńbek etip jatyr. Ondaı iske bizdiń kóp ulttyń ókilinen turatyn, quramynda ǵylym, mádenıet, ádebıet pen ónerdiń kórnekti qaıratkerleri bar ult saıasaty, mádenıet pen tildi damytý komıtetiniń aıryqsha yjdahatpen qaraıtyny, aıtpasa da túsinikti. Keıingi jyldardaǵy saıasat teńizindegi barlyq surapyl keshegi baǵa qymbattaǵanǵa deıin, negizinen, ult máselesi tóńireginde órbip keldi ǵoı. Ol tipti de tegin emes edi. Ýnıtarlyq memleket júrgen jerde bir ulttyń múddesin ekinshi ulttyń múddesinen joǵary qoıý etek alady. Etakratıalyq qoǵam júrgende bir qaýymnyń tasy órge, ekinshi qaýymnyń tasy yldıǵa domalamaı turmaıdy. Ol eki sıpattyń ekeýine de tosqaýyl qoıylmaı, eshqandaı demokratıa, eshqandaı ımandylyq (gýmanızm) ornamaıdy. Sondyqtan da, ýnıtarızm men etakratıa tusynda ústem yqpaldarǵa ıe bop qalǵan saıası, etnıkalyq, áleýmettik qaýymdardyń áýmeser jaǵy demokratıalanýdy boldyrmaýǵa, aılaker jaǵy ony keshegi artyqshylyqtaryn odan ári ornyqtyryp qalýǵa paıdalanad

Sovetter Odaǵy dep atalǵan saıası keńistiktegi áleýmettik dúmpýlerdi týǵyzyp jatqan da osy eki kúsh. Ol eki kúsh ýnıtarızm men etakratızmnen kóresini kórýdeı-aq kórgen Qazaqstandaǵy «jyly jumsaqtarynan» ońaı aıyrylyp qalǵysy kelmeıtini túsinikti. Áýleki jaǵy ashyq ekstremızmge urynyp, jer daýlaıdy, keshegi avtokratıa tusyndaǵy ǵana emes, baıaǵy samoderjavıe kózindegi artyqshylyqtaryna qaıta ıe bolǵysy keledi. Aılakerjaǵy «demokratıa», «ımandylyq», «adam quqy» deıtin uǵymdardy tek óz paıdasyna ǵana telip, basqalardyń ulttyq múddesin, tarıhı qalyptasqan memlekettik egemendigin, ózin-ózi bıleý quqyn, tipti, tili men mádenıetiniń kókeıkesti muń-qamyn moıyndaǵysy kelmeıdi. Mundaı jaǵdaıda saıası-ekonomıkalyq, áleýmettik-memlekettik reformalar júrgizý ońaıǵa túspeıdi. Ony byltyrǵy egemendik deklarasıasyn, bıylǵy táýelsizdik azamattyq, konstıtýsıaǵa ózgerister engizý zańdaryn talqylaǵan tusta ózderińiz de baıqaǵan shyǵarsyz. Sondyqtan da, bizdiń komıtetke parlament qabyldaıtyn bir de bir zań jobasyn ázirleý men talqylaý prosesterinen qaǵys qalýǵa bolmaıdy. Qaı komıtette, qandaı máselede zań ázirlense de, biz oǵan Qazaqstannyń egemendigi men táýelsizdigin nyǵaıtý, ultymyzdyń mádenı-rýhanı, saıası-memlekettik qaıta órleýin qamtamasyz etý, respýblıkadaǵy jarastyqty ahýaldy ornyqtyra túsý turǵysynan kúnbe-kún óz úlesimizdi qosyp otyramyz. Onyń ústine, respýblıkada ultaralyq qatynastarmen shuǵyldanatyn bir de bir úkimettik uıym joq. Sondyqtan, bul máselede basqa aımaqtarǵa da, óz ishimizde de bolyp jatqan prosesterge ýaqtyly taldaý jasap, baǵa berý, pátýa aıtý da bizdiń moınymyzda. Bul salada kúnbe-kún týyndap jatatyn san qıly sıtýasıalarǵa respýblıka egemendigine nuqsan kelmeıtindeı pozısıa tabý ońaı sharýa emes. Komıtet kózinde áleýmettik qobaljýlar týǵyza jazdaǵan til týraly zańdy qaıta qaratýdy, ol jaıynda memlekettik baǵdarlamany qabyldatpaýdy, kópulttylyqty syltaý etip terıtorıa daýlap, avtonomıalar talap etý, etnıkalyq bóline-jarylýshylyqty, basqa taraptarda bolyp jatqan saıası tartystar men ultaralyq kıkiljińderge bizdi de aralastyrýdy, óz ishimizde de alalyq týǵyzyp, ınformasıalyq, ıdeologıalyq shabýyldar jasaýdy kózdegen iritki áreketter týrasynda tıisti tabandylyq tanyta bildi.

Árıne, Baıanaýyl, Ekibastuz aımaǵynyń taǵdyryna enjar qaraı almaımyn. Aldyńǵy jazda Pavlodar oblysynyń polıgonnan zardap shekken aýdandary jóninde kelgen jurtshylyq delegasıasyna óz qolǵabysymdy tıgizdim. Maıqaıyńdyqtardyń tapsyrmasymen prezıdent keńesi, úkimet oryndary aldyna másele qoıyp, Bógenbaı batyrdyń toıynyń ótkizilýine atsalystym. Qazir Sultanmahmút Toraıǵyrov toıy jónindegi sheshim ázirlenýde. Aqyn zıraty tártipke keltirilip, kúmbez ornatyldy. Keıbir sharýashylyqtardyń mádenıet oryndaryn jabdyqtaýǵa, Pavlodar qalasyndaǵy, Júsipbek Aımaýytov aýylyndaǵy jańa mádenı bastamalarǵa qoldan kelgeninshe kómektesip júrmin. Buqar, Máshhúr Jýsip, Jaıaý Musa, Shorman áýletiniń zırattarynyń da áli tarıhı mańyzdaryna laıyq keıipke kelip bolmaǵandaryn bilemin.

Mine, mynaý saılaýshylardan, jekelegen uıymdardan túsip jatqan hattar. Aıtylatyn ótinish-qolqalar da ár alýan. Qaıǵyly áke jumbaq jaǵdaıda joq bolǵan balasynyń tiri bolsa ózin, óli bolsa múrdesin izdeıdi. Ýaıymdy eki januıa, biri — áskerdegi, biri — túrmedegi balasynyń jaǵdaıyn aıtyp jabyrqaıdy. Basqa respýblıkadaǵy baýyrlarymyz baspahana, mektep, oqýlyq, tipti azyq-túlik máselesinde kómek suraıdy. Tarıhı-mádenı qoryq jasaý, ulttyq ismerlikke kómek, syrttaǵy qazaq jastaryn bizde, bizdegi qazaq jastarynyń keıbirin syrtta oqytý — qoıylmaı jatqan másele joq. Bul jaǵynan kóptegen basshy mekemeler úshin eń bir mazasyz depýtattyń biri menmin. Mine, burynǵy partıa tarıhy ınstıtýtynyń kitaphanasy men kitap qoımalaryn kitaphanamyzǵa alyp berý jónindegi úkimetke qoıǵan usynysym. Memlekettik bılik oryndarynyń bireýi meni qoldasa, ekinshisi jańadan ashylatyn polıtoloǵıa, menejment mektebine berýdi qoldaıdy. Qysqa jip qol baılaıdy degen osy. Qarjy jutańdyǵy tıisti oryndardyń Baıanaýyldaǵy ulttyq parkke baılanysty maǵan bergen ýádelerin áli júzege asyrtpaı keledi. Onyń ústine, bılik, menshik bólisýdegi jańa júıe depýtat amanattaryn qaraýda qolbaılaýdy kóbeıtpese, azaıtqan joq. Biraq, bul máselede báribir qol qýsyryp qarap otyrmasymyz belgil.

Ahat JAQSYBAEV: — Búginderi eldiń joq-jitigi kóp qoı. Ásirese baǵa degenińiz aspanǵa shyǵyp, boı beretin emes. Degenmen, ózińiz saılanǵan eki aýdanǵa qatysty birtalaı ıgilikti isterdi qolǵa alǵan ekensiz. Bári baıandy bop, jaqsylyǵymen jalǵasa bersin. Bir aıtaıtyn degenim — qazir zaman aǵymy ózgerdi, túsinik basqasha. Burynǵy qalyptasqan daǵdy boıynsha, depýtat ózi saılanǵan jerge ǵana «baq» ornatyp, tek sonyń muń-muqtajyn oılaýy kerek bolatyn. Depýtattyń kirispeıtin máselesi, aralaspaıtyn isi kemde-kem edi. Óıtkeni, «depýtat — halyq qyzmetshisi» delinedi. Halyq qıt etse shaǵymdanyp, depýtatqa júgirip, kómektesýin ótinedi. Sóıtip, tikeleı jergilikti oryndar atqarýǵa tıis jumystar depýtatqa amanat etilip, suraýshy da, qozǵaýshy da sol boldy. Biz qazir mundaı kózqarastan aryla bastadyq. Ásirese, Joǵarǵy Keńes depýtatynyń óz mindetin qalaı atqaratyny Joǵarǵy Keńes sesıalary kózindegi jáne turaqty komısıalardaǵy qyzmetimen, sondaǵy tyndyrǵan isterimen baǵalanatynyn túsindik. Burynǵy ýaqyttaǵy sesıalarda tyńdap qana otyryp, daýysqa salǵanda únsiz qol kóterip «biraýyzdan qabyldandy» degenge úles qosyp, qara kóbeıtip qaıtatyn depýtattyq «mindet» kelmeske ketken sıaqty. Jasyratyn nesi bar, depýtattyq kýálikti ıelenýdiń raqaty da, jeńildigi de kóp edi. Endigi jerde depýtat bolý — aqyl-oıyń da, bilgirligin de, minezin de molynan synalatyn aýyr mindet ekeni belgili. Osy kúni teledıdardyń, baspasózdiń arqasynda respýblıka Joǵarǵy Keńesi sesıasy kezinde kóp jaıdan habardar bop, kózben kórip otyrmyz. Talaı depýtatty tanyp ta qaldyq. Ózimizdiń Sobchaktarymyz da bar. Halyq synshy ǵoı. Kimniń qandaı ekenin de ańǵarady. Kimniń ne oımen, qandaı maqsatpen talasyp jatqanyn da úıde otyryp ishimiz sezedi. Qoıar suraǵym: bizdiń parlamenttiń minezi qandaı? Keıde basy ashyq máselede nege sonsha talasasyzdar?

Ábish KEKİLBAEV: — Iá, qazir esh másele pikir saıysynsyz sheshilmeıdi. Ol, árıne, bas shulǵı salatyn biraýyzdylyqqa qaraǵanda áldeqaıda ǵanıbet. Kópe-kórneý qıanatqa jol bermeıdi. Alaıda, parlament naǵyz demokratıaǵa oıdaǵydaı baýyr basyp boldy dep aıta almaımyn. Ol úshin shynaıy azamattyq qoǵam qalyptastyrýymyz kerek. Birimizdiń múddemizdi birimiz syılap úırenýimiz kerek. Sonda keıbir basy ashyq máseleler qazirgideı talasqa túspes edi. Keıbirimiz keshegini kókseımiz. Keıbirimiz dúnıede múddeler bólisi júrip jatqandyǵyn, óz múddemizdi osy bastan oıdaǵydaı qamdastyra almasaq, erteń qapy soǵyp qalatynymyzdy áli ańǵaryp bolǵan joqpyz. Úshinshi bireýler álige deıin ulttyń qamy, ulttyń múddesi degendi tek qana ultshyldyq dep túsinedi. Tórtinshi bireý dálelge júginýdiń ornyna betten alýǵa daıyn turady.

Deı turǵanmen, keıbir máselelerde sonshalyqty «qazymyr» parlament keıbir máselelerde sonshalyqty «ańqaý», sonshalyqty enjarlyq tanytyp júrgeni ras. Ásirese, jańa ekonomıkalyq qarym-qatynastardy ornyqtyrý máselesinde. Árıne, ákimshil-tóreshil úlestirmeli ekonomıkamen qoshtasatyn ýaqyt jetti. Alaıda, bul iste keshegi vedimistik ózimshildikten kóresini kórýdeı-aq kórgen Qazaqstannyń keıbir «ózindik» sıpattaryn eskermeı bolmaıtyn edi. Bárinen buryn, erteń jekeshelendirý kózinde kimge ne tıedi degendi myqtap oılanǵanymyz durys edi. Damyǵan ındýstrıalyq sektorda asa baı tabıǵı resýrstarǵa ıe terıtorıanyń baıyrǵy eńbek resýrstary tym mardymsyz qamtylǵan. Al olardyń jetpis prosentteıi turatyn aýyldaǵy sharýashylyqtardyń háli múshkil. Mundaı jaǵdaıda kóbine-kóp qaıtarymdy jolmen, eńbek ujymdarynyń enshisine berý jolymen júrgiziletin jekeshelendirý keshegi vedimistik ekonomıkalyq saıasattyń alaqoldyǵyn odan saıyn asqynta túspese, jumsartpaıtyny aıan. Kóptegen áleýmettik toptarǵa, ásirese bilim, densaýlyq saqtaý, mádenıet salasynda eńbek etip júrgenderge mundaı ıgilik bólisýden tıer paıda shamaly. Áýeli ekonomıkalyq qatynastar ádilettilendirilmeı turyp, qoǵamdyq qatynastardyń da demokratıalandyrylmaıtyny túsinikti. Sondyqtan da óz basym menshikti qaıtarymdy jekeshelendirýmen qosa sıvıldendirýdi (azamattarǵa tegin bólip berýdi) jaqtaımyn. Jekeshelenetin ıgiliktiń basym bóligi ekinshi jolmen júzege asyrylǵany durys. Óıtkeni, onyń bári áýelde jekeden alynǵan menshiktiń negizinde endirilgen ıgilik. Ekinshiden, ol ıgilikke bastaý bolǵan tabıǵı baılyqty ıelený men qorǵaýǵa ata-babamyzdyń talaı urpaǵynyń ǵumyry sarp boldy. Úshinshiden, sovet jyldarynda josparly ekonomıkaǵa etken talaı býynnyń eńbegi zaıa ketip otyr. Endeshe, naryq ekonomıkasyna kósherde kim-kimniń de iskerlik pen kásipkerlik qabiletin tanytaalarlyq birdeı starttyq múmkindik talap etýge moraldyq haqysy bar. Bul máselede azamattardyń baıyrǵylyq stajyn, eńbegin, jasyn, jastar men sábılerdiń bolashaǵyn aıryqsha eskerý tipten ádiletti bolar edi. Ondaı saıasat jalpy buqaranyń iskerlik bastamashyldyǵynyń kúsheıýine, bireýge bireý kóz alartpaı, árkim óz kúsh-jigerine senetindeı ahýal ornaýyna jaǵdaı týǵyzar edi.

Bul jaıynda ózim de, talaı áriptesterim de, qansha ret sóılep, qanshama dálelder keltirsek te, bireý túsindi, bireý túsinbedi, bireý túsine turyp, túsinbegensidi. Alaıda áli de kesh emes dep bilemin. Menshiktiń deni áli memleket qaramaǵynda. «Shaǵyn jekeshelendirý» áli qarqyn alyp kete qoıǵan joq. «Orta», «úlken» jekeshelendirýler áli alda. Respýblıkalyq, komýnaldyq menshik bólisý endi bastaldy. Qabyldanǵan zańǵa sáıkes «shaǵyn», «orta», «úlken» jekeshelendirýdiń respýblıkalyq, aımaqtyq baǵdarlamalaryn jasaqtaý endi qolǵa alynbaqshy. Sol tusta memleketimiz ben aımaqtarymyzdy, aýdandarymyzdyń ákimshilik, keńes oryndary jekeshelendirý túrlerin belgilegende sıvıldendirýge basym sıpat berse, halyqtyń barsha demografıalyq sıpattamalaryn muqıat eskerse, oǵan áleýmettik ádilet turǵysynan ǵana kelsek, kóptegen asyǵystyqtardy túzetip, jaǵdaıdy asqyndyryp jibermeýge ábden bolady dep esepteımin. Ýnıtarlyq memleket, etakratıalyq qoǵam salqynynan áli arylyp bolmaǵan tusta qabyldanǵan keıbir baıyptamalar men baǵyttamalardy jańa tarıhı jaǵdaıdy eskere otyryp, qaıta pysyqtap, qaıta pisirgenniń esh aıyby joq dep bilemin. Qudaıǵa shúkir, tóbedegimiz keldi, táýelsizdikke ıemiz. Ony, eń aldymen, qoǵamymyzdyń búgingi jarastyǵy men erteńgi bola-aǵyn qapysyz qamdastyrýǵa qyzmet etkize bilýge daǵdylanatyn kez jetti.

Ahat JAQSYBAEV: — Ábeke, ózińizdiń sózińizben aıtsaq, «tóbedegimiz keldi». Biz búgin — táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasymyz. Aıtyp jetkize almas qýanyshqa bólendik. Ǵasyrlar boıy basylyp kelgen eńsemizdi kóterip, kóppen teńestik. Birikken Ulttar Uıymyna múshe bolsaq, bizdiń memleketimizdi dúnıe júziniń kóptegen eli moıyndap, elshilik qatynastar ornatyp jatsa, halyqaralyq arenadaǵy ózimizdiń laıyqty ornymyzdy alǵanymyz emes pe?! Biz jer kólemi jaǵynan dúnıe júzi elderi arasynda toǵyzynshy orynda ekenbiz. Jer qoınaýyndaǵy qazyna baılyqtarymyz óz aldyna. Osynyń ózi-aq qıalyńdy sharyqtatyp, kóńilińdi tasytyp, nebir jaqsy oılarǵa jeteleıdi. Endigi jerde táýelsiz Qazaqstan elimen sanaspaý, moıyndamaý múmkin emes. Endi ózimizdiń jeke basymyzǵa keletin bolsaq, biz áli de ózimizdiń qandaı eldiń azamaty ekenimizdi tolyq sezine almaı jatqan sekildimiz. Táýelsiz eldiń azamaty óziniń is-áreketin, júris-turysyn, seıler sózin respýblıkanyń búgini men erteńi turǵysynan saralap, eldik qasıet, ulttyq namys, urpaq qamy degen belgilermen ólsheýi kerek qoı. Kóp ultty el ekenimiz ras. Laıym, tynyshtyq, dostyq qatynas bolsyn. Qazaq qashan da el namysyn aldyńǵy orynǵa qoıǵan. Baıqaısyz ba, bizde osy asyǵystyq bar. Keıde máseleniń baıybyna barmaı, anyq-qanyǵyna kóz jetkizbeı dabyraǵa, qur aıqaıǵa jol beremiz. Uranshyl bolý da jaqsy emes. Bárin de tez tyndyryp, tez qalpyna keltirýge qumarmyz. Sóıtip, qazirgi jaǵdaımen sanasýdy, ózimiz ońasha otyrmaǵanymyzdy, ózgelerdiń de sózimin syılap, kóńiline qaraýdy esten shyǵaryp alamyz. Sodan bir tektes máseleler tóńiregende qaıta-qaıta talasyp, qaıtalap aıta berý basym. «Búgin nege jer atyn ózgertpeıdi, kóshe atyn bermeıdi» dep mazasyzdanyp, «osylardan qashan qutylar ekenbiz» dep kijinip, ánsheıin kıkiljińge sebepshi bop júrmiz. İlinise ketýge, qyzynyp sóıleýge úıirmiz. Óz bıligimiz óz qolymyzǵa tıgen ýaqytta úlken sabyr, tózim kerek shyǵar. Oılap qarasaq, erteń-aq ornyna keletin, kemi tolatyn, ýaqyttyń ózi-aq sheshetin máselelerdi búginder zoraıtyp kórsetip, zorlyqpen oryndaǵymyz keledi. Prezıdentimiz Nuraǵań bir sózinde «Endi eńseli el bolý jolyna shyndap túsýimiz kerek» degen edi. Ol kisi taǵy da «Asyqsaq ta, aptyqpaıyq» degen bolatyn. Basty másele sheshildi emes pe — biz endi táýelsiz elmiz. İrgeli eldiń balasyna irilik jarasady. Kóbine shydaǵanda azyna shydaıyq ta. Siz qalaı oılaısyz?

Ábish KEKİLBAEV: — Asyqpaımyz dep beıqam qalýdan da, asyǵamyz dep, aǵat qımyldap, onsyz da bitkeli turǵan sharýadan shı shyǵaryp alýdan da meılinshe abaı bolǵanymyz durys. Qazirgi tarıhı kezeń bárimizden de aıryqsha zerdelilikti, aıryqsha zergerlikti talap etedi. Mundaı kezeńde ne aıtsaq ta, ne istesek te, baıybyna baryp istegenimiz durys. Ásirese, jóndi-jónsiz básekeniń qajeti shamaly. Ózińniń jaqsy is tyndyryp júrgenińdi aıtý úshin ózgeniń istep jatqanynyń bárin mansuqtamaýdyń, basqa kóshelerde aıtylyp jatqannyń bárin bizdiń kóshege ákep aıqaılaýdyń, basqa minbelerde aıtylyp jatqannyń bárin bizdiń minbeden qaıtalaýdyń da tıgizer paıdasy shamaly. Sony eskermegendikten halqymyz úshin kezek kúttirmes máselelerdi aldyn-ala baıyptaýǵa az mán berip kelemiz. Kóptegen jańalyqtar, onyń búge-shigesin áleýmet áli ábden túsinip úlgermeı, ornap qalyp jatyr. Qaýymdy sondaıǵa ázirleıtin ýaqyt, qoǵamdyq pikir, áleýmettik bastama barlyq ýaqytta utymdy paıdalanylmaıdy. Naryqtyq ekonomıkanyń, demokratıalyq konstıtýsıalyq qurylystyń pravolyq memleket pen azamattyq qoǵamnyń kóptegen máselelerine buqarany bylaı qoıǵanda, mamandardyń ózderi jetkilikti qanyq emes ekendikteri baıqalyp qalyp júr. Sondyqtan da, atqarýshy ókimettiń isteıtin isin zań shyǵarýshy ókimetten, zań shyǵarýshy ókimettiń bıligindegi máselelerdi qoǵamdyq birlestikterden, qoǵamdyq birlestikter paryzyn zańnyń oryndalýyn qadaǵalaıtyn sottyq bılikpen shatystyrýshylyq etek alýda. Mundaı áleýmettik belsendilik zańdylyqty kúsheıtpeıdi, álsiretedi. Ádilet izdeýde bılik jolyndaǵy kúrestiń oıynshyǵyna aınaldyrady. Qabyldanǵan zańnyń oryndalmaıtyny da sodan týady. Jurt áli zańnyń oryndalýyn atqarýshy ókimetten, ony qadaǵalaýdy sottyq ókimetten talap etýge úırenbegen. Shyrq aınalyp tabatyndary — zań shyǵarýshy oryn. Qıt etse, soǵan júgirip, soǵan qysym jasaıdy. Bul bizde áli nyǵaıyp bolmaǵan parlamentarızmdi álsiretpese, kúsheıtpeıdi.

Taǵy bir nazar aýdaratyn másele — bıiktegi prezıdent pen parlamenttik demokratıanyń aıaq alysyn kóz jazbaı qadaǵalaı júre, qasymyzdaǵy jergilikti ókimet pen mýnısıpaldyq demokratıanyń qalaı órkendep jatqanymen isimiz bolmaıdy. Kóp uzamaı kezekti mýnısıpaldyq saılaý. Bulaı júre bersek, mýnısıpaldyq mandattar jolyndaǵy kúreste upaıymyzdy túgendeı almaı qalýymyz ábden yqtımal.

Ahat JAQSYBAEV: — Ábeke, taǵy bir sózim bar. Bizdegi óz ultymyzǵa tán burynnan bar, biraq umytyla bastaǵan qatynastardy jandandyryp, qaıta qalyptastyrý óte qajet. Bul, ásirese, keleshek urpaq úshin jáne qazaqtyń búginderi óz ana tilin bilmeıtin 40 prosent bóligi úshin qajet. Ultynyń aıryqsha belgilerin qaı qazaq ádeıi umytty deısiz. Umyttyrǵan — otarlaý saıasaty, beridegi ámirshil, zorlyqshyl júıe, komýnıstik ıdologıa emes pe! Bul qatynastar, menińshe, tek ádet-ǵuryp, salt-dástúrdi qaıta oraltýmen shektelmeıdi. Ulttyq sana, ar-ojdan, tárbıe, ónege qalyptary, adamshylyq qarym-qatynastar degen sıaqty túbegeıli taqyryptardy, sondaı-aq tildi, dindi qamtyǵan jón. Qazaqtyń úlkendi syılaýy, sózge toqtaýy, qonaqjaılylyǵy nege turady. Ata-ana, urpaq aldyndaǵy boryshyn sózinýi she? Óz shańyraǵyna, ata saltyna adaldyǵy she? Búgingi «kári qyz», «tastandy bala» máselesi qazaq qaýymyna tán be ed? Ot basynyń azyp-tozýy da qazaq úshin qulaq estimeıtin jat qylyq emes pe edi?! Olaı bola qalǵan kúnde el jaqsylary ondaılardy tezge salyp, túzep almaýshy ma edi?! Ata-babamyzda joq ádet — ishkilik jaıyn aıtpasa da bolady. Tost sóıleýden basqa qyzyǵy joq, án aıtylmaıtyn toılardy da kórip júrmiz. Jezde-baldyzdyń, jeńge-qaıynnyń, qurdastardyń jarasymdy ázil-qaljyńdary da — qazaqtyń bir qyzyǵy edi. Al qazaqı ádep óz aldyna bir úlken taqyryp... Aıta berse, «Biz osy ne bop baramyz?» dep, qatty qynjyltatyn máseleler kóp...

Ábish KEKİLBAEV: — Bul máseleniń kún tártibinen túspeı, aıtylmaǵan kózi joq shyǵar. Qazirgideı ótpeli kezeńde óte-móte tebirentetini de ras. Aıtarym: óz qaǵymyzdan ózimiz tańdaı qata bolyp, ózimizge ózimizdiń kózimiz ótip, ózimizge ózimiz til tıgizip alý da abyroı ápermeıdi. Memleketimiz jańa dárejege ıe boldy. Demek, ulttyǵymyz da jańa sapaǵa ıe bolǵany jón. Jańa bıikke ózińdi óziń maqtap kóterilmeısiń, ózińdi óziń muqıattap kóterilesiń. Óz kúnińdi óziń kórý — óte qıyn sharýa. Ol úshin ózgelerden kem bilikti, kem ónerpaz, kem eńbekqor bolýǵa bolmaıdy. Bizdiń ultymyzdyń úsh ǵasyrlyq ezginiń saldarynan utylǵany az emes. Eti tiri jaǵymyz bilikke talasýdyń ornyna bılikke talasyn, zamannyń qabaǵynan góri adamnyń qabaǵyna qarańqyrap, namysshyl bolýdyń ornyna shamshyl bolyp, aqyldan góri aılaǵa júginip úırendik. Qalyń buqaramyzdyń sol áli ańqaý, beıqam qalpy «kóp aıtsa, kóndi, jurt aıtsa, boldy», — deıtin qaǵıdamen júrip jatyr. Mundaıda búginimizden bózinip, keshegimizge qaıta júgirgennen góri, jan-jaǵymyzǵa qarap, bylaıǵy jurttardyń keshe nendeı bolǵanyn, búgin nege jetkenin eskere otyryp, keshegimizden de, búgingimizden de tıisti qorytyndylar shyǵaryp, erteńge umtylǵanymyz durys shyǵar. Óıtkeni, qansha táýelsizdik alǵanymyzben, báribir zıalylyq jaǵdaıynda, báribir kúlli azamattyq qaýymdastyq ortasynda ómir súremiz. Keshegi qalpynda qaldyrmaǵan bylaıǵy dúnıe erteń qaldyrady ǵoı deısiz be?! Sondyqtan da, ózgelerden kem de, artyq ta emes, teń turýǵa tyrysqan jón. Ondaı teńdik jalpy adamzatqa ortaq demokratıalyq saıası úrdisti, ımandylyq tár-tártipti, tehnologıalyq, pravolyq mádenıetti qapysyz meńgergen jaǵdaıda ǵana júzege asady. Basqalardyń qoldarynan kelip jatqan barlyq nárse óz qolyńnan túgel kelmeı turyp, báribir teń bola almaısyń. Sondyqtan, ózimizdi ózimiz aldarqata bermeı, kóp nársege jańasha qarap, jańa táýekelge bel býýymyz kerek. Qolynan kóp nárse kelmeıtin kóp qazaqtyń biri retinde meni osy jaǵy kóbirek tolǵantady.

Ahat JAQSYBAEV: — Ábeke, jaltaqtamaı, biltelemeı týrasyn aıtsaq — biz endi kóbeıýimiz kerek. Óz jerimizde óz ultymyzdyń sany ósse, kóp máseleniń sheshimi qolymyzǵa tıer edi. Bul bizdiń eshkimniń ortaǵy da, ókpesi de joq tabıǵı ári zańdy tilegimiz. Áıteýir, qashanda qazaqtyń basqadan bir baǵy kem bop keldi. Óz erkinen tys nebir zobalańǵa ushyrap, sany kemı bergen, kemı bergen. Osynsha ulanǵaıyr jerdi ıelenip, osynsha az bolýymyz — bizdiń kinámiz emes, qasiretimiz. Eger bizge tıispegende, táýelsiz el retinde óz tirligimizben ómir súrip, erkin damyǵan jaǵdaıda qazir halqymyzdyń sany kemi 40 mıllıonǵa jetedi eken. Áli kúnge deıin jan-jaqqa aýǵan eldiń basy birikpeı jatyr. Qazaqtyń úshten bir bóligi búginderi Qazaqstannan tys jerlerde turady. Shettegi qazaqtar úshin Qazaqstan — úlken úıi, qarashańyraq, ári-beriden soń, atameken, Otan. Alystaǵy adamnyń saǵynyshy mol. Týǵan jerdiń bir ýys topyraǵyna zar. Eger qolyna tıe qalsa, boı tumar etip saqtaıtynyn da bilemiz. Qazaqstan Joǵarǵy Keńesiniń ótken sesıasynda Qazaqstan azamattyǵy týraly Zań qabyldadyńyzdar. Sol Zańda shettegi qazaqtardyń bári de Qazaqstan azamaty bolýǵa erikti delingenin oqyǵanda ózimiz úshin de, alystaǵy tanyp-bilmegen qandastarymyz úshin de qatty qýandyq. Endi budan bylaı óz jerinen ógeısitpeı, óz azamatymyz dep, kelse qabyldaýǵa ázir ekenimizdi Zań júzinde jarıa ettik. Shetten kóship keletin baýyrlastar — bizdiń bas biriktirýimizdiń, kóbeıýimizdiń bir joly. Bir ókinishtisi, «ata jurtym, elim» dep, kóship kele bastaǵan sol aǵaıyndardy keı jerlerde baıaǵy sol qazaqı beıqamdyqpen durystap qabyldaı almaı jatyrmyz. Zańdy qabyldadyq eken, oryndaý mindet qoı. Tipti eldigimizge min emes pe! Aldaǵy ýaqytta bul másele qalaı rettelýge tıis? Alystan kelgen aǵaıyn jer-jerde áldekimniń qas-qabaǵyna, kóńiliniń qalaýyna táýeldi bolmaǵany jón.

Ábish KEKİLBAEV: — Bul arada da shyndyqtyń betine týra qaraýymyz kerek shyǵar. Dál búgin tańda el ańsap, kóship kelgisi kelgen baýyrlarymyzǵa Qazaqstan tarapynan eshqandaı pravolyq bógesin joq. Oǵan kerek zandyq normalardyń negizgileri alyndy. Solarǵa súıenip qonys aýdarýshylar bolsa, oǵan múmkindiginshe kómek kórsetýdi kózdeıtin úkimet qaýlysy da shyqty. Alaıda, jan-jaqtan kelip jatqan baýyrlarymyzdyń birden kúrp ete qalyp jatpaǵanyn da bilemiz. Qolda bar pravolyq múmkindikti utymdy paıdalanýǵa tıisti bılik oryndarynyń óneri jetpeı otyr. Bul — bir. Joqtyq jomarttyń qolyn baılap otyr. Bul — eki. Tarıhtyń mundaı sátti qabaǵyn qapy jibermeı paıdalanyp qalý úshin keıbir qıyndyq pen qysylshańdyqqa tózýge týra keletinin ishtegi de, syrttaǵy da baýyrlastarymyz túgil túsinip bolmaı jatyr. Bul — úsh. Áıtpese, esimiz barda elimizdi taýyp alý úshin dál búgingiden qolaıly jaǵdaı týa beredi dep oılaý, arqany tym keńge salýshylyq bolar edi. Óıtkeni, kelgenderdiń jaǵdaıyn kúrt jaqsartyp jibere alatyndaı ekonomıkalyq ahýal tym shuǵyl ornaı qoımasy qazirdiń ózinde-aq belgili. Kóshi-qonǵa qolaıly jaǵdaı jasaıtyn memleketaralyq qatynastyń budan góri jaqsara túser-túspesi tek bizdiń qolymyzdaǵy sharýa emes. Sovetter Odaǵynyń ydyraýyna baılanysty qaıta jiktelý, qaıta yqpaldasý prosesteriniń qaı baǵytta órbıtinin óz basym ashyp aıtyp bere almaımyn. Endeshe, barsha qandastarymyz bolyp, basymyzdy kóbeıtýde qazir qapy soǵyp qalmaıyq. Ol úshin «Kóshi-qon zańyn» kútýdiń de qajeti shamaly. Ol zańnyń bul máselege kerekti baptary táýelsizdik, azamattyq zańdarynda qamtylǵan. Endigi jańadan qarastyrylatyny — qazirgideı jappaı kóshi-qon tusynda Qazaqstandy qaıtadan aıaqasty qylyp almaýdyń jaǵdaılary. Óıtkeni, buryn da san ret aıtqanymyzdaı, biz «jabyq» ta, «jaıdaq» ta qoǵamǵa aınalmaǵanymyz jón.

Ahat JAQSYBAEV: — «Kóbeıýimiz kerek» demekshi, osyǵan oraı taǵy bir máseleni alǵa tartqym keledi. Óser el urpaǵyn oılaıdy. Shymkent oblysynyń Otyrar (burynǵy Qyzylqum) aýdanyna barǵanymda bir aýdanda 500-den astam Batyr Ana baryn estip, bir qýandym. Ótken jyly Jezqazǵannyń Jańaarqa aýdanynyń «Jeńis sovhozynda bolǵanymda «osy aýylda 56 Batyr Ana turady» degendi estip qýandym. Endi oılanyp kórelikshi, ár aýyl, aýdan, oblysta, Qazaqstan kóleminde qansha Batyr Analar bar. Balalary ósip-ónip, úıli-barandy bolǵan jaǵdaıda árbir Batyr Ana birtuqymnan órbigen bir-bir aýyldyń Anasy eken-aý. Kóp balaly analar, onyń ishinde, ásirese, Batyr Analar — bizdiń ulttyq baılyǵymyz. Sol Batyr Analarǵa bizdiń búgingi qamqorlyǵymyz qandaı? Qazirgi qymbatshylyq zamanda kún kóristeri tym qıyndap ketken joq pa eken?! Solardyń er jetip, eseıgen balalarynyń birazy oqý-bilim izdep, mamandyq qýyp úlken qalalarǵa, astanaǵa umtylady. Jaqsy talappen ilgeri basyp, qatarǵa qosylýǵa talpynýyn qýattamasqa bolmaıdy. Biraq solardyń birazy qalalarda, astanamyz Almatyda qansha tyrysqanymen turmysyn túzeı almaı, páter tappaı, «baspanasyzdar» qataryn kóbeıtýde. Osylardyń arasyndaǵy kóp balaly shańyraqtyń, Batyr Ananyń balalaryna erekshe kózqaraspen jeńildikter jasap, kezektiń aldynda qoısaq qaıtedi. Batyr Anany el anasy dárejesinde baǵalap, aıryqsha qamqorlyqqa alsaq, osydan el rızyǵy ortaımaıtyn shyǵar. Qazaq baryn bólip balasyna bergen ǵoı.

Ábish KEKİLBAEV: — Besigi bostyń teri qaıdan toly bolsyn?! Bastyń kóbeıýine úı bolyp, barynyń aman jetilýine el bolyp qam jasamasaq, bazarymyz azaıa bermek. Álgi aıtyp otyrǵanymyzdyń árqaısysy bir-bir baıyptama jasaqtaýdy talap etetin másele, bir baǵyttama jasap, júzege asyrýdy qajetsinetin sharýa. Naǵyz el qamy. Balaly analardy ardaqtaıtyn ordender de, qurmetti ataqtar da bolady. Derbes zeınetaqylar da, basqa járdemder de beriledi. Menińshe, bul máseleni tek bunymen shektemegenimiz jón. Ulttyq sanatymyzdyń tolyǵýynyń jan-jaqty joldary qarastyrylǵan uzaq merzimdi baǵdarlama qajet sıaqty. Onda tabıǵı ónip-ósý, kóshi-qon, tárbıe, bilim berý, terıtorıalyq jaıǵastyrý, kásibı jetilý, ekologıalyq qaýipsizdik etnıkalyq jarastyqty orta jasaqtaý, shektes, aımaqtas, qurlyqtas, álemdes saıası-mádenı keńistiktermen rýhanı-áleýmettik baılanys máseleleri oraılas qamtylsa qandaı durys bolar edi. Jalpy, táýelsizdik jáne ulttyq faktor, táýelsizdik jáne adamdyq aıa máselelerin jan-jaqty qarastyrmaı, urpaq kóbeıtý, urpaq jetildirýdiń utymdy joldaryn tabý qıyn. Qysqasy, bılik oryndaryna qapysyz oılastyrylǵan demografıalyq saıasat qalyptastyrmaı bolmaıdy.

Ahat JAQSYBAEV: — Ábeke, Siz «Úrker», «Eleń-alań» romandaryn jazdyńyz. Eki romannyń da basty keıipkeri — Kishi júz hany Ábilqaıyr. Suraıyn degenim: qazirgi ýaqytta romandaǵy tarıhı oqıǵalarǵa qatysty kózqarasyńyz ózgerdi me? Eger romandy endi ǵana qolǵa alsańyz qalaı jazǵan bolar edińiz? Kúni keshege deıin «Qazaqstan Rossıaǵa óz erkimen qosyldy» dep keldik. Osy tarıhı oqıǵanyn 250 jyldyǵyn da dúrildetip toılaǵanbyz. Sondaı-aq, Ábilqaıyr hanǵa qalaı qaraısyz? Keıingi kezde «Ábilqaıyr han qazaq jurtynyń orysqa bodan bop qalýynyń birden-bir sebepshisi» degen pikirler aıtylyp júr. «Jurt oǵan kóziniń tirisinde-aq qazaq eline jik salýshy, opasyz, sytqyn retinde qaraı bastaǵan» deıdi. Shyndyǵynda solaı ma? Óz basym, árkim ózine tartyp, bir handy kóterip, ekinshisin támendetý, bir batyrdy sonshama dáriptep, ekinshisin ádeıi eleýsiz qaldyrý «naýqany» bastalmasa eken deımin.

Ábish KEKİLBAEV: — Bar nársege baıyp kerek. Ásirese, ótkendi baǵalaýǵa keregirek. Meniń álgi kitaptardy jazǵandaǵy maqsatym da halqymyz budan úsh ǵasyr buryn tap bolǵan ótkelektiń qyr-syryna úńilý edi. Ony men kórshi otyrǵan eki halyqtyń bir-birine et júregi eljirep bara jatqandyqtan boldy deýden aýlaqpyn. Biraq qaı halyqtyń taǵdyry da tek óziniń ne kókseıtinine ǵana emes, ózin qorshaǵan ortanyń ne oılap, qaı pıǵylda júrgendigine baılanysty ekendigi belgili. Eger qazaq halqynyń táýelsizdikke qoly búgin ǵana jetip otyrsa, buǵan deıin azattyqty kóksemengendiginen, ol jolda kúrespegendiginen emes. Jekelep kelgende, eshqaısymyzǵa ál bermegen álemdik ımperıany kúlli adamzat bop zamana yrqyna kóndirýdiń oraıy búgin kelip otyrǵandyǵynan. Demek, tarıhı zańdylyqta. Jaqsylyq ta, jamandyq ta sodan órbıdi.

Men de halqymyzdyń sońǵy úsh ǵasyr ishinde ótken ótkeleginiń bastapqy kezeńin beıneleıtin shyǵarmamda atalmysh qubylysqa tap qylǵan jaǵdaılardy jan-jaqty ashyp kórsetýge tyrystym. Óıtkeni, ótkendeginiń ashysyn da, tushshysyn da birdeı bilý kerek. Kóbi azyna, kúshtisi álsizine álimjettik jasamaı turmaıtyn ala-qula dúnıede tek ishtegi yntymaqty syrttaǵy yqpaldastyqpen oraılastyra alǵan eldiń ǵana kósegesi kógeredi.

Áli túgel aıaqtalyp bitpegen, tek eki kitaby ǵana jaryq kórgen tarıhnamanyn negizgi aıtpaǵy osy.

Ádebıet «Qurmet taqtasy» da, «mazaq taqtasy» da emes. Ol tek bir jaqty maqtalýǵa, ne bir jaqty dattalýǵa laıyq adamdardan góri, óz basyndaǵy drama halyq basyndaǵy dramany ashyp bere alatyn, óz taǵdyry halyq tarıhyna ulasyp jatatyn, kúrdeli de qaıshylyqty tulǵalarǵa kóbirek kóńil bóledi. Meniń keıipkerim de — dál sondaı tulǵa. Tragedıalyq tulǵa. Ondaı adamnyń taýqymetti taǵdarynyń qyr-syryn ashpaı turyp, dáripteý de, mansuqtaý da ushqarylyq bolar edi. Meniń bilýimshe, onyń taǵdyry — sýretker úshin shuqshıa zertteýge, búgin de ońaı emes, erteń de ońaı bola qoımaıtyn saıası talaıymyzǵa taǵylym bola alarlyq kóp syr tabýǵa bolatyn taǵdyr. Ol jaıynda qysqasha aıtýǵa bolatyn bolsa, men birneshe kitaptan turatyn eńbek jazýǵa talaptanbas edim ǵoı.

Ahat JAQSYBAEV: — Ábeke, Joǵarǵy Keńeste Siz ult saıasaty, mádenıetti, tildi damytý jónindegi komıtettiń tóraǵasysyz. Joǵarǵy Keńestiń sesıalary kezinde Sizdi teledıdardan jıi kóremiz. Talasyp ta, tiresip te qalasyz. Sózińizdi ótkizip te, oıyńyzdy dáleldep te júrsiz. Prezıdentimiz ant bergen saltanatty jıynda kıeli bıik minbeden aldymen quttyqtap, sóz sóıledińiz. Saılaýshylaryńyz da Sizge rıza shyǵar dep oılaımyn. Qalaı, jumysyńyz aýyr ma? Siz — qazaqtyń úlken jazýshylargnyń birisiz. Depýtattyq jumys tvorchestvolyq qyzmetke kedergi keltirmeı me?

Ábish KEKİLBAEV: — Jumystyń aýyr, jeńil bolýy ózińniń oǵan qandaı mańyz berýińe baılanysty. Qazir arly azamattyń qaı-qaısysy da ózi úshin emes, eli úshin qınalyp kórýge týra keledi. Mundaı ótpeli kezeńde ne kóp, shyrǵalań másele kóp. Solardyń bárine durys jaýap tabý qıyn.

Mundaı ótpeli kezeńderde, zamanalar toǵysynda ǵalymdar da, jazýshylar da tarıh soqtalańyndaǵy halqy men qaýymyna qarlyǵashtyń qanatymen sý sepkendeı bolsa da, tikeleı kómektesip kóreıin dep, súıikti kásipterinen bir sát aýlaqtaı turýǵa májbúr bolǵan. Men de sondaı kúıde sıaqtymyn. El eńsesi keterilip keledi. Balań táýelsizdigimiz de jetiler, jetiser. Joqshylyqtyń da tyrnaǵynan qutylarmyz. Sonda qalam men qaǵazǵa oralmaǵanda, qaıda oralarmyn deısiń! Ázir, shama-sharqymnyń jetkeninshe el jyrtysyn jyrta turaıyn...

«QAZAQ ÁDEBIETİ», 1992 j.

---