InfoHub Logo

Biz bul bólimde Abaıdyń óz tárbıesinde bolǵan jáne Abaıdyń aqyly men syny boıynsha taqyryptar tańdap, arnaýly shyǵarmalar jazǵan, onyń shákirt aqyndary týraly biraz tekserý jasaımyz. Jalpy alǵanda, Abaıdyń qazaq mádenıetine XIX ǵasyrda jáne XX ǵasyrda ótken áseri asa mol. Abaıdyń ózin kórmeı sózin oqý arqyly, esitip uǵyný arqyly, sol Abaıdyń óleńderiniń úlgisinde áleýmettik máselege, adamgershilik jaıǵa, aǵartýshylyq týrasynda arnap kóp-kóp óleńder jazǵan talaı aqyndar bar. Ásirese, bulardyń sany Abaı shyǵarmalary qazaq saharasyna jaıyla bastaǵan saıyn, molaıa túsken.

XX ǵasyrdyń basynda, Abaı dúnıeden ótetin jyldardyń ózinde onyń óleńderin úlgi etip, ár túrli shyǵarmalar jazatyn aqyndar Abaı tirshilik etken eldiń kórshiles atyraptarynda da kórine bastaǵan edi.

Al, 1909 jyly aqynnyń kitaby baspadan shyqqan soń, Abaıǵa eliktep óleń jazýshylar Qazaqstannyń qaı ólkesinde bolsa da kezdesetin bolady. Bul jaǵynan qarasaq, XX ǵasyrda Abaıdyń áseri kópke jaıylyp, keń óris taba beredi. Biraq aqyn murasynyń keıingi qazaq ádebıetine bulaısha qatynasyn onyń jalpaq qazaq ádebıet tarıhyna kórsetken úlgi, áseri dep túsinemiz.

Ol jaıdy keń túrde, kóp mysaldarmen dáleldep, bergi aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalarynan anyqtap aıyryp, taldap taný, tanytý aıryqsha ǵylymı-zertteý jumysynyń mindeti bolmaq. Jáne ol zertteýler XX ǵasyr basyndaǵy naqtyly dáýirlerdegi arnaýly aqyndardyń dáldep kórsetilgen shyǵarmalaryn tekserýge arnalý kerek.

Bul, túrdegi tarıhtyq zertteý, tekserýler kóbinshe XX ǵasyr ádebıet tarıhynyń mindetine qaraı aýysady. Sol sebepti ázir biz Abaıdyń ózinen sońǵy qazaq jazba ádebıetine etken áseri degen taqyrypty qozǵamaımyz. Onyń ornyna osy bólimde atalǵan mindet, maqsat boıynsha, Abaıdyń óz aınalasynda únemi birge bolyp, uly aqynnyń anyq jaqyn shákirti bolǵan aqyndardyń shyǵarmalaryn tekseremiz. Bulardyń eńbekterin sholýda aldyn ala este turatyn bir jaıdy eskerte ketý kerek. Ol osy shákirt aqyndardyń eńbek úlgilerinen jáne de aıqyndaı kórine túsetin Abaıdyń óziniń ereksheligi bolady.

Ózge aqyndar «shákirt» dep atalǵan soń, Abaı, árıne, olardyń basshysy ustaz aqyn bolmaqqa kerek. Árbir ádebıettik mektep osyndaı aǵa aqyn men ini aqyndardyń eki býynynan quralatyn bolsa, eń aldymen, sol ádebıettik mektepte basshy aqynnyń baǵyty, stıli, ózgeshe ıdeıalary, óz halqynyń ádebıet tarıhyna kirgizgen anyq tarıhtyń kórkemdik jańalyqtary — qysqasynan aıtqanda, barlyq qasıetteri ár alýan túrde boı kórsetetin bolady.

Abaı shákirtteriniń dál osy jónindegi tabys nátıjelerin aıtqanda, olardyń birde-biri Abaı jetken dárejege jetken joq. Eń aldymen Abaıǵa talanty teńdes bolǵan joq jáne ásirese Abaıdyń aǵartýshylyq, áleýmettik, ıdeıalyq, kórkemdik keń masshtaby olarda bolǵan joq deımiz.

Qazir biz bólip alyp tekseretin qazaq aqyndary osy sońǵy aıtylǵan jaılardyń keıbir jaqtarynan ǵana óz shamalarynsha baǵaly ózgeshelikterin tanyta alady. Sonysymen Abaıdyń bar jaǵy bolmasa da, bir jaǵyn, bir qyryn aıqyndap damyta tústi, osynyń ózimen Abaı shákirti degizerlik múmkinshilik berdi deımiz.

...Biz Abaı mektebiniń aqyndaryn aıtqanda, sol Abaı shákirti degen ataqqa laıyǵy bar taǵy bir top aqyndar jaıyn ázirshe jazǵamyz joq. Bul qatarda aldymen atalatyn Árip aqyn jáne Áset sıaqty ánshi-aqyndar qatarynan shyqqan, halyq aqyndarynan quralǵan bir top ádebıet, kórkemóner qaıratkerleri bar ekeni daýsyz...

...Qazaq ádebıeti tarıhynyń kóleminde, teginde, Abaıdyń aqyndyq mektebi men Abaı áserin keń kólemde zertteý jumysy endi bastalady. Sonda tek Abaıǵa jerleri, elderi jaqyn bolǵan aqyndar ǵana emes, XİX ǵasyr aıaǵynda jáne XX ǵasyr basynda ádebıet maıdanyna shyqqan oqymysty, jazýshy aqyndardyń da birtalaıynyń shyǵarmalary «Abaı shákirtteri» dep tekserilmese de, Abaı aqyndyǵynyń áserin, yqpalyn kórgen aqyndar shyǵarmalary dep belgili jaqtarynan arnalyp tekserilýge tıis.

Sol shaqta tekserý, zertteý nátıjelerinde, ǵylymdyq dál, mol derekter taldanyp bolǵan kezde, bálkı, Abaı shákirtteri, Abaı mektebi deıtin kólemniń ózi de keńeıip, molaıyp, Abaı shákirtteriniń qatary da kóbeıe túser.

Ázirshe ádebıet zertteý ǵylymymyz sondaılyq naqtyly, keń zertteýlerge molyǵa almaı turǵan kezde, biz bul top kóleminde «Abaıdyń shákirtteri» degen topty azǵana san, naqtyly kishi kólemde alyp otyrmyz. Teginde, ádebıettik mektep maǵynasy tarıhtyń basy ashyq, daýsyz, derekti kólemde alý da bar. Onda «shákirt» dep belgili aqynnyń qasynda, qatarynda júrip kúndelik baılanys arqyly taqyryp, úlgi, ustazdyń syn-ónege alyp júrgen aqyndar tobyn daýsyz «mektep» dep aıtýǵa bolǵandaı. Abaı shákirtteriniń Abaımen jalǵastyq, aqyndyq aralasy únemi úzdiksiz bolǵan Aqylbaı, Maǵaýıa, Kókbaılardy ǵana bul tekserýge aıryqsha bólip, atap kirgizip otyrǵanymyzdyń sebebi sol jańaǵy aıtylǵan jaǵdaıdan týady. Biraq bulardy ázirshe «Abaı shákirtteri» dep bólip ataýmen qatar, Abaı shákirtteriniń jalpy qatary men toby tek bularmen ǵana múlde túgeldenip toqtaıdy dep aıtpaımyz. Osy jaıdy aıryqsha myqtap eskertýmen qatar, ázirshe «Abaı mektebi» jaıyndaǵy sózdi tamam etemiz.

(LMMA arhıvi, № 194 papki, 149. 318-319 b).

...Sovet ókimetiniń alǵashqy jyldarynan-aq Abaıdyń jeke óz basyna, ádebı muralaryna, sol arqyly sol ýaqta kózi tiri shákirtterine, jolyn ustanýshy belgili daryn ıelerine qara kúıe jaǵý, shyǵarmalaryn burmalap shabýyldaý, timtiný bastaldy. Abaı esimi ár túrli anyqtama kitapshalarǵa engizilip, ortalyq baspasóz betterinde atala bastaǵanmen, (Máselen, «Vsemırnaıa lıteratýra, Ser.Vostochnaıa lıteratýra», SPb, 1919, 47-6.) san qıly jeleýler, qasaqana bura tartýshylyqtar, túrli aıdar taǵýlar bel ala túsedi. Bireýler ádeıilep sanaly túrde kirisse bul iske, endi bireýler jaza basyp, kezeń, ýaqyt qurbanyna aınalǵan. Tipti Sábıt Muqanov sekildi oń-solyn tanyǵan qalamgerlerdiń ózi uzaq jyldar burys jolmen júrgenin tómendegi úzindi jazbalardan anyq bajaılaımyz: «Ultshyldarmen ıdeologıa maıdanynda kúreskende, meniń birneshe qate siltegen qulashtarym da boldy... 1923 jyly «Eńbekshi qazaq» gazetiniń 69-sanynda basylǵan «Sheshender qara taqtaǵa jazylyp qalyp júrmeńder» degen maqalada men: «Kenesaryǵa, Shoqanǵa, Ybyraıǵa, Abaıǵa, Ahmet Baıtursynovqa qarsy bolyp, olardy halyqqa jat adamdar dep jazdym. Bul pikir jalǵyz Baıtursynov (!) týrasynda ǵana bolmasa, ózge tórteýi týraly durys emes edi.

Kenesary, Shoqan, Ybyraı, Abaı týraly qate pikir aıtýǵa obektıvtik jáne sýbektıvtik birneshe sebepter boldy...» (S. Muqanov. Qazaqtyń XVIII-XIX ǵasyrdaǵy ádebıetiniń tarıhynan ocherkter. İ-bólim. Qazaq SSR oqý Halyq Komısarıaty pedagogıka ınstıtýttary men tehnıkýmdaryna ádebıet tarıhy jóninde kómekshi qural esebinde usynady. — Almaty, 1942, 10-11-6.)

Stalınızmniń qandy sheńgelin Qazaqstanda qajet dep bilgen «Qý jaq» (Goloshekındi A. Baıtursynov osylaı ataǵan — B. S.) aıtýly halyq perzentterin qýǵyn-súrginge ala bastaıdy. Ahmet Baıtursynov, Júsipbek Aımaýytov, Maǵjan Jumabaev... Goloshekınniń «aımaqtyq kósemshildiginen», bonapartızminen, halyqty jappaı qaıǵy-qasiretke dýshar etken solaqaı saıasatkerliginen boıy titirengen, sony aldyn ala sezingen Shákárim qart taýǵa, ońashaǵa ketýdi jón dep tabady. Abaıdyń shyqqan tegin san-saqqa jorytyp, uly týyndylaryna kóleńke túsirip kelgen jarymestiler Shákárimdi, Qunanbaı áýletiniń ózge kózi tiri úrim-butaqtaryn jaıbaraqat qaldyrsyn ba?! Shyńǵystaý óńirinde jıi-jıi laý ete qalatyn alyp-qashpa qaýeset sózder, qańqý ósekter, tynymsyz timtinýler jany tynyshtyqty, ońasha bolýdy qalaǵan dana Qartty ábden tıtyqtatyp bitedi. 1930-31 jyldary qaǵaz betine túsirilgen, qanshama qıqymetpen bizdiń kúnge ildalap jetken Shákárim óleńderi sol bir surqaı ýaqyttyń dóp saralanǵan aıqyndaýyshyndaı dersiń...

Shákárimniń Máýen degen báıbishesinen súıgen Súpıan degen balasy erterekte, jıyrma besinshi jyldary qaıtys bolyp ketken edi. Ekinshi ómirlik qosaǵy Aıǵanshadan taraǵan bes ul, úsh qyzdyń jasy úlkeni Qapyrdy (Ǵafýr) esh jazyqsyz, eshbir tekserýsiz túrmege jaýyp tastaýy asa aýyr qasiretke ákelip uryndyrady. Ór minez, qaıyspas qaısar Qapyr jalǵan jalaǵa shydamaı, túrmede jatyp tamaǵyn kezdikpen oryn jiberip, shapshı aqqan qanǵa qarap jatyp beıshara halde dúnıeden ótken. Araǵa birneshe kún salyp, Qapyrmen birge qosaqtala túrmege jabylǵan úlken uly Baıazıt te tap osylaı ózin-ózi baýyzdap óledi.

Qapyrdan qalǵan kóp jetim,
Bir kórý edi nıetim...
Kóre almaı ketti degeısiń, -

dep Shákárim qart ómiriniń sońǵy kúnderi jazǵanyndaı, kóp jetimder de jergilikti jan alǵyshtar nazarynan tys qalmaǵanyn búginde jasy jetpisten asyp ortamyzda otyrǵan Kámıla Qapyrqyzy estelikterinen túsinýge bolady. «1931 jyly atam (ákemniń ákesi) Shákárim jazyqsyz jalanyń qurbany bolyp japan túzde atylǵannan keıin, «baı-qulaqtyń urpaǵy retinde» sheshemiz Mákeı ekeýmizdi Qaraýyl selosyna alyp kelip, bir ıesiz, qarańǵy úıge qamady. Men ol kezde 12-13 jastardaǵy jasóspirim qyz bala edim. Áli aqyl toqtatyp, tóńirekte bolyp jatqan qandy oqıǵalarǵa kóz jiberip, kóńil jetkizetin shaq emes. Meniń bar esimde qalǵany — azynaǵan sýyń kúzdegi ot jaǵylmaǵan tastaı qarańǵy úı. Ekinshi bir osy ýaqytqa deıin esimnen shyqpaı kele jatqan kórinis — álgi úıdegi egeýquıryq tyshqandardyń asa kóptigi. Ózderi sonshalyqty ash bolsa kerek, álde adam demi men ıisin sezgendikten be, sál qozǵalmaı tym-tyrys otyryp qalsaq boldy, jan-jaqtan jyltyńdap, tyqyrlatyp shyǵa keledi. Sóıtsem sheshemniń jolǵa dep ala shyqqan, qorjynǵa salǵan azyn-aýlaq eti bar eken, egeýquıryqtardyń jeýge umtylyp júrgeni sol eken ǵoı. Sol túni sheshemiz ekeýmiz qarańǵy qapas túndi kirpik aıqastyrmaı ótkizdik, egeýquıryq tyshqandardyń shabýylynan aman-esen shyqqanmen, erteńinde ekinshi bir jan qınaıtyn azapty tergeý, tekserýge tústik. Sonda meniń kózime jaqynnan kógildirlene kórinip turǵan Shyńǵystaýdan artyq qorqynyshty jer joqtaı kórindi. Men sonda kóz jasym móltildep turyp ishimnen «eger jer basyp júrsem, bul Shyńǵystaýdyń topyraǵyn qaıta basýǵa táńirim jaza kórme» degenim esimde. Men bul sertimdi elý jeti jyl boıy oryndap keldim. Keıde alysta júrip týǵan eldi, týǵan jerdi saǵynǵanda, Shyńǵystaý esime túsedi de, qaıtyp barýǵa dátim shydamaıtyn. Keıde Abaı aýdanyna bara qalǵannyń ózinde Jıdebaıǵa ǵana baryp, atam Abaı men Shákárimniń zıratyna taǵzym etip, qol sozym jerde turǵan Qaraýylǵa soqpaı, Taldyqorǵanǵa qaıtyp ketip júrdim. Bul dúnıede Shyńǵystaýdan artyq jer tozaǵy bar degenge kóńilim senip kórgen emes. Bala kezden qandy oqıǵalar jas júrekten ketpeıdi eken. Qaraly jyldardyń kóleńkeli elesi uıyqtasań túsińe kirip, oıansań oıyńnan shyqpaı eńseni basyp, boıymdy kótertpeıtin...

Endi, mine, araǵa elý jeti jyl salyp, sol ózim kórmesteı bolyp ketken Shyńǵystaý topyraǵyn qaıta bastym. Qýanyp, shattanyp, kózimnen ystyq jasym sorǵalap, «Kesh meni, atameken Shyńǵystaýym! — dep, bir ýys topyraǵyn keýdeme bastym!»

1931 jylǵy 2 oktábr kúni taıaz aqyl, tasyr oıly, jergilikti GPÝ bastyǵy Abzal Qarasartov jáne onyń janyna ertken jan alǵyshtary qolynan qazaqtyń aq júrek aqsaqaly, XX ǵasyr kóginde halqynyń mańdaıyna bitken bir uly perzenti, ataqty aqyny birneshe oq tıip, 73 jasynda jaryq dúnıemen qosh aıtysady. Asyra silteýdiń asqyndaǵandary Shákárim denesin japandaǵy qur qudyqqa kómýsiz tastap, qalyń elge, ásirese Qunanbaı áýletiniń úrim butaq, záý-zattaryna qyrǵıdaı tıedi. Biz bul arada Shákárim ólimine, dálirek aıtsaq, qasaqana óltirilýine baılanysty dereknama materıaldardy kóptep tize bergimiz kelmeıdi. Bolmasa, 1962 jyly Semeı oblysy Abaı aýdandyq partıa komıteti janynan qurylyp, tórt aı boıyna tyńǵylyqtap jumys istegen komısıaǵa Shákárim ómiri men ólimine baılanysty kýálik mol maǵlumat bergen 300 shyńǵystaýlyq azamattyń aıǵaqtaryn kótergen bolar ek. Nemese 1931 jyly aýdandyq GPÝ bastyǵynyń, ıaǵnı Qarasartovtyń orynbasary bolǵan Zeınolla Ospanovtyń, kómekshisi Aıtmyrza Túńlikbaevtyń, GPÝ qyzmetkeri Máýitqan Baımyshevtiń, 1928 jyldan KPSS múshesi Baltaqaı Tolǵanbaevtyń, Nıazbek Aldajarovtyń, búginde kózi tiri kóne kózderdiń, sumdyq oqıǵany taratyp bilgen adamdardyń urpaqtarynyń bultartpas dálel sózderin kóldeneń tartar ma edik. Desek te, Ahat Shákárimulynyń myna tómendegi jazǵandary qandy qol qylmysty bultartpaı ashyp beredi: «1961 jyly 26 ıýlde Baqanasqa bardym. 27 ıýlde ákemniń súıegin tastaǵan qudyqty jalǵyz qazdym. Ol kúni metrden az-aq artyń qaza aldym. Janyma adam almaı jalǵyz qazǵan sebebim, bireý bolsa, ol asyǵyp, súıektiń bir jerin syndyryp alar degen oı keldi. 28 ıýlde jáne qazyp, súıegin túgel aldym. Tek oq búldirgen eki súıegi boldy. Biri — oq jaqtaǵy toqpan jiliktiń basyn úzgen. Ekinshi atqan oq tós súıektiń ortasynan ótip, oń jaq omyrtqanyń qanatyn syndyrǵan. Keıbir súıekterin ólshep aldym...».

«Ákeı óte uzyn boıly adam bolatyn. Súıegin aýdanǵa alyp keldik. 8 avgýsta (1961 jylǵy — B.S.) Abaı zıratynyń qasyna jerlendi. Júzden artyq adam qatysty. Abaı sovhozy men aýdan basyndaǵylar túgel jınaldy. Basqa sovhozdardan da kelgender boldy. Aýdan basshylary mashına jáne basqa qajet nárselerdi bergizdi. Súıek kelgende, jylamaǵan jan bolmady. Kóz jasymen birge qýanyshtary da baıqaldy...» (Ahat Shákárimuly esteliginen).

Osylaısha, naq otyz jyl ótken soń, uly tulǵa qaıta jerlendi...

Shákárimniń kózi tirisinde-aq bir tylsym qara kúsh respýblıka zıalylarynyń oı álemin qursaýlap, bógesin bola bergen-di. Mundaı asa qaterli soqyr kúsh bel alyp kele jatqanyn aqynnyń ózi de aıqyn sezingenin myna eki ósıet syndy óleńnen jazbaı tanýǵa bolady:

Myń toǵyz júz otyzynshy,
Fevraldiń bir jetisi,
Júrekke salǵaı ot sónbeı.
Altynshy ıýl, tym aýyr kún,
Bolyp maǵan qarańǵy tún,
Bulardy umytpaımyn ólmeı.
Birinde kep Ǵafýrdy aldy,
Balasy da qosaqtaldy,
Sen qalma dep kógendelmeı.
Múlik-malyı túgel alyp,
Ekeýin túrmege salyp,
Biraz ǵana aıal bermeı.
Jetisinde ózimdi aldy,
Sypyryp úı, jasaý, maldy,
Keter me oıdan ólim kelmeı.
Onynda meni shyǵardy,
Úı tutqyn qyp qaǵaz aldy,
Jatasyń dep, is jóndelmeı.
Ǵafýrdy alyp Semeı bardy,
Ekeýin túrmege saldy,
«Pod sýdom» dep bir teksermeı.
Abaqtyda bes aı ótip,
Iýldiń altysy jetip,
Ǵafýr óldi ataqty erdeı.
— Jazasyzǵa janym qurban,
— Dep, osy oımen baýyzdalǵan,
Ketem dep, qorlyqqa kónbeı.
...Ádiletsiz balamdy aldy.
Bir ul men tórt qyzy qaldy,
Enesi ólgen jetim tóldeı.
Ata-ana men baýyrlary,
Balalar men qosaq jary,
Aǵyzdy kóz jasyn kóldeı...
Bulaqtan arman belgi bar,
Renjimeı, sonan kór qazyńdar,
Tereńdep baryp, laqaptaı.
Kebisim, másim, shapan, shalbar,
Taqıa, tymań, jelet, ton bar,
Bólisip alsyn talaspaı.
Beshpentim, etik, saǵat qalsyn,
Qabysh pen Ahat, Zıat alsyn,
Atadan mıras alǵandaı.
Sandyqty, ábden jaıǵap al da,
Tamyma bekit, qulyp sal da,
Bolmasyn ashyq qali andaı.
Býmajnık ashsań kiltim bar,
Ústinde peshtiń qulpym bar,
Esikke syrttan salǵandaı.
Et te bar, maı men baýyrsaq bar,
Asyqpaı iship, jep alyńdar,
Shaı da bar sender qanǵandaı.
Aparmaı elge, kómip munda,
Minerlik atym týr osynda,
Biriń shyń elge barǵandaı...

Uly tulǵanyń qaıǵyly qazasyna, oǵan tikeleı jaýapty jan alǵyshtar jóninde ár ýaqyt bederinde, ár qıly ortada, san túrli taldaý paıymymen Sáken Seıfýllın, Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov, Ahat Qudaıberdiuly, Qaıym Muqamethanov, Muhtar Maǵaýın, Hafez Mataev, Rymǵalı Nurǵalıev, Ázilhan Nurshaıyqov, Jaıyq Bekturov, Sháker Ábenov, Kámen Orazalın, Ótebaı Kanahın, Ábilmájin Jumabaev, Sultan Orazalınov, Rollan Seısenbaev, Músilim Bazarbaev, Tursyn Jurtbaev, Jánibek Kármenov, Nıazbek Aldajarov, Marat Túńlikbaev, Tólegen Janǵalıev sekildi belgili halyq perzentteri, qaıratker ǵalymdar, aqyn-jazýshylar, synshylar, ádebıettanýshylar, Abaı eliniń beldi azamattary pikir bildirgeni bar. Mundaı tizimdi uzyna sozyp, áli de tolyqtyra túsýge bolar edi. Degenmen, bizdińshe, jalpy dolbarlaýdan góri isker tujyrymdarǵa, naqtyly esimderge toqtalyp, jaýyzdyq, máńgúrttik, oı-sana shaıylýshylyq tabıǵatyn tikeleı qan arqalaǵan adamdar túsinigine boı urý arqyly ashý kerekteı. Tómendegi ekeý ara suraq-jaýap ta osy oraıda taptyrmas mysal bola alady demekshimiz.

1978 jyldyń 20 apreli. Halyq atynan — sot, tergeýshi, aıyptaýshy bolyp, halqymyzdyń aıaýly perzenti, akademık-jazýshy, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, profesor, SSSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Evneı Arystanuly Býketov jaýap alady. Aıypker, qylmysker, tarıh aldynda jazaǵa tartylýshy retinde otyzynshy jyldardaǵy GPÝ qyzmetkeri, 70 jastaǵy Abzal Qarasartov jaýap berip otyrǵan.

Suraq-jaýap aýyzeki sóıleý negizinde (magnıtofon taspasyna jazyp alý arqyly) qaǵaz betine túsirilgendikten, keı sóılem joldaryn zeıin sala qaraýǵa týra keledi. Tynys belgileri arqyly da oı-derekti aıqyndaı túskendeı boldyq. Jaýap berýshi Abzal Qarasartov deninde jaımalaı, buldyrlatyp, taıǵanaqtaı sóıleıdi. Al Evneı Arystanulyna sabyrlylyq, baıyptylyq, aıaǵyna deıin Tyńdaı bilýshilik, qajet jerinde bólip jiberip, negizgi arnaǵa baǵyttap otyrýshylyq tán. Ómirden kórgeni mol, tóltýma oı bitimdi qalamger-ǵalym, ádebıetimiz ben mádenıetimizdiń, tarıhymyzdyń aıtýly bilgiri E. Býketov urymtal sátterde sheginis jasap, qýaqylana da qalady, Qarasartovqa ish tartqansyp, jaqtas ta bola qalady. Shákárimdi kinálap sóılegendeı de syńaı tanyta salady. Artynsha qatýlanyp, maqsat-muraty aıqyn, dáleli utymdy saýal da jaýdyryp jiberedi. Suraq-jaýaptyń ishki quıylys jelisi, sharyqtaý shegi men quldılaý sáti, oıly-qyrly tustary da jappaı jurtshylyqqa uǵynyqtylyq darytyp otyrsa kerek. Sonymen qosa zerdeli oqyrman otyzynshy jyldardaǵy GPÝ qyzmetkerleri, onyń ishinde Abzal Qarasartov (23 jasynda) dúnıetanymy, oılaý álemi, bilik-qarymy arqyly sol surqaı kezeńdegi tarıhı sana, oılaý mádenıeti, halyqtyq patrıotızm, mádenı-ádebı bilik degen túsinik sulbasynan luǵat alǵandaı bolady. Suraq-jaýap barysynda tekske qosymsha túsiniktemeler, naqtylaýlar, siltemeler, dáleldemeler engizbedik. Atalmysh tarıhı suraq alý, jaýap berý tolyqtaı tekstimen «Qazaq ádebıeti» gazeti betinde jaryq kórgendikten, (№ 7-8-9, 1989 jyl), qaıtalap jatýdy qajet dep tappadyq. Evneı Arystanulynyń munan tup-týra bir jyl ótken soń, (maı, 1979 jyl) birneshe jekeleı adamdar kesirinen toqyraý ylańyna shyrmalyp, túrtpekke túsýi de óz aldyna bir bólek áńgime. Deı tursań ta áıgili ǵalymnyń Qarasartovpen qalaı kezdeskenine kýá adamdarǵa birer aýyz sóz bergenimiz ońdy shyǵar deımiz.

Zúbáıra Ońdasynova, ǵalym-jazýshynyń ómirlik qosaǵy: Evneı Qarasartov týraly, onyń tiri ekendigin, Qaraǵandy oblysy, Egindibulaq aýdanynda turatyndyǵyn bir qonaqta otyrǵanda estigendi. Lezde den qoıyp, kóbirek maǵlumat bilýge yntyqqan synaı tanytqan-dy. 1978 jyly kóktemde, Evneı úıge Qarasartov kelmekshi, suramaǵym kóp degendi aıtty. Ózi mashınasyn jiberip aldyrdy. Qarasartovtyń qasynda sol kezde Qaraǵandy Polıtehnıkalyq ınstıtýtynda oqıtyn bir bala bar eken. Shal Evneıge qaraǵanda áldeqaıda tapal boıly, eńkish tartqan, ózi áreń-áreń júretin. Qulaǵy estimeıtinin, kózi buldyrap kóretinin aıta berýshi edi. Alǵashqy kúni shaı-paı, tamaq iship, aýyzeki sóılesýmen boldy. Ekinshi kúni taǵy aldyryp, tabandap birneshe saǵat otyryp, álsin-álsin demaldyryp, Qarasartovpen áńgimesin magnıtofonǵa túsirip aldy. Qaıtarynda shaldy mashınasymen jetkizip saldy.

Qamzabaı Býketov: Aǵamnyń Qarasartovpen suraq-jaýap alysqanyn birqydyrý adamdar biledi. Egindibulaq aýdanynyń «Qyrǵyzstan» sovhozynyń dırektory Dáýren Qarasartovpen telefon arqyly sóılesken edim, sóıtsem, ol Evneı aǵamen habarlasyp turyp, Abzal Qarasartovpen úıde, artynan, úshinshi kúni aýrýhanada áńgimeleskende, magnıtofonǵa jazyp alǵanda, basy-qasynda bolypty. Shaldyń ózi bir aıdaı ýaqyttan soń aýrýhanada jatyp qaıtys bolǵan kórinedi.

Jalpy Evneı Shákárim shyǵarmashylyǵyna erte bastan qyzyǵyp, materıaldar jınap júripti. Sol bir papka materıaldar syry ǵalym-jazýshynyń tabıǵaty tereń bolmysyn jarqyrata tanytsa kerek.

«QARASARTOV: ...Sosyn, erteńinde Baqanas, Baıqoshqar halqyn jınap, Shákárimniń óligin ortaǵa sáki taqtaı ornatyp, sonyń ústine kóldeneń salyp, sonsoń aıttym men: «Halyq keshegi qudaıǵa qolyn sozǵan, Mekke-Mádınege barǵan qajy, halyqtyń qadir tutqan aqsaqaly, aqyny, bir kezde Naımandy kinálap, «Eńlik-Kebek» jazǵan Shákárim. Bul kúnde osyndaı halge keldi.

Ajal jetti, atysta qaıtys boldy».

BÝKETOV: Úkimetine qarsy bolǵanyn aıttyńyz ǵoı?

QARASARTOV: Iá, úkimetine qarsy qarý kóterip, osyndaı, qanshama halyqtyń obalyna qalyp, súıtken Shákárim, mine, dep halyqqa kórsettim. Kórsetpeseńiz nanbaıdy, Shákárim óler aldynan ózi óledi dep.

BÝKETOV: Oǵan oq tıdi dep oılamaıdy ǵoı?

QARASARTOV: Iá, oǵan oq tıedi dep te oılamaıdy. Vot, ol osyndaı kisi bolǵan! Sonsoń, sol jerge qoıǵyzdym. Qaıda qoıǵanyn sonyń Shalabaılar, Baımashov degen mılısıalar biledi.

BÝKETOV: Ony men estidim. Siz ony qudyqqa tastap ketipti... Sol qudyqtyń ishinen shyǵaryp alypty jurt, balalarymen. Sosyn jóndep qoıypty degen qaýeset osy eldiń bir jerinen, mańaıynan estidim?

QARASARTOV: Onysy beker! Olardyń qaıda qoıǵanynda bilmeımin. Men ózim aparyp qoıǵam joq! Pálen jerde dep aıtýǵa...

BÝKETOV: Sol jerde, álgi jurtqa aıttyńyz da ketip qaldyńyz ǵoı?

QARASARTOV: Joq! Ózim barda jerlettim!

BÝKETOV: Jerlettińiz be?

QARASARTOV: Jerlegen jerine barǵanym joq!

BÝKETOV: Endi, qaıda qoıǵanyn bilgen soń aıtyp otyrǵanym ǵoı?

QARASARTOV: Bilmeımin degenim, men onyń basyna barǵanym joq. Al ony halyqtyń aqsaqaldary ertip, Shalabaev basqaryp, ózderiniń kózinshe qoıyp keldi.

BÝKETOV: Sizder sol arada demaldyńyzdar ma? Aýdanǵa ketip qaldyńyzdar ma?;

QARASARTOV: Olar erteńine qoıdy. Joq, men aǵa shyǵyp kettim. Baqanas ózeniniń janynda keremet bir jer bar. Ańǵa shyǵý deısiń be?! Meniń de bir qyzmetim bar ǵoı, halyqqa baılanysty.

Men sol qyzmetimdi jasamaımyn 6a? Ańǵa alyp ketedi, baryp sóılesemiz...

BÝKETOV: Sonda qoıǵan jeri Baqanastyń basy ma? Qaı jer dedińiz?

QARASARTOV: Baqanas...

BÝKETOV: Joq ony sizdi tastady, sizdi tastap ketipti dep...

QARASARTOV: Biz Baqanastan alyp ketkenbiz, qumǵa tastamaıdy ǵoı, onysy beker. Halyq bar ǵoı!..

Iá, sol halyq biledi: Qalyń eldiń Shákárim kóz jumǵanyn estı týra, kúńirenisip joqtaı, aq-arýlap jerleı almaǵanyn. Shákárimniń, kenje qyzy, on jeti jastaǵy súıikti perzenti batyldyǵy baryp, jalǵyz ózi ǵana ákesine arnap uzaq joqtaý aıtqanyn. Talaı esil erler baýdaı qyrqylyp, bas kótererler de qalmaǵanyn. Qoldan jasalǵan asharshylyq eki júz shaqyrymdaı jer qashyqtyǵy bar Semeı qalasy men Shyńǵystaý arasyna, jol boıyna ashtan ólgen adamdardy, jas-kárilerdi sansyz shashyp tastaǵanyn. Shyńǵys óńirindegi asharshylyq zardaptaryn, irgeden túrgen zobalańdy sol kezde raıkom ýákili bolyp barǵan kórnekti ǵalym Sársen Amanjolovtyń qoıyn dápter jazbalary da aıqyndaı túsedi («Bilim jáne eńbek», №7,1988 jyl, 26-29-6.)

Iá, sol halyq biletindigin, uly qasiret, ulttyń tragedıa halyq jadynda máńgige saqtalatyndyǵyn tómendegi estelik jazbalar da bultartpaı aıǵaqtaı túsedi.

FATIH NASIBOLLAULY: Býketov pen Qarasartovtyń ekeý ara áńgimelesýi óte oryndy jarıa bolǵan dep bilemin. Kósheli mádenıeti bar elder ózderiniń, uly perzentterine qatysty kishkene, bolmashy derektiń, ózin qaǵys qaldyrmaı, kópshilik nazaryna shyǵaryp otyrady emes pe?! Endeshe, ádebıetimizdegi qaıǵyly bir paraqty nege batyldyqpen ashyp úńilmeske?!

Qarasartov jónindegi máseleni eń alǵash bolyp ashyq qoıǵan — belgili jazýshy, ádebıettanýshy, qaıratker-ǵalym Muhtar Maǵaýın bolatyn. 1987 jylǵy maı aıynda, Qazaqstan jazýshylarynyń úlken bir májilisinde, Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń basshy qyzmetkerleri qatynasyp otyrǵanda, M. Maǵaýın sóz sóılep, Shákárim muralaryn jaryqqa shyǵarýdy sheshimdilikpen, bilgirlikpen taldap aıtyp, Qarasartovtyń Shákárimdi óltirgen soń, jarty ǵasyr boıyna qalaısha qastandyq jasap kelgendigin naqty dáleldeýlermen tarata baıan etken-di.

1979 jyly Qarasartov qaıtys bolǵan soń, onyń urpaqtary qabiri basynda «İsińdi jalǵastyramyz!» dep ant beriskenin de, osy kúnge sheıin qalaısha árekettenip jatqanyn sóz etkende, qalyń tyńdaýshy jurt qaıran qalysqan. Menińshe, osy bir sheshimdi oı bólisýden soń, Shákárim murasyn qaıta qarap, halyqqa usyný isi jandanyp júre bergendeı kórinedi...

Men Shákárim atanyń eń súıikti kenje qyzy Gúllardan týǵan toǵyz balanyń birimin. Qazir toǵyzdan Báten ekeýmiz ǵana qaldyq. Kóbisi qıynshylyqta, joqshylyq kezeńde dúnıe saldy. Ákemiz Násıbollauly Otan soǵysynan keıin qaıtys bolǵan. Al atam Muhamedjan «Abaı joly» roman-epopeıasynda aıtylatyn áıgili ánshi Maıbasardyń Muhamedjany. Kórip otyrsyzdar, áke jaǵynan da, sheshe jaǵynan da uly rýhtarǵa tabynys etemiz.

Anam Gúllar (1912-1970) Shákárim atanyń shyǵarmalaryn júırik biletin. Úlken kók sandyǵynda jazý qaǵazdary, dápterler, ákemniń qara sózderi jazylǵan ilki muralar bolýshy edi. Onda-munda júrip, kúı bolmaı ketken shaqtarda sol qasıetti muralardyń kóbisinen aırylyp qalyppyn. Biraq ta anamnyń ákesin joqtaǵany, Qarasartovtar ádeıilep turyp aq-arýlap jerletpeı, qur qudyqqa tastap ketkizgeni (muny Býketov óte utymdylyq dep dáleldep bergen ǵoı), qalyń eldiń bas kótere almaı jýasyp qalǵan hal -kúıi esh ýaqytta sanadan óshpes. Shákárim ata tolyq aqtalǵan soń, apamnyń Alataý baýraıyndaǵy zıratyna qur qudyqtan bir ýys topyraq ákelip saldym. Endi qadirli anashymnyń Shákárim atany joqtaǵan óleńin jurtshylyq nazaryna usyna otyryp, shaǵyn ǵana jazbamdy tuıyqtasam deımin.

Saryarqanyń jonynda,
Aqıqat ardyń sońynda,
Otyrǵan ákem tamynda,
Serigi — qalam qolynda.
Oıatyp alys-mańaıyn,
Uqtyrdy, jazdy talaıyn.
Tóleýsiz bergen syıy kóp,
Alsańdar tildi, aǵaıyn.
Jasynan ustap adaldyq,
Etpegen zorlyq, jamandyq,
Momyndar kelip dos bolǵan,
Boıynda toly adamdyq.
Jeti jasta jetim qap,
Qoltyǵyna Abaı ap,
Úıretken oqyp, ósıet,
Ashyp kózin jolǵa sap.
Jetilip minsiz túledi,
Aldynda boldy tilep,
Ómirinde ólgenshe,
Eli úshin baqyt tiledi.
Kún shalǵan jerdi sharlady,
Keregin tapty, barlady,
Aıanbaı tapqan eńbegin,
Barshaǵa birdeı arnady
Jazdy, aıtty aqyldy,
Jaqtady ádil, maquldy,
Alalamaı adamdy,
Teń kórdi alys-jaqyndy.
Aǵasynan aıyryldy,
Abaıdy joqtap qaıǵyrdy,
Almadyń onyń tilin dep,
Eline keıip, zar qyldy.
Ózin de kúndep qaralap,
Ósek aıtyp jalalap,
Abaıdy urǵan arsyzdar,
Ákemdi ketti jaralap.
Elsizge qashty ańdaı bop,
Adasqan toptan razdaı bop,
Japanǵa baryp, jatty ákem
Panasyz beıne jandaı bop..
Qorańa jalǵyz barypsyń,
Ań aýlap, taýdy qaǵypsyń,
Oqqa ushyp adam qolynan,
Japanda, ákem, qalypsyń.
Sarǵaıa kúttim, keler dep,
Nasıhat aıtyp berer dep.
Qoshtasyp, keshý alysyp,
Oılaýshy em úıde óler dep.
Aıryldym ákem — tiregim,
Dalada qaldy-aý súıegiń,
Baqytsyz sorly boldym ǵoı,
Dál kelmeı etken tilegim.
Qolymnan ákem kómbedim,
Kózimshe nege ólmediń,
Esitpeı aqtyq sózińdi,
Ólerde júziń kórmedim.
Barymdy jaıyp bere almaı,
Qorlyqqa salǵan kóne almaı,
Ý ishtim ákem ólgeli,
Biraq ta qaldym óle almaı.
Qamyqty janym qıa almaı,
Basyna elin jıa almaı,
Armanda qaldy ákekem,
Topyraq qoldan buıyrmaı.
Qabirge jaılap salynbaı,
Betiń jóndep jabylmaı,
Súıegiń qaldy qudyqta,
Áli de jatyr alynbaı.
Oıymnan shyqpas armanym,
Jerlenbeı qoldan qalǵanyń,
Kesh, áke, álsiz názikpin,
Sondyqtan barmaı qalǵanym.
On jeti tolar jasymda,
Aıyqpaı kózden jasym da,
Dos túgil, dushpan kermesin,
Qazany tartqan basymda.
Sókpeńiz meni jylaǵan,
Bar tiregi qulaǵan,
Bar eken, taǵdyr, aıaýsyz,
Saqtaǵan maǵan sybaǵań.

MEREKE ZIATOV: ...Shákárim atamyzdyń eń kenje uly Zıatty Qarasartov qaıta-qaıta aýzyna alyp otyrady. Ókinishpen, Qytaıǵa jiberip alǵanyna qandaı da bir qapamen áńgime etedi. Zıattan ekeý edik. Aǵam jastaı shetinepti. Men 1937 jyly dúnıege kelippin. Al ákem sol 1937 jyly Qytaıdan jıyrma shaqty qaıratkerlermen birge aldyrylyp, atyp óltirilgen. Atamyzdyń Zıat áketken qoljazbalary osy kúnge deıin Qytaıda basylym kórip jatyr dep estımin.

Sheshem Múnıra marqum muǵalim bolatyn. 1945 jyly ne bary otyz jasynda súzekten dúnıe saldy. Sheshemniń ákesi «Qara Ertis» romanynda kóp aıtylady. Sheshemniń, ózge de týǵan-týystardyń, biletin kóne kózderdiń aıtýynsha, ákem Shákárim balalary ishindegi asa talanttylarynyń biri bolǵan eken. Osyǵan baılanysty ma, Shákárim atamyz qalyn, zulmattyq taqap qalǵanyn qatty sezinip, Zıatty Qytaı asyryp jiberýge moıyn usynǵan. Qytaı elinde Zıat qaıratkerligimen, aıtýly aqyndyǵymen kózge túsken. Qazaq tilinde alǵash gazet shyǵarýshylardyń biri bolǵan. Tańjaryq aqynmen birge túrmede de jatqan. Osyndaı endi boı kóterip kele jatqan iri tulǵany Qarasartovtyń jala jazbalary boıynsha, keıinde bizdiń elge aldyryp, «halyń jaýynyn, balasy», «ózi de halyq jaýy» retinde óltirtken. Muny eshqashan keshirim etýge bolmas!

Osynshalyqty uly atadan ne mıras bolyp qaldy demekpisiz? Shákárim atanyń qara shańyraǵy bizdiń úıde tigilgen-aý dep bilemin! Shymkent Tehnologıa ınstıtýtynyń úshinshi kýrs stýdenti, meniń balam Nurlan Zıatov (1966 j. t.) osy shańyraqty ilgeride qasterlep ustar. Uly aqynnyń urpaqtary óleń jazýy mindetti emes shyǵar. Sonda da bolsa boıyma eptep aqyndyq qasıet daryǵanyn bilemin.

TÁŃİRBERGEN QARQYMBAEV: Men jetpis bes jastaǵy, qyńqyl-syńqylmen úıden kóp alysqa uzap shyǵa almaıtyn qart adammyn. Týyp-ósken jerim — Abaı aýyly. 1939-1950 jyldar aralyǵynda aýdandyq NKVD-da túrli qyzmet atqarǵanmyn. Demek, jadyma eski, súreńsiz ýaqytty qaıta oraltyp, kórgenim men kóńildegimdi birshama baıan ete alamyn degen sóz. Jazǵan sózderimdi óńdep, túzep, qatasynan aryltyp basýdy, baspa qyzmetkerleri, sizderge mindetteımin.

Shákárim ólimi, «bandıt-partızandardyń» júzdep «Keńes ókimetine qarsy shabýyldaýyn» sóz etkende, Qarasartov aıtyp otyrǵan jıyrma-otyzynshy jyldardaǵy asa qaterli baǵalaýlarǵa bas urmaı, qaıta qurý ashyp bergen «aqtańdaqtarǵa», Goloshekınniń Qazaqstanǵa ákelgen zobalań zardaptaryna den qoıýymyz qajet. Tarıhqa tek osylaı qaraǵanda ǵana ádiletti paıymdaý týyndamaq.

Jıyrmaǵa tolmaǵan balań jigit shaǵym. Otyz birinshi jyldyń bastapqy aılary shamasy. Eldi qalyq asharshylyq jaılaǵan. Jumys isteımin. On tórt at-arbamen Semeıge tońazytylǵan et tasýshylar qataryndamyn. Et bolǵanda, aýqatty, jartylaı áldi, qaltań-qultań tirliktegi áýletterdiń qolynan kúshpen tartylyp alynǵan irili-usaqty maldardyń taý-taý eti. Jer-jerde soıylady, sóıtip, tońazytylǵan etti Semeıge jetkizip, odan ári Reseıge, t.b. jaqtarǵa jóneltýdemiz (Maman ǵalymdar asharshylyq kezeńde respýblıkadan tysqary aımaqtarǵa qansha kólemde azyq-túlik jóneltilgenin ortalyq arhıvterden naqtyly qaraýyna bolady). Áli esimde, úı-ishi, týǵan-týystarymen birlese mal baǵyp kúneltip júrgen Qaıyrbek degen qarapaıym, eshkimmen isi joq adamnyń úsh júz qoıy men bir-ekili iri malyn GPÝ qyzmetkerleri túp-túgeldeı sypyryp alyp, bútkildeı bir áýletti asharshylyq zobalańyna kıliktirgeni bardy. Ol kezde Qaıyrbekti baı qulaq, al malyn sypyryp alǵan soń «bandıt» deıtin. Menińshe, qazaqtyń eń kedeı degenderiniń ózi jıyrma-otyz shaqty irili-usaqty maldary bar áýletter bolýshy edi. Olar da «baılar» qataryna kózsizdikpen teline salynǵany qandaı ádiletsizdik!

Osylaısha, qoldan jasalǵan asharshylyq kezeńde Shyńǵystaý óńiri jurtshylyǵy aıryqsha qyrǵynǵa, bosqynǵa, aıdaýǵa, tonaýǵa ushyrapty. Keńes ókimeti ornaǵanǵa deıingi bes bolys tobyqtynyń otyz eki myń halqynan qyrqynshy jyldarǵa ne bary úsh jarym myńy ǵana ilinip-salynýmen áreń degende aman iligipti. Endeshe, bul zobalań qarapaıym halyqtyń ashý-yzasyn, birlesip bas kóterýlerin, sovet ókimetine qarsy emes, arnaıy jasalyp otyrǵan asharshylyqqa, timtine tonaýǵa qarsy jappaı narazylyǵyn týǵyzbaı qaıtesiń?! Qarasartovtyń: «Shyńǵystaýda bandıtter órip júr», «aýdanǵa úsh júz, tórt júzdep shapty»,-deıtin, «Shákárim bas bolyp oıran salýǵa attandy»,— deıtin, «bandıt-partızandardyń» týyndaý sebepteri osyndaı. 1931 jyly 500 adam tize qosyp kóterilgen qarsylyq qalaı oırandalǵany kóz aldymnan ketpes. Birneshe irgeles aýylda goloshekındik jergilikti jan alǵyshtardy, Qarasartovsha aıtsaq, «Keńes ókimetin ornatqan komýnıserdi» tutqyndaǵan qarsylyq kórsetýshiler, qolynda bar qarýlary ony-muny ǵana bas kóterýshiler aýdan ortalyǵyna jaqyndaı bere jıyrma-otyz shaqty GPÝ qyzmetkerleriniń saqadaı saı qarýlardan oq boratýlarynan baýdaı qyrqylyp túsip, astyna mingen at-túıeleriniń, basyn keri bura qashqan edi. Sol qýǵynda GPÝ jan alǵyshtary jol boıyna atyp óltirip qaldyra bergen jazyqsyz jandardyń sany sheksiz. İlgeri basqan saıyn kezdestirýge bolatyn asharshylyqtyń kómýsiz qalǵan qurbandary onan saıyn kóp. Ásirese, Semeı qalasymen aralyqtaǵy eki júz shaqyrym jol boıy óli -tirili adamdarǵa toly edi. Qarasartov otrádynyń beldi múshesi, Shákárimdi qanquılyqpen atqandardyń biri, umytpasam, aýdandyq jem-shóp daıyndaý stansıasynyń mehanıgi bolyp jumys istegen Rahmetolla Halıtov degen janalǵysh-belsendi bolatyn. Ol Shyńǵys ólkesine jıyrma bes myńdyqtardyń qatarynda kelgen edi jáne Shákárimdi múldem bilmeıtin. Uly aqyn qazasy ol úshin qatardaǵy bir ólimdeı, qajet deseńiz, Keńes ókimeti qas jaýlarynyń biriniń kózin qurtqandaı áser etkeni kámil.

Qarasartov jorta bilmegensıdi, R.Halıtovty «Son soń Halyqov degen tatar bar» deıdi. Ábdiraıym Sháripjanovty birneshe jerde Sharabaev dep otyrýdan tanbaıdy. Qarasartovtyń qandy qol serigi, Shyńǵystaý aýdanynda GPÝ qyzmetkeri bolyp talaı jazyqsyz jandardy esh sotsyz atyp tastap otyrǵan Ábdiraıym Sháripjanovty men birneshe kórgen adammyn. Boıshań, murtty, deneli, seri symaq ańshy bolatyn. Shákárim ólimi, birneshe ondaǵan adamnyń jazyqsyz japa shegýine qatysy úshin, 1931 jyly sottalyp, Qazaqstannyń 15 jyldyǵyna oraı, 1935 jyly túrmeden bosatylyp, Kúlmen, Qundyzdy aýyldarynda aýyl sovet qyzmetin atqarǵanyn bilemin. Ábdiraıym Sháripjanov 1974 jylǵa deıin (týǵan balasy Manap Sháripjanov Semeı oblysy Shar aýdanyna qarasty Kezeńsý degen jerde qurylysshy bolyp jumys isteıtin) Shar óńirinde júrip, 70-80 jasqa kelgen shaǵynda, ańǵa shyǵyp, qansonarda aıdalada júrgen kezinde qaraǵan túbinde jatyp ólip qalǵan. Iti aýylǵa kelgen soń, ólikti bir-aq izdep tapqan... Meniń túsinbeı júrgen bir jaıym bar. Ras, Oljabaı Shalabaev, Ramazan men Rápish Ábishevter esimderin búgingi kúnge deıin Abaı aýyly azamattary qadir tutady. Oljabaı atynda selo, mektep, kóshe bar. «Semeı tańy», «Sovhoz týy», odan qala berdi respýblıkalyq gazet, jýrnal betterinde talaı maqalalar basylyp júr. Biraq ta olardyń qaı-qaısysy bolmasyn bólshevık Shalabaevtyń shyn erligin ashyp bere almaǵandaı, eski kózqaras boıynsha ǵana baǵa beretindeı bolady da turady. Sózimiz dáleldi bolý úshin jáne de Shákárimniń Oljabaı ólimine esh qatystyǵy joqtyǵyn kópshilik uǵyný maqsatynda myna bir maqaladan úzindi keltirip ótelikshi: «...Al, sol jyldardaǵy Shyńǵystaý aýdanynda qyzmet etken komýnıs, búginde marqum Abzal Qarasartovtyń jazbalarynda (?) eldegi sosıalıs qurylysqa kórineý jaýlyq etken bandylardyń tobynda 1931 jyldyń jaz aılarynda birtalaı baskeserler (?) bolypty. Bólshevık Oljabaı Shalabaev pen VLKSM músheleri, erli-zaıypty Ramazan men Rápish Ábishevterdi óltirip, maqsattaryna jetken jaý, endigi jerde aýdan ortalyǵyn basyp alýdy oılaǵan, qalyń qolmen shabýyl jasaǵan.

Mine, aýdandyq RKI-diń predsedateli Oljabaı Shalabaev osyndaı jaǵdaıda qyzmet etken. 1931 jyly 3 sentábr kúni tań aldynda Oljabaıdyń Qaraýyl selosy mańyndaǵy kıiz úıin qorshap alyp, ózin qolǵa túsirdi. Alaıda qolynda memleket senip tapsyrǵan qarýy bolsa da Oljabaı ony paıdalanbaıdy. Tipti qapelimde «ózin óltiredi» dep te oılamasa kerek. Biraq saılanyp kelgen qalyń jaý qapylysta qoldaryna túsirip, jergilikti jerdegi Sovet ókimeti ókilin neler bir azapqa salady. Aqyr sońynda bandylar tobyn basqarýshylardyń biri, halyq ókimetiniń qas jaýy Qasymbek Soltabaev degen Oljabaı Shalabaevtyń basyn óziniń aıbaltasymen shaýyp túsiredi» (Qarańyz: «Bólshevık Oljabaı Shalabaev». M. Imashev, «Semeı tańy», 4. X I . 1983 j.).

Baıqap otyrǵandaryńyzdaı, bul — qate tarıhı paıymdaý, bul — Qarasartov «jazbalaryna», «qospasy mol túsiniktemelerine», súıene otyryp hatqa túsken maqala. Meniń túıindeı aıtpaǵym, bizdiń urpaq — oıdan da, is-áreketten de asa óreskel qatelesýlerge boı aldyryp alǵan urpaq. Endigi býyn, jas tól osyny qaıtalamaı, kim ekendigin bilip-tanyp ósse eken.

HAFIZ TÓLEÝQASYMOV: Shákárim Qudaıberdiuly murasyna qatysty qurylǵan arnaýly komısıanyń quramynda men de bar edim. Sol jyly «Qyzyl tý» sovhozynda turǵan Sıraqbaı Dosmaǵambetov degen qart uly aqyn týraly bylaı dep áńgimelegen bolatyn:

«1931 jyly Baqanasqa ań aýlaı kelgen Shákárim bizdiń úıde ákeme amandasyp, qymyz iship otyrǵanda, úıge sýyt júristi 3-4 adam cay etip kirip keledi. Ákemniń miniske taptyrmaıtyn jaraý aty bar edi. Sol atty surap: «Bizge ministi júırik at kerek», -degende, qajy otyryp:

— Áı, jigitter! Lenın joly — ádil jol, oń jol! Ony barlyq halyq qoldaıdy. Bólshevıkter patshany da julyp tastaǵan. Eki-úsh júz adammen aýdanǵa shaýyp, onyń kirpishin qulatqanmen, Sovet ókimeti qulamaıdy, jónderińe júrińder, tynysh jatqan elge bulik salmańdar! — dep ashyna keńes berdi. Aqyry, miniske at ta bergizbeı qoıǵany. Halyqtyń erteńgi bolashaǵyna zor senimmen qaraǵan ań adal adamnyń Keńeske qarsy boldy, «bandıtter» jınady Degeni esh aqylǵa syımaıtyn baz bireýlerdiń sandyraǵy»,— degeni bar edi.

Qazaq SSR Halyq jazýshysy HAMIT ERǴALIEV: Eger aıaýly dos Evneı Býketovtyń Abzal Qarasartovpen plenkaǵa jazylǵan aýyzeki áńgimesi gazette jarıalanbaǵan bolsa, men de bul máseleni qozǵamaı-aq qoıar edim. Óıtkeni bul tragedıanyń anyq-qanyǵyna buǵan deıin kóz jetkergen sekildi edik. Al mynaý áńgimedegi Qarasartov esteligi biz bilgen shyndyqpen múlde janaspaıdy.

1959 jyly Shákárim Qudaıberdıev aqtalyp, «Qazaq ádebıeti» gazetinde onyń birneshe óleńi jarıalandy. A. Qarasartovtyń aqynǵa qanshalyqty «jany ashıtynyn» biz sonda kórgenbiz. Ol joǵarǵy oryndardan kirmegen esik qaldyrmaı, aıǵaıyn sala júrip, aqynnyń ólgennen keıingi ómirin taǵy da óshtirtip tastaǵan.

Qarasartov Qazaqstan Jazýshylar odaǵyna da kelgen. «Bandy bastyǵyn aqtamaqshy adamdardyń ózderin jaýapqa tartý kerek!» dep stoldy soǵa daýryqqanyn óz qulaǵymmen estip, óz kózimmen kórgenim de bar.

1963 jyly Qazaqstan Ortalyq Partıa Komıtetiniń ıdeologıa jónindegi sekretary N. Jandildın meni shaqyryp alyp, Shákárim máselesin egjeı-tegjeıli tekserip, sodan qorytyndy shyǵarý úshin on eki adamnan komısıa qurylǵanyn, predsedateldigine meniń taǵaıyndalǵanymdy aıtty. Komısıanyń quramyna Taıyr Jarokov, Sádý Mashaqov, Jeken Jumahanov sekildi belgili aqyn-jazýshylar, Akademıanyń bir-eki tarıhshysy jáne jergilikti semeılik joldastar engizilgen.

Biz Ortalyq Komıtette arnaıy bólme alyp, aptadan artyq ýaqyt arhıv aqtardyq. Olardy ózimiz jınaqtaǵan derektermen salystyrdyq. Sodan keıin eki baspa tabaq kóleminde qorytyndy jazyp berdik. Onda aqynnyń bandy áreketine eshqandaı qatysy bolmaǵanyn dáleldedik. Biraq nege ekeni belgisiz, bizdiń sol qorytyndymyz ol kezde istiń betin ońǵa bastyra almady.

Bul arada semeılik joldastardyń (oblystyń partıa komıtetiniń sekretary Á.Kákimjanov, Abaı aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretari K.Nurbaev, ǵalym-jazýshy Q.Muqamethanov, jazýshy K.Orazalın) ózderi jáne ózderi qurǵan komısıalary arqyly ólsheýsiz kóp kómek kórsetkenin aıyra aıtý kerek. Bular Shákárimdi kózimen kórgen úsh júzge jýyq adammen aýyzeki áńgimelesip, aıtqandaryn qaǵazǵa túsirgen. Oǵan qosa aqyn óliminen habardar jetpisteı adamnyń jazba túrdegi maǵlumattaryn da osy joldastar jınastyryp berdi.

Aýyzeki aıtýshylar aqynnyń joǵary mádenıetin, bilimdarlyǵy men qaıyrymdylyǵyn, kisi óltirmek túgili bireýge turpaıy sóıleýdi bilmeıtin sypaıylyǵyn syr etip shertedi.

Qalyń malǵa eriksiz satylǵan jerinen sovet organdaryna ertip baryp, bas bostandyǵyn ápergen aqynǵa alǵys aıtqan qyzdyń (keıingi kezdegi kempirdiń) haty da bar. Al jańaǵy kórgen-bilgenderin óz qolynan jazyp bergender aqynnyń Qaraýyl oqıǵasyna eshqandaı qatysy bolmaǵanyn bir aýyzdan qýattaıdy.

Báriniń-aq aıtary: «Shákeń, zaman betin jete túsine almaı ortadan oqshaýlandy» degenge ǵana saıady. Shynynda da, ol bala-shaǵa, et-jaqyndaryna: «Men qartaıdym (jetpis úshke qaraǵan kezi edi ǵoı), sender maǵan alańdamaı, bilimderińdi kóterip, zaman aǵymyna qaraı qyzmet qylyńdar. Al, men az qalǵan ómirimde ózimizdiń Shaqpaq tóńireginen saıat-jaı salyp alyp, yń-shyńsyz ońasha jerde kóńil kúılerimdi qaǵazǵa túsiremin, zerikkende ań aýlap, boı sergitemin»,— degen kórinedi. Aıtqanyndaı-aq, «Umytylǵannyń ómiri» atty poemasyn, kóptegen lırıkalyq óleńderin ol osynda jatyp jazǵan. Bul, árıne, Qytaı ótýdi nemese búlinshilikke qatysýdy nıet qylǵan adamnyń isi bolmasa kerek. Já, bunyń bári ánsheıin jalpy jaǵdaıdy anyqtaı keteıik degenimiz ǵoı. Endi aty shýly tragedıanyń ózine keleıik. Qarasartovtyń Shákárim qaraýyl ústindegi atys kezinde óldi deýi shyndyq emes. Onyń ólimi bul oqıǵadan bir aı keıin múlde basqa jaǵdaıda, basqa jerde, atap aıtqanda, Keregetasta bolǵan is. Onyń súıegi Baqanas boıyndaǵy Qara qudyqqa sol jerden aparylǵan. Bul kisiniń «Bilmedim Shákárimdi kim atqanyn» deýi de shyndyq emes. Bilgen. Ony dáleldeýshiler kóp.

Biriniń sózin biri rastap tolyqtyratyn eki-aq kisiniń málimetine súıensem de jeter. Óıtkeni sol kezde bul ekeýi eki taraptyń adamy edi, ıaǵnı, osy oqıǵanyń aýyrtpalyǵyn eki túrli jaǵdaıda júrip bastan keshirgen jandar bolatyn. Bulardyń bireýi Qarasartov tobyndaǵy Aıtmyrza Túńlikbaev ta, ekinshisi Shákárim tobyndaǵy Berdesh Ázimbaev. Ekeýiniń sózin de esimde qalǵan kúıinde buljytpaı qaǵazǵa túsirsem, tómendegideı sýretterdi kórer edińiz:

A.TÚŃLİKBAEV: «Men 1928 jyldan partıa múshesimin.

Bul oqıǵa tusynda Qarasartovtyń qaraýynda chekısik qyzmet atqardym. Bandylar Qaraýyldy shaýyp, Oljabaıdy óltirip ketken soń, araǵa úsh kún salyp Shákárim aǵa bizdiń úıge keldi, qatty aýyryp jatqan toqsandaǵy ákemniń kóńilin surady. Sonda ol: «Qaraýyldyń balshyq úıin qıratyp, kisi óltirgende, jeksuryn kóringennen basqa ne shyǵardy?.. Óńsheń aqymaqtardyń isi bul!» — dep, búlinshilikke qatysqandardy qatty jazǵyryp otyrdy. Sonda bunyń bandy bolǵany qaısy?.. Al, aqyn qazasyna kelsek, ol bylaı bolǵan: «Tań mezgili. Kúzdiń bir bulyńǵyr kúni edi. Jerdi qyrbyq qyraý basqan boqyraý shaǵy. Kúzette turǵan bashqurt Halıton anadaıdan munartyp kóringen bir top attylardyń bizge qaraı bettegenin kórgen. Osy habar qulaǵyna tıisimen, olardy bandy dep oılaǵan Qarasartov bizge birden-aq «Atyńdar!» dep buıyrdy. Odan-budan myltyq atyla bastaǵan soń analar irkilip qaldy. Sol kezde irkilgen toptan bireý úzilip shyǵyp, atynyń jorǵasyn tógildire bizge qaraı bettedi, jáne de qaıta-qaıta qolyn kóterip, zalalsyz adambyz degendeı belgi berdi. Jaqyndaǵanda, Shákárim ekenin bárimiz-aq tanydyq. Biraq «Atysty toqtatyńdar!» degen buıryq bolmaǵan soń, bashqurt Halıtov ony bir emes, eki dúrkin atty. Shákárim atynyń jalyn qusha berip jerge qulap tústi. Atyda ońbaı jaraqattandy. Shákeńniń, bizge birdeńe deýge de shamasy kelmedi. At, túıe mingen qalpymyz biz ony qorshap biraz ýaqyt únsiz turdyq. Bul kezde Shákeń serikteri zym-zıa joq bop ketti.

Qapelimde jan tásilim qyla almaı qınalyp jatqan qarttyń qarýyn, ústindegi kıimderin buıryq boıynsha jurt úlesip ala bastady. Qasqyr ishik, tymań, saptama etik, syrma beshpent, shalbar degenderińiz bir-birden alynyp bolǵan soń, ań qyraýdyń ústinde ań jeıde, ań dambalymen qan josa bop aq saqaldy shal jatty. Sonda nachalnık, maǵan:

— Áı, tobyqty, sen nege almadyń?.. — dep zekidi.

— Men alatyn nesi qaldy?.. — degendi men yzaǵa býlyǵyp aıttym.

— Óziń al! Baqanasqa jetkiz! — dep buıryq berdi. Men túıemdi shógerdim de, astymdaǵy óre kıizdi jaıyp jiberip, soǵan ólikti uzyn kúıinde orap, eki jerden arqanmen býnap, túıeniń bir jaǵyna eki órkeshine ildim. Ózim túıeni jaıdaq minip, Baqanasqa da jetkizdim. Maǵan basqa bir joldas bolysqanda da, qalyń tońdy túgel aýdaryp jaryta almadyń. Bizdiń asa qıyndyqpen oıǵan jerimizge qarttyń uzyn denesi syımaǵan soń, soǵan otyrǵyzdyq ta júzin jasyrdyq.

«Men alatyn nesi qaldy?» degendi yzalanyp, jasqa býlyǵyp aıtqanym úshin Qarasartov maǵan senimsizdik kórsetip, meni on bes táýlik boıy gaýpvahtada ustady. Sol ýaqyt ishinde ol óziniń qorqytyp jazdyrǵan adamdarynyń bárine «Shákárim bandyny uıymdastyrýshy boldy» degizip úlgergen. Gaýpvahtadan shyqqannan keıin, men de sol sarynda jazýǵa májbúr boldym. Al, Chalıtovty dereý basqa jaqqa shyǵaryp jiberdi».

Aıtmyrza Túńlikbaevtyń bizge óz qolymen jazyp bergenderi osylaı. Bul jazbada «basymnan oq tıip osy joly jaradar boldym» degen sóz joq.

B.ÁZİMBAEV: «Biz óz týystarymyzdan tórt-bes adam jınalyp, Shákárim aǵanyń hal-kúıin bilgeli Shaqpaqtaǵy saıat-mekenine barǵanbyz. Aǵanyń bir aýyq ań aýlap, sendermen birge kóńil sergiteıin degen tilegi boıynsha shyqqan betimiz sol edi. Tań mezgili. Kún bulyńǵyr bolatyn. Shákárim aǵa bul joly óziniń Abaı syılaǵan maýzerimen shyqqan-dy. Bir jazyqta attyly, túıeli adamdardyń shoǵyry munartyp kórindi. Solaı qaraı betteı kirgenimizde, neshe márte atylǵan oqtan sekem aldyq ta, irkilip qaldyq. Shákeń: «Teginde, bular áneýgi bandyny qýyp júrgen otrád shyǵar, men solarǵa jolyǵyp jónimizdi bilgizeıin, sender osy arada aıaldaı turyńdar» dedi de, júrip ketti. Barǵan betinde «eki dúrkin myltyq atyldy. Búlinshiliktiń barlyq pálesin bizdiń tuqymǵa keligisi keledi degendi de estýshi edik. Shákeńdi atyp óltirgenin birden sezdik. Bular kim bolǵanda da ony óltirgen soń, bizdi, sirá da, aıamas dedik te, sol betimizben Qytaı ótip kettik...»

Mine, sizge aqıqattyń anyq-tanyǵy kerek bolsa. Sovetke qarsy bir aýyz sózi de joq, qyldaı qıanaty da joq adamdy sotsyz-dáneńesiz atqyzǵannan keıin, Qarasartovtyń qoryqpasqa bar páleni ólgen adamnyń ústine úıip-tókpeske sharasy qaısy?..

Jyldar boıy kóleńkesindeı qasynan qalmaǵan osy úreı oǵan aqyndy bir emes, eki dúrkin óltirtti. 1959 jyly joǵaryda aıtylǵan áreketterin istemeı jaıyna júre berse de eshkim onyń jaǵasyna jarmaspas edi. Al, aqynnyń mol murasy osydan otyz jyl buryn-aq túgeldeı el dáýletine aınalǵan bolar edi. Qarasartov stalınızm tusyndaǵy psıhologıadan eldiń áli de bolsa arylyp bolmaǵan kezeńin sheber paıdalandy. Býketovpen áńgimedegi onyń Shákárimge degen «ystyq yqylasyn» eń aqyrǵy qorǵanys qamaly dep túsingen jón.

Abzal Qarasartov ómiriniń basqa jaǵynda bizdiń jumysymyz joq. Al, onyń aqyn ólimine baılanysty shyndyqtan jaltarǵan jerine túzetý engizip, budan bylaı ómir-baqı ózgermeıtin aqıqatty búgingiler túgili kelesi urpaqtyń da uǵymyna ornyqtyryp ketýge mindettimiz. Ol aqıqat bylaı:

— Shákárim Qudaıberdıev eshkimdi óltirgen joq, ol eshkimdi eshbireýge óltirtken de emes. Qaıran Shákeń tarıhtaǵy beıkúná is úıgen aqyndar sanatynda dúnıeden ótti! Iá, sol halyq biledi, Shákárimniń, ıisi Qunanbaı áýleti urpaqtarynyń otbasy qalaı toz-toz bolǵanyn. Sóziniń ýyty mol aqyn, kompozıtor-kúıshi Qabysh Shákárimuly asharshylyq zobalańy qurbandarynyń biri bolyp, eleý-eskerýsiz dúnıe salady. Ahat Shákárimuly Sibirge, «ıtjekkenge» aıdalyp, «ákesi úshin balasy japa shekpeýi tıis» degen «uly suryptaýdan» soń, Stalınge týra hat jazyp, áreń-áreń bosanyp shyǵady. Qara shańyraq ıesi, Shákárimniń kenjesi Zıat aýmaly-tókpeli kezeńde Qytaı asyp, boı tasalap, ákesiniń baı murasynyń bir bóligin boıtumar ǵyp ala ketken jaǵynan aldarqatyp shaqyrylyp alynyp óltiriledi (jalpy, Qytaı ókimeti ustap bergen «halyq jaýlary» bir Zıat emes qoı). Ábden aýrý meńdep, qatty qajyǵan Turaǵul, Jaǵypar Maǵaýıauly 1934 jyly Shymkentte, eshkim bilip bolmas hal-kúıde jaryq dúnıemen qoshtasady (Turaǵul qabiri keıinde, qala ortalyǵynda hımıa zavody salynarda kúrelip tastalynǵan). Muhtar Áýezov qanshama aıtys-tartystyń shyrǵalańynda júredi, túrmege de jabylady.

Otyzynshy jyldardyń basynda «Abaı mektebiniń aqyndary», «Abaı aqyndyǵynyń aınalasy» degen taqyrypty qolǵa alyp, zertteý eńbek, maqalalar, ǵylymı monografıalyq, eńbeginiń tutas bir taraýyn arnap jazyp turyp aıaqsyz qaldyrǵanyn, qaǵaz betine túsirgeniniń ózin joıyp jibergenin kóremiz. Aqylbaı, Maǵaýıa, 1925 jyly dúnıe salǵan Kókbaı Janataıuly bolmasa, Shákárim, Turaǵul, Ahmet, Maǵjan, Júsipbek esimderin Abaıdyń ádebı mektebine qostym degenshe, onsyz da qyl ústinde turǵan taǵdyr short kesilmegi kámil edi. Sondyqtan qoljazba muralarynda Áýezov: «Biz Abaı mektebiniń aqyndaryn aıtqanda, sol Abaı shákirti degen ataqqa laıyǵy bar taǵy bir top aqyndar jaıyn ázirshe jazǵamyz joq»,— dep ashyqtan-ashyq moıyndaýǵa májbúr edi (M. Áýezov, Abaıtanýdan jarıalanbaǵan materıaldar. A.,«Ǵylym,» 1988,101-6.). Uly sýretkerdiń kitap bolyp jaryq kórgen «Aqyn aǵa» atty romany Abaıdyń ádebı mektebi ókilderin kórkem tilmen zerleıtindikten, «qaterli shyǵarma» dep tabylyp, qaıta qaralýda, qaıtadan jazylýda bolatyn. Al Ahmet, Maǵjan, Júsipbekterdiń endigi taǵdyr-talaıy qaıyrylmastaı qaralanyp ketip bara jatyr edi. Mirjaqyp Dýlatov ta aldaǵy taýqymet -súrgindi aıqyn boljap, 1935 jyldary: «Muhtardy aman saqtańdar, Muhtardy qorǵap qalyńdar, endigi kózimiz, sońǵy tamshy sol!» — dep túrmeden hat arqyly óksikti ósıet joldap jatqan bolatyn... Shákárim ólimi suraýsyz qalǵan joq. Abaıdan keıingi uly aqynyn joǵaltqan, joqtaǵan Qazaqstannyń barsha kókiregi oıaý ul-qyzdary Shyńǵystaýǵa nazar tigedi. Shákárim Qudaıberdiuly muralaryn jınaqtap shyǵarmaq jolynda taýqymettenip júrgen Sáken Seıfýllın bas bolyp ádilet jaýapty estýge den qoıady. Mine, naq osy tusta óreskel aıyptaýlar, oıdan shyǵarylǵan, qısyny kelispes jala jabýlar taǵy da sol Qarasartovtyń basshylyǵymen «sheber» uıymdastyrylady. Bir sózben túıindegende, aty shýly GPÝ, NKVD janalǵyshy Abzal Ǵabdollauly Qarasartov qaı jerde, qandaı qyzmet atqarmasyn meıli (belgili jazýshy Ázilhan Nurshaıyqov A. Qarasartovtyń Semeı oblysy, Jarma aýdanynda qalaı «qandy qyzmet» atqarǵanyn «Araı» jýrnalyna bergen ıntervúinde keltirgen de bolatyn. № 5, 1988 j.), stalınızm kezeńinde Shákárim shyǵarmashylyǵyna jáne onyń aınalasyna baılanysty birde-bir jyly sóz aıtylmaýyna, jazylmaýyna kóz jetkizedi!

Belgili abaıtanýshy, shákárimtanýshy, muhtartanýshy Qaıym Muqamethanov aqsaqaldyń «Muhtar ómiriniń qıly-qıly kezeńderi» («Semeı tańy», 28-syrkúıek 1989 jyl) dep atalatyn maqalasynda jilikteı saralanǵan tómendegideı jaıttar da ádebıettanýymyzdaǵy kóp «aqtańdaqqa» jarqyn sáýle túsirgendeı bolady.

«Muhtar: «Abaı jónindegi eń qyzyqty, eń sony jáne ádebıettik progrestik retindegi iri másele — Abaıdyń aqyn shákirtteri»,— dep, 1918 jyldan bastap aıtyp ta, jazyp ta keldi. Bul máseleni ádebıet taný ǵylymynda zerttep, dáleldep jazyp, kórkem ádebıette «Abaı» romanynyń úshinshi kitabyn osy máselege arnap, 1950 jyly «Aqyn aǵa» romanyn jarıalady.

«Abaı» romanynyń alǵashqy eki kitabyna 1949 jyly İ-dárejeli Memlekettik syılyq berilgeni málim. Muhtardyń 90 jyldyń merekesinde sóılegen sózinde Oljas Súleımenov bylaı deıdi: «Emý prısýjdaetsá Stalınskaıa premıa 1-oı stepenı. On pervyı pısatel — deıstvıtelnyı chlen Akademıı naýk Kazahskoı SSR. No ı eta zolotaıa broná ne mojet zashıtıt M. Aýezova ot mestnyh «Ianycharskıh». NepotopláemostMýhtara vyvodıt ıh ız sebá... V 1951 godý — novaıa volna gazetnyh atak. Obvınenıa vse te je — «peves feodalızma», «býrjýaznyı nasıonalıst», «ıdeolog Alash-Ordy». Vremá ıdet, v mıre proıshodát velıkıe peremeny, ý nas nıchego ne menáetsá»,— dep, sol kezdegi shyndyqty dál aıtqan.

Oljas aıtyp otyrǵan Muhtardy arandatý áreketiniń bir kezeńine toqtaıyq.

1951 jyly ıýn aıynda Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń Til jáne ádebıet ınstıtýty men Qazaqstan Jazýshylar odaǵy birlesip ótkizgen «Abaıdyń ádebı máselesin talqylaýǵa arnalǵan ǵylymı aıtys» degen jınalys ótkizildi. Sonda jasalǵan tórt baıandamanyń bireýi — «Abaıdyń ádebıet mektebi jáne onyń shákirtteri» dep atalady. Biz osy bir baıandamaǵa ǵana toqtalamyz.

Bul baıandamany jasaǵan — Sábıt Muqanov. Sábıt baıandamasynyń qysqartylǵan nusqasy «Ádebıet jáne ıskýsstvo» jýrnalynyń 1951 jylǵy 7-sanynda basyldy. Baıandamanyń osy nusqasynan úzindi keltirip otyramyz. S. Muqanovtyń baıandamasynda asyra siltep, artyq ketý kóp boldy. S. Muqanov bylaı deıdi: «...Abaıdyń shákirtteri nemese jolyn tutynýshylar kimder? Bul suraý birinshi ret budan 40 jyl buryn týdy. 1911 jyly (?), Orynborda shyǵatyn «Qazaq» gazetindegi maqalalarynda baıshyl -ultshyldar Abaıdy ózderiniń rýhanı atasy ǵyp kórsetpek boldy... baıshyl-ultshyldar qazaq halqynyń jaýy ekenin ózderiniń zulymdyq isterimen tanytty. Al Abaı qazaq halqynyń dosy bolǵan kúıinde qala berdi. Ekinshi ret bul suraý 1918 jyly qaıtalandy. «Alashorda» partıasynyń Semeı oblystyq komıteti sol jyly... «Abaı» atty jýrnaldyń besinshi sanynda bas maqala bop «Abaıdan sońǵy aqyndar» degen maqala shyqty, avtorynyń psevdonımy — «Ekeý». «Ekeýdiń» kimder ekeni bizge málimsiz («Ekeý» — J.Aımaýytov pen M. Áýezov ekenin S. Muqanov bilýge tıis — Q.M.) al maqalanyń mazmuny — revolúsıaǵa qarsy, sonymen qatar halyqtyń ardaqty aqyny Abaıǵa japqan jala, jaqqan kúıe. Óıtkeni bul maqalada «Ekeý»... baıshyl-ultshyldyq baǵytta bolǵan. Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov sıaqty alashordashylardy Abaıdyń shákirti edi deıdi. Bul pikirdiń Abaıǵa da, proletarlyq ıdeologıaǵa da qarsy ekenin dáleldep jatýdyń qajeti joq.

«Abaı shákirtteri kimder?» degen suraýǵa úshinshi ret, sovettik dáýirde Tashkent qalasynda shyqqan «Sholpan» atty jýrnal jaýap bermek boldy. Jýrnaldyń 1923 jyly shyqqan 2-3 jáne 4-5 sandarynda «Qońyr» atty psevdonımmen bireý («Qońyr» — M.Áýezov ekenin Sábeń bilgen bolar — Q.M.) «Qazaq ádebıetiniń qazirgi dáýiri» degen maqala jazdy. Maqalanyń avtory, joǵaryda «Abaı» jýrnalynda jarıalanǵan «Ekeýdiń» pikirine túgel qosylyp, ondaǵy revolúsıaǵa qarsy pikirdi tereńdetti. Sovet ókimetine qarsy quraldy kúres júrgizgen Ahmet Baıtursynov pen Mirjaqyp Dýlatov bastaıtyn «Abaıdyń shákirtteri» degen tizimge on aqyn, jazýshy atyn tirkedi, solardyń jeteýi — Oktábr revolúsıasyna, Sovet ókimetine ashyq qarsy bop, qazaq halqynyń tarıhynda qara taqtaǵa jazylǵandar...

... Qazaq sovet ádebıetinde «Abaıdyń shákirtteri kimder?» degen suraýǵa birinshi ret jaýap bergen adam — Muhtar Áýezov joldas. «Abaı aqyndyǵynyń aınalasy» («Ádebıet maıdany», 1934 j. 11-12 san) degen maqalasynda ol bylaı deıdi: «Abaıdyń dál óz tusynda, óz dáýirinde eńbek etken aqyn tórteý, onyń ekeýi — Aqylbaı, Maǵaýıa Abaıdyń óz balalary... qalǵan ekeýi Kókbaı, Shákárim (?) Osy tórt aqyn Abaıdyń naǵyz tolyq maǵynadaǵy shákirtteri...» Áýezov joldastyq Shákárim men Kókbaı týraly sózderi saıası qate pikir ekendigine, bul aıtylǵandardyń kópshiligi Abaıdyń taza betine kúıe jaǵý bolatyndyǵyna keıinirek tolyq oralamyz. Ázirge aıtarymyz, osy pikirin Áýezov keıingi maqalalarynda da qoldap, halyq jaýy Shákárimniń atyn 1940 jyly Moskvada orys tilinde shyqqan «Abaıdyń óleńderi men poemalary» degen kitapta da (18-bet) qaıtalaıdy», — deıdi S. Muqanov. Budan ári: «Abaı shákirtteri» atalyp júrgen adamdardyń ózderimen jáne shyǵarmalarymen tanysaıyq deıdi de: «Atalǵan tizimdegi adamdardyń ishinen úsh kisiniń shyǵarmalaryn taldaýdy orynsyz kórdik», — deıdi.

«Birinshi — Shákárim Qudaıberdın. Bul adam revolúsıaǵa deıin dinshildik-ultshyldyq baǵytta jazǵan adam. 1917 jyly revolúsıaǵa qarsy uıymdasqan «Alashorda» partıasynyń Semeıdegi oblystyq sezin «Alash aqsaqaly» bop ashqan adam...

1929 jyly (?) baı-qulaqtardy bastap, Shyńǵystaý aýdanynda Sovet ókimetine qarsy quraldy kóterilis jasap, jazyqsyz talaı adamdy óltirip, ózi atysta oqqa ushqan adam. Bundaı bandıtti, ol atylyp ólgennen keıin de, Muhtar Áýezov joldastyq 1934 jyly da, 1940 jyly da «Abaı shákirtteriniń» tizimine qosyp maqtaýy oıǵa syımaıdy.

Áýezov joldastyq «Shákárim — byltyr basylyp shyqqan «Aqyn aǵa» degen romanynda Abaı shákirtteriniń biri bop Shubar degen júredi. Onyń Shákárim ekeni ózinen-ózi kórinip tur...

Bundaı bandıttiń shyǵarmalaryn biz talqylap jatpaımyz»,-deıdi S.Muqanov. Osy sarynmen Abaı shákirtteri deıtinderdi túgeldeı adaqtap shyǵady. Onyń bárine toqtalý múmkin emes. Uzaq baıandamasynyń qorytyndysyn S. Muqanov bylaısha salalaıdy: — «Abaı shákirtteri» atalyp júrgen konservatorlar men reaksıonerlerdiń shyǵarmalary sovet baspasóziniń betinen oryn ala almaıtynyn, solardy jaqtaýshylar túsingen sıaqty da, bar shyǵarmalaryn bastyrýǵa bolmaǵanmen, biraz shyǵarmalaryn maılap ótkizýge kóp jyl daıarlyq jasaǵan sıaqty.

Bólshevıkshe týrasyn aıtý kerek, osy daıarlyq jasaýdyń aldynda Áýezov joldas júredi. Onyń bul jónde istegenderi:

1. 1934 jyly «Ádebıet maıdany» jýrnalynan bastap, kúni keshege sheıin, baspasóz betinde úzdiksiz maqala jazyp, «Abaı shákirtteri» dep joǵarǵy adamdardy maqtaýmen bolady.

2. «Abaı shákirtteri» degen adamdaryn maqtaýǵa joldas Áýezov tapqan qolaıly bir trıbýna — sovet tusynda ǵana ár kezde qaıtalap basylǵan Abaı shyǵarmalarynyń tolyq jınaqtary bolady. Solardyń bárine qosylǵan Áýezovtyń maqalalarynda «Abaı shákirtteri» degen adamdaryn ol taǵy da maqtaıdy...

3. «Abaı» atty pesasynda, «Abaı» atty operanyń lıbrettosynda, «Abaı» atty kınonyń senarıinde, Shákárim ǵana «Shyǵysshyl» bop synalyp, ózge «Shákirtteri» aqtalyp júredi.

4. «Aqyn aǵa» atty romanda «bul shákirtter» taǵy maqtalyp, romannyń ózekti ýaqıǵalarynyń birin órbitip otyrýshylar bolady.

5. «Abaı shákirtteri» dep ataǵan adamdarynyń keıbireýleriniń kórineý kózge reaksıalyq baǵytta jazylǵan shyǵarmalaryn maılap ótkizý úshin Abaıdyń bedeldi atyn jamylyp, «bul temalardy olarǵa Abaı berip jazdyrǵannan keıin, Abaı túzep edi deıdi».

6. Sońǵy on-on bes jylda — Almatynyń Abaı atyndaǵy pedagogıkalyq ınstıtýtynda, odan keıin qazaqtyń memlekettik ýnıversıtetinde, profesor Áýezov «Abaevedenıe» atalatyn arnaýly kýrs júrgizedi. Sonda Abaıdyń óz shyǵarmalarymen qatar, oǵan «Shákirt» qyp tirkep júrgen adamdaryn, árıne, joǵarydaǵy eńbekterinde toqtaǵanyndaı maqtaıdy. Áýezov joldas «Abaı shákirtteri» degen adamdaryn ózi sonsha dáripteýimen qanaǵattanbaı, bul máselede qoldaýshy bolatyn ózindik shákirtter izdeıdi jáne ondaılardy tabady da. Olary kimder?

1. Qaıym Muqamethanovtyń bıyl, 6 aprelde, Almaty qalasynda qorǵaǵan «Abaıdyń ádebıettik mektebi» degen dısertasıasy profesor Áýezovtyń basqarýymen jazyldy, dısertasıa qorǵalǵanda, oponenttiń biri bop Áýezov joldas maqtaıdy, al Muqamethanovtyń dısertasıasy, Áýezov atap júrgen «Abaı shákirtterin» maqtaýǵa qurylady, ol tizimde halyqqa jat element Turaǵul da júredi.

...Abaı shákirtteri degen máseleniń tóńireginde saıası qateliktiń mán-jaıy da, masshtaby da osyndaı. Bul asa keń masshtabqa shyqqan qatelik.

«Abaı shákirtteri» dep ataǵan adamdaryn jurtqa osynsha keń tanystyryp alǵannan keıin, Muhtar Áýezov pen onyń, eki shákirti Muqamethanov, Janǵalın, 1950 jyly «Abaı shákirtteri» degen jınaq qurastyryp baspaǵa berdi! Quraýshy Muqamethanov, redaktor Janǵalın, sóz basyn jazǵan profesor Áýezov», — deı kelip, endi jınaqtyń ózine shuqshıady: «...kóp jyl boıyna jasalǵan tizimdegi jıyrma bes shaqty adamnan, jınaqty qurastyrýshy... jeti-aq kisi tabady, olar: «Aqylbaı, Maǵaýıa, Kákitaı, Áýbákir, Kókbaı, Árip, Muqa... Biraq solary da oqyp turǵan joq, jalǵyz «Medǵat — Qasymnan» basqa Árip pen Kókbaı jazypty-mys dep júrgen Lenın týraly úsh-aq óleń bolmasa, sovet oqýshylaryna tárbıelik máni bar bir de shyǵarma joq. Oq tárbıe ornyna teris tárbıe beretin sondaı shyǵarmalardan jınaq qurýǵa qurastyrýshylardyń qoldary qalaı barǵan?!» Sábıt Muqanovtyń tujyrymdy qorytyndysy mynaý:

«Qazaq ádebıeti tarıhynyń» eki tomynda rýshyl-feodaldyq eski ómir dáriptelse, «Abaı shákirtteri» degen máseleniń tóńireginde eskilik dáriptelse, eskilikti dáripteıtin birneshe ǵylymı dısertasıalar maqtalsa, osylardyń basynda joldas Áýezov otyrsa, bulaı dáripteýler bir emes, birneshe jylǵa sozylsa, — Áýezov joldas olaı dep oılasyn, oılamasyn, munyń aty — ultshyldyq, burmalaýshylyq, al myna atalǵan zalaldy shyǵarmalar halqymyzdyń, ásirese jastarymyzdyń sana-sezimin ýlaıdy.

Bul bylyqtardan qalaı arshylamyz?»

S. Muqanovtyń baıandamasy kózdegen maqsatyna jetti. Qazaq SSR Ǵylym akademıasy prezıdıýmy men Qazaqstan sovet Jazýshylary odaǵynyń prezıdıýmy, «Qazaq ádebıetiniń klassıgi Abaı Qunanbaevtyń ómiri men tvorchestvosyn ǵylymı jolmen zertteý jónindegi aıtystyń qorytyndysy týraly» degen qaýly qabyldap, onda bylaı degen:

«...Sońǵy ýaqytqa deıin Qazaqstannyń jeke ádebıet zertteýshileri «Abaıdyń aqyndyq mektebi» deıtin, ǵylymǵa qarsy, býrjýazıalyq obektıvtik konsepsıany ýaǵyzdap, óreskel saıası qate jiberip keldi.

Tarıhı shyndyqqa qaıshy keletin jáne oıdan shyǵarylǵan bul jalǵan konsepsıanyń zıandylyǵy sol — Abaıdyń yqpalyn halyq qalamaǵan shalaǵaı aqyndardyń, sonyń ishinde tipti býrjýazıashyl ultshyldardyń da (Shákárim jáne Turaǵul) bolmashy tobynan ári asyrmaı, shynynda qazaq ádebıetiniń tarıhynan Abaıdyń óziniń jáne dástúriniń rolin tómendetti. «Abaı mektebiniń» konsepsıasyn tuńǵysh ret qazaq ádebıetiniń tarıhyna profesor M. Áýezov engizdi... Tipti mynaǵan deıin jetti. 1951 jyly aprelde Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń gýmanıtarlyq ınstıtýttarynyń birikken ǵylymı soveti Q.Muqamethanovtyń «Abaıdyń ádebı mektebi týraly» degen saıası zıandy dısertasıasyn qabyldap, ony qorǵaýdy júzege asyrdy, bul dısertasıada Sovet ókimeti dáýirine deıin ómir súrip, onyń qas jaýlaryna aınalǵan býrjýazıashyl-ultshyldarda Abaıdyń «Shákirtteri» dep maqtaldy... Abaı murasyn zertteý jónindegi jaqynda ótkizgen aıtysta «Abaıdyń aqyndyq mektebi» degen konsepsıanyń ǵylymǵa qarsy ekendigi jáne saıası zıandylyǵy áshkerelendi... «Abaı mektebi» deıtin konsepsıa tarıhı shyndyqqa eshbir qatysy joq jáne býrjýazıalyq-obektıvıstik jalǵan konsepsıa bolyp aıyptaldy...

Osyndaı ýaqıǵadan keıin «Aqyn aǵa» romany da «Abaı mektebiniń» taǵdyryna ushyrady. Áýezov Ǵylym akademıasy Prezıdıýmynyń músheliginen shyǵaryldy, ýnıversıtetten qýyldy. 1953 jyly Muhtardy arandatý áreketi onan saıyn asqyndap ketti. Ol óz aldyna bir áńgime. Muhtar Áýezovtyń basynan keshken, qıly-qıly, keıbir kezeńderiniń jaıy osyndaı.

Sóz oraıy kelgende aıta ketpeske tipti de bolmas. «Abaıdyń ádebı mektebi» konsepsıasyn qaralaǵan Qazaqstan KP(b) Ortalyq Komıtetiniń 1953 jyly qabyldaǵan qaýlysy arada otyz bes jyldaı ýaqyt salyp baryp qana óz Kúshin joıady. «Ádebıet pen óner máseleleri boıynsha 30-40-shy jyldar kezeńi men 50-shi jyldar basynda qabyldanǵan qaýlylardy zertteý jónindegi Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıteti Komısıasynyń qorytyndysynda» («Sosıalısik Qazaqstan», 9 dekabr 1989 jyl) ol týrasynda bylaı delingen.

«Qazaqstan KP (b) Ortalyq Komıtetiniń «Qazaq SSR Ǵylym akademıasy Til jáne ádebıet ınstıtýtynyń jumysy týraly» 1953 jylǵy 1 avgýstaǵy taǵy bir qaýlysynda ǵylymǵa jat jáne saıası turǵyda zıandy konsepsıa dep Abaıdyń aqyndyq mektebine kúmán keltiriledi. Ýaqyt bul aıyptyń bos sandyraq ekenin aıǵaqtady. Qazirgi qazaq ádebıettaný ǵylymy, ásirese Abaıdyń aqyndyq mektebi bolǵanyn dáleldep, onyń ózinen keıingi qazaq poezıasyna jemisti yqpal jasaǵanyn kórsetip berdi. Osynaý mekteptiń úzdik ókilderiniń biri Shákárim Qudaıberdıevtiń tvorchestvosy buǵan naqty aıǵaq bola alady. Alaıda, Abaıdyń aqyndyq mektebi jónindegi konsepsıanyń zańdylyǵy men ǵylymǵa jattyǵy týraly saıası aǵym osy kúnge deıin resmı túrde alyp tastalmaǵan, munyń ózi sabaqtastyń ıdeıasyna qaıshy keledi».

...Degenmen, joǵaryda atalyp ótken elýinshi jyldardyń orta sheninen bastap alda basqasha boıaý-túrdegi, stalındik zulmatqa áshkereleýshi sıpat berer, jańasha silkinistegi Hrýshev dáýiri kútip turǵan edi. Atalmysh ýaqytta Shákárim murasyna qatysty toq birshama jibigendeı syńaı tanytady. 1957-58 jyldary aqynnyń jazyqsyz ólimi týraly másele qozǵalyp, SSRO Prokýratýrasy Shákárimniń qylmysy joq dep taýyp, 1958 jylǵy 28 noıabrde Sh. Qudaıberdiulyn aqtaǵan sheshim shyǵarady. Shákárim jaıynda birneshe ondaǵan jyldan qordalanyp kelgen úlken áńgime aqtaryla tógilýdiń shań aldynda turady. Muhtar Áýezovtyń Shákárimdi Abaıdyń naǵyz shákirti dep atap kelgenin taǵy da eske túsirisedi (Abaı. Tolyq jınaq, 1933 j. «Ádebıet maıdany» jýrnaly, 1934 j.), Sáken Seıfýllınniń 1934 jyly Shákárimniń «Láıli-Májnún» poemasyn bastyryp shyǵarǵanyn jadqa alady. Aqynnyń óz kindiginen taraǵan uldarynyń ishinde kózi tiri bolǵany Ahat Shákárimulynyń ákesiniń murasyn tolyqtaı derlik, ǵalamat eńbekqorlyqpen jınastyryp qoıǵanyn tańdaı qaǵysa sóz etisedi. Abaı, Shákárim, Áýezov murasynyń aıtýly bilgiri, tamasha tekstolog Qaıym Muqamethanovtyń Abaıdyń ádebı mektebi týraly jazǵan ǵylymı eńbegi kitap bolyp basylarda qalaı qyrqylyp, túp-túgel joıylǵany da qaperden tys qalmaıdy. (Muqamedhanov G. Lıteratýrnaıa shkola Abaıa: Avtoref. dıs... kand. fılol. naýk. L-A., 1951). Ózi M. Áýezovtyń «kóleńkesi» atanyp, 1951 jylǵy «asyra silteýde» bes ádebıetshi, tarıhshy ǵalymdarmen birge jıyrma bes jylǵa kesilip, aıdaýda bolyp, endi ǵana oralǵandyǵyn da ańyz etip aıtysady. Bilikti ǵalymnyń qaıta eńbektenip «Abaı dáýiriniń aqyndary» dep atalatyn taqyrypta ǵylymı dısertasıa qorǵaıtyny da naq osy tús. «Qazaq ádebıeti» gazetiniń 1959 jylǵy 2-shi sanynda Shákárimniń segiz óleńi sýretimen basylyp, araǵa otyz jyldaı ýaqyt salǵan úzilisten soń súıikti aqynnyń esimi qaıtadan jarq etýi, rasynda da, rýhanı ómirimizdegi iri jańalyq.

Endi osyndaı kezeńde, jer ortasy jasqa kelgen Abzal Qarasartov nendeı syıdy kúı keshti demekpisiz. Stalındik qandy qyrǵynnyń beldi janalǵyshy ótken iske opynyp, qalyń qasiretke bólený ornyna, aqtalar, aq ádil jolǵa túsirer baǵdar ustaný ornyna, tapanshasyn ońtaıly soıylǵa almastyryp, taǵy da ádebıet maıdany tórine shyǵa keledi. Ádil sarapty oı-tilektegi «Ádebıettanýshy», tol ádebıetimizdi «Halyq jaýlarynan» kirpik qaqpaı qorýshy keıpine engen Qarasartov «Qazaq ádebıetiniń» sol ýaqtaǵy redaktory, belgili aqyn Ábdilda Tájibaevqa bir kún buryn telefon shalyp, «Alashordashyldyq» shyǵarmalaryn baspaýyn qatań eskertip, Shákárim óleńderi jaryqqa shyǵyp ketken soń, redaktordyń qyzmetinen bosanýyna qol jetkizedi. Mundaı «Qupıa» kúshtep úreılengen ózge basylym basshylary aqynnyń muralaryn jarıalaýdan bas tarta bastaıdy. Qazaq SSR Ǵylym akademıasy Prezıdıýmynyń janyndaǵy «Qazaq ádebıetiniń damý zańdylyqtaryn zertteıtin» ǵylymı koordınasıalyq sovet pen M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń Ǵylymı soveti birigip ótkizgen májilisiniń stenogrammasynan (3 dekabr 1969 jyl), sol májiliste sóılegen belgili aqyn, halqymyzdyń patrıot, qaıratker perzenti, kúni keshe ǵana aramyzdan ketken marqum Juban Moldaǵalıevtiń sózinen tómendegideı derek-oı ushyqtaryn keltirip ótelik.

«Shákárim shyǵarmasyn kóp zerttegen kisi emespin, tıip-qashyp oqyǵanym bar. 1959 jyly «Juldyz» jýrnalynyń redaktory kezimde poemalarynan 4 0 0 — 5 0 0 jol basamyz dep daıyndaı bastaǵanbyz. «Eńlik-Kebekten» 400 — 500 jol beremiz dep jatqanda, «Qazaq ádebıetinde» bet shyqty, sonymen baılanysty «dert» shyqty degendeı, keıbir joldastar daýryqtyryp jiberdi, sóıtip, qalyp qoıdy. Sonymen, basy ashylsyn degen soń qoıyp qoıǵanbyz. Bizde bir jaman jaǵdaı bar, bireý bir nárseni bilgendikten qumartsa, bireý bilmegendikten qumartady. Orysta «zapretnyı plod slashe» degendeı, ásirese Maǵjan jóninde keıbireýler áńgimeni bilip qozǵasa, keıbireý jadaǵaı jarmasady. «Maǵjanǵa nege tyıym salady» degender de boldy, keıbir jaǵdaıdy joldastar paıdalandy da. Sóıtip týra bar kinány partıa uıymyna jabamyz, Ortalyq Komıtet ruqsat etpedi deımiz. Bul — qate!»

Ortalyq Komıtet demekshi, respýblıka ıdeologıasynyń ár kezde tizginin ustap otyrǵan hatshylar N.Jandildın men S.Imashev Shákárim murasyna qatysty Abaı eliniń, Semeı jurtshylyǵynyń, respýblıka zıaly qaýymynyń áldeneshe usynys-tilekterin aıaqsyz jaýyp tastap otyrǵan. Bul is qaı ýaqytta, qalaı júrgizilgenin sol mezetterde Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń nasıhat jáne úgit bólimderiniń nusqaýshysy bolyp qyzmet atqarǵan, ári 1988 jylǵy «Araı» betinde (№11, 26-bet) tolyq teksti berilgen jalaly hatqa buryshtama qoıǵan jazýshy Ótebaı Kanahın men jazýshy-aýdarmashy Ábilmájin Jumabaev Sh. Qudaıberdiulynyń ómiri men tvorchestvosyna arnalyp Qazaqstan Jazýshylar odaǵy sekretarıaty uıymdastyrýymen ótken keshte (25 ıanvar, 1989 j.) qalyń jurtshylyqqa ashyp áńgimelep bergen-di.

ÓTEBAI QANAHIN: «Shákárim jaıly alǵash 1957 jyly Abaı aýdanyna jýrnalısik jolsapar sáti túsip barǵanda esitkenmin. Baıyrǵy NKVD qyzmetkeri Shákárim shoshalasyn tintkende, óte kóp jazba qaǵazdary tabylǵanyn, ony sol jerde Qarasartov órteýge buıyryp, qaıdan sap ete qalǵanyn kim bilsin, kenet qatty bir jel turyp álgi qasterli qoljazbalardy lezde ushyryp áketip, saı-salany toltyryp tastaǵanyn qapaly kóńilmen áńgimelegen-di.

Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetine nusqaýshy bolyp jańadan barǵan kezimde de ózime tanys, júrekke jaqyn Shákárim esimi aldan shyqty. Komısıa qurdyq. Taıyr Jarokov (predsedatel), Hamıt Erǵalıev, Jeken Jumahanovtar (jaýapty hatshy) iske aıryqsha qulshynyspen kirisip ketti. Marqum, belgili jazýshy Jekeń (Jumahanov) Abaı eliniń perzenti bolǵandyqtan ba, Shákárim shyǵarmalaryn júırik biletin, jatqa aıtatyn. Ol ýaqytta Sáken, Beıimbet, İlıastar tolyq aqtalyp, 6-tomdyq shyǵarmalar jınaqtary baspaǵa daıyndalyp, muragerlerine jan-jaqty járdem jasaý máseleleri sheshilip jatqan, jumysymyz san-salaly kezeń bolatyn. Sol jan qyzýymen Shákárim tulǵasyn qaralaıtyn jalǵan aqparly, dáıeksiz, salǵastyrylyp-tekserilmegen, árkimniń atynan uıymdastyryla salynǵan hattar, ózge de materıaldardy batyl teristeýge tyrysqanbyz. Shákárimniń shyǵarmalary eki tomdyq bop daıyndalǵan-dy da. Amal neshik, bárin bittik-aý degen mezette ıdeologıalyq hatshymyz N.Jandildın is aıaǵyn qurdymǵa tirep qoıdy. Mán-jaıyn suraǵanymyzda: «Bul seniń aınalysar sharýań emes»,— dep úzildi-kesildi tyıyp tastady. Artynsha 1966 jyly nasıhat jáne úgit bólimi meńgerýshisi orynbasarynyń qyzmetin bosatyp, ahýaly shıelenise, shıryǵa túsken ortadan óz erkimizben ketýdi jón dep taptyq».

ÁBİLMÁJİN JUMABAEV: «1963 jyly Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń mádenıet bólimine nusqaýshylyq qyzmetke alynǵanda, 19 betten turatyn komısıa qorytyndysy bar qalyń jasyl qattama kózime birden túsip, Shákárim jaıly materıaldarmen muqıattap tanysqan edim. Abaı aýdanynyń halqy oblys hatshylaryna Shákárim máselesin túbegeıli sheship berýdi depýtattyń amanat etip mindettep, jáne másele qozǵap jatqan jaıy bar eken. Bul týraly N. Jandildın joldas aldyna suraý qoıǵanymda, «Endeshe, búroǵa shyǵaıyq!» — degendi aıtty. Keńese kelip, 13 búro múshesine qydyrta otyryp qol qoıdyryp alýdy uıǵardyq. Qol qoıyldy. Bári daıyn bolǵan sekildi. Biraq ta sheshimdi, nar táýekel sát kesheýildeı berdi.

1968 jyly Qazaq memlekettik ýnıversıtetinde, Astana zıalylary qatynasýymen aıryqsha qyzý pikirtalas ótip, keshte olardyń biri Maǵjan Jumabaev esimin aýyzǵa alyp qalsa kerek. Sol dabyraıta jetkizildi me eken, qatty ashýǵa mingen ıdeologıalyq hatshy (S. Imashev) Shákárim shyǵarmalary taǵdyryna qara qulyp salyp, birden arhıv qoımasyna ótkizdirip jibertti...»

Ahat ákesiniń ádebı muralaryn ózi áldeneshe kóshirip jazyp, 1936, 1959, 1960 jyldary muqıattap tapsyrǵan qol-jazbalar negizinde jeke kitap bolyp basylar kúndi de yntyǵa, uzaq sarylýmen kútedi. 1968-69 jyldarda Músilim Bazarbaevtyń doktorlyq dısertasıasynda Shákárim murasynyń taldanýy, ensıklopedıalyq anyqtamalyqtarda Shákárim týraly Qazaq SSR ǴA korespondent múshesi Ysqaq Dúısenbaevtyń maqalasy oryn enshileýi (Kratkaıa lıteratýrnaıa ensıklopedıa, M., 1975, t. 8, 337 — 338-6.), belgili jazýshy ári ǵalym Muhtar Maǵaýınniń batyl áreketi, tabandylyǵy arqasynda Lenıngradta, 1978 jyly basylym kórgen «Poety Kazahstana» jınaǵyna Shákárim óleńderi alǵysózimen enýi (aýdarmashylar belgili sovet aqyndary Vs. Rojdestvenskıı men Vl. Sybın), «Lıteratýrnaıa gazetada» odaq, shetel oqyrmandaryna tanymal qalamgerler Ábdijámil Nurpeıisov pen Ánýar Álimjanovtyń Shákárim murasy jaıyn qozǵaǵan birneshe maqalalary jaryq kórýi, munyń bári, álbette, Ahat Shákárimulynyń jarqyn, jaqyn sátke degen senimin ornyqtyra túskeni ras. Toqyraýdyń, halyq sanasyna batpandap engen enjarlyqtyń Ahattaı asyldyń synyǵyn qur súldeletip, jan-dúnıesin júdetip ketken tustary da az emes. Ásirese, sheshýshi sóz aıtar basshy qyzmetkerler ondaǵan jyldap jappaı halyqtyń, alqaly ǵylymı jıynnyń, múıizi qaraǵaıdaı degen ǵalymdardyń, ádebıettanýshylardyń, kórkem sóz zergerleriniń tıanaqty baılamyna súıenbeı, aty-jóni qoıylmaı kelgen jalaly hatqa, meılinshe saýatsyz, dálelsiz jazylǵan aryz-ǵaıbattaýǵa artyq nazar aýdaratyny, sol jasyryn jaýyzdardyń degenin aqyr-aıaǵy boldyryp tynatyny qatty qynjyltatyn.

«QKPOK I sekretary Qonaev joldasqa. Syrttaı estýimizge qaraǵanda Qazaq akademıasy Shákárim Qudaıberdiulynyń arýaǵyn kóterip, kitabyn shyǵarmaqshy kórinedi. Partıalyq tap kózimen qaraǵanda, osy durys emes. Biz Sovet úkimetin ornatýshylardyń alǵashqylarynyń birimiz. Biz sol kezde kim el, kim jaý bolǵanyn bilemiz jáne umytpaımyz.

Shákárim qajynyń bı, bolys, qajy bolǵanyn da bilemiz. Alash týyn kóterýshilerdiń biri bolǵanyn, Nurmaǵambetov Qazı deıtin aq ofıser ólgende, Shákárim men Dýlatov 2000 adam jınap mıtıń ashqanyn, Sovet úkimetin qorǵap, Alash partıasyna berile egilip, óleńmen joqtaǵanyn da bilemiz. 1918 jyly qyr eliniń nadandyǵyn paıdalanyp, 4-5 myń jasaq jınap ákelip Semeı bólshevıkterimen soǵysyp Barnaýlǵa deıin barǵanyn, bólshevıkterge qarsy osy soǵysta tý ustaýshy bolǵanyn da búkil el biledi. Bólshevıkterge qarsy osy soǵysta qanisherlik jasaǵan el ishinde júrgen qashqyn Qyrǵyz Musa degenge Alash áskeriniń ıýnkeri, batyr degen atań bergizgenin, Musany elge aparyp toı jasap, tobyqtydan qyz ápergenin, Alash batyry ıýnker Musaǵa komýnıserdi qyrǵan erligi úshin — Abaı balasy degen famılıa berip, asyqty jilik ustatyp, Shákárim azan shaqyrtyp atyn qaıta qoıǵanyn kózimizben kórgenbiz. Shejire jazyp, bar qazaqtyń arǵy tegi arab, paıǵambardyń týysy dep kókigenin, «Musylmandyq» degen kitabynda halyqty din apıynymen ýlandyrǵanyn bilemiz. 1931 jyly «kók qasqa» soıyp, aq tý kóterip Sovet úkimetine qarsy kóterilis uıymdastyrǵanyn, Raı KKRKI-diń bastyǵy Oljabaıdyń basyn kesip, Ramazan degen komsomol muǵalimdi áıeli ekeýin súıretip óltirtkenin bilemiz. Kompartıa men aýdan Sovet keńesine 360 kisimen shabýyl jasap, birneshe komýnıs pen komsomoldy óltirip, keńseni órtep, bank pen kooperatıv talap alǵany da elge málim. 2 jylǵa deıin oz jasaǵyn «partızan» dep atap, KGB, MVD jaýyngerlerimen áldeneshe ret atysyp ustatpaı júrip, aqyry KGB jaýyngerlerimen atys ústinde ajal tapqany belgili.

Biz «Iskýsstvo tek qana ıskýsstvo úshin emes» dep oqyǵanbyz. Shákárimniń aqyndyǵy tek ózi úshin, óz ataǵyn shyǵarý úshin ǵana birdeme. Halyq arasynda — Ahattyń, Shákárimniń óleńi dep júrgen birsypyra táýir sózderi tikeleı Abaıdan, Maǵaýıadan urlanǵan deıtin ańyz bar. Muny da alýymyz kerek. Kezinde Shákárim bizdiń partıamyz ben úkimetimizdiń zań oryndarynyń ádil sheshimderi boıynsha — halyń jaýy dep tanylyp, qarǵys aıtylýyn búkil halyq quptaǵan. Muhtar Áýezov te Shákárimge ómir boıy jıirkene qarap ótken. Qazir keıbir shákárimshilder, 1931 jylǵy bandylardyń búkil Orta júzge istegen lańyn Qarabala Qojaqanov bastady dep uıalmaı ótirik aıtyp júr. Qarabala Qojaqanuly sińiri shyqqan kedeı, ómiri jalshy bolyp ótken adal adam. Onyń týǵan inisi Sary Qojaqanuly áli tiri. Abaı aýdanynda turady. Qarabala, ras, qoja tektes kedeı edi. Oǵan at berip, qarý berip, paıǵambardyń aq týyn qorǵaý eń aldymen qoja urpaǵynyń paryzy dep, basyn aınaldyrǵan — Shákárim. Ol kezde Qarabala sonyń malshysy bolatyn.

Biz, ásirese qanisher qajyny aqtap, batyraqty Sovet úkimetine qarsy dep balaǵattaǵandarǵa ashý-yzamen qaraımyz. Shákárimdi aqtap, Qarabala sıaqty eńbekshini halyqtyń jaýy etip kórsetýge tyrysyp júrgender qatelesip júr. Muny SK túzetýge kómekteser dep senemiz. Shákárimniń bar jaýyzdyǵyn biletin orys azamaty, qart komýnıs, sol kezdegi OGPÝ bastyǵy Fılımonov áli tiri, osy Almatyda dep esitemiz. OGPÝ qyzmetkeri Berlibekov Bısaly deıtin komýnıs Zyránda turady. Sol kezdegi OGPÝ bastyǵy Qarasartov degen qart komýnıs te tiri. Sol kezde belsendi komsomol, muǵalim, artıs bolǵan qarttar bar. Olar barlyq shyndyqty aıtar edi. «Qazaǵymnyń aty shyǵa bersin, Han Keneni de tiriltemiz» dep júrgen, syńar jaq, ıdeıasy bulyńǵyr adamdardy biz durys deı almaımyz. Al qazir Shákárim qajynyń zulymdyǵyn ashyp aıtqan adam — atasyn satqan, burynǵy belsendi, arýaqtan bezgen atanady. Biraq partıaǵa shyndyqty aıtyp berip, sol burynǵy belsendi, otanshyldyq júregimizben ólsek — bizde arman joq.

Sizden kóp-kóp keshirim suraımyz. Óıtkeni aty-jónimizdi asha almaı otyrmyz. Halyqtyń, partıalyq taldaý bola qalsa, bizdiń tabylýymyzǵa senińiz». «Araı» jýrnalynyń 1988 jylǵy 11 nomerinde jarıalanǵan, D.A.Qonaev atyna jazylǵan osynaý jalaly hatqa qarap-aq biz áli bilmeıtin, jarty ǵasyr boıyna jer-jerge urymtal sátte joldanyp kelgen, ár kezeń, ár ýaqyttyń óz boıaýyn tap basa otyryp hatqa túsirgen qaralaýlardyń jalpy nobaı-nusqasyn batyl baǵamdaýǵa bolǵandaı.

1986 jylǵy Almatyda bolǵan dekabr oqıǵasy, ıdeologıa maıdanyndaǵy ıdeıalyq qarjasýlar, oqıǵanyń sebep-saldaryn aıqyndaımyz degen biliksiz ıdeologtar men jýrnalıs, ádebıetshi, ǵalymdardyń naýqanshylyqqa, astam baǵa-paıymdaýǵa urynýy Qarasartovtar áýletine degeniń kelip tur degendeı, jel bitirgen edi.

Qazaqstan Komıartıasy Ortalyq Komıtetiniń 1987 jylǵy Ianvar plenýmy ótken soń, astanadaǵy birneshe belgili jazýshy, aqyn, jýrnalıserge «jumbaq syrly», «Qarasartov» degen famılıa qoıylǵan úshbý hattar kele bastaıdy. Sonyń bir-ekeýimen tanystyryp ótý maqsatynda belgili qalam qaıratkerleri, odaq, shetel ádebıet súıer qaýymyna esimderi maǵlum Muhtar Maǵaýın men Sherhan Murtazaevqa jazylǵan «bilmeseń — bildirem, bilseń — buldirem» deıtin hatty jáne qaraǵandylyq jazýshy Jaıyq Bekturovtyń suraý-hattaryn tolyq keltirýdi jón kórip otyrmyz.

«Qadirli baýyrym Muhtar!

Hal-jaǵdaıyń jaqsy, jumysyń orynsha bolar?.. Alystan hat joldap otyrǵan aǵańdy tanymaıtyn bolarsyń. Ózińe birtalaıdan beri hat jazýdy oılanyp júrgenmin, kópten-kóp sebeptermen jumysbastylyqtan moıyn jar bermeı, reti búgin kelip tur. Men ózim ádebıetti bir kisideı túsinip oqıtyn adammyn. Ózińniń ár jyldarda shyqqan zertteý eńbekterińdi, kórkem shyǵarmalaryńdy zer sala oqımyn. «Qobyz saryny» dep atalatyn monografıalyq eńbegiń men óziń qurastyrǵan «Aldaspan» atty antologıalyq jınaq jáne keıingi shyqqan «Bes ǵasyr jyrlaıdy» jınaǵyn qolǵa alǵanda, osy jigit mádenıetimiz ben ádebıetimizdiń damýyna kóp eńbek sińirip júr-aý dep, eriksiz súısinetinimdi jasyrmaımyn. İnim, sonymen birge ár jyldarda jaryq kórgen «Tazynyń ólimi», «Qara qyz», «Bir atanyń balalary», «Kek munar», «Alasapyran» romandaryn oqı otyryp, kórkem sózdiń sheberi ekendigine daý aıtpaımyn.

Bul meniń ǵana emes, jalpy óner súıer qaýymnyń da pikiri bolar. Ataqty jazýshy aǵamyz Ǵabeńniń de «Eki Muhtar» dep jazǵan maqalasyn oqyǵanymyz bar. Atań dárejeń de bir basyńa jeterlik. Qazaq SSR Memlekettik syılyǵyn alǵanyń da sol ter tókken eńbegińniń jemisi deımiz.

Alaıda, bul jerde men ózińdi maqtaıyn, qoshemetteıin deýden aýlaqpyn, talantyńdy, eńbekqorlyǵyńdy qadir tutqannan osy hatty tikeleı ózińe jazyp otyrmyn. Ondaǵy sebep — bir óte daýly máseleniń basyn ashyp alý edi. Basqadaı orynǵa jazýdyń jolyn bilemin, degenmen, ár sebeptermen áýeli ózińniń pikiriń men oıyńdy bilmek edim.

Meni tanymaıtyn bolarsyń dep aıtqanmyn, qysqasha aty-jónim Qarasartov Máz. Qaraǵandy oblysy, Ýlánov aýdany, Babaev Q, atyndaǵy sovhozda 25 jyl aǵa prorab bolyp eńbek etemin.

Áýelde jurt aıtqanda, laqap sóz ǵoı dep birazǵa deıin nanbaı júretinbiz. Endi, mine, «Sovet jazýshysy» baspasynyń Lenıngrad bólimshesinen 1978 jyly shyqqan «Qazaqstan aqyndary» dep atalatyn kitapty qolyma túsirdim. Munyń alǵashqy betinde oryssha «Vstýpıtelnaıa statá, sostavlenıe, bıografıcheskıe spravkı ı prımechanıa M.M.Magaýına» dep jazylǵan eken. Meniń aıtaıyn degenim, osy kitapqa engen Shákárim Qudaıberdiuly haqynda. Osy jınaqtyń 284 betinen 314 betine deıin Shákárim óleńderiniń aýdarmasyna oryn berilgen eken. Jáne de óziń jazǵan bıografıalyq anyqtamada «V 1917-1925 godah Shakarım nenadolgo vozvrashaetsá k aktıvnoı jıznı, prıvetstvýet novye preobrazovanıa v obshestve, pechataet na stranısah gazet ı jýrnalov svoı stıhotvorenıa, v kotoryh podderjıvaet novyı stroı, odnako cherez nekotoroe vremá staryı poet vnov ýhodıt v odınochestvo. Ýmıraet v 1931 g.» — degen ekensiń. Ony oqı otyryp, «Apyr-aı, Muhtar inimiz jazý-syzýy bolmaǵan kezdegi tarıhty sóıletip, tiriltkende, mynaý saýatymyz ashylǵan zamandaǵy tarıhty bilmedi me?» degen eki ushtylaý oıǵa baryp qaldyq. Múmkin, álde jastyqpen bir bilmestikke baryp qaldy ma eken, degen suraq óz ózinen surandy. Bul suraqty tiri bolsa, meniń aǵam, Sovet úkimetiniń jaýlaryna qarsy kúresken qart chekıs Abzal Qarasartov qoıǵan bolar edi. Óıtkeni Shákárim Qudaıberdiulynyń kim bolǵanyn menen góri ol kisi jaqsy biletin. Biraq Shákárim týraly bar derek Qarasartovtar urpaǵynyń bárinde bar. Marqum aǵamyz ósıet etip aıtyp ketken. Ol kisi 1979 jyly qaıtys boldy. Áıtpese 1959 jyly «Qazaq ádebıeti» gazetinde Shákárimniń bir top óleńderi jarıalanǵanda, qaıtadan jaryq kórmeýi de osy kisige baılanysty.
Óıtkeni, 1931 jyly 5 sentábrde Shákárim Qudaıberdiuly Sovet úkimetine qolyna qarý ustap, qol jınap qarsy shyqqanda, sol kóterilisti basqandardyń biri Shyńǵystaý OGPÝ-iniń nachalnıgi, meniń aǵam Abzal Qarasartov bolatyn. Sol oqıǵanyń dokýmentteri men faktileri Qazaq SSR Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń arhıvinde tolyq saqtalǵan. A.Qarasartov sol dokýmentter arqyly Shákárimniń bandy kóterilisin basqarǵandyǵy týraly dáleldep shyǵyp, tarıhty burmalamaqshy bolǵandarǵa toıtarys bergen. Sol ýaqyttan keıin eshkim qozǵamaı, «1978 jyly joǵarydaǵy jınaqqa kirdi» degendi beker shyǵar dep edik. Ras eken. «1957 jyldan 21 jyl ýaqyt ótkende, bulaısha shyǵarýǵa ne sebep boldy jáne Qazaqstanda emes, Lenıngradta oryssha bastyrýdyń sebebi ne?» degen suraqty qoıýym oryndy bolar. Osy jınaqta revolúsıanyń Qyzyl suńqary Sákenniń aty atalmaı, bandy bolǵan Shákárimniń sonshalyqty qurmettelýi neniń salqyny?

Men onyń qanypezer bandy bolǵanyn naqtyly dáleldengen jaǵdaı bolǵan soń aıtyp otyrmyn. Eger meniń osy jazǵanyma senbeıtin bolsań, onda KGB-daǵy materıaldarǵa júginetin bolarmyz.

Shákárimdi jaryqqa shyǵarý degen sóz — revolúsıa jeńisi úshin qanyn tókken ardagerlerdiń rýhyn qorlaý degen sóz. Sol Shyńǵystaý kóterilisin basqarǵanda, Abaev Ramazan men áıeli Rápishti at quıryǵyna baılap súıretip óltirtti, al Shalabaev Oljabaıdyń basyn shaptyrtty 3. IX. 1931j. Sondyqtan Shákárimdi synalap shyǵarǵandaryń eshqandaı durystyqqa jatpaıdy.

Tipti Muhtar Áýezovtyń «Abaı jolyndaǵy» panıslamısik baǵyttaǵy keıipker Shubar — osy Shákárim emes pe edi? Eldiń ony «shubar» dep ataıtyndyǵynan da habardarmyz. Ol jaqsy adam bolsa, Qazaq Sovet ensıklopedıasyna nege kirmeı qalǵan? Endi, mine, 1985 jyly «Jazýshy» baspasynan shyqqan «Bes ǵasyr jyrlaıdy» dep atalatyn jınaqta Abaıdan bastap Sultanmahmutqa deıingi aralyqtaǵy aqyn-jazýshylar tegis qamtylǵan da, Shákárimniń aty atalmaıdy. Lenıngradtan shyqqan jınaq Qazaqstan baspasynan nege bastyrylmaıdy? Onyń sebebi nede? Sol 1978 jyldan beri jazǵandaryńdy, basqadaı ádebıetshilerdiń jazǵandaryn qadaǵalaýdamyn, biraq Shákárim týraly odan keıin keń sóz bolyp, ne óleńi jaryq kórgenin estimedik. Qoryta kelgende, Muhtar baýyrym, osy hatqa óziń ne dep jaýap qaıtarasyń? Tikeleı saǵan jazyp otyrǵanym — ataǵyń, jetken dárejeńnen qoryqqandyq emes, talantyńdy baǵalaǵan sezimniń áseri de. Eger osy hatqa jaýap jazbasań (qorqytqan emes), máseleniń ashyq-qanyǵyn túbegeıli ashý úshin, Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetine jáne KGB-nyń aldyna qoıýyma týra keledi. Óıtkeni Qarasartovtar famılıasy keıbir solaqaılardyń joramaldaýynsha, «Qazaq tarıhyndaǵy Dantes» atanǵysy kelmeıdi, atanbaıdy da.

Sálemmen, aǵań Máz Qarasartov.

3 fevral 1987 j.

Meniń adresim — 472513. Qaraǵandy oblysy,

Ýlánov aýdany, Babaev Q. atyndaǵy sovhoz.

Sh. Murtazaev joldasqa!

«Qazaq ádebıeti» gazetiniń redkollegıasyna!

Sizderdiń gazette 8. 1. 88 j. № 2 sanynda J. Bekturovtyń 1956 jyly «Ortalyq Qazaqstan» gazetine basylǵan «Aqyn jáne aramza» atty ańyz-poemasy basyldy. 32 jyldan soń jańartyp bastyrýǵa ne sebep boldy? 9. 1. 1959 jyly № 2 sanynda osy gazette Shákárim Qudaıberdıevtiń sýretin basyp, biraz óleńderine jol berilgen.

Qaıta qurý kezeńinde jalamen qapyda ketkender eńbegine jaryq kórsetý kerek delingen, buǵan qalamynan eriksiz aırylǵandar jatady. Qalamyn qaıqy qylyshqa aıyrbastap Sovet úkimetine qarsy qarýly bandy basqarýshylary jatpaıdy, ol — Shákárim Qudaıberdıev.

Shákárimdi 1. IX. 1931 jyly Qytaıdan kelip qosylǵan týmalary, Baqanastaǵy úıinde han saılaǵan. Ol 3. IX. 1931 Shyńǵystaý aýdanyna 600-deı adammen Alashtyń aq týyn kóterip, Abylaılap shabýyldy basqardy.

3. IX. 1931 j. Shákárim Qaraýyl taýynyń betkeıinde turyp, tómengi ózen ishinde otyrǵan Oljabaı Shalabaevty baltalap óltirip, kermedegi tory jorǵa atyn ózi aldy, sol kúni Abaev Ramazan men áıeli Rápishti at quıryǵyna taǵyp súıretip óltirtti. Osy joǵaryda jazǵandarym Qaz. SSR KGB-daǵy — 1 tom, 110-111 — betterdegi tekseris materıaldarynda dáleldengen. Shyndyqty bile otyryp, nege árbir otyz jylda jańalaýǵa jandaryń qumar. Ana tilimizde túsinetindeı boldyq emes pe! Bar biletinimdi ortaq tilge aýdartyp, ádil qazylyǵyn suraýyma týra kelip tur.

Sálemmen Máz Qarasartov

17 fevral, 1988 j. Babaev atyndaǵy sovhoz.

«Juldyz» jýrnalynyń bas redaktory

M. Maǵaýın joldasqa, Qazaqstan Kompartıasy Qaraǵandy oblystyq komıtetiniń sekretary Q. Sultanov joldasqa

Jazýshylar odaǵynyń sońǵy jyldaryndaǵy pleným-jınalystarynda sizder, M. Maǵaýın, Sh. Murtazaev joldastar, Qaraǵandydan, osy oblystaǵy Qarasartov degenderden aqyn Shákárimdi kinálap jazǵan hattardy aıtyp júrsizder. Bul adamdardan Shákárimge baılanysty men de kóp japa shegip júrmin. 1988 jyldyń 8 ıanvar kúni «Qazaq ádebıeti» gazetinde meniń «Aqyn men aramza» atty dastanym shyqty. Sonyń kelesi kúni Ýlánov aýdanynda turatyn Máz Imashuly Qarasartov deıtin kisi úıime telefon soǵyp: «Kórdegi adamdarymyzǵa da tynyshtyq bermedińizder ǵoı»,-dep, meni sókti. Men oǵan: «I. Esenberlınniń «Qaterli ótkel» atty romanynda Almatyda qazaqtyń jazýshylary birin-biri baýyzdap óltiripti deıtin sózder bar, biraq biz mundaı sumdyqty kezinde kórgen de, estigen de emespiz. Meniń shyǵarmamda eshkimniń aty-jóni aıtylǵan joq», — dep túsindirip baqtym. Aqyry jabysyp bolmaǵan soń: «Kókek óz atymen shaqyrady» degen, ózderińizdi ózderińiz tanyp tursańyzdar, meıilderińiz», — dep jaýap berdim. Osy jylǵy kóktemde Shákárim aqtalyp, onyń ómiri týraly «Juldyz» «Prostor», «Araı», «Sosıalısik Qazaqstan», «Qazaq ádebıeti», «Lenınshil jas», «Ortalyq Qazaqstan» gazet-jýrnaldarynda san qıly maqalalar jazyldy. Kóbinde aqyn Shákárimdi 1931 jyly eshbir sot úkiminsiz dalada A. Qarasartov deıtin kisi atyp óltiripti delindi. Al meniń ne óleńderimde, ne maqalalarymda bul adamnyń aty esh jerde aıtylǵan joq edi.

Osy jyldyń jazynda Qaraǵandyda eki kún boıy aqyndardyń úlken aıtysyn ótkizdik. Men osy aıtystyń tóreshiler alqasyn basqardym. 21 maı kúni oblys aqyndarynyń, ánshi, jyrshylarynyń basyn qosyp, baıqaý-repetısıa ótkizdik. Oblystyq fılarmonıa zalynda júzden asa adam boldy. Bulardyń ishinde aýdandyq partıa, sovet uıymdarynyń mádenıet jumysyn basqaratyn resmı adamdary da boldy. Buryn Máz Qarasartovtyń azdy-kópti aqyndyǵy bar Meıram, Erjan deıin balalaryn ánshilik, dombyrashylyq óneri bolmasa da dástúrli aıtysqa qatystyryp júretinbiz. Bul ekeýi de Qaraǵandynyń memlekettik ýnıversıtetin bitirgen pedagogtar bolatyn. Ekeýiniń de óleńderine tıisinshe qamqorlyq jasap júretinmin. Bul jolǵy aıtysqa Ýlánov aýdanynan M. Qarasartov qatysatyn boldy. Aqyndardyń ázirlikterin baıqaýda ol sahnaǵa shyǵyp: atam Abzal Qarasartov — Sovet ókimetin ornatqan aıaýly azamat, tamasha qaıratker, qysqasy, búkil halyq basyna tý etip ustaıtyn adam edi dep kórsetkisi kelip, sahnany basyna kóterdi. Men tóreshiler alqasynyń jetekshisi retinde ony qasyma shaqyryp alyp: «Jigitim, qazir bulaı deýge bolmaıdy. Shákárim mańyndaǵy sózdi bilesiń, senderdiń atalaryń jaıly da aıtylyp, jazylyp jatqan sózderdi de jaqsy bilesiń. Sondyqtan aıtysqa qatyssań, atańdy aıtpaı-aq, aýdanyńnyń atynan sóıle», — dep toqtaý saldym.

Ol jigit — Meıram Mázuly Qarasartov (Ýlánov aýdanynyń Kóktal aýyl sovetiniń predsedateli), zal tola qaptap otyrǵan jurttyń kózinshe, qasymda Qaraǵandy ýnıversıtetiniń dosenti 3. Jumaǵalıev, S. Seıfýllın atyndaǵy teatrdyń bas rejıseri E. Tepenov, oblystyq gazet redaksıasynyń qyzmetkerleri bar meni: «Sen alashordashylsyń, halyq jaýysyń, kóshede atyp óltirip ketemin!» dep tarpa bas saldy. Bul jaıly oblystyq partıa komıtetiniń mádenıet bóliminiń meńgerýshisi B. Rahımova joldasqa, oblystyq partıa komıtetiniń sekretary Qýanysh Sultanuly, sizge kezinde aıttym. Artynsha qatty aýyryp, ózim aýrýhanaǵa túsip qaldym. Biraq partıa múshesi bolyp sanalatyn M.Qarasartovty áli kúnge deıin eshkim tártipke shaqyrǵan joq.

Azamat, qart komýnıs, jazýshy retinde meniń buǵan tańym bar. Men tek Shákárimniń abyroıyn qorǵap qoıǵanym joq, qazirgi jurtshylyq pikirin, onyń ústine Shákárimdi jaladan, qastandyq ajaldan aqtap shyǵarǵan Qazaqstan Ortalyq Partıa Komıtetiniń

arnaýly qaýlysyn qorǵadym, ári aıtystyń durys ótýine zer saldym. Qysasy, men ózimniń qyzmet babymdaǵy mindetimdi durys atqarǵym keldi. Solaı atqardym da. Biraq osy úshin qorlaý sóz estip, birden qatty aýyryp qaldym.

Jaıyq BEKTUROV, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń múshesi, Jazýshylar odaǵy Qaraǵandy oblysaralyq bólimshesiniń sekretary.

Noıabr, 1988 j.

Bizdińshe, atalmysh hattarǵa túsinikteme berip, qorqytýdyń, úreı shaqyrýdyń, jala jabýdyń, uly muraǵa uzaq jyldar boıyna qastandyq jasap kelýdiń zańǵa súıengende qandaı túr alyp ketpegin táptishtep taratyp jatý artyq sıaqty. Bizdiń maqsat-muratymyz múldem basqasha arnada edi. Biz Sovettik Shyǵystyń shynarlarynyń biri Shákárim ómiri men ólimine qatysty ańyz ben aqıqatty, shynaıy Shákárimtaný men shalaǵaı Shákárimtaný ara salmaǵyn osylaı júlgelep, zerde-tanymy endi qalyptasa bastaǵan jas óskeleń urpaq úshin jarty ǵasyrǵa sozylǵan uttyń tragedıanyń barsha bolmysyn tanytatyn, alystan men mundalap turar belgi-syna tas qoıǵymyz keldi!

---