InfoHub Logo

Bir ǵasyrǵa jýyq tarıhy bar qazaq basylymdarynyń alǵashqysy - Almaty oblystyq Jetisý gazeti. Bul gazettiń tarıhy 1918 jyldyń 3 naýryzynda Vernyı qalasynda sovet ókimeti ornaǵanda bastalǵan. Iaǵnı, sovet ókimetiniń ıdeıalary men saıasatyn jergilikti halyqqa túsindiretin jańa baspasóz organy qurylyp, “Zará svobody” atty oblystyq gazet shyǵarýdy uıǵardy. 1918 jyly 8 naýryzda «Zará svobody» gazetiniń birinshi nómiri jaryq kórdi. Redaktory komýnıs R. P. Mare-chek gazettiń 55 nómirine deıin qol qoıyp otyrdy, osydan bylaı qaraı redaksıalyq kollegıa atynan shyǵyp turdy.

Gazettiń betinde Jetisýda Sovet ókimetin ornatý úshin kúreske belsene qatysqan bólshevık Toqash Bokınniń, Sabyrjan Ǵabbasovtyń hattary men maqalalary qazaq jáne orys tilderinde jıi basylyp turdy. Mysaly, T. Bokın «Zará svobo­dy» gazetiniń 16 maıdaǵy nómirinde basylǵan «Qazaq joldastarǵa» degen hatynda Sovet ókimeti eńbekshi halyqka ne beretinin túsindiredi. Sovet ókimeti týraly aqgvardıashylar men alashordashylardyń ótirik-ósegine nanbaý kerek ekenin aıtady, qazaq eńbekshilerin sovet jumysyna belsene qatysýǵa, kontrrevolúsıashyl kúshterge qarsy orys jáne baska ult eńbekshilerimen birge kúres júrgizýge shakyrady. Toqash Bokın bul kezde orys-qazaq arasyndaǵy qarym-qatynas komısıasynyń predsedateli bolatyn. Redaksıa Bokındy «Eńbekshi halyqtyń senimdi jáne qaıratty jaqtaýshysy» dep baǵalady.

Jýrnalıs Sabyrjan Ǵabbasovtyń osy gazette «Kim kináli?» degen maqalasy basyldy. «Vernyı kalasynyń musylmandary! — dep jazdy ol. — Musylmandardyń basynan ótkerip otyrǵan búkil aýyrtpalyqtarǵa kim kináli? Buǵan, sizder, bólshevıkter kináli dep otyrǵan joqsyzdar ma? Joq, týystarym. joq, myń ret qaıtalaımyn, joq! Bólshevıkterdiń ba­ra jatqan joly — týra jol, durys jol».

Osy gazettiń betinde orys jáne qazaq tilinde aralas joǵaryda aıtylǵandaı basqa da kóp materıaldar basyldy. Bul qazaq ishinde derbes gazet shyǵarý úshin ult kadrlaryn ázirleýdiń birden bir durys joly edi. 

Gazette keıde qate, eser-menshevıktik kózqarasta jazylǵan, ǵylymı sosıalızmdi hrıstıan dininiń sandyraqtarymen shatastyratyn maqalalar da basylyp ketip otyrdy.

Mundaı qate-kemshilikter gazetti shyǵarýshy komýnıserdiń teorıalyk bilimniń joqtyǵynan, jýrnalısik jáne partıa qyzmetindegi tájirıbesiniń azdyǵynan boldy. Jalpy alǵanda, Komýnıstik partıa saıasatynyń kóptegen máseleleri jóninde «Zará svobody» gazeti durys, bólshevıktik baǵyt ustady, So­vet ókimeti úshin kúreste eleýli rol atqardy.

Gazet 1918 jyly 18 ıýnde shyqqan 80-nómirinen keıin toqtaldy.

«Jetisý isshi halyq muhbiri». Jetisý oblystyq revkomynyń jáne ult isteri jónindegi oblystyq komıtettiń organy «Jetisý isshi halyq muhbiri» (durysy: «Jetisý eńbekshi halqynyń habarshysy») 1918 jyly 21 ıýnde Almatyda shyǵa bastady. Bul osy óńirdegi tuńǵysh qazaq gazeti), re­daktory bolyp Sabyrjan Shákirjanov taǵaıyndaldy. Redaksıalyq kollegıaǵa alty adam bekitildi, onyń quramyna bol­shevık Sabyrjan Ǵabbasov engizildi. Buryn «Aıqap» jýrnalyna tilshi bolyp, jýrnalısik tájirıbe alǵan ol gazet shyǵarý isine úlken kómek kórsetti. Biraq kóp uzamaı maıdanǵa attanǵan Sabyrjan Gabbasov Sovet ókimeti úshin kúreste qaza tapty. 1918 jyly alashordashylar men akgvardıashylar ony keskilep óltirgen bolatyn.

1918 jyly 17 ıýnde Jetisý oblysy soǵys jaǵdaıynda dep jarıalandy. Sebebi: Semeı jaǵynan aq bandylar shabýyl jasap kele jatty. Sóıtip, Soltústik Jetisý maıdany kuryldy. Osyndaı soǵys qaýpi tónip turgan jaǵdaıda «Muhbir» ga­zeti alǵashqy nómirlerinen-aq «jeńip alǵan bostandyq pek azamattyq pravolarymyzdy korǵaıyq, Sovet úkimetin korǵaý úshin jaýǵa qarsy turaıyq!» dep oblystyń eńbekshi halyqtary atynan úndeý jarıalady.

1918 jyly 3 núldegi nómirinde gazet qyzyl áskerdik saltanatty sertin basyp shyǵardy. «Men,— delingen onda,—jumysshy jáne sharýa úkimetiniń alǵashqy shaqyrýymen sovet respýblıkasyn barlyq jaýlar tóndirgen qaýip pen qaterden korǵaýǵa shyǵamyn jáne Rossıanyń sovettik respýblıkasy úshin, sosıalızm men halyqtardyń baýyrlastyǵy úshin kúreste kúshimdi de, janymdy da aıamaımyn».

Sovet úkimeti 1918 jyly 29 maıda mindetti áskerı qyzmet atqarý negizinde armıa qurýǵa kóshý týraly Dekret qabyldady, sol jyly ıýn aıynda V. I. Lenınniń qoly qoıylǵan «Barlyq musylman eńbekshilerine» arnalǵan úndeý jarıalandy. Partıa uıymdary Qyzyl Armıanyń qataryna buryn mindetti túrde áskerı qyzmet atqarý júktelmegen qazaq, qyrǵyz, dúngen, uıǵyr, ózbek eńbekshilerin tartý jóninde úlken jumystar júrgizdi. Jumysshylar men sharýalar partıanyń, shaqyrýyna qyzý ún qosty. Qyzyl Armıanyń qataryna myńdaǵan eriktiler kelip qosyldy. Qyzyl Armıanyń qataryna eriktiler aǵylyp kele bastaǵanyn, az kúnniń ishinde Sovet úkimetin korǵaýǵa attanatyn eriktilerdiń sany bes myń adamǵa jetkendigin «Muhbir» 1918 jyly 17 sentábrde qýanyshpen habarlady.

Gazette Jetisý Sovetteriniń birinshi seziniń qaýlysy boıynsha alǵashqy Sovet Konstıtýsıasy azamat soǵysy jaǵdaıynda jarıalaýynyń úlken saıası mańyzy boldy. Onda Sovet azamattarynyń pravolary men mindetteri kórsetildi, halyqtar dostyǵy men proletarlyq Internasıonalızm ıdeıalary nasıhattaldy. Sovet Konstıtýsıasymen rýhtanǵan eńbekshi halyq jaýǵa qarsy jigerlene kúres júrgizip, jeńis saǵatyn jaqyndatý úshin asyqty.

Bul gazet «Alash» avtonomıasynyń reaksıalyq mánin áshkerelep, sovettik avtonomıany jaqtady, onyń artykshylyǵyn halyqka túsindirdi. Jetisýdaǵy qazaq halqyna, sonymen birge uıǵyr, dúngen, tatar, ózbek eńbekshilerine Sovet úkimetiniń mańyzy men maqsatyn, onyń saıasatyn nasıhattady, olardy Sovet úkimeti úshin kúreske jumyldyrdy.

Jetisýdaǵy tuńǵysh qazaq gazeti «Muhbirdiń» qyryq  bir nómiri shyǵyp toqtatyldy. Keıinnen bul gazettiń ataýy “Kómek”, “Golos semırechá”, “Ushqyn, “Buqara”, ”Kedeı erki”, “Tilshi”, “Eńbekshi qazaq”, “Stalın joly”, “Komýnızm tańy” dep ataldy. Al 1963 jyldan “Jetisý degen atpen shyǵyp keledi. 

Bıyl, Almaty oblystyq qoǵamdyq-saıası "Jetisý" gazetiniń jaryqqa shyqqanyna 102 jyl toldy. Ǵasyr asqan abyz basylym betinde joǵaryda aıtylǵandaı aýmaly-tókpeli qazaq tarıhynyń júzjyldyq bir belesi jatyr.

Paıdanalyǵan ádebıetter tizimi:

1. H.Bekhojın “Qazaq baspasóz tarıhynyń ocherki” (1860-1958 jyldar). - Almaty: “Mektep”, 1981.-62-66 better.

2. Allabergen Qyryqbaı, Nusqabaıuly Jarylqasyn, Orazaı Faızolla “Qazaq jýrnalısıkasynyń tarıhy” (1870-2008 jyldar). - Almaty: Bilim, 2009. –99-102 better.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti
Jýrnalısıka fakúltetiniń
1 kýrs stýdenti
Týrkash Amına

---