InfoHub Logo

Biz Sovettik Shyǵystyń shynarlarynyń biri Shákárim ómiri men ólimine qatysty ańyz ben aqıqatty, shynaıy Shákárimtaný men shalaǵaı Shákárimtaný ara salmaǵyn osylaı júlgelep, zerde-tanymy endi qalyptasa bastaǵan jas óskeleń urpaq úshin jarty ǵasyrǵa sozylǵan ulttyq tragedıanyń barsha bolmysyn tanytatyn, alystan men mundalap turar belgi-synatas qoıǵymyz keldi!

Abaıdyń ádebı mektebi. Qalyptasý joldary. Onyń asa kórnekti ókilderi tvorchestvosyndaǵy saıası-áleýmettik saryndar.

Jarty ǵasyrǵa sozylǵan ulttyq tragedıa.

...1904 jyly qazaq saharasyn dúr silkintken oqıǵa boldy. Shyńǵystaý ólkesinde aıyqpas qusaǵa, qapaǵa boı aldyrǵan uly Abaı jaryq dúnıemen baquldasty. Qalyń eli endi qaıtalanbas birtýar perzentimen qabyrǵasy qaıysa qosh aıtysty. Abaıdyń ádebı mektebiniń tól shákirtteri Maǵaýıa, Aqylbaı syndy asyldyń synyqtarynan da aıyrylyp qalǵan Shákárim Qudaıberdiuly, Kókbaı Janataıuly qalyń qaıǵyǵa batty. Abaı mektebiniń tikeleı tórt shákirti qataryna qosylmaǵanymen (M.Áýezovtyń kórsetýinshe olar — Shákárim, Kókbaı, Maǵaýıa, Aqylbaı), osy ádebı mekteptiń aıryqsha tulǵaly ókilderiniń biri Ahmet Baıtursynov uly aqyn óleńderin el ishinen tirnektep jınap Abaıdyń ózine jolyǵyp, kelisimin alyp kitap etip bastyrsam ba dep nıettenip júrgende, taýy shaǵylyp, nazary qaıtty. «...Ibragım myrzanyń turaǵy qazaq ishi bolǵandyqtan, qadiri azyraq bilindi. Olaı bolmaǵanda, danyshpandyǵy — ǵulama fılosof edi.

Qor elde týdy da, qorlyqpen ótti», — dep Shákárim tolǵanyspen jazǵanyndaı, endigi jerde Abaıdy ǵulama-ustaz tutqan zerdeli qaýym uly aqyn murasyn jalpaq jurtshylyqqa taratý, úlgi-ósıet etip shashý jolyn ustanady.

Abaı aǵanyń kózi tirisindegi: «Sen qyryq jasqa tolǵanda, bar jol qarajatyńdy ózim berip, bilim izdetem... Ertedegi grek ǵalymdarynyń bilimin Stambýldan tabasyń, ejelgi arab bilimin Mekke, Mádınadan tabasyń, Mysyrdaǵy Aleksandr saldyrǵan kitaphanadan keı ǵalymdardyń shyǵarmalarymen tanysasyń, osy tórt jerge jiberemin», — degen amanatyn arqalanyp, jaqyn aǵaıyndardyń «jaqsy kóretin aǵasynyń úsh jylyn kútpedi» degen kúńkil-shúńkiline qulaq asýdan góri, uly adamǵa bergen sertin oryndaýdy asqaq murat tutynyp, Shákárim araǵa jyl salyp alys saparǵa attanyp ketedi. Stambýlda, Mekkede, Parıjde bolyp qaıtqan kezeńnen soń da, Abaı ósıetimen shejire jazyp támamdaǵannan keıin de, aqyn óleń-jyrlarynda alyp tulǵany joqtaý saryny ósip turady. «Qazaqtyń bas aqyny — Abaı. Onan asqan burynǵy-sońǵy zamanda qazaq balasynda biz biletin aqyn bolǵan joq», — dep aqıqat oıyn tógildirgen, Abaı úlgisimen qazaq ómirinen alyp «Qyryq mysaldy» jazǵan Ahań da Abaıtaný qaz turýyna qatty qaırat kórsetedi (Qarańyz: A. Baıtursynov. Qazaqtyń bas aqyny, «Qazaq» gazeti. 1913 jyl. 34939, 41,43).

XX ǵasyrdyń bastapqy shenindegi kóshpeli qazaq jurtynyń qoǵamdyq qurylysyna synı oı-zerdemen nazar tastap, otar eldiń erǵashty hal-kúıine, Abaı úlgi nusqaǵan tereńdikterge qulash ura otyryp den qoıǵan Ahmet Baıtursynov «Masa» bolyp «yzyńdaı shaǵyp», el sanasyn oıatyp, saıası-áleýmettik saryny san taram «Qazaq salty», «Qazaq qalpy», «Dosyma hat», «Jıǵan-tergen», «Tilek batam», «Jaýǵa túsken jan sózi», «Baq»... óleńderin dúnıege ákeldi. Abaıdyń ádebı mektebiniń beldi ókilderiniń biri, qazaq qyzdarynyń ortasynan zıalylyǵymen jarqyraı shyǵyp, jalpaq elge keńinen tanymal bolǵan, pýblısıs ári pedagog Názıpa Quljanova, Shoqannyń eń jaqyn dostarynyń biri, qazaq halqyn rıasyz júregimen súıe bilgen áıgili orıentalıst ári etnograf G.N.Potanınge arnaǵan arnaý óleńderinde de Ahańnyń qoǵamdyq qalypqa aıqyn kózqarasy, ómirlik ustanǵan jol-muraty jarqyn tanylyp jatady. Deı tursaq ta, «Qazaq salty», «Qazaq qalpy» óleńderi uly ustaz Abaı shyǵarmalaryndaǵy qoǵamdyq aıryqsha dertterdi tanýdyń odan aıyǵyp arylý jolyn talmaı izdenýdiń sondaı synshyl oı-sana tárbıelep-shynyqtyrýdyń zańdy jalǵasqan úlgili joly bolyp tabylady demekpiz.

Pýblısıs, ádebıettanýshy, tarıhshy Álıhan Bókeıhanuly da Abaı murasyna qatysty 1905, 1907 jyldary «Semıpalatınskıı lıstok» gazetinde jáne Reseı Geografıalyq qoǵamy bólimshesi jazbalarynda iltıpatty pikir bildiredi. Búgingideı jan-jaqty jańǵyrý, túleı damý kezeńinde Á.Bókeıhanovtyń ómir jolyn tek teris turǵydan ǵana alyp baǵalasań, bir jaqtylyqqa urynar edik. Onda onyń Abaı muralaryn tıanaqtaı jınap, kitap etip bastyrmaqqa árekettengenin, alaıda bul arman-muraty júzege aspaı qalǵan soń, Kákitaı, Turaǵulǵa qolqa sap, tikeleı ózi aralasa júrip, 1909 jyly Peterbýrgte Boraganskııdiń baspasynan Abaıdyń tuńǵysh kitabyn basyp shyǵartqan eren eńbegin báz-baıaǵysha, stalındik zulmat kezeńindegideı kómeski qaldyrǵan bolar ek. Qazaqstandaǵy Alash býrjýazıalyq-ultshyldyq partıasy men Alashorda úkimetiniń, basshylaryna keshirim jasaý týraly Búkil rossıalyq Ortalyq Atqarý Komıtetiniń 1919 jylǵy 4 apreldegi sheshimin sosıalısik zańdylyq tym óreskel buzylǵan kezeńdegideı taǵy da sanattan shyǵaryp tastarmyz. 1910 jyldyń ózinde O.I.Kostelánskııdiń redaksıasymen jaryq kórgen «Qazirgi derjavadaǵy ulttyq qozǵalystyń formalary» atty jınaqta Á. Bókeıhanov qyzmetine, qaıratkerligine ońdy baǵa berilýi, ony belgili ýkraın ǵalymy, shyǵystanýshy A.Krymskııdiń «Túrki ádebıeti» atty irgeli zertteý eńbeginde keltirýi, sonymen qatar A. Krymskıı Bókeıhanovtyń «Qazaqtar» dep atalatyn maqalasyn izdep tabýy, onda «Halyq erki» atty orys partıasynyń «Katehezısin» óńdep, 1905 jyldary qazaqtyń halyq jarshylary aıtqandyǵy týraly qyzyqty derekter keltirilýi (Qarańyz: «Lıteratýrnaıa Ýkraına», 8 sentábr, 1988 j.; M. Verkales. Bastaýlar, «Qazaq ádebıeti», 20 ıanvar, 1989 j.), munyń bári, árıne, Á. Bókeıhanovtyń qıyn-qystaýly, qarama-qaıshylyqty, ilgerileýli, adasýly ǵumyr jolyn dıalektıkalyq tanymmen, synı kózqaraspen baıyptap qaraýdy qajetsinse kerek. Osyndaı sátte eske túsedi, akademık Álkeı Marǵulan dúnıe salarynan bir jyldaı buryn, bir áńgimelese qalǵan shaqta, buıyǵy, tomaǵa-tuıyq qalpynan bir mezet serpile qalyp, «Álıhan, Ahmet, Mirjaqyptaı bozymdar qashan halyqqa qaıta oralar eken?!» — degeni bar edi. Sonda ǵulama Álekeń aıtqan Mirjaqyp Dýlatov ta Abaı ulylyǵynan serpin alǵan tas-túlek bolatyn.

M. Dýlatov Abaıdyń kózi tirisinde kitaby jaryq kórmegenin, 60 jyl Shyńǵysta ómir súrgende, halqy tolyq tanymaǵanyn, 1909 jyly kitaby basylǵannan keıinde de el arasyna sonshalyqty taraı qoımaǵanyn ashynyspen jazady («Qazaq» gazeti, 1914, № 51). Sóıte turyp uly adamnyń dúnıeden ótkenine on jyl bolsa-daǵy, «Záredeı shúbá etpeımiz, Abaıdyń ólgen kúninen qanshalyqty alystasaq, rýhyna sonshalyqty jaqyndarmyz», «Abaıdyń asqaqtyǵyn aıdaı álem tanyǵan... kúnderdi biz kórmespiz, biraq bizdiń rýhymyz sezer, qýanar», — dep nyq senimdi, shat kóńildi bildiredi. Mirjaqyp óz shyǵarmalarynyń deninde Abaıdan úzik oı keltirip otyrady. Abaı áserimen jazylyp, 1911 jyly patsha ókimeti narazylyǵyna iligip, bar danasy derlik joıylyp jiberilgen M. Dýlatovtyń «Oıan, qazaq!», «Azamat» dep atalatyn alǵashqy jınaqtary da belgili ýkraın ádebıettanýshy-orıentalısi A. Krymskııdiń túıindeýinshe aldyńǵy qatarly ıdeıa rýhynda hatqa túsken...

Abaıdyń ádebı mektebiniń ókili degenge Abaı úlgisimen alǵash óleń jazýdy bastaǵan, tómendegideı jyr joldaryn quıyltqan Maǵjan Jumabaevty da jatqyzar edik:

Shyn hákim sózi asyl, baǵa jetpes,
Bir sóziń myń jyl júrse dámi ketpes.
Qaradan hákim bolǵan sendeı jandy,
Dúnıe qolyn jaıyp endi kútpes.
...Tynysh uıyqta qabirińde, ýaıym jeme,
«Qor boldy qaırap sózim bosqa!» — deme.
Artyńda qazaqtyń jas balalary,
Sózińdi kósem qylyp júrer jeke!

Sultanmahmut Toraıǵyrov, Júsipbek Aımaýytov, Sábıt Dónentaev, Máshhúr Júsip Kópeev, Májıt Dáýletbaev, áıgili Áset, Ýáıis, Árip, Shashýbaı, Ámireler de Abaı mektebi áýeleı kókke órletken jarqyn tulǵalar sanatyna jatady. Turaǵul, Muhtar Áýezov, Qanysh Sátbaev, Álkeı Marǵulan, Saparǵalı Begalın, Sháker Ábenov, Qaıym Muqamethanov, Muhtar Maǵaýın, Jeken Jumahanov, Kámen Orazalın, Rymǵalı Nurǵalıev dep tizip kep bersek, bitimi bólek jáne bir salqar kósh shyǵa kelmek aldymyzdan.

Biz Abaıdyń eli-jeri, topyraǵyn ısinip ósken perzentterdi ǵana tizip kórsettik. Al Abaıdyń ádebı mektebin Qazaqstan kóleminde alyp qarasaq aıtýly tulǵalardyń jýyq arada taýsylyp bitpestigine bás qoıalyq.

Abaıdyń ádebı mektebi, ónegeli ortasy, shákirtteri... Biz munyń bárin nendeı maqsatta tarata-táptishtedi dep oılaısyz?

Birinshiden, Shákárim Qudaıberdiuly, Ahmet Baıtursynuly, Maǵjan Jumabaıuly, Júsipbek Aımaýytuly shyǵarmashylyǵy naǵyz ádiletti baǵasyna ıe bolyp, ózderin týǵyzǵan halqyna qaıta oralýyna baılanysty «Abaıdyń ádebı mektebi» dep atalatyn taqyryp ta ádebıettanýshylarǵa aıqara ashyldy, ony tereńdeı zerttep-tanýǵa múmkindik týdy. Endeshe, osy qabyrǵaly máseleniń tanymdyq júıesin júlgeleı otyryp tarazylap ótsek dedik. Jas urpaq sabaqtastyǵymen kókeıine qondyryp, «aqtalyp» jatqan kesek tulǵalarǵa oraı, ushqary pikir-baılam bildirip qalmasyn degen úlken mán-muratty ustandyń. Ekinshiden, tól ádebıettanýymyzda basy biriktirilip, tıanaqtap tekserile qoımaǵan ózekti óris, ıaǵnı ádebı mektep ókilderi tvorchestvosyndaǵy saıası-áleýmettik saryndar jańasha oılaý mádenıetindegi maman-ǵalymdar nazaryna ilige me dep úmittendik. Úshinshiden, «Áshkerelenbegen jaýyzdyqty» bultartpas dáleldermen ámmege jarıa etip, ashyp kórsetý turǵysynda, jarty ǵasyr boıyna ulasqan ulttyq tragedıa — áıgili arystardyń halyqqa qaıta oralmaı kelýiniń negizgi sebepteri, onyń «qozǵaýshy kúshi bolǵan jaýyz tulǵalar» áreketiniń basty tetigin ashý maqsatynda álgindeı tarıhı -tanymdyq sholý jasap ótý aýadaı qajetti boldy. «Abaıdyń aqyndyq dástúri», «Abaıdyń aqyndyq aınalasy», «Abaıdyń aqyndyq mektebi», «Abaıdyń aqyn shákirtteri»... munyń ishinde kókeıge qonymdysy da, ǵylymı-ádebıettanýshylyq ornyqty ataý-sózi de, Muhtar Áýezov alǵash qalyptastyryp, ýaqyt synynan óte kele óz aldyna bólek zertteý arnasyna aınalǵan jeke taqyryp ózegi — «Abaıdyń ádebıettik (ádebı) mektebi» bolyp tabylady. Bul oraıda biz oqyrmannyń tanym-túsinigine baǵdarshy bola tússin degen maqsatpen, Muhtar Áýezovtyń osy taqyrypta otyzynshy, qyrqynshy jyldary jazyp qaldyrǵan oı-nusqalarynan, tezıstik qoljazbalarynan úzindi keltirýdi jón kórip otyrmyz.

---