InfoHub Logo

Sóıtip, Shahkárim el basqarý isine eriksiz aralasqanyn ómiriniń ókinishti bir kezeńi dep biledi. «Jıyrma men qyryqtyń arasy: jas ómirdiń sarasy, bos ótkenin qarashy», — dep nalıdy.

Ádebıetimizdiń tarıhynda uzaq jyl orny oısyrap kelgen, elge ejelden belgili bolǵan aqyn-jazýshylarymyzdy eske alǵanda, eń aldymen Shahkárimdi ataýymyz oryndy dep bilemin. Óıtkeni, ol — Abaıdyń naǵyz muragerleriniń biri, bolǵanda — biregeıi.

Olaı deıtinimiz, Abaı shákirtteriniń ishinde kóp jasaǵany da, kóp jazǵany da — Shahkárim. Ol — ári lırık, ári aqyn jáne prozaık, ol — kompozıtor jáne mýzykant, orys jáne shyǵys klasıkterimen qazaq oqýshylaryn tanystyrǵan sheber aýdarmashy, ol — tereń oıshyl, ári barmaǵynan bal tamǵan segiz qyrly ónerpaz — úlken mádenıet qaıratkeri.

Muhtar Áýezov «Abaı aqyndyǵynyń aınalasy» atty maqalasynda «Abaıdyń dál óz tusynda, óz dáýirinde eńbek etken» aqyndar týraly aıta kelip: «Mundaı aqyn — tórteý, — deıdi. — Onyń ekeýi — Aqylbaı, Maǵaýıa — Abaıdyń balalary... Qalǵan ekeýi — Kókbaı, Shahkárim. Osy tórt aqyn Abaıdyń naǵyz tolyq maǵynadaǵy shákirtteri, Abaıdan atalyq, aǵalyq, ustazdyń tárbıe alýdan basqa, onyń óleń men qara sózderin oqýshy ári taratýshy, baǵalaýshy, tutynýshy bolýdan basqa, bular Abaı basshylyǵymen óz jandarynan jyrlar da jazǵan... Abaı olarǵa taqyryp berip, óleńderin synaıdy, túzeıdi, qalaı túzeýdiń jolyn aıtady. Dálin aıtqanda, mynalar Abaıdyń aqyn shákirtteri esepti de, Abaı aldy olarǵa jazýshynyń mektebi sıaqty bolady» (M.O.Áýezov. — «Abaı Qunanbaev. Maqalalar men zertteýler». Qazaq SSR-iniń «Ǵylym» baspasy, 1967 j., 244-bet.).

XIX ǵasyrdyń aıaǵy — XX ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq ádebıeti tarıhynda Abaıdan keıingi eń iri aqynymyz — Shahkárim.

Uly aqyn dúnıeden qaıtqan soń, halyń Shahkárimdi ekinshi Abaıymyz dep tanyp, erekshe qurmettegen.

Óziniń uly ustazy — Abaı aǵasynyń «Óziń úshin eńbek qylsań, ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń, adamshylyqtyń qaryzy úshin eńbek qylsaq, Allanyń súıgen qulynyń biri bolasyń», — degen ósıetin berik ustaǵan Shahkárim, óziniń ómirdegi murat -maqsatyn aıqyndap, ashyp aıtyp, halqynyń aldynda sert berip:

Adamdyq boryshyń, ar úshin,
Barsha adamzat qamy úshin,
Sert qylǵam eńbek etem dep,
Aldaǵy atar tań úshin, —

deıdi. Aqyn osy aıtqan sertinen óle-ólgenshe tanǵan emes. Aqynnyń bir aıtqan sertinen aınymaıtyn adaldyǵyna, onyń adamgershilik qasıetine kózi jetip, kóńili sengen týǵan halqy ardager azamat aqynyn ardaqtaǵan. «Ákesiniń balasy — adamnyń dushpany. Adamnyń balasy — baýyryń», — degen Abaı qaǵıdasyn Shahkárim búkil ómir boıy berik ustap ótken adam. Aqyn:

Adamnyń maǵan bári bir,
Ne musylman, ne kápir.
Tamam adam bir baýyr,
Bólinbese ólgen soń, —

dese, Shahkárim týraly Sultanmahmut Toraıǵyrov bylaı deıdi:

Bul qazaqtan maqsuty bıik - alys,
Tappasa da sózine qulaq salys.
«Qazaq» dep jekeleme, «adamzat» de,
Ol kisiniń pikirimen bolsaq tanys.
Demeńiz tymaq kıgen bir jaı qazaq,
Kıgen kıim, júrisi, túrine qarap.
Nadandar, ony ólsheıtin ólsheýiń joq
Aýlań júr, bile almaısyń jaı shamalap!
Belgili jýrnalıs, jazýshy ári tarıhshy

Sabyrjan Ǵabbasov 1915 jyly «Aıqap» jýrnalynda jarıalanǵan «Tarıh qazaq jaıynan» dep atalatyn eńbeginde Abaı men Shahkárim týraly da jazǵan:

«Ibrahım myrza, ıaǵnı Abaıdy bilmegen jurt joq. Abaı myrza óte dana, óte shaıyr (aqyn — Q.M.), fılosof bir adam.

Biraq jurt qadirin tiri shaǵynda bilmese de, osy kúni árkim ony saǵynady. Ólgenine birneshe jyl bolǵan Qunanbaı myrza menen Abaı marqumdy jurttyń jadyna qadirli aqsaqal Shahkárim Qudaıberdi balasy da túsiredi. Bul adamnyń jazǵan kitaptaryn qolǵa alyp qaraı bastaǵanda, bul kitap jazýshy aqsaqaldyń úlken ákesi marqum qajy Qunanbaı bolǵanda, aǵasy Abaı qandaı bolǵan dep oıǵa alynady...

Bul kúnde mıllátine (ultyna — Q.M.) qalamymen qyzmet qylyp jatqan qurmetti, asa qadirli Shahkárim kúmis er-toqym, kúmis beldik, jýan bos qursaqqa mas bolyp, qajy degen sózge tóbesi kókke jetkendeı bolyp júrgen qajylarymyzǵa úlken-aq úlgi bolarlyq zat... Shahkárim sıaqty aqsaqaldarymyzdyń ǵumyryna bereket berip, oqyǵan jastarymyzǵa Shahkárimdeı bolýǵa násip etsin», — deıdi («Aıqap», N 6, 1915 jyl, 95-bet.).

Sabyrjan Ǵabbasov Shahkárimdi jaqsy biletin adam. Sabyrjannyń týyp ósken jeri — Aıagóz, Shyńǵystaýmen kórshiles. «Aıqap» jýrnaly shyǵa bastaǵannan beri Sabyrjan sol jýrnaldyń turaqty jazýshylarynyń biri bolǵan. Shahkárim de «Aıqapqa» jazyp turǵan. Shahkárimiń basylyp shyqqan eńbekterinen Sabyrjannyń, oqyǵan kitaptary: «Túrik, qyrǵyz, qazaq hám handar shejiresi» (1911), «Qazaq aınasy» (Óleńder jınaǵy, 1912), «Qalqaman-Mamyr» (1912), «Eńlik-Kebek» (1912) poemalary t.b.

Shahkárimniń qaldyrǵan murasy san salaly, san alýan, eshqashan mańyzyn joımaıtyn mol qazyna.

Shahkárimniń aty, eńbegi elge erte áıgili bolǵanymen, onyń ómirbaıany zerttelip jazylǵan emes. Ómirbaıanynan maǵlumatymyz bolmaı turyp, jalań, oımen aqyn týraly aıtqan pikir eshkimdi de ılandyra almaıdy. Aqyn ózi týraly bylaı deıdi:

Ketermin, artta jazǵan sózim qalar,
Keıingi talapty jas qolyna alar.
Biri jón, biri teris aıtypty dep,
Talasyp ózderinshe synǵa salar.
Tabıǵı jol ótkendi jańa synaý,
Jamannan jıirkenip, jaqsyny unaý.
Dáleldeýge ólgen soń, kelmes tilim,
Tirshilikte aıtatyn sózim mynaý:
Synaý qıyn bireýdiń syryn bilmeı
Ketpe ómirin, ortasyn kózińe ilmeı.
Aýyr júk arqalaǵan jolaýshyǵa,
Jaǵada júksiz turǵan jansha kúlmeı.
Qaıyqpen kezdim teńiz aýyr kúnde,
Qandy oqpyn, qatty tolqyn, qara túnde.
Zamanym zamanyńa sáıkes kelmes,
Synap kór sol qaıyqqa sen de min de.
Iesiz ózim kestim kindigimdi,
Zorǵa ashtym tar úńgirde túndigimdi.
Ótken ómir jaıymdy túgel usaq,
Sonda anyq bilersiń kimdigimdi.

Endi qolda bar maǵlumat, derekter boıynsha, aqynnyń ómir tarıhyna sholý jasap kóreıik.

Qunanbaıdyń Kúńke deıtin báıbishesinen týǵan jalǵyz uly Qudaıberdi. Qudaıberdiniń Dámetken (Tólebıke) deıtin báıbishesinen tórt uly bolǵan: Omar, Murtaza, Shaımardan (Sháke), kenjesi — Shahkárim.

Qunanbaıdyń ekinshi áıeli Uljannan týǵan balalarynyń biri — Abaı. Sóıtip, Qudaıberdi Abaıdyń aǵasy bolady. Qudaıberdiniń balasy Shahkárim — Abaıdyń nemere inisi.

Shahkárim 1858 jyly, eskishe 11 shildede dúnıege kelgen. Bes jasynda oqýǵa berilip, jeti jasyna sheıin oqý oqıdy. Qudaıberdi 1866 jyly 37 jasynda dúnıeden ótip, Shahkárim jeti jasynda jetim qaldy.

Shahkárim jeti jasynda óleń shyǵaryp jaza bastaǵan. Ol óziniń bir áńgimesinde bylaı deıdi:

— Jazǵyturym ákem ólip, aýylǵa at qoıyp kelip jatqan adam kóp boldy. Men osy kezde esik aldyndaǵy tóbeshikte otyr edim, tasqa órmelep bara jatqan juldyz qurtty kórip, ony ezip óltirdim. Álden soń, ólgen qurtqa janym ashyp, aıadym. Sonda jylap otyryp, qurt bolyp óleń aıtqanym bar. Sodan oıymda qalǵany:

Óltirdiń, ne taptyń sen onan paıda,
Ómir súrip júrýshi em jazda, saıda.
Ólimniń qandaılyǵyn kóziń kórdi,
Keshegi tiri júrgen ákeń qaıda?
Meniń de jetim qaldy balalarym,
Olar da jylaıdy izdep analaryn.
Óziń jetim, jetimdi aıasańshy,
Joq eken basyńda mı, sanalaryń...

Sonda jazǵan óleńimdi sheshelerime oqyp berip, olar jylap, óleń jazba degeni esimde, — deıdi.

Shahkárim ákeden jetim qaldy degen aty bolmasa, jetimdik kórmegen, Qunanbaıdyń erke nemeresi bolyp ósken. «Qajy marqum meni jetim dep aıap, qysyp oqyta almaı, ǵylymnan mahrum qalyp, jetimdikti syltaý qylyp, oıyma ne kelse sony istep, ádepsiz, ǵylymsyz óstim», — deıdi (Shahkárim Qudaıberdiuly. «Túrik, qyrǵyz, qazaq hám handar shejiresi». 1911 j., 72-bet).

«Oıyma ne kelse, sony istep» degende, erke jetim, jas bala Shahkárim ne istegen? Ony óziniń óleńimen jazǵan ómirbaıanynan kóremiz:

...On jasyma kelgen soń,
Dombyra, garmon bilgen soń,
Myltyq atyp júrgen soń,
Ańshy bop tústim azapqa.
Ózgeshe bolmaq súıgenim,
Osyǵan basty ıgenim,
Kıimdi bóten kıgenim,
Uqsatpaı orys, qazaqqa.
Saǵat pen organ júrgenin,
Tańyrqap ashyp kórgemin.
Onyń da syryn bilgemin,
Uzatpaı biraz zamatqa.
Telegramma jaıyn bilýge,
Ony da synaı júrýge,
Bir úıden tarttym bir úıge,
İshekti kerip qadaqqa.
Telegramma olaı emes qoı,
Uqsatar ma ekem degen oı,
Qulaqpen estip, jetpeı boı,
Tym jas edim ol ýaqytta.
Sheberlikke de bet qoıdym,
Sýret salyp, túr oıdym.
Uqsamaq emes bul oıdyń
Túbi olaq namartqa.
On besime kelgende,
Qarshyǵa, búrkit kórgende,
Qus salyp júrdim serýende,
Erkindep shyǵyp azatqa.
Oıym bar óleń aıtqandaı,
Ǵylymǵa taman qaıtqandaı,
Jybyrlatyp tartqandaı,
Qarmaq salyp shabaqqa.

Bul, árıne, oıyna ne kelse sony isteıtin, jeńil minezdi, aqyldan ada, oısyz erke, sholjyń balanyń isteıtin isi emes. Týysynan talantty, tabıǵı daryndy, ár nárseniń syryn bilýge qushtar, zerdeli, zerek, qabiletti, talapty jasqa ǵana tán erekshe minez. Jas shaǵynan bastap, qushtar bolǵan jan-jaqty ónerin Shahkárim ómir boıy shyńdap, órkendetip, ósirip otyrǵan. Abaıdyń: «Adamnyń adamshylyǵy isti bastaǵandyǵynan bilinedi, qalaısha bitirgendiginen emes», — deıtini osy bolady.

Jasy on besten asqanda, aqyly kemeldenip, oı órisi tereńdep óse bastaǵan Shahkárim ǵylym jolyna oıysyp, aqyndyq ónerin de jaryqqa shyǵara bastaıdy.

Jıyrmadan ótkende,
Azǵana ǵylym oqydym.
Alǵyzyp kitap shetten de,
Kóńilge biraz toqydym.
Bilmegendi suradym,
Jıystyrdym, quradym.
Oqyǵan saıyn unadym,
Jolyna tústim osynyń.
Bilimge salyp tilekti,
Sybanyp edim bilekti,
Aǵartýǵa júrekti,
Arǵymaq bolyp qoqymyn.
Óleń men sózdi sheberlep,
Aıtqanym maqul bolar dep,
Yndyn qoıyp entelep,
Jaraıdy dep osynym.
Ondaǵy óleń, jyrlarym,
Unadym jastar tyńdaryn,
Eskermeı eldiń muńdaryn,
Qası almadym qotyryn.

Uly ustazy Abaı aǵasynyń: «Ǵylym tappaı maqtanba, — paıda oılama, ar oıla, talap qyl artyń bilýge, Artyń ǵylym kitapta, erinbeı órip kórýge», — degen aqylyn alǵan sanaly inisi Shahkárim ǵylym-bilim izdenýge bilek sybanyp, qulshyna kirisip, tipti «shetten de kitap alǵyzyp», qunyǵa oqýǵa salynady.

«Bilmegendi surap» biletin aqylshysy qasynda bolady. «Ákemizdiń bir sheshesinen týǵan Ibrahım myrza, — deıdi ol shejire kitabynda. — Qazaq ishinde Abaı dep ataıdy. Sol kisi musylmansha hám oryssha ǵylymǵa júırik hám Allanyń bergen ańyly da bul qazaqtan bólek, dana kisi edi. Erjetken soń sol kisiden taǵlym alyp, ár túrli kitaptaryn oqyp, nasıhatyn tyńdap, azǵana ǵylymnyń sáýlesin sezdim», — deıdi («Túrik, qyrǵyz, qazaq hám handar shejiresi». Orynbor, 1911, 72-6. Shahkárim aýyldan uzap shyǵyp, eshbir oqý ornynda oqymaǵan adam. Onyń mektebi de, ýnıversıteti de — Abaı.

«Óleńmen sózdi sheberlep, aıtqanym maqul bolar dep», anyq aqyndyq óner jolyna túskende, on toǵyz jasynda jazǵan óleńin ózi qurbylas talapty jastarǵa arnap, olardy Abaıdan úlgi-ónege úırenip, tálim alýǵa shaqyrady.

Kel jastar, biz bir túrli jol tabalyq,
Aram aıla, zorlyqsyz mal tabalyq.
Ótpes ómir, taýsylmas mal bererlik,
Bir bilimdi danyshpan jan tabalyq.
Al, endi olaı bolsa kimdi alalyq,
Qazaqta qaı jaqsy bar kóz salarlyq...
...Júz aıtqanmen ózgeniń bári nadan,
Jalynalyq Abaıǵa, júr baralyq.
Bilimdi sol kisiden izdenelik,
Ádeıi izdep biz keldik, sizge delik.
Ómir zaıa bolmastyń óner úıret,
Aqylyńdy aıama bizge delik.
Kóp qýǵa kózińizdi súzbe delik,
Uqpas dep bizden úmit úzbe delik.
Zalymdar zań úıretip adastyrdy,
Bizdi sál jóndelerlik izge delik...
...Mynaý Abaı — bir ǵalym jol shyǵarlyq
Zamandasy bolmady sózdi uǵarlyq.
Amaly joq aınaldy endi bizge,
Kún týdy etegine jabysarlyq...

Aqynnyń jıyrma jastarynda jazǵandary, kóbinshe, jastyń, mahabbat óleńderi bolady. Mysaly:

Gaýhardaı kózi,
Bulbuldaı sózi,
Jannan asqan bir peri.
Júzi bar aıdaı,
Minezi maıdaı,
Ózgeden artyq sol jeri.
Darıadaı aqyl mol edi,
Jan ǵashyǵym sol edi...

— dep bastalatyn óleńin 21 jasynda jazǵan. Endi bir óleńi: Jıyrma úsh jasymda bul óleń jazylǵan, Tabylmaı basynda ózine laıyqty án... — dep bastalady. Bundaı óleńderi kóp jáne óleńderiniń bári de Abaı úlgisimen jazylǵan. Árbir óleńine arnap ánin de qosa shyǵarǵan.

Aqynnyń 21 jasynda jazǵan jáne Abaı syn aıtatyn kárilik týraly uzaq óleńi bylaı aıaqtalady:

Qyzýsyz tániń,
Sezimsiz janyń,
Bolady kárilik belgisi.
Ony da sezbeı,
Úmitin úzbeı,
Kelmeıdi shaldyń ólgisi.
Alpystan ary barmańdar,
Baıqamaı shal bop qalmańdar!

Bul arada Muhtar Áýezovti sóıletýdiń reti kelip tur. Muhtardyń sózinen úzindi keltireıik: «Aqyn bolmaq bolyp, talaptanyp óleń shyǵaryp kórýge Abaıdyń ini, balalarynyń barlyǵy da umtylǵan. Bul jaǵyna kelgende Abaıdyń aldy bir jaǵynan «ádebıet mektebi» sıaqty da bolady. Sol retpen óleń shyǵaratyn Kókbaı, Shahkárim, Abaıdyń óz balalarynan Aqylbaı, Maǵaýıa bolady. Bulardyń bári de qysqa óleń, ósıet óleń aıtý Abaıdyń jol, daǵdysy bolǵandyqtan, ózderine bólen bet izdegen sıaqty. Sondyqtan tórteýi de uzaq áńgimeli óleń jazady. Sonda Kókbaı, Shahkárim qazaq eliniń eski ómirinen tarıhı oqıǵalardy jazsa, Aqylbaı, Maǵaýıa Evropa aqyndarynyń saltymen Kavkazdy, Zulysty, Afrıkany óleń qylyp, mahabbatty jyrlaıtyn sezimdi poemanyń (romantıcheskaıa poema) úlgisin ustaǵysy keledi.

Árıne, qazaq ádebıeti sol kúnde baspa júzine shyǵyp, sol kúnde oqýshy taýyp otyratyn jaıǵa jetse, Abaı aınalasynan, Abaı mektebinen shyqqan aqyndar túgelimen Abaıdyń izin basa shyqqan úlken ádebıet aǵymyn kórsetken bolar edi.

Abaı bul jastardyń óleń jazýyn qabyldaǵan. Keıbirine ózi taqyryp ta berip otyrǵan. Biraq bulardyń óleńderine de jalpy óleńge qoıatyn qatty synyn túgel qoıady. Sondyqtan sózderi unamaǵan ýaqytta minderin óleńge qosyp ta jiberedi. Máselen, Kókbaı, Árip, Shahkárim úsheýiniń úsh túrli óleńderin eske alyp:

Sóz aıttym Áziret Áli, aıdaharsyz,
Munda joq altyn ıek sarala qyz.
Kárilikti jamandap ólim tilep,
Bolsyn degen jerim joq jigit arsyz, —

deıdi. «Áziret Áli, aıdahardy» Kókbaıdyń qıssa jazǵysh» bolǵandyǵynan aıtty, «Altyn ıek sarala qyz» dep Syban Árip degen aqyn «Zıada» degen qıssasynda sulý qyzdy sıpattaımyn dep, ıegi altyn, kózi gaýhar dep maqtaýyn asyryp, túsine qaramaı, asyl tastardy sanaı berse kerek. Soǵan aıtylǵan. Sońǵy eki aýyz kárilikti jamandap aıtqan Shahkárim óleńine arnalǵan (Abaı Qunanbaıuly. Tolyq jınaq, 1933 j., 382-383 better).

Endi Shahkárimniń ómir kezeńderin sholýymyzǵa keleıik. Shahkárimniń óziniń jazǵan ómirbaıanynan: «Jıyrmadan ótkende, az ǵana ǵylym oqydym...» — degen sózin joǵaryda keltirdik. Endi Shahkárim ómiriniń osy bir kezeńi týraly Muhtar Áýezovtiń jazǵanyn keltireıik: «Ysqaqty udaıy úsh saılaý 9 jyl bolys bolǵan soń, tórtinshi saılaýda: «Endi bolystyqty Bákemniń ornyna beremin» dep, jasy 20-ǵa áreń tolǵan Shahkárimdi bolys saılatady. Bákem dep óziniń úlken sheshesi Kúńkeden týǵan Qudaıberdi degen aǵasyn aıtady. Ol kisi erterek ólip, artynda eki - úsh balasy jetim qalǵan. Sol aǵasynyń, arýaǵyn syılaǵandyqtan, jasy jeter - jetpeste, Ysqaqty ókpeletip, Shahkárimdi saılaıdy. Shahkárim bir saılaý bolys bolyp, 84-jyldyń saılaýyna kelgende, Abaı endigi bolystyqty ózimen birge týǵan kenje inisi Ospanǵa bermek bolady», — deıdi (Abaı Qunanbaıuly. Tolyq jınaq 1933 j., 365-bet).

Bul jóninde Shahkárim óziniń ómirbaıanynda bylaı dep aıtady:

Ónerli sheber til - jaqty,
Alady dep bul baqty,
Eriksiz maǵan el japty,
Bolystyqtyń toqymyn.
Bolystyń saldy jaman oı,
Ǵylymdy ázir qýma, qoı,
Ulyqtyq degen úlken toı,
Dep, osyǵan loqydym.
Ashylmas kesel boldy bul,
İzdegen ǵylym qaldy tul,
Azat basym boldy qul,
Eriksiz jemtik shoqydym.

Sóıtip, Shahkárim el basqarý isine eriksiz aralasqanyn ómiriniń ókinishti bir kezeńi dep biledi. «Jıyrma men qyryqtyń arasy: jas ómirdiń sarasy, bos ótkenin qarashy», — dep nalıdy. «Týǵan elim nadan el» dep qapalana otyryp, óz minin de ashyń aıtyp, aıaýsyz synaıdy.

Týǵan elim nadan jurt,
Jýandyq taǵy bir qylqurt,
Jetim erke bolyp qyrt,
Mansapqa mingen men bir mas.
Osy aıtylǵan tórt kesel,
Jasymda boldy kózge shel,
Qyryqqa kelip astym bel,
Dedi bir oı: kózińdi ash!

Kózin ashyp, ósip ózgergen sanamen, jańaryp jańǵyrǵan uǵymmen ǵylym dúnıesine tereń boılaýǵa berik bekinedi. Shyǵys tilderin, orys tilin emin-erkin meńgerýge boı urady. «Aqyl senbeı senbeńiz, bir iske kez kelseńiz», — degen Abaı qaǵıdasyn berik ustaǵan Shahkárim shala moldalardyń soqyr senimin mansuq etip, olardyń azǵyndyǵyn áshkereleıdi. Ǵalym, oıshyldardyń jazǵandaryna da talǵaýsyz tabyna bermeıdi, óz aqylyna júginip, synshyl oı kózimen qarap oqıdy.

Adasyp dinshi azǵanyn,
Pánshiler ǵylym qazǵanyn,
Fılosof oıshyl jazǵanyn,
Synaýǵa endi burdym bas, —

deıdi. Óziniń zerlep izdený joly osyndaı bolsa, sol kezde óz halqynyń kúıinishti taǵdyryna derttenip, tereń tebirenip, kóp óleń jazady. Ol óleńderi týraly aıta kelip, bylaı deıdi:

Taǵy da talaı sóz jazdym,
Elim tálim alsyn dep.
Qazaqtyń minin kóp qazdym,
Adam emes, ańsyń dep.
Óner-bilim bilmegen,
Birińdi-biriń kúndegen,
Týra jolmen júrmegen,
Tórt aıaqty malsyń dep,
Sózime qulaq qoımady,
Partıaǵa toımady.
Kim óz elin oılady,
Nadandyqta qalsyn dep?!

Shahkárim óziniń jazǵan ómirbaıanyn syryn, nanym - tanymyn, istegen isin, — jasyrmaı da asyrmaı, qaltqysyz kóńilmen aıtady.

Qyryqtan asa bergende,
Aqylym qyldy shermende.
Dinim qalaı, janym ne?
Joǵalam ba ólgende?
Álemdi kim jaratqan,
Osynsha túrlep taratqan.
Kóringen sansyz planeta,
Birinen biri bólek pe?
Ahıret degen nemene?
Shyqqan jan qaıta kele me?
Kire me osy denege,
Dáleli qaısy sengende?
Osy oımen Mekke barǵamyn,
Ár túrli kitap alǵamyn,
Aqylǵa syımas jalǵanyn
Almadym synaı kelgende.
Noqtasyz oımen tekserdim,
Boıaýly dinnen seskendim,
Din shataǵyn kóp kórdim,
Qatesin synap tergende,
İzdedim, taptym anyǵyn,
Tastadym eski tanyǵyn.
Haqıqat nurdyń jaryǵyn,
Jaryldy júrek kórgende.

Shahkárim Mekkege barǵanda, sharıǵattyń musylmandarǵa mindet etken bes paryzynyń biri — qajylyq boryshyn óteý úshin ǵana barmaǵan. Taǵy ne úshin barǵanyn ózi de ashyq aıtyp otyr. Shahkárim bul saparynda basqa úlken qalalarda — Stambýlda, Parıjde bolǵan.

Bul saparǵa shyǵý maqsatyn taǵy bir uzaq óleńinde tolyǵyraq aıtady. Sol óleńinen úzindi keltireıik:

...Alaqtap izdedim qarý,
Bekilgen artyma barý,
Jan berip jaryq jyly nurdan,
Kún — atam jerdi býaz qylǵan,
Ósimdik týǵan osydan.
Jetilip, ósip tolǵanda tán,
Qurt bolǵan dánde neshe myń san,
Jaralyp shyqtyq biz sonan
Usaq qurt dánnen jaryp shyqqan,
Jasaǵan qurttar ár túrli tán.
Qus, balyq, shaıan, kóp aıýan,
Aıýannan ósip boldyq adam,
Keıimiz esti, keıimiz nadan.
Janymyz — kúnnen kelgen nurdan,
Tánimiz topyraq pen sýdan,
Kún-atam, anyq jer-anam,-

dep qorytady. Shahkárimniń fılosofıalyq oı júıesin tereń zerttep, ǵylymı taldaý jasaý, ádil aıtý fılosof ǵalymdarymyzǵa tıisti. Ony Shahkárimniń ózi de ósıet etip aıtypty:

Kim aıtsa da, synamaı qoıma, janym,
Aqylyńa synatyp, oıla, janym.
Pálenshe ekem aıtqan sóz durys qoı dep,
Júrektiń tarazysyn joıma janym, —

degen jáne «Kóp bilim joq boıymda, shyn maqtan joq oıymda, kesh sózimniń kemdigin», — dep, qate aıtqany bolsa, oǵan keshirim suraıdy.

«Kóp bilimim joq» degeni — bilgen bilim kólemine kóńili tolmaı, qanaǵattanbaı, mise tutpaýdan baryp aıtqany bolar dep oılaımyz. Áıtpese, ol kisiniń óz betimen izdenip, qoly jetken bilimi az bolmaǵan. Ádebıet, óner jaǵyn bylaı qoıǵanda, dúnıe júzine aty áıgili fılosoftardyń birazyn oqyp bilgeni anyq baıqalady. Mysaly, XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda pesımısik fılosofıasy búkil Evropaǵa ken, tarap, etek alǵan, nemis fılosofy Shopengaýerdi (1788-1860) Shahkárimniń oqyǵanyn kóremiz. Oqyp qoımaǵan, onyń pesımısik fılosofıasyn synap, óziniń batyl oı-pikirin aıtqan.

— Shopengaýerdiń dúnıe — dozań, dúnıede tynysh ómir súrýge bolmaıdy degeni durys emes, — deı kelip: dúnıe — dozań emes, beıis, beıisti dozaq etip otyrǵan adam balasynyń, ústem taptyq zorlyǵy, ózimshildik kúsh qarýy, qasqyrlyǵy. Eger adam bir-birine zorlyq -zombylyq, qıanat jasamaı, barlyń adam bir-birine bir baýyrdaı bolyp, óner bilimimen, taza eńbekpen tabıǵattyń baılyǵynan paıdalanyp otyrsa, dúnıe beıis bolýynda sóz joq. Muny sezbeı, Shopengaýer adasqan, — deıdi. Shahkárim fılosofıasy óz aldyna arnaıy zertteletin másele.

Endi aqynnyń ómirbaıanyna qaıta oralaıyq.

Syr aıtaıyn men sizge,
Ár túrli jaı bar basymda.
Elimnen kettim elsizge,
Elýden asqan jasymda.
Qora salǵan jerime,
Kirgendeı bop kórime,
Ókpeledim elime,
Otyrma dep qasyńda.
Qylyq eski saltym dep,
Kórermin aqyr artyn dep,
Partıa qyldyń halqym dep,
Kárińiz ben jasyń da.
Qaýymnan qatty qaǵylyp,
Ońasha ómir saǵynyp,
Jasymda bitken taǵylyq,
Osy eken ǵoı asylda.
Oıǵa ońasha jer kerek,
Oıyńdy uǵar el kerek,
Partıa qýǵan ebelek,
El ózińe masyl da.

Sóıtip, Shahkárim 1909-1910 jyldar el ortasyn tastap, ońasha elsizge ketip, oqý, oılaý, jazýmen bolǵan. Jeti jasynan óleń jaza bastaǵan aqynnyń ómir boıy qalamy qolynan túspegen.

Tynyshtyń joq tynym joq
Oısyz meniń kúnim joq.
Qaıǵyramyn qan jutyp,
Kózimdi iler túnim joq.
Oılaýmen kúndi batyram,
Jazýmen tańdy atyram,
Tesile qarap kitapqa,
Silemdi súıtip qatyram, —

deıdi. Aqynnyń barlyq jazǵandaryn bul arada atap aıtyp jetkizý múmkin emes. Jazǵandary óte kóp bolǵan. Shahkárim bir áńgimesinde: Otyz jas shamasynda bir aıdaı tilim baılanyp, sóıleı almaı ata - babalarymyzdyń atyn ataýdan qoryqtyq. «Túrik» degen soıa aýzyńnan shyqsa, «pantúrkızm» deıtin pálege qaldyq, «ult» desek, ultshyl atandyq, «han», «bı» deıtin sózderdiń ózi qubyjyq, kórinetin boldy. Sondyqtan Shahkárim shejiresi 1911 jyldan keıin jaryq kórýden qaldy.

Tipti, jarıalylyq zamany týǵan kúnniń ózinde de Shahkárim shejiresine úrke qarap, kúdik - kúmánnan aryla almaı júrdik. Endi búgin Shahkárimniń tarıhı eńbegin onyń murager halqyna jetkizý kezi keldi dep bilemiz.

Shahkárim orys ǵalymdarynyń, Shyǵystyń oqymysty tarıhshylarynyń eńbekterin zerttep oqyı, olarǵa tarıhı sholý jasaıdy. El aýzynda ejelden saqtalyp kele jatqan tarıhı ańyz - áńgimelerge de kóńil bólip, onda aıtylatyn ýaqıǵalardy tarıh kitaptaryndaǵy maǵlumattarmen salystyryp baryp, óz eńbeginde paıdalanyp otyrady.

Shahkárimniń shejire kitabynda jalpy tarıh, ádebıet, til, etnografıa jaıynda, tarıhı tulǵalar jóninde, taǵy basqa tarıhı-áleýmettik máselelerge baılanysty maǵlumat -derekter mol ekenin kóremiz. Shejiredegi mundaı maǵlumat - derekter qazaq halqy tarıhynyń, ádebıetiniń keıbir jeke máselelerin aıqyndap, anyǵyraq túsinýge baǵdarlaıdy.

Abaı jınaqtaǵan maǵlumattardyń da shejirede paıdalanylǵany týraly Shahkárimniń sózin joǵaryda aıtqan edim. Endi sol maǵlumattardy shejirede qaı túrde, qalaı paıdalanǵanyn kórsetip, salystyrý retinde birer mysal keltireıik. Ol Abaıdyń jazǵandaryn sol qalpynda kóshire salmaıdy.

Shahkárim qazaqtyń tarıhı ańyz áńgimesin paıdalanyp jáne Ábilǵazy Bahadúr men Arıstov kitaptaryndaǵy maǵlumattarǵa súıenip, qazaq shejiresinde bir másele týraly bylaı dep jazady: «Bizdiń qazaqtyń úsh júzge bólingenin qazaqtar bylaısha aıtady: Áz Jánibek qazaqty Qashǵardaǵy Shaǵataı násiline qaratqan soń, keshikpeı, sol kezde qazaqty hám kóshpeli basqa elderdi Júnis hannyń Ahmed degen balasy bılep, onyń aǵasy Jánike (shyn aty Mahmud) degen Tashkende úlken han bolypty», — deı kelip, Ahmed hannyń qazaqtan ásker jasaqtap, qalmaqty shapqanyn baıandaıdy.

«...Qalmaqty shaba bergen soń, — deıdi shejirede, — qalmaqtar Ahmed, handy «alashy» qoıypty, maǵynasy jan alǵysh degeni. Ony estigen Ahmed han, qalmaq bul atty qoryqqan soń qoıdy, endi qalmaqty shapqanda «alashylap» shabyńdar degen soń, qazaqtar «alashy» dep shaýyp, sol qazaqqa uran bolypty.

«Alash - alash bolǵanda, Alasha han bolǵanda, qalmaqqa ne qylmadyń» dep qazaqtyń maqtanatuǵyny sol», — deıdi. Odan ári násilinen shyqqan Shaıbaq hannyń Ámir Temir násiline soǵysyn baıandaı kelip: «Shaıbań Tashkendi almaq bolǵanda, qazaqty bılegen Ahmed-Alasha men aǵasy Jánike-Mahmud Uratóbede Shaıbaqpen soǵysqanda, qazaqtar: «Shyńǵys tiri kúninde bizdi Joshy ulysyna berip edi. Shaǵataı bizdiń hanymyz emes tájik-sart týysqanymyz da emes, «Ózbek — óz aǵam, sart sadaǵam», — dep, Shaıbaq hanǵa qosyldy. Sol soǵysta Shaıbaq jeńip Jánike-Mahmud pen Ahmed-Alashty óltirgen soń, ondaǵy Shaǵataı násiline qarap júrgen qazaqpen jaqyn elder jáne qazaqqa qosyldy. Bul sózdiń anyqtyǵy Ábilǵazy Bahadúr, Arıstov ekeýiniń kitabynda da bar. Sol sebepten qazaqtyń aýyz sózi de ras shyqty.

Ol ýaqytta Áz Jánibektiń balasy Qasym han edi. Qol astyndaǵy halqy bir mıllıondaı» boldy («Qazaq shejiresi», 32-33 better).

Osy tarıhty Abaı bylaısha baıandap jazǵan: «...Ámir Temir násilinen Qumarshaıh balasy, belgili Babyr hannyń sheshesimen bir týysqan eki baýyry bolǵan. Úlkeni Tashkentke han bolyp, kishisi qazaqty bılegen. Bular Shaǵataı násilinen Iýnýs hannyń balalary bolǵan. Sol qazaqty bılegeniniń aty Ahmet eken... Sol óz ýaqytynda attanysqa jararlyq qazaqtan úsh júz ásker shyǵaryp, úsh júzbasyǵa bıletipti. Ár júzdiń halqy óz yntymaǵymen bir týysqanǵa esep bolypty. Qazaqtyń «Úsh júzdiń balasy» deıtuǵyny sol. Ahmed han qalmaqty kóp shaýypty, kóp qyrypty. Qalmaq raqymsyzdyǵyna qaraı: «Mynaý bir alashy boldy ǵoı» deıdi, jan alýshy boldy degenniń ornyna. Sondyqtan ol kisi Alasha han atanypty. «Babyr namada» solaı jazylǵan. Sonan soń han, bul qalmaq qoryqqannan qoıdy ǵoı, endi sizder shapqan ýaqytta «alashy — alashy» dep uran - súren salyńyzdar dep buıyryp, bular aıǵaı salǵanda, kóp jannyń aıǵaıymen «alash - alash» dep ketipti. Sondyqtan: «alash - alash bolǵanda, Alasha han bolǵanda, qalmaqqa ne qylmap edik» dep, alash urandy qazaq atanǵan sebebi sol eken», — deıdi. Odan ári Shaıbań hannyń soǵysyn Abaı bylaı baıandaıdy: «Bular Shaǵataı násiline qarap júrgende, Joshy násili ózbek halqyn bılep júrgen eken. Sol Joshynyń Sıban ıakı Shıban degen balasynyń tuqymynan bir belgili Shaıban degen han shyǵyp, Ámir Temir tuqymynan hırat (Ǵırat.

Q.M.) Buhar, Samarqan shaharlaryn tartyp alyp júrgende, aqyrynda munyń aldynan Alasha han Tashkenttegi Jánike han degen aǵasymen qosylyp, qalyń áskermen shyǵyp, Uratóbede jeńilip, aǵaıyndy ekeýin de, bala-shaǵalaryna deıin Shaıbaq óltirgende, bizdiń qazaq: biz áýelden ózbek jurtymen atalas edik

Saryǵa qosqan...» («Jarqyn juldyzdar», 1964 jyl, 163-bp), — dep tarıhı shyndyqtan shyǵyńqyrap, burmalana baıandalǵan.

Áli alyp keletin Tursyn hannyń úsh qyzy: Aıbıke, Nurbıike , Qońyrbıke degen edik. Qońyrbıkeniń tarıhyn aıttyq. Endi Aıbıke men Nurbıkeniń tarıhyna qysqasha toqtaıyq.

Aıbıkeni de, Nurbıkeni de Shanshar degen kisi alǵan Shanshardyń arǵy atalaryn Shahkárim bylaı taratady: Arǵyn aǵanyń násilinen — Qodan, Qodannan — Daıyrqoja (Aqjol), Daıyrqojanyń báıbishesinen — Qaraqoja, Qaraqojanyń báıbishesinen — Qýandyq, Súıindik, Begendik, Shegendik. Kishi áıelinen — Bolat (Bolatqoja), laqap aty — Qarakesek. Bolatqojanyń naǵyz eki balasy: Maıqy, Boshan, asyrandy eki balasy: Jalyqpas, Qambar. Osy tórteýiniń násili Qarakesek atanady.

Boshannyń bes balasynyń biri — Shanshar, Tursyn hannyń Aıbıke, Nurbıke deıtin qyzdaryn alatyn Shanshar osy.

Shanshar men Aıbıkeden týǵan tórt balasynyń biri - Keldibek, Keldibektiń alty balasynyń biri — Qazybek (qaz daýysty Qazybek).

Qazybektiń balasy — Bekbolat, odan — Tilenshi, odan Alshynbaı. Alshynbaıdyń Júsip degen balasynyń qyzy Dilda — Abaıdyń báıbishesi bolady.

Shanshar men Nurbıkeden týǵan úsh balasynyn, biri — Bertis, onyń úsh balasynyń biri — Bektemir, Bektemirdiń balasy — Mesheke, Meshekeniń balalary: Qazanqap, Bıten, Shıten. Qazanqaptyń balasy ataqty kúıshi, dombyrashy — Táttimbet (1815-1862). Bıtenniń balalary: Tontaı, Qontaı. Tontaıdan - Turpan. Turpannyń qyzy Uljan — Qunanbaıdyń áıeli, Abaıdyń sheshesi bolady.

Revolúsıadan buryn Qarqaraly ýeziniń eki bolys eli Aıbıke - Shanshar, Nurbıke-SHanshar dep atalatyny tarıhta belgili.

Qazaq Sovet ensıklopedıasynda «Aıbıke» degen maqalada: «Aıbıke — Orta júz Arǵyn ishindegi Qarakesek rýynyń bir atasy. Revolúsıadan buryn «eki myń úı Aıbıke» atalǵan (sanyna qaraı). Ataqty Qazybek bı osy Aıbıkeden shyqqan. Bulardyń endi bir atasy — Nurbıke. Keıde ekeýin qosyp, Aıbıke-Nurbıke dep te ataıdy. Ataqty kúıshi Táttimbet Qazanqapuly, onyń ákesi Múshke (durysy Mosheke. — Q.M.) kúıshi osy Nurbıkeden shyqqan... Oıyn-saýyqqa, mysqyl - mazaqqa qumar el bolǵan. Sondyqtan olar «shanshar», «shanshardyń qýlary» atalǵan», — dep túsindiredi

Maqala jalpy ústirtteý jazylǵan jáne «Shanshar» degen ataýdyń túp tórkinin túsinbeı, Shanshar degeni kisiniń esimi, sodan taraǵan rýdyń aty ekeni ańǵarmaı baıandalǵan.

Ensıklopedıanyń 12-tomyndaǵy maqalada: «Shanshar 18 jáne 19 ǵ-da óz boıyndaǵy tabıǵı qyzǵylyqty is — áreketterimen, ótkir syqaq kelemejderimen jáne shanyshpa ájýa – qaljyńdarymen arasyna keń, tanylǵan — Qarakesek rýynan shyqqan kúldirgi ónershiler áýleti...» - delingen. Bul maqalada da «Shanshar» tarıhı adam esimi, sol esimnen týǵan rý aty dep bilmeıdi, «shanyshpa», «ájýa - qaljyńnan» týyndaǵan sóz dep, ıaǵnı «kúldirgi» ıýmorıst uǵymynda túsindiredi.

Muhtar Áýezov: «Abaıdyń óz sheshesi Qarakesek ishinde Bertis bıdiń tuqymy bolady. Uljannyń ákesimen birge týysqan aǵalary Qontaı, Tontaı — Orta júzge qaljyńymen tegis aty jaıylǵan, belgili mysqylshyl, tapqysh, kúldirgi bolǵan. Bul ádet Bertis, Shanshar rýyna túgel jaıylǵan minez», — dep. Shanshar — kisiniń esimi, rý aty ekenin anyq ashyq jazǵan. (Abaı. Tolyń jınaq. IJ. (43-bet).

Janýshy, ádebıetshi, tarıhshy ǵalymdar Shahkárim mı shejiresine ár kezde kóńil bólip, ózderiniń zertteý eńbekterinde paıdalanyp otyrǵan. Mysaly, Sáken Seıfýllın «Qazaq ádebıeti» (Birinshi kitap. «Bıler dáýiriniń ádebıeti», 1932 j.) kitabynda Ahmed-Alasha han týraly aıta kelip, Shahkárim shejiresine silteme jasaıdy. Jáne «Qobylandy batyr» jyryna taldaý jasaı otyryp, Sáken bylaı deıdi: «Belgili qazaq shejireshisi, aqyn Shahkárimniń shejiresinde Qobylandy batyr bolǵan adam. Muny Shahkárim shejiresi tolyq aıtady. Onyń aıtýyna qaraǵanda, Qobylandy batyr — qazaq ataýly eldiń noǵaıly atymen júrgen zamanynyń adamy. Shahkárim shejiresi Qobylandy batyr Arǵyn Daıyrqoja bıdi óltirgende, ákesi Qodan degen aqyn jylap, balasyna myna bir jyrdy aıtqan eken deıdi:

...Qara qypshaq Qobylandyda
Neń bar edi qulynym!
Seksen asyp, taıaǵanda toqsanǵa,
Tura almastaı úzildi me julynym.
Adasqanyn jolǵa saldyń
Bul noǵaıly eliniń.
Aqqan bulaq, janǵan shyrań,
Jalǵyz kúnde qurydyń!
Qara Qypshaq Qobylandyda
Neń bar edi, qulynym!»

Mine, munda qazaq ataýly rýlardyń ol kezde noǵaıly bolyp júrgenin aıqyn aıtady.

Bul ýaqıǵa Shahkárim shejiresiniń 31-betinde aıtylady. Shahkárim odan keıin bylaı deıdi: Qodan taıshy degen óleńshi, aqyn degeni. Bizdiń qazaqtyń Arǵyn atasy Qotan aqyn deıtini osy. Jáne bul sózge bir dálel Arǵyn Janaq aqynnyń Ýaq Jarqyn bıge aıtqan óleńi. Jarqyn bı: — Atańda aqyndyq bar ma edi, — degende, Janaq aıtypty:

«Alashta Arǵyn aǵa bolǵan zerek,
Ózgeden ol kisiniń jóni bólek.
Arǵynnyń túp atasy aqyn Qotan
Óleńge bizden usta bolsa kerek...»

(shejire 31-32 bet).

Shejiredegi osy maǵlumatty Álkeı Marǵulan óziniń «O nosıteláh drevneı poetıcheskoı kúltýry kazahskogo naroda» atty maqalasynda keltiredi. Biraq Álkeı Marǵulan Shahkárim shejiresine silteme jasamaǵan jáne Jarqyn bıdi qazirgi Abaı aýdanynyń adamy degen. Durysy Jarqyn qazirgi Jańasemeı aýdanynyń adamy. Óleńdegi: «Alashta Arǵyn aǵa bolǵan zerek» degen joldaǵy eki sózdi ózgertip: «Ertede Arǵyn ata bolǵan zerek» dep bergen.

Sábıt Muqanov ta shejireni atamaı jáne eshbir silteme jasamaı, bylaı dep jazady: «Qazaq arasynda «Arǵyn atasy Qotan aqyn» deıtin mátel bar, sol «Qotan» degeni osy Qodan. Qodannyń aqyn bolǵandyǵy týraly X I X ǵasyrdyń ortasynda jasaǵan, Arǵyn rýynan shyqqan Janaq aqynnyń bir aýyz óleńi bar. Ýaq rýynan Jarqyn degen bı Janaq aqynǵa «Atańda aqyn bolǵan kim bar?» dep suraý qoıǵanda, Janaq:

Alashta Arǵyn ata týǵan zerek,
Ózgeden sol kisiniń jóni bólek.
Arǵynnyń túp atasy aqyn Qotan
Óleńge bizden usta bolsa kerek...»
(«Jarqyn juldyzdar» 1964 jyl., 161-162 better).

Joǵaryda aıtylǵan S.Seıfýlınniń Shahkárim shejiresiniń keltirgen Daıyrqoja, Qobylandy batyr jaıyndaǵy maǵlumatyn jáne Á.Marǵulan men S.Muqanovtyń shejireden alǵan derekterin M.Maǵaýın «Qobyz saryny» (1968 j.) monografıasynda, Shahkárimge silteme jasaı otyryp, durys bergen («Qobyz saryny», 12-13 bet). Tek óleńindegi: «Arǵyn aǵa» degen sózdi «Arǵyn ata» depti.

Sábıt Muqanov «Jarqyn juldyzdar» (1964 j.) atty monografıasynda Abaıǵa arnalǵan bóliminde Shahkárim shejiresindegi maǵlumattardy mol paıdalanǵan. Biraq eshbir jerde Shahkárim shejiresi atalmaıdy, shejirege silteme jasalmaıdy. Birneshe ǵana mysal keltireıik. «Abaıdyń ata tegi» degen taraýynda S.Muqanov bylaı dep jazady: «Arǵyn» degen attyń qaıdan shyqqany týraly ǵylymda mynandaı joramaldar bar: eski qytaı tarıhynda, mońǵoldardyń batysynda (?) kóship júretin, túrik tuqymdas «Baı-Egý» deıtin el bar. Qytaılar «r» dybysyn aıtpaıdy jáne sózdiń aıaqqy dybysyn tastap sóıleıdi. Eger «Baı-Egýdiń» ortasyna «r» árpin qoısa, aıaǵyna «n» qossa «Baı-Ergýn» bolyp shyǵady. Baı — qytaıda «zor», «uly» (túrikshe «ýlýg» degen sóz) degen maǵynada. Olaı bolsa — Baı-Ergýn» — «Uly-Ergýn», ıaǵnı «Ýlýg-Ergýn» bolady...».(«Jarqyn juldyzdar», 159-bet).

«Arǵyn» dep ne sebepten atalǵany týraly orys jazýshylary ár túrli sóz aıtady. Sonys ishindegi qısyndysy túrik Orhonskıı nadpıstaǵy «Ýlýg-Ergın» degen sóz syqyldy kórinedi. Burynǵy zamanda osy «Ýlýg-Ergın» degen tap monǵol jurtynyń kúnshyǵysynda júrgen. Ony qytaılar «Boıe-gý» deıdi. Sebebi, qytaıda «r» harpi joq jáne sózdiń aıaǵyndaǵy haripti tastap aıtatuǵyn ádetteri bar. «Baıe-gýdiń» ortasyna «ra» qosyp, aqyryna «non» harpin qossa, «Baı-ergýn» bolady. «Baı-ergýn» hám «Ýlýg argý» — ekeýi de «Ýlýg argýn» degenge keledi (Shejire, 61-bet).

Jáne Sábıt Muqanov bylaı deıdi:

«Tarıhta Arǵyn-aǵa degen kisi bolǵan. 1262 jyly Shyńǵyshannyń kenje balasy Toly Harasan degen elge Oırat atanǵan elden Arǵyn-aǵa degen kisini han saılaǵan...» («Jarqyn juldyzdar», 159-bet). Bul da Shahkárim shejiresinen alynǵan derek.

Shahkárim bylaı deıdi: «...Meniń óz oıymsha, bizdiń osy Orta júzdegi Arǵynnyń atasy Ábilǵazy hannyń shejiresinde aıtylatuǵyn Oırat Arǵyn aǵa degen kisiniń násili bolsa kerek. Onyń mánisi mynaý: «Shyńǵyshannyń kenje balasy Toly úlken haqan bolǵan kezde, Oırat atanǵan elden Arǵyn aǵa degen kisini Harasan degen jerge han qoıǵan. Sol musylmansha 440 jyly, oryssha 1262 jyly edi...» (Shejire, 62-bet).

Sábıt Muqanov taǵy da bylaı dep jazady:

«1822 jyly joǵaryda atalǵan «Sibir qazaqtaryn basqarýdyń ýaqytsha erejelerin» shyǵarady. Bul erejege narazy bolǵandar, Rossıaǵa baǵynbaǵan jaqqa kóshýge qobaljyp keıbir elder kóship jatqanda, Balqash kóline quıatyn Toqyraýyn ózeniniń boıynda otyrǵan Tobyqtynyń Dadan deıtin rýynyń bıi Qaramende Shyńǵys taýynda otyrǵan Musabaı rýynyń bıi Keńgirbaıǵa óleńmen bylaı sálem aıtady:

Basynda Syrdan shyǵyp Orǵa keldik,
Taban tıip júre almaı zorǵa keldik.
«Qol aldynan qurýly talqy» degen,
Bul jaqqa baqqa kelmeı, sorǵa keldik?
Sálem de, Keńgirbaıǵa, kel ketelik.
Myqty sabaz atandy terletelik.
Musylmannyń jurtyna mańdaı qoıyp,
Aty jaqsy darıadan ári ótelik.

Keńgirbaı bastaǵan Shyńǵys taýyndaǵy Tobyqty Qaramendeniń, ol sálemine qyzbaıdy». («Jarqyn juldyzdar», 166-1676.).

Sábıt Muqanov bul maǵlumatty Shahkárim shejiresinen alsa da, anahronızmge urynyp qalǵan. HÚSH ǵasyrda bolǵan ýaqıǵany XIX ǵasyrdaǵy máselemen shatastyryp alǵan. Shahkárim bylaı deıdi:

«1723 jyly qalmaqtan jeńilip, «Aqtaban shubyryndy» kórip, Orta júz Eshim (Esil), Nura, Sarysýǵa barǵanda, bizdiń Tobyqty Orynbordyń bergi jaǵynda Ordyń Qaraǵashyna barǵan. Onan da ári barǵan Kishi júz qazaǵy orysqa qaramaq bolypty degen soń, sonan qorqyp Tobyqty kóship, Yrǵyz, Torǵaı ózenderine kelgen. Sonda bizdiń tórtinshi atamyz Yrǵyzbaı menen inisi Torǵaıda týyp, attaryn sol ózen atymen qoıypty. Onan jáne beri qaraı kóship, Mamaı batyr bastap, osy Kóken, Orda, Doǵalan, taýlarynyń ortasyna kelipti. Sol kezde orta júz de orysqa qaramaq boldy degende, Dadan Tobyqty Qaramende bıdiń bizdiń Keńgirbaı bıge sálem aıtqan óleńi mynaý:

Basynda Syrdan shyǵyp, Orǵa keldik,
Taban tıip júre almaı zorǵa keldik.
«Qul aldynan qurýly talqy» degen,
Bul jaqqa baqqa kelmeı sorǵa keldik.
Sálem de Keńgirbaıǵa kel ketelik,
Myqty sabaz atandy terletelik.
Musylmannyń jurtyna mańdaı qoıyp,
Aty jaqsy darıadan ári ótelik»
(Shejire, 44-bet).

Muhtar Áýezov te Abaıǵa arnaǵan ádebı jáne ǵylymı zertteý jumystarynda Shahkárim shejiresin jáne basqa eńbekterin de oryndy paıdalanyp otyrǵan. Shahkárim men Muhtardyń jalpy qarym-qatynasy, tvorchestvolyq baılanysy óz aldyna bir áńgime.

Shahkárimniń «Qur shejire demeńiz munyń ózin, oılańyz ǵıbrat alyp árbir sózin», — degenin ónegeli ósıet dep bilip, Shahkárim shejiresin ǵylym turǵysynan qarap, tereń zerttep oqyp, ǵıbrat alýymyz kerek.

Shahkárim shejiresiniń qurylysy. Kirispesi «Shejireden buryn» dep atalǵan. Kirispeden keıin «Shejire basy» dep taqyryp qoıyp, munda ol túrik tarıhshysy Nájip Ǵasambektiń, Ábilǵazy Bahadúr hannyń t.b. shyǵys tarıhshylarynyń eńbekterine sholý jasap, taldaıdy (4-27-bet). «Qazaqtyń qaıdan shyqqany» degen taraýynda «túrik» sóziniń tórkinin baıandaýdan bastap, qazaqtyń shyqqan teginiń tarıhyn, basynan keshken dáýirin baıandap, 19 ǵasyrǵa deıin ákelip: «Aqyrynda 1868-inshi jyly jańa zakon shyqqan soń, qazaq birjolata orys zakonyna qarady», — deıdi (28-48-better).

Shejire kitabynyń 49-betinen úsh júzdiń jáne negizgi - negizgi rýlardyń (qańly, qypshaq, kereı, naıman, ýaq, tóleńgit, taraqty, arǵyn) shejiresin qysqasha baıandaı kelip, «Orta júzdegi arǵynnyń rýlary» dep atalǵan taqyryp keńirek baıandalady (63-75-better).

«Han shejiresi» (73-80-bet), «Shyńǵyshan shejiresi» (80-91-bet) baıan etilip, «Stamboldaǵy ǵusmanly túrik hám sultandary», «Farsydaǵy hám Zakavkazdaǵy túrik násili» týraly jazylady. «Sart», «Ózbek» ataýlary jaıyn sóz ete kelip, «Noǵaı» shejiresin keńirek baıandaıdy. «Bashqurt», «Qalmaq hám tileýit», «Túrikmen», «Iakýt», «Uranqaı» shejiresin sóz etedi. «Enıseıdegi túrik», «Kúnshyǵystaǵy túrikter» tarıhyn baıandap baryp, «Túrik, qyrǵyz, qazaq hám handar shejiresi» aıaqtalady. Shejireniń sońynda: «Maqsud», «Qazaq», «Nasıhat», «Taǵy sorly qazaq» jáne «Qosh» dep atalatyn bes óleńi jarıalanǵan.

Shahkárimniń áli jarıalanbaǵan «Qazaqtyń túp atasy» degen óleńmen jazylǵan shejiresi de bar.

Shahkárimniń 1878 jyldan bastap, 1904 jylǵa deıingi jazǵan óleńderi «Qazaq aınasy» (birinshi bólim) dep atalyp, 1912 jyly jeke kitap bolyp Semeıde basylyp shyqty. «Qazaq aınasynyń» qara sózben jazylǵan ekinshi bóliminiń qoljazbasyn Shahkárimniń balasy Ahatty 1937 jyly NKVD tutqyndaǵan kezde alyp ketken.

1888 jyly jazylǵan «Qalqaman - Mamyr», 1891 jyly jazylǵan «Eńlik - Kebek» atty tarıhı dastandary da 1912 jyly Semeıde basylyp shyǵady. 1911 jyly Orynborda basylyp shyqqan shejiresi jáne «Musylmandyq sharty» kitaptary — eki jyldyń ishinde jaryq kórgen bes kitaby arqyly buryn da elge áıgili Shahkárimniń dańqy halyq arasynda keń jaıyldy.

Shahkárim 1907 jyly Azerbaıjannyń uly aqyny Mýhammed Súleımenuly Fızýlıdyń (1494-1563) búkil álemge áıgili «Láıli - Májnún» (1537) poemasyn erkin aýdarǵan. Poemanyń kirispesinde:

Bile me bizdiń qazaq ǵashyq jaıyn,
Uqsańyz bilgenimshe sıpattaıyn.
Ǵashyqtyq mahabbattyń eń kúshtisi,
Júrekke qatty ornyǵar basqan saıyn.
Árkimde ondaı ǵashyq jaralmaıdy,
Shyn asyl kóp halyqqa taralmaıdy.
Májnúnniń Láılimenen syry qıyn,
Esh adam baıybyna bara almaıdy.
Talaı jan onyń syryn uǵa almaǵan,
Oısyzdyń júregine juǵa almaǵan.
«Tez ońar ásire qyzyl» bolmaǵan soń,
Ár elge óleń bolyp shyǵa almaǵan.
Burynǵy báıitshini bilemisiń,
Men aıtsam, onyń kim dep kúlemisiń.
Sabyrbaı, Janaq, Shóje, Kenshimbaı dep,
Túk bilmeı onan ózge júremisiń.
Naýaı, Saǵdı, Shámsı, Fzýlı bar,
Saıqalı, Qoja Hafız, Ferdaýsılar...
Báıitshi elden asqan sheshen bolyp,
Álemge sózdiń nuryn jaıǵan solar.
Májnúnniń Láılimenen joq jumysy,
Áne sol shyn ǵashyqtyq qylǵan isi.
Bulardyń áfsánásin jazǵan adam
Fzýlı Baǵdadı degen kisi.
Ondaı ǵyp esh báıitshi jaza almaǵan,
Naqysyn shyn keltirip qaza almaǵan.
Kitabyn Fzýlıdyń izdep taýyp,
Men onyń keltire alman myńnan birin,
Aıtýǵa til jetpeıdi tátti jyryn.
Májnúnniń atyn biler, jaıyn bilmes,
Qazaqqa uqtyraıyn biraz syryn,
— deıdi Shahkárim aqyn.

Shahkárimniń «Láıli - Májnún» poemasy tuńǵysh ret «Sholpan» (Tashkent) jýrnalynyń 1922-1923 jylǵy sandarynda jarıalandy. Poemanyń Shahkárim bergen qoljazbasyn «Sholpan» jýrnalyna Muhtar Áýezov aparyp (1922) tapsyrǵan.

«Sholpan» jýrnalynda basylǵan «Láıli - Májnún» poemasynyń shyrqy buzylyp, sapasyz bolyp shyqqanyna qatty renjigen Shahkárim Semeıde shyǵatyn «Qazaq tili» gazetine hat jazyp jarıalaǵan:

«Qazaq tili» gazetiniń basqarmasyna ótinish.

Tómengi sózime gazetińizden oryn berseńiz eken. Baıaǵy túriktiń ataqty aqyny (poet) Fzýlı óleńiniń basynda aıtqan: «A, Qudaı! Meniń óleńimdi úsh túrli anturǵannan saqta. Birinshi, ánniń retin bilmeıtin kisiden saqta, sebebi: ondaı kisige aıtqan jaqsy óleń de jaman kórinip, baıybyna bara almaıdy. Ekinshi, kúnshilden saqta, onyń sebebi: jaqsy óleńimdi jamandap, teris maǵynalap, halyqtyń júregine azǵyrý salady. Úshinshi, qate jazýshydan saqta, onyń sebebi: meniń «kóz» dep jazǵanymdy «kór» dep jazyp, ashyq kózimdi soqyr kórsetedi», — degen.

Sol aıtqandaıyn, Tashkenttegi «Sholpan» jýrnaly meniń óleń qylǵan «Láıli - Májnún» áńgimesin sonshalyq kóp qate qylyp basypty. Ony túzetý qaıtadan bir kitap jazǵannan qıyn.

Keı óleń múlde joq, keıiniń jartysy joq, árip qatesi esepsiz kóp. Óleńimdi: soqyr, aqsaq, sholaq qol qylypty. Óleńnen habary bar kisi oqysa, ol meniń kemshiligim emes ekenin biler. Shahkárim («Qazaq tili», 1924 jyl, N 13 (412). «Láıli-Májnún» poemasyn Sáken Seıfýllın 1935 jyly jeke kitap etip bastyryp shyǵardy. A.S.Pýshkınniń «Dýbrovskıı» atty povesin Shahkárim «Dýbrovskıı áńgimesi» dep atap, 1908 jyldary óleńmen aýdarǵan. Bul shyǵarmasy 1924 jyly jeke kitap bolyp, arab árpimen basylyp shyqty. «Dýbrovskıı áńgimesin» aýdarǵan jyldary Pýshkınıiń «Metel» degen áńgimesin «Boran» dep atap, ony da óleńmen aýdarǵan. «Boran» «Ádebıet maıdany» jýrnalynyń ekinshi sanynda, 1936 jyly jarıalanǵan. «Jasymnan jetik bildim túrik tilin» deıtin Shahkárim keıin arab, parsy jáne orys tilin meńgerip alǵan. Sóıtip tórt halyqtyń tilin jetik bilgen aqyn, shyǵys jáne orys ádebıeti klasıkteriniń shyǵarmalaryn túpnusqasy boıynsha qazaq tiline emin-erkin aýdarǵan.

Álemge áıgili, «Shıraz bulbuly» atanǵan Qoja Hafızdiń (1325-1389) tereń syrly lırıkasyn (gazelder) parsy tilinen aýdarǵan (kólemi 300 joldaı óleń). Amerıkadaǵy qul ıelený ozbyrlyǵy týraly jazǵan «Hıjına dádı Toma» romanyn «Tom aǵaıdyń balaǵany»dep atap, kórkem qara sózben aýdarǵan.

Shahkárim kórkem shyǵarmany basqa tilden aýdarý máselesine asa jaýapty qaraǵan jazýshy. Aýdarma týraly pikiri:

— Aqyn, jazýshy óziniń jazǵan týma shyǵarmasyna jaýaptylyqpen qaraý qajettiligi sózsiz. Al óte jaýapty nárse — bireýdiń shyǵarmasyn aýdarý. Buǵan óte sheberlik kerek. Shyǵarmany aýdarýshy adam, sol shyǵarmanyń barlyq mazmunyn túsinýmen qatar, jazýshynyń názik sezimin, sheberligin, shyǵarmanyń qandaı kúıde, qandaı rýhta jazylǵanyn jaqsy bilý kerek. Demek: aýdarmashy sol aýdarmanyń avtorynan oı-sanasy, sezimi tómen bolsa, onda aýdarma dál bolyp shyqpaıdy. Shyǵarma aýdarylǵanda rýhynan aıyrylyp qalsa, onda aýdarmashynyń jazýshyǵa qıanat istegeni bolady, — deıdi

Shahkárim aýdarma jumysynan ómiriniń aqyrǵy kezeńine deıin qol úzbegen.

Lev Tolstoıdan: «Asarhıdon-Laelı» (qara sózben), «Úsh saýal» (qara sózben), «Krez patsha» (óleńinen) áńgimelerin aýdarǵan. Kúnshyǵys áńgimesinen: «Ujdan» (qara sózben), «Pan-Jı-Zan-han» (óleńmen), «Qolshatyr buıryǵy» (óleńmen) áńgimelerin aýdarǵan. Bul áńgimeler 1924 jyly aýdarylǵan.

Osy alty áńgimeni aýdarǵandaǵy maqsatyn aqyn ashyp aıtyp, bylaı deıdi:

Alty áńgime oqýǵa jaıyń bar ma?
Usyndym jańa óspirim ǵalymdarǵa.
Ánsheıin bos sóz demeı ǵıbrat al,
Oı jiber ishki syryn paıymdarǵa.
Aldyńǵy biz el jedik obal demeı,
Zarlady talaı momyn, talaı kedeı.
Nápsi, maqtanǵa aldanba, qaraqtarym,
Úmiti kim bul eldiń, sender emeı.
Orys, qazaq adamnyń bári birdeı
Eshkimdi alalama ony bilmeı.
Kem-ketikke qarasý ar mindeti,
Halqyna paıda tıgiz bosqa júrmeı.
Janyńdy aıaı kórme járdamynan,
Sóıtkende aryń shyǵar armanynan,
Áıtpese bul ómiriń artyq emes,
Tánińdi topyraq basyp qalǵanynan.

Shahkárim Lev Tolstoıdy naǵyz ádilettiń, anyq ardyń ıesi dep tanyp, onyń danyshpandyǵyn, uly adamgershilik qasıetin adal júrek, aq kóńilimen ardaqtap, ózin Tolstoıdyń shákirtimin dep bilgen. Abaı ólgennen keıin Tolstoıdy ustaz tutyp, odan aqyl surap hat jazǵan. Tolstoıǵa hat jazyp, odan hatyna jaýap alǵany týraly Shahkárim bylaı degen:

— Tolstoıdan úsh suraq suradym. Tolstoı suraqtaryma óte qymbatty jaýap qaıyrdy. Ásirese, sol jaýaptary meni tolǵandyryp, ǵıbrat alatyn sabaq bolyp, kóńilimde ornap qaldy.

Birinshi suraǵym: Adamnyń aryna tıetin, ózim biletin jaǵymsyz qylyqtardyń bárin tizip jazdym da, osylardyń ishinde jáne Siz biletin, arǵa eń aýyr tıetin ne? — dedim. Tolstoı buǵan:

— Osy tizip jazǵanyńyzdyń bári de adamshylyq arǵa tıetin nárseler. Menshe, arǵa eń aýyr tıetin bir is bar. Ol: eger adam kópshilikke ne jalpy qoǵamǵa zıan keltiretin isti haqıqat bilip, sony úsh nárseden qorǵanyp, sol haqıqatty aıtpaı qalsa, sol arǵa óte aýyr tıedi. Birinshi, sen óte baı bolyp, sol haqıqatty aıtsaq, malyńa, baılyǵyna zıan tıetin bolsa, ekinshi, sen mansap ıesi bolyp, sol haqıqatty aıtsań, mansabyńnan aırylatyn bolsań, úshinshi, sol haqıqatty aıtsaq, basyń jazaǵa tartylatyn bolsa. Mine, osy úsh túrli zardaptan qorǵanyp, kópke zıan keletin haqıqatty bile tura aıtpaı qalsań, arǵa eń aýyr tıetini osy, — dep jaýap berdi.

Ekinshi suraǵym: iri shyǵarmalar jazýǵa bet aldym. Buǵan qandaı keńes beresiz? — dep, kólemdi shyǵarma jazý jaıynda aqyl suradym. Tolstoı buǵan:

— Kóp adamdar qatysqan shyǵarma bolsyn ne usaq áńgime bolsyn, aldymen sol áńgimeniń ýaqıǵasyna, is-áreketine jazýshy ózi aralasqandaı jetik bolýǵa kerek. Sol ýaqıǵanyń izi, syry qoǵamǵa baılanysty áreketine, jazýshy ózi aralasqandaı jetik bolýǵa kerek. Sol ýaqıǵanyń jaıy jazýshyǵa aınadaı aıqyndalyp, sezilip turǵandaı bolýy kerek. Olaı bolmaǵan kúnde, áńgime dál, qyzyqty bolyp shyqpaıdy. «Kóleńkege pishken ton boıǵa shaq kelmeıdi», — degen maqaldy jazýshy oıdan shyǵarmaýǵa kerek. İshine aralaspaı, syrttaı oı-jotamen jazǵan shyǵarma shyndyqqa janaspaıdy, qyzyqty bolyp shyqpaıdy, — dep jaýap jazdy.

Úshinshi suraǵym: jazýshy, onyń ishinde men, óz jazǵanymnyń durys, terisin synaı almaımyn. Óz shyǵarmasynyń qatesin qandaı ádispen kórip, synap, túzetýge bolady?

Úshinshi suraǵyma Tolstoı:

— Jazýshynyń artyq qasıeti — óz qatesin kórip, ony túzeı alýy. Bul árkimniń qolynan kele bermeıdi. «Bireýdiń qatesin bireý kóredi» degen bar. Bárinen de adam óz qatesin ózi túzegeni artyq. Óz qatesin ózi túzeı alatyn qasıet adamnyń óz boıynda bar. Ol — adamǵa bitken aq júrek. Eger adam ózi istegen isin, jazǵan sózin aq júregine synata bilse, aq júrektiń názik sezimin ashyp bere alady. Aqyl tolǵaýynan ótken qorytyndyny júrek eleginen ótkizý kerek. Júrek yqpalyna berilip daǵdylanǵan adam óz minin de, bireýdiń minin de kóre alady. Sondyqtan, ádil synshyl — aq júregiń, — dep jaýap berdi. Osyndaı aqyl, keńes bergen Tolstoıdy men ustazym dep baǵalap, ardaqtaımyn, — deıdi Shahkárim. Sondyqtan Tolstoıǵa arnaǵan óleńinde:

Tanbaımyn, shákirtimin Tolstoıdyń,
Aldampaz, aram sopy kápir qoıdyń.
Janymen súıdi ádilet, ardyń jolyn,
Sondyqtan ol ıesi tereń oıdyń.
Tolstoı kápir emes, kápir óziń,
Din emes, bári aldaý aıtqan sóziń.
Kóńiliń soqyr nadansyń, beıiliń qara,
Nur jaryǵyn qalaısha kórsin kóziń.
Kónbeımin dindi teris burǵanyńa,
Sopynyń bara qoıman qurbanyna,
Haqıqat syrymdy aıtsam, Tolstoıdyń
Almaımyn myń sopyny tyrnaǵyna.
Adaspaısyń aqyldy, arlyǵa erseń,
Jolaı kórme, jylmaıy sopy kórseń.
Tapqyr, adal, aq nıet adamdardyń,
Aldanbaısyń artynan ere berseń.

Jazýshylyq qyzmetinde Abaı men Tolstoıdyń dástúrin berik ustaǵan Shahkárim eshkimniń de beti - júzine qaramaı, shyndyqty jazýdan, anyq aqıqatty ashyq aıtýdan taısalmaǵan, mal-basyma zardaby tıer dep, qobaljymaǵan da qoryqpaǵan. Aqynnyń bul qasıetin onyń shyǵarmalarynan aınytpaı tanımyz. Shahkárim, Tolstoı aıtqandaı, «ózi istegen isin, jazǵan sózin aq júregine synata bilgen» adam. Ertede jazǵan, jarıalanǵan eńbekterin qaıta qarap, qatesi bolsa moıyndap, kemshiligin túzetýge batyl barǵan. Shahkárim ómiriniń aqyryna deıin, ózi jazǵan shyǵarmalaryn qaıta qarap, qatesin ózi taýyp moıyndap, kemshiligin tolyqtyryp túzeýmen bolǵan. Mysaly, óler aldyndaǵy jazǵan bir hatynda: «...Shejireniń bir jyrtylyp qalǵany tabylyp, burynǵy basylǵandarynda qate hám qosylmaǵan sózder bar bolǵandyqtan, kóshirip, túzep jatyrmyn», — deıdi. Aqyn óziniń bir óleńinde:

Durys deme, qur oılap,
Aqylǵa synat, sabyr qyl.
Jyǵylmaıtyn dálel tap,
Bir ezý bolma ózimshil.
Minińdi tapsa, kim synap,
Aıaǵyna, bar, jyǵyl.
Qap, bálem dep, kekti ulap
Saqtaı kórme oıǵa zil.
Tikeniń bolsa boıyńda,
Aýyrsa da óziń jul, — dedi

Endi aqynnyń ómirbaıanyna qaıta oralaıyq. 1917 jyly Fevral revolúsıasy jeńip, patsha ókimeti qulaǵannan keıin tamyz (avgýst) aıynda Orynborda Birinshi jalpyqazaq sezi ótkizilip, sıeze qabyldanǵan qarar boıynsha, «Qazaqstanda Alash partıasy qurylyp jáne gýbernıalarda, ýezerde partıanyń oblystyq Komıttetteri ashylady. «Qazaq» gazetiniń 1917 jyly 2 jeltoqsandaǵy sanynda Semeıde Alash partıasynyń oblystyq Komıteti ashylǵanyn habarlap, Komıtetke kirgen kisilerdi ataıdy. Olar: «Álimqan Ermekuly, Raıymjan Mársekuly, Imam Álimbekuly, Ahmetjan Qozybaǵaruly, Turaǵul Abaıuly, Halel Ǵabbasuly, Sydyq Dúısembiuly, Álıhan Bókeıhanuly, Mustaqym Maldybaıuly, Anıar Moldabaıuly, Bıahmet Sársenuly». Bulardyń ishinde tórteýi: Aqymetjan, Turaǵul Abaıuly, Halel, Anıarlar Abaı eliniń adamdary, uly aqynnyń shákirtteri. Abaıdyń aqyn shákirtteri túgeldeı Alash partıasyn qoldaǵan. Mysaly, Semeı ýezik zemstvosynyń músheleri 1917 jyly «Saryarqa» (Semeı) gazetiniń 26-sanynda halyqqa úndeý jarıalaǵan. Úndeýge qol qoıǵandardyń ishinde Abaıdyń aqyn shákirtteri Kókbaı Janataıuly men Imambazar Qazanǵapuly da bar. Úndeýdiń qorytyndysynda:

«Biz Alash partıasynyń sońynan eremiz, anyq kóshbasshylarymyz sonda», — degen. Sóıtip, Shahkárim bastatqan Abaı shákirtteri Alash partıasyn, onyń basshylaryn qazaq halqynyń naǵyz janashyr qamqory dep tanyǵan, sheksiz sengen. 1917 jyly 5-13 jeltoqsan kúnderi Orynborda ótkizilgen Ekinshi jalpyqazaq sezine Shahkárim aıryqsha arnalyp shaqyrylady.

«Saryarqa» gazetiniń 1918 jyl, 25 qańtardaǵy sanynda sıeziń úlken qaýlysy jarıalanǵan. Sol qaýlydan úzindi keltireıik: «...búkil qazaq-qyrǵyzdy bıleıtin ókimet kerektigin eskerip sez biraýyzdan qaýly qyldy:

I. Bókeı eli, Oral, Torǵaı, Aqmola, Semeı, Jetisý, Syrdarıa oblystary, Ferǵana, Samarqand oblystaryndaǵy jáne Amýdarıa bólimindegi qazaq ýezeri, Zakaspıı oblysyndaǵy jáne Altaı gýbernasyndaǵy irgeles bolystardyń jeri biryńǵaı, irgeli. Halqy qazaq, qyrǵyz. Háli, turmysy, tili bir bolǵandyqtan óz aldyna ulttyq jerli avtonomıa qurýǵa.

II. Qazaq-qyrǵyz avtonomıasy «Alash» dep atalsyn. ...Úİ. Alash oblystaryn qazirgi búlinshilikten qorǵaý maqsatymen ýaqytsha ult Keńesin qurýǵa. Munyń aty Alash Orda bolsyn.

...Alash Ordasynyń ýaqytsha turatyn orny Semeı qalasy. Alash Orda bul kúnnen bastap, qazaq-qyrǵyz halqynyń bıligin óz qolyna alady.

...Osy kúnde memleket ishinde bassyzdyń, talan-taraj, qyrylys - talas bolyp jatqanyn eskerip, qyrǵyz-qazaqty mundaı búlinshilikten qorǵaý úshin sez tómendegi qaýlyny qabyl etedi:

Eshbir toqtaýsyz mılısıa túzeýge kirisýi tıis...» Shahkárim Alash Ordanyń qazysy ıaǵnı bıi bolady.

Túzeler dep qazaǵym,
Nıkolaı qulap, ólgen soń,
Taǵy da tartyp azabyn
Alpysqa jasym kelgen soń.
Quldyqtan qazaq bosady,
Bilmeımin qaıdan tosady,
Kún shyqqanǵa uqsady,
Bostandyq sáýle bergen soń.
Oqyǵan jastyń etegin,
Qabyl aldym jetegin.
Bosqa jatyp netemin
Bostandyq týyn kórgen soń.

— deıdi aqyn. Semeıde mılısıa qurylýyna baılanysty bolǵan bir qaıǵyly ýaqıǵa týraly Beıimbet Maılınniń «Saryarqa» gazetiniń 1918 jyly 18 naýryzda jarıalanǵan úlken maqalasynyń Shahkárimge de tikeleı qatysy bolǵandyqtan, sol maqaladan úzindiler keltiremiz. Maqala «Tuńǵysh qurban» dep atalǵan.

«Sońǵy jalpy qazaq-qyrǵyz seziniń qaýlysy boıynsha, Semeıde atty - jaıaý mılısıa qurylǵan edi. Muny sońǵy kezde bolshebekter unatpaı, «Oıynyńdy toqtat, myltyqty ber» dep, minez kórsetip júrdi. Oǵan bizdiń mılısıonerler - qorǵaýshylar óz júrekterinde ult saqtaýdan basqa eshkimge qastyń qylatyn nıeti bolmaǵan soń, qarsy da kelmedi, oıynyn da toqtatpady.

6 martta, tańerteń saǵat 9 shamasynda Alash qalasynda (qazirgi Jańasemeı. — Q.M.) myltyqsyz oınap jatqan atty qorǵaýshylardyń janyna 10-15 soldat kelip, esh sebepsiz myltyqty bir-eki basyp qalady. Eshkimge oq tımeıdi. Myltyq daýysy shyqqan soń, birli-jarymdy jigit qashýǵa aınalǵanda, mılısıa bastyǵy, ýchıtelskıı semınarıa shákirti Qazy Nurmuqambetuly aıǵaılap: «Qaıda barasyńdar? Jazyqsyz ólsek ıleıik, bárimizdi qyrmas» dep, toqtaý aıtyp, ózi ornynda turdy. Sol arada myltyq ústi-ústine atylyp, Qazynyń ózine de, atyna da oq tıdi. Oq júrekten tıgen. Esil jas sol arada jan tapsyrdy. Marqumnyń joldastary botadaı bozdap, basyn qushaqtap, shýlasty. Kórgen, estigen jan qaıǵyrdy... erteńinde halyq kóp jınalyp, janazasy shyǵaryldy...

Qabirge qoıyp, quran oqylyp bolǵannan keıin, Shahkárim aqsaqal halyqqa qaraı, sóz sóıledi:

«Áleýmet! Mynaý jatqan kim, bilesińder me? Bul ulty úshin shybyn janyn qurban qylǵan Alash azamatynyń tuńǵyshy. Muny óldi demeńder, bul ólgen joq. Bul kúngi jáne munan sońǵy «ultym» degen azamattar, myna men sıaqty bolyp, «ultym» deńder dep, óziniń ultshyldyǵyn sózben emes, ispen kórsetti.

Marqumnyń aty da Qazy edi. Qazy — bı degen sóz. Qazy bıligin aıtyp ketti.

Qaraǵym, Qazy, ólimine ókinbe! Armanyń joq. Qudaı aldynda da, jurt aldynda da seniń ornyń bólek.

Oqyǵandar! Jastar! Mynaý joldastaryńdy umyta kórmeńder. Munyń úı-ishiniń mindeti senderdiń moıyndaryńda. Bir kishkentaı kóziniń qarashyǵy, bir jasar ul balasy qalypty. Sony tárbıelep adam qylý bárińniń — barlyq Alashtyń moınyna paryz. Jáne ózderiń de bul oqıǵaǵa qajymańdar. Qudaı taǵala Alashqa shyn ul bergenine búgin ǵana kózim jetti. Alpys jasqa kelgende mundaı ulty úshin janyn qıyp, qurban bolatyn azamatty kórermin degen úmitim joq edi. Kórdim. Endi búgin ólsem de, armanym joq.

Qaraǵym, Qazyjan! Qadirińdi bilip, qurmetteı almasań keshý qyl, qosh. Qabiriń nurly bolsyn!» — dedi.

Jıylǵan áleýmet jylap-eńirep jiberdi.

Sonan keıin Mirjaqyp turyp, mynany aıtty:

Mynaý kim jatqan, áleýmet,
Jas qabirdi jamylyp?
Munsha ardaqty kim edi,
Tursyńdar báriń jabyǵyp.
Jalǵyzy ma edi bireýdiń,
Tilep alǵan zaryǵyp.
Baıy ma edi bul eldiń,
Qurmetteıtin jabylyp?
Bı men bektiń biri me ed,
Jylardaı jurty saǵynyp? ..
Hanzada ıakı Seıit pe,
Qarashy shýlar qamyǵyp?
Joq áleýmet, bul jatqan:
Jalǵyz da emes.
Baı da emes,
Bıi de emes,
Bek te emes,
Seıit te emes
Han da emes,
Býsanyp jatqan jas qabir,
Iesin munyń aıtaıyn:
Maqsuty ulttyń jolyna,
Týyn ustap qolyna,
Jas ómirin pıda etken,
Jar - joldasyn kúızeltken,
Alashtyń adal balasy,
Armansyz ólgen danasy.
Júrekten jalǵyz oq tıgen,
Jaza baspaı, dóp tıgen.
Alashtyń bul qurbany
Aıaýly joldas, Qazy jas.
Qosh baýyrym, joldasym!
Armansyz seniń óz basyń.
Qabyl bolyp qurbany,
Alashty Qudaı ońdasyn!

Jıylǵan halyq qamyǵyp, kóńili bosap, kózine jas aldy. Bulardan keıin Raıymjan, Janǵalı qajy, Mustaqym sóz sóıledi. Aqyrynda Qazynyń birge oqyp júrgen joldasy Júsipbek (Aımaýytuly. — Q.M.) eńirep turyp: «Jan baýyrym, joldasym! Qosh bol, jasaǵan aldyńdy ózińe, artyńdy bizge qaıyrly qylsyn! Talaptandyń, talpyndyń, oqyp qatarǵa kirdiń. Bul kúnde mynadaı mezgilsiz qazaǵa dýshar boldyń. Ókinbe, ultyń úshin týyp ediń, ultyń úshin óldiń. Keýdeńde bir-aq armanyń ketti, eshkimge oq atyp, qylysh sýyra almaı, jazyqsyz oqqa ushtyq. Tym bolmasa ultyńnyń baqytynyń shetin kóre almaı kettiń. Qosh baýyrym, joldasym, qosh», — dep, kóziniń jasyn tyıa almaı, sózin ázer toqtatty.

Sóıtip 7 martta beısenbi kúni Alashtyń tuńǵysh qurbanyn baıandy saparyna jóneltip, jurty tarqasty.

...Qazy marqum jasy 22-de, Semeı ýezi, Eńirekeı bolysynda, Syban degen rýdan edi. ...1915 jyly Semınarıaǵa tústi. Ony endigi jyly bitiremin dep júrgende, ult tilegin zor kórip, birge oqyp júrgen joldastarymen melısıege jazyldy. Qys ortasynan beri atty mılısıeni basqaryp turýshy edi.

...Jastar uıymy marqumnyń jetisi tolǵan kúni jurtty shaqyryp, quran oqytty, duǵa qyldyrdy. Alash aman bolsa, bul tuńǵysh qurban umytylmas, tarıhta aty qalar. Biraq, bizdiń budan úlgi alyp, júregimizdi sonyń júregindeı qylýymyz kerek. Rýhyń shat bolsyn, sheıit bolǵan Alashtyń shyn balasy! Biz de seniń izińdemiz, qosh, joldasym!»

Osy oqıǵadan keıin Alash Orda kóp ómir súre almady.

1919 jyly 1 jeltoqsanda Semeı oblysynda da Keńes úkimeti ornady.

Keńes dáýirinde de Shahkárimniń qalamy qolynan túsken emes. Ol kóp jazdy. Onyń jazǵan shyǵarmalarynyń taqyrybynyń ózin atap, tizip shyǵý bul maqalada múmkin emes. Aqyn erterekte jazǵan, qoljazba qalpynda halyqqa tarap ketken shyǵarmalaryn jınaqtap, baspaǵa ázirledi. 1907 jyly jazǵan «Láıli-Májnún» poemasynyń qoljazbasyn 1921 jyly Muhtar Áýezovke tapsyrady. Poema sol jyly «Sholpan» jýrnalynda (Tashkent) basylyp shyqty. 1908 jyly Pýshkınnen aýdarǵan «Dýbrovskıı áńgimesi» atty poemasyn Semeıdiń gýbernıalyq qazaq baspa jumystaryn qaraıtyn komısıa 1924 jyly bastyryp shyǵardy.

Shahkárim baspasóz jumysyna da at salysyp, jazyp turǵan. Mysaly, «Qazaq tili» (Semeı) gazetinde 1924 jyly ádebıet syny týraly jazǵan eki maqalasy jarıalanypty. Ol maqalalary: «Syn hám synaýdy synaý», «Qazaq tili» gazetiniń basqarmasyna ótinish» dep atalǵan. Bul maqalalary qazir de mańyzyn joıǵan joq. 1925 jyly Semeıde «Tań» jýrnaly shyǵa bastaǵanda óz ánimen qosa eki óleń shyǵaryp, jarıalaıdy. «Tań» jýrnalynda ertedegi sheshenderdiń sózderin jarıalaıdy. Mysaly, «Qazybek bı sózi», «Eski bılik» («Mósheke bı men Bekbolat»), «Qaramende men Keńgirbaı», «Shahkárim aqsaqaldyń aıtýynsha» dep jýrnaldyń úshinshi sanynda jarıalanǵan. Kóptegen óleń, áńgimeler jáne pesa jazady. Aqan seri týraly shyǵarma jáne «Shynybaq» atty poema jazady. «Ádil-Marıa» atty romanyn 1925 jyly aıaqtady. Romannyń, qoljazbasy saqtaýly. Orys, shyǵys aqyndarynyń shyǵarmalaryn aýdarý jumysymen shuǵyldanady. Ázirge bizge málim emes eńbekteri de kóp.

Shahkárimniń mýzyka salasyndaǵy eńbegi óz aldyna bir tóbe. Ol jıyrmadan astam án shyǵarǵan. Mýzyka óneri týraly birneshe óleń jazǵan. Bir óleńi bylaı aıaqtalady:

Gomer án sıqyryn ańǵartqan Sırennen,
Qıaldaǵan oımen tereńnen.
Ol ánniń jaıyn aıtyp berýmen,
Kútken sondaı ándi erennen.
Shyǵardym ánder jańalap,
Salarsyń synǵa saralap,
Unasa, oıladym, ánshiler salsyn dep,
Belgi bolyp bir mura keıingige
Ánimnen de qalsyn dep.
(Arnaýly áni bar).

Aqynnyń san salaly mol eńbegin biz bul maqalada aıtyp jetkize almaımyz. Ózi eńbek súıgish aqyn adal eńbek adamyn shyǵarmalarynda madaqtaǵan, maqtaǵan. Aramtamaq, eki júzdi, arsyz atqaminer qýlardy ótkir tilmen túırep, áshkerelegen. Sondyqtan olar aqynǵa ishterinen qas bolǵan, kóre almaǵan, syrtynan ósek-aıań júrgizgen nadan moldalar ony «kápir» degen. Aqynnyń ózi: «naızany týra salamyn, aıamaı minin alamyn. Ashshy tilmen ý tegis — bárin qylǵan maǵan qas», — deıdi.

Shahkárimdi buqara halyq erekshe qurmettep, adamgershiligi zor, adal júrek aqynyn ardaqtaǵan.

1930 jyldan bastap, aqynnyń aqyrǵy kezeńi asa bir aýyr halde, qaıǵy-qasiretpen ótti. 1930 jyly 1 aqpanda eń aldymen Shahkárimniń úlken balasy Ǵafýrdy (Ǵabdýlǵafýr) konfıskelep, Baıazıt degen balasymen birge aıdap aparyp, Semeı túrmesine jabady. Aqpannyń 7-i kúni Shahkárimniń ózin konfıskelep, qamaýǵa alady. Túrmede tergeýsiz jatqan Ǵafýr aqyrynda ózin-ózi baýyzdap óledi. Qaıǵy-qasiretke toly osy oqıǵany Shahkárim ózi jerine jetkize, tolyq jazypty. Bul qaıǵyly óleńi esh jerde jarıalanbaǵandyqtan jáne aqynnyń aýyr hal ústindegi kóńil-kúıin, sezim - syryn tereń sıpattaıtyn bolǵandyqtan, óleńniń tolyq nusqasyn qalyń oqyrman qaýymǵa jetkizýdi maqul kórdik.

Myń toǵyz júz otyzynshy,
Fevraldyń bir jetisi —
Júrekke salǵan ot sónbeı.
Altynshy ıýl tym aýyr kún,
Bolyp maǵan qarańǵy tún,
Bulardy umytpaımyn ólmeı.
Birinde kep Ǵafýrdy aldy,
Balasy da qosaqtaldy,
Sen qalma dep kógendelmeı!
Múlik-malyn túgel alyp,
Ekeýin túrmege salyp,
Biraz ǵana aıal bermeı.
Jetisinde ózimdi aldy.
Sypyryp úı, jasaý, maldy,
Keter me oıdan ólim kelmeı.
Onynda meni shyǵardy,
Úı tutqyn qyp, qaǵaz aldy,
Jatasyń dep, is jóndelmeı.
Ǵafýrdy alyp Semeı bardy,
Ekeýin túrmege saldy,
«Pod sýdom» dep bir teksermeı.
Abaqtyda bes aı ótip,
Iýldiń altysy jetip,
Ǵafýr óldi ataqty erdeı.
— Jazasyzǵa janym qurban
Dep, osy oımen baýyzdalǵan,
Ketem dep qorlyqqa kónbeı.
Ádeıi Allaǵa ketken,
Shahıttikke qoly jetken,
Bul jalǵanǵa kóńil bólmeı.
Sezdirmegen esh joldasqa,
Ne balasy, ne dostasqa,
Muny qalǵan adam kórmeı.
Aldyna qoıǵan legen,
Sol qolyn jerge tiregen,
Oń qolymen báki sermeı.
Bir tartqanyn bireý kórip,
Kúre qıǵan taǵy oryp,
Aǵyzyp qan qyzyl seldeı.
Bul ne? — dep, joldasy jetken,
Ózim dep, ısharat etken,
Alys jolǵa jónelgendeı.
Ádiletsiz balamdy aldy,
Bir ul men tórt qyzy qaldy,
Enesi ólgen jetim tóldeı.
Ata-ana men baýyrlary,
Balalar men qosaq jary,
Aǵyzdy kóz jasyn kóldeı!
Aǵaıyn, kórshi, dos, quda,
Ǵafýr dep, zarlady bu da.
Jıylyp kóp, oshar eldeı.
Áketkenge mine búgin
Tolyp bir jyl, jetinshi kún
Óte shyqty ómir jeldeı.
Sen ótkenge jeti aı boldy,
Sony oılap, sabyrym óldi,
Jaman tamym bolyp kórdeı.
Bilmedim qaıǵy ma, shyn ba?
Búgin bar dedi osynda,
Sıqyrshy úshkirgen jeldeı.
Shydap, ishke tolyp jalyn,
Mine, shyqty bolyp saryn,
Aýlaqta zarlap ımenbeı.
Ana kúni túsime endiń,
Aq kúmbezden týra keldiń,
Taıaý turdyń esik pen tórdeı.
Ótkeniń tur kóńilimde,
Bizge ermes ólik dep múlde,
Júziń tur beıne kúlgendeı.
Halyqqa birdeme dediń,
Qýanyp, umytqanym meniń,
Túsimdi óńim dep senbeı.
Sheshildi sol túsim endi,
Depsiń sen: fevral keldi,
Umytyppyn men esime enbeı.
Osy fevral, osy túsim,
Qabat kelip jaryldy ishim,
Júrekke qanjar ilgendeı.
Osyny oılap, aǵyp jasym,
Sý bop qaǵaz, qaryndashym,
Neshe buzylyp, neshe jóndeı
Iesiz tamym bolyp mola,
Sabyrym ketti birjola,
Otyrmyn jazýym ónbeı.
Qaraǵym, momynym Ǵafýr!
Búgin bolyp jón paqyr,
Qoıa almadym bir kúńirenbeı.
Qulynym qosh! Baqytty bol!
Jańa fevral, altynshy ıýl,
Umytylmaıdy meni kómbeı!
Ol aı kelse, osy jyrym,
Túsirer oıǵa árbirin,
Qusaıyn, Kerbala shóldeı

Shahkárimniń basyna tóngen qaıǵy-qasiret bulty onan saıyn qalyńdaı túsedi. Ǵafýrdan keıingi balasy Ahat ta sol jyly (1930) sottalyp, Semeı túrmesine jabylady.

1931 jyly Qazaqstan Ortalyq Atqarý Komıtetiniń tóraǵasy Eltaı Ernazarov Shyńǵystaýǵa (qazirgi Abaı aýdany) kelgende, Shahkárimniń Eltaıǵa ádeıi baryp jolyǵyp, sóılesip shyqqanyn kórgen Aıýbaı Kenesarın (1906 jyly týǵan) bylaı deıdi: «Osy aýdanǵa Qazaq úkimetiniń bastyǵy Eltaı Ernazarov kelgende (1931) Shahkárim sol kisige kirip, uzaq áńgimelesip shyǵyp turǵanda kórdim. Jazdykúni bolatyn. Eltaıǵa arnalyp Qaraýyl ózeniniń jaǵasyna birneshe qazaq úı tigilgen-di. Eltaı otyrǵan úıdi mılısıa adamdary kúzetip turdy. Aryz aıta kelgender óte kóp edi. Birqatary kirýge ruqsat ala almaı kúnuzaq tosýmen boldy. Sol kúni ataqty óner ıesi, ánshi Aǵashaıaq retin taýyp kirip, sıyrymdy qaıtaryp beretin boldy dep qýanyp shyqty. Basqalary aryzymyz sheshilmedi dep renjip shyǵyp jatty.

Bir kezde Eltaı otyrǵan úıden Shahkárim de shyǵyp kelip, turǵan halyqqa:

— «Maldan aıyrylǵan eldiń ashyǵa bastaǵanyn aıtyp táýir-aq sóılestim. Kónbedi. Másele sheshetin basshyǵa uqsamaıdy. Bosqa áýre bop kirmeı-aq qoıyńdar», — dep atyna minip, júrip ketti. Eltaı sıaqty basshydan ábden kóńili qalyp, kúder úzgen qaraly qart aqyn «Ótinish zarym» degen óleńin jazypty. Bul óleńi áli jarıalanbaǵandyqtan, sál qysqartylǵan nusqasyn keltireıik:

Otyrmyn taýdyń basynda,
Jetpisten asqan jasymda.
Japandy jalǵyz kúzetip,
Joldasym joq qasymda,
Elsizde qalǵan men bir shal.
Dalany basqan qalyń qar,
Oıymda qaıǵy, zarym bar,
Artym — tuman, aldym — kór,
Kóz jetpes buldyr, jolym tar,
Uqqanyń zarǵa qulaq sal.
— ...Bostandyqqa elim qana almaı,
Ádilet jolyn taba almaı.
Basshyǵa aıtqan muńdary
Esepke jatyr sanalmaı,
Kep aryz jolda qalatyn.
Túzelmeı otyr basshylar,
Qoıylsa eken jaqsylar,
Elmenen erkin sanasar
Sanaly, oıly saqshylar,
Ádilet jolǵa salatyn.
...Qazaqtyń basshy balasyn
Sóılestim, kórip shamasyn.
Qalaısha qalap qoıǵan el
Sezimsiz, oısyz shalasyn,
Túk kelmeıtin qolynan?!
El muńyn ondaı uǵa almas,
Bastyq ta bolyp tura almas.
Mansapqa óziń maqtansań,
Elińniń basy quralmas,
Adasar aıqyn jolynan...

Shekten shyqqan orasan ozbyrlyqtan, zorlyq-zombylyqtan eńiregen elin qutqaryp alý qolynan kelmeıtinine ábden kózi jetken Shahkárim:

Qandy qanaý aınalam,
Solardy kórip oılanam.
Qutqaryp alar qýat joq,
Qur salamyn baıbalam, — dep zarlanady.

Aqyrynda elden aýlaqtaǵy óziniń saıat qorasyna ketedi. Elden ońashaǵa ketýdegi endigi maqsatyn ashyq aıtyp:

Men kettim, sender elde qoıdyq qalyp,
Eshkimniń ketkenim joq, malyı alyp.
Elý bes jyl jınaǵan qazynamdy,
Ońashada qorytam oıǵa salyp,- deıdi.

Ol elsizdegi qorada jalǵyz jatady. Bar sharýasyn ózi isteıdi. Qasynda eshkim bolmaıdy. «Jumysty álim kelgen bireýge artyp, quldanbaq azattardy jón demeımin», — deıdi. Árbir basynan keshken ómirin kúndelik retinde óleńmen jazyp otyrady.

Aqynnyń basynan keshken bir ǵana ýaqıǵany keltireıik:

...Qalsa da halqym bilmeı ólgenimdi,
Taǵdyrǵa baıqadyń ba kóngenimdi.
Kez kelgen kezip júrip óz basyma,
Aıtaıyn bir azǵana kórgenimdi, —

deı kelip, ylǵı jalǵyz jattym, ıt júgirtip, búrkit salyp júrgenim joq. Aýlaqta jatyp, oıǵa kelgen óleńimdi jazam, eriksem, elge baryp qaıtam, keterde esigime qulyp salyp ketem, qaıtarda otyn alyp kelem, deıdi. Bir kúni qaıtyp kelse, ózi joqta belgisiz eki adam esigin ashyp kirip, tamaǵyn jep ketkenin keredi. Kelip júrgen ańshylar ma eken, kimder eken dep, bilgisi keledi:

Júr edim sol ekeýdiń izin shalyp,
GPÝ-diń soldattary kelip qalyp:
— Qashqynmen habarlasyp júrsiń ǵoı dep,
Áketti Baqanasqa ustap alyp.
Meni olar Baqanasqa alyp bardy,
Jaıymdy aıtyp bastyqqa habar saldy, —

deıdi. Bastyq erteńinde Shahkárimnen jaýap alady. Jaýap alǵan kisi — qaladan kelgen GPÝ qyzmetkeri, aq pen qarany ajyrata alatyn, adamdy tanı biletin, shyn men jalǵandy aıyra biletin baıypty adam bolǵan. Shahkárim oǵan óziniń kim ekenin jerine jetkize aıtqan. Ol 73 jastaǵy qazaqtyń aq júrek aqsaqalyn ataqty aqynyn tanyǵan, uqqan. Jamandyqqa baspaıtyn, zıansyz adam ekenine ábden kózi jetken soń, Shahkárimdi tutqynnan bosatqan.

Qaıter em sonda meni qoısa jaýyp,
Qutylǵam joq jalǵanmen, aıla taýyp,
Shyndy aıttym, shynǵa sendi, shyn — súıenishim,
Aqqa bále juǵar dep qylman qaýip, — deıdi aqyn.

Al, jergilikti GPÝ bastyǵy shash al dese, bas alatyn, taıaz aqyl, tasyrdyń naq ózi bolady. Ol — Shahkárimdi: baı, jýan, qajy ıaǵnı jaý dep qana bilgen. Jáne Shahkárimniń elden aýlaqta japadan jalǵyz júrýi aýdandyq GPÝ-daǵylardyń kúdigin kúsheıte túsken. Onyń ústine 1931 jyly eldi zorlyqpen kúneltken, qorqytý, úrkitý arqyly jappaı kollektıvtendirý nátıjesinde mal-múlkinen aıyrylyp, ashtyqqa ushyrap qyryla bastaǵan sharýalar bas kóterip, kóteriliske shyǵyp, qyrkúıek aıynda aýdanǵa shabýyl jasaıdy. Aýdan basshylary, ásirese GPÝ bastyǵy, kóterilisti uıymdastyrýshy basshysy Shahkárim dep bilgen.

Aýdanǵa shabýyl jasaǵan kóterilisshilerdi qyryp-joıyp, olardyń Pas saýǵalap, qashyp ketkenderin qýyp ustap, jazalaýǵa GPÝ bastyǵy Qarasartov bastaǵan otrád shyǵady. Sol kúni aýdanǵa bet alyp kele jatqan Shahkárim Qarasartovtarǵa kezdesedi. Olar anadaıdan kóre sala, sózge kelmesten, Shahkárimdi atady. Oq tıip, jaralanyp jatqan aqyn tilge kelip: — Meni aýdanǵa aparyńdar... — degenshe bolmaı, ekinshi bireýi taǵy atady. Aqyn óledi. Bul sumdyq oqıǵa 1931 jyly 2 qazan kúni bolǵan. Sóıtip, Shahkárim aqyn 73 jasynda jazyqsyz oqqa ushyp, qyzyl ımperıanyń qara júrek, qandy qol jendetteriniń qolynan qaza tabady. Jendetter aqyndy atyp óltirgennen keıin, onyń súıegin ıesiz daladaǵy eski bir qur qudyqqa aparyp tastap, kete barady.

Shahkárimniń súıegi otyz jyl boıy qudyqta jatty. Tek 1961 jyly ǵana aqynnyń balasy Ahat (1900-1985) ákesiniń súıegin qudyqtan qazyp alyp, Jıdebaıdaǵy Abaı zıratynyń janyna jerledi. Bul týraly Ahat bylaısha baıandaıdy: «1961 jyly 26 ıýlde Baqanasqa bardym. Ákemniń súıegin tastaǵan qudyqty jalǵyz qazyp, ol kúni metrden az-aq artyq qaza aldym. Janyma adam almaı jalǵyz qazǵan sebebim: bireý bolsa, ol asyǵyp, súıektiń bir jerin syndyryp alar degen oı keldi. 28 ıýlde jáne qazyp, barlyq súıegin túgel aldym. Tek, oq búldirgen eki súıegi boldy. Bir oq oń jaqtaǵy toqpan jiliktiń basyn úzgen. Ekinshi atqan oq tós súıektiń ortasynan ótip, oq jaq omyrtqanyń qanatyn syndyrǵan.

Keıbir súıekterin ólshep aldym... Ákeı óte uzyn boıly adam bolatyn. Súıegin aýdanǵa alyp keldik. 7 avgýst qabyry qazyldy, 8 avgýst kúni Abaı zıratynyń qasyna jerlendi. Júzdegen adam qoıysty. Súıek kelgende jylamaǵan jan bolmady. Kózderiniń jasymen birge qýanyshtary da baıqaldy...»

Qysqasha aıtqanda, Shahkárimniń ómiri men taǵdyry jaıyndaǵy shyndyq osyndaı.

BEIBİT SAPARALY

---