InfoHub Logo

EVNEI BÝKETOV

A. Q. Joq, meniń maqsatym tiri alý edi ǵoı. Tiri alǵanda men maqtaý da, orden de alatyn edim organnan, oǵan jete almadym ǵoı.

Bul áńgime — dıalog 1978 jyly 20 sáýirde

magnıtofon taspasyna jazylyp alynǵan.

EVNEI BÝKETOV. Sonda bardym dep aıta berińiz, qyzmetke barǵanyńyzdan bastap, 1931 jyldan.

ABZAL QARASARTOV. 1931 jyly men Besqaraǵaı aýdanynda mılısıanyń raıotdel! bolyp istep turdym. Sol jumys istep turǵan jerimde, erteńgi saǵat 9-da Semeıde oblotdelde bolsyn dep prıkaz keldi. Sonsoń men keldim. Kabınetke kirgenimde bastyq stoldyń orta jerine qarsy otyryp, menimen sóılesti.

— Sizdi basqa aýdanǵa jibereıin dep otyrmyn. Basqa aýdan bolǵanda Shyńǵystaý aýdanyna jibereıin dep otyrmyn. Onda jaǵdaı jaqsy emes. Ár jerden bandylar shyǵyp ár jerden soǵan eleńdep, eldiń kóteriliske yńǵaılanatyn túri bar. Sondyqtan men sizdi Shyńǵystaýǵa halyqpenen qoıan-qoltyq sóılesip, sol eldiń túzý baǵyt alýyna jol beredi dep jibereıin dep otyrmyn. Ol Abaıdyń nemere inisi Qudaıbergenov Shákárim turǵan jeri. Shákárim aqyn tek qana Qazaqstanǵa emes, búkil jer júzine ataǵy shyqqan adam deýge bolady. Shákárim avtorıtet, bedeldi de. Shákárimniń bir aýyz sózin eli jerge tastamaıdy. Sol Shákárimdi tilin taýyp, babyn taýyp, ustaı bilseń, soǵan jaǵdaı týǵyzsań, halyqtan eshqandaı jamandyq shyqpaıdy dep oılaımyn. Sondyqtan sizdi jibergendegi basty maqsat Shyńǵystaýǵa barǵannan keıin, sol kisini taýyp alyp, áńgimelesý kerek. Oı-pikirin bilý kerek, jaǵdaı týǵyzý kerek, — dep maǵan qatty tapsyrma berdi. Sonymen, men Shyńǵystaýǵa keldim.

E. B. Sizdi jibergen OblGPÝ-dyń nachalnıgi kim edi.

A. Q. Panov degen orys. Orys jigiti bolǵanymen menen úlken, orta jastan asyp ketken kisi.

E. B. Saqa adam ǵoı, tegi.

A. Q. Zamestıteli Volkov degen. Ol da orys. Shyńǵystaýda menen buryn Iýdın degen qyzmet isteıdi eken, raıotdeldiń nachalnıgi bolyp, ol barlyq jumysty maǵan tapsyrdy. Men qyzmetime kiristim. Qyzmetime kirisip, raıotdeldi alǵannan keıin birazdan soń...

E. B. Bul ıýn aıy ǵoı, 1931 jylǵy.

A. Q. Iá ıýn aıy. Arshaly degen taýda bandy jatyr desedi. Arshalyda Qozybaǵarov Ahmetjan degenniń qystaýy bar. Qozybaǵarov sol jerdiń ataqty baıy.

E. B. Tobyqty ma?

A. Q. Tobyqty. Sonyń qystaýynda bandy uıymdasyp jatyr degen habar keldi.

E. B. Bul Qaraýyldyń qaı jaǵynda edi?

A. Q. Semeı jaǵynda. Sosyn men qasyma otrádty ertip sol bandyny joıýǵa nemese ustaýǵa attandym. Olardyń sol Qozybaǵarda jatqany ras eken, onda olardyń aýdanda baılanysty adamdary bar ǵoı, kim keldi, Qarasartov keldi, kim bop keldi, nachalnık bolyp keldi, degen sózdiń barlyǵyn bilip júrgen kórinedi.

E. B. Solaı eken-aý...

A. Q. Habardy telefony bar adamdaı, ne telegrafy bar adamdaı aýdannan alyp turady. Sonymen, meniń aýdannan otrád uıymdastyryp shyqqan habarym jetipti daǵy, men barǵan kúni ol jerden tabylmady. Men ińirlep bardym, jan-jaǵyma adamdarymdy qoıyp otyryp, sol Qozybaǵardyń qorasyn alǵanda, jaqqan oty sónbepti. Sol bizdiń aldymyzda ǵana ketýi kerek, qaıda ketkeni belgisiz.

E. B. Ol jurtta eshkim joq qoı, jobasy.

A. Q. Jurtynda qalǵan eshkim joq. Sosyn men sol túnde Semeı taýyna kisi jiberdim. Semeı taýy — Semeı jaqta, jalǵyz taý, bir toby sonda dep estıtuǵynmyn.

E. B. Sizdiń otrádyńyz, jobasy, 20 — 30 kisi ǵoı.

A. Q. Jıyrma shaqty kisi. Sodan habar ákeldi, sol Semeı taýynda jatyr dep. Biz sol kúni túnimenen júrip otyryp, tań ata Semeı taýyna jettik. Olar Semeı taýynan da tabylmady. Ol jerden bizdiń habarymyzdy estigen-estimegenin bilmeımin, endi olar Taılan degen taýǵa shyǵyp ketipti.

E. B. Ol taý qaı jaqtaǵy?

A. Q. Bul mynaý qý aýdany jaǵynda, Abyraly da. Endi bizdiń kúndiz júrýimizge múmkindigimiz bolmady, Semeı taýyn panalap alyp, biz de sol Taılanǵa tarttyń. Biz Taılanǵa kelgende, olar Shyńǵystaý shyǵyp ketipti. Sóıtip, biz bulardy qolǵa túsire almadyq. Osydan qaıtyp Shyńǵystaýǵa qaraı otrádty basqaryp kele jattym.

E. B. Álgi siz qýyp júrgen bandyny basqaryp júrgen kim?

A. Q. Bul bandyny basqaryp júrgen odan-budan quralǵan kámpeskelengen baılar, onnan -bunnan qosylǵan qashqyndardan quralǵan ǵoı. 13-15 shaqty adam. Shyńǵystaýǵa ilingennen keıin, bir bıikten bınokl salyp, qarap jibersem, Qaraýyl jaqtan jalǵyz salt atty kele jatyr eken. Sosyn biz Shyńǵystaýdyń ishine qaıta kirdik attyǵa boıymyzdy kórsetpeı, aldyn kesip qarsy júrdik. Biz Shyńǵystaýdy baýyrlap, kele jatqan da, atty kisi sol taýǵa bet qoıyp, jalǵyz kele jatyr edi. Sosyn men otrádty bir tasa jerge tastap, sol kisiniń, aldynan shyqtym. Bilmeımin nege atpaǵanyn. Ol kiside keldi, tóbeden men de shyǵa keldim. Qasymda Sharabaev Ábdiraıym degen bar. Sol anadaıdan oıbaı mynaý Shákárim qajy ǵoı dedi. Ras pa dedim. Ras dedi. Sosyn kezdese ketken jerden men attan tústim, ol kisi de atynan tústi. Men sálem berip, qolyn alyp amandastym.

E. B. Burynnan shyǵarmalaryn, óleńderin estip júrgen kisińiz ǵoı endi.

A. Q. Atyna burynnan qanyqpyn. Ol kisiniń óleńderin biz bala kezimizde dombyraǵa qosyp, án salatynbyz jáne meniń ózim de bala kezimnen ádebıet jaǵyna beıim adammyn. Álgi tapsyrma da bar shyǵar, biraq ol kisini bir kórýge men qumarmyn. Sondyqtan attan sekirip túsip sálem bergenim, burynǵy ataǵyna qaraı jáne úlken kisi. Jeńil kıingen, basynda bórki bar, tógilgen saqaly bar, deneli úlken qarager aty bar, qarager attyń bir jaǵynda saby kórinip tur, qorjynnyń bir basynda súıretpe bar, bir basy taǵy tolyń. Sosyn men sizdi bir kórýge qumar edim, izdep bara almaı jatyrmyn, qyzmetke kelgenime kóp bolǵan joq dedim.

E. B. Ózińizdi tanystyryp tursyz ǵoı endi.

A. Q. Tanystyryp turmyn. Men aýdandaǵy saıası orynnyń jańa basshysymyn, famılıam Qarasartov, atym Abzal. Sizdi qurmet tutam, Qaraýyldan alys ketken joqsyz, úıime júrińiz, qonaq bolyńyz, dedim.

E. B. Boıy sizden boıshań, ǵoı, jobasy.

A. Q. Uzyn boıly, batyr túlǵaly adam... Oǵan rahmet. Men qazir qanjyǵama qorjyn baılap júrip sizge erip barsam jurt ustap ákeldi deıdi ǵoı dedi. Myna Shyńǵystyń jaılaýynda bir jappada úıim bar, menimen áńgimeleskińiz kelse sonda kelińiz dedi. Munyńyz da durys eken, men aýdanǵa ertip barǵannan keıin sizdi ákelip japty deıdi ǵoı, ustapty deıdi ǵoı, ana bir taýdyń astynda meniń ertip júrgen otrádym bar.

E. B. Siz bar shynyn aıtyp jatyrsyz ǵoı.

A. Q. Shynyn aıtyp jatyrmyn. Otrádpenen yrshyp júrgen adamdardy izdep taba almadyq, endi sizdi taýyp ákeldi deıdi ǵoı. Munyńyz durys eken, onda jolyńyz bolsyn, biraq, sizdi qurmetteımin, sizdiń ataǵyńyzdy jaqsy bilemin, syılaımyn. Men kisi jibereıin, siz seskenbeı, boı tartpaı áńgimelesýge kelińiz, men inińizbin. Qoldy balańyz sıaqtymyn.

E. B. Ádemi aıtqan ekensiz.

A. Q. Osymenen kún kesh bolyp ketti endi.

E. B. Qazaq dalada kezdeskende, júginip birine-biri qarsy otyra qalýshy edi ǵoı attan túskende.

A. Q. Joq jantaıyp otyrdyń.

E. B. Jantaıyp otyrdyńyzdar ma? Jerde kók mol ǵoı?..

A. Q. Bir qolymda shylbyrym bar, men de ol kisiniń qasynda jantaıyp otyrdym. Ábdiraıym syrttaý otyrdy. Jaqsy, jolyńyz bolsyn, jaǵdaıyńyzben syrttaı tanysyp jatyrmyn. Biraq, ishteı de tanysarmyn, menen kómek bolmasa, basqa jaǵdaı bolmaıdy osyǵan senseńiz bolady dedim. Sosyn — jaqsy dedi ol. Biraq, qaraǵym, shyraǵym dep lypyldap turmaıdy.

E. B. Ondaı jaqsy sóz shyqpady deńiz.

A. Q. Ol kisi ótirik aıtsa da, qaraǵym, shyraǵym deýge bolady ǵoı. Joq, oıyn da, boıyn da birqalypty ustaıdy ol kisi. Sonymen tarastyq, ol jaılaýǵa tamyna ketti, men otrádymmen Qaraýylǵa keldim. Sonymenen, birtalaı ýaqyt ótti, birtalaı ýaqyt ótken soń men kisi jiberip shaqyrttym. Kisi jibergende, basqa kisi jibergem joq, ınabatty, táýir bir adamdy jiberdim.

E. B. Barǵasyn endi ınabatty, ádemi sóılesetini ǵoı, baryp bastyq shaqyrdy, davaı kel demeı.

A. Q. Eger men myltyq asynǵan bireýin jibersem, ol kisige laıyq emes qoı. Ol kisini men de ishtartyp turmyn ǵoı. Ol kisiniń menen seskenbegenin, boıtartpaǵanyn jaqsy kórip turmyn ǵoı. Sosyn bir kúni kabınetimde otyr edim dejýrnyı júgirip keldi, joldas nachalnık, bir adam kelip tur sizge dep. Kir desem kirmeıdi, bastyǵyńa Shákárim degen kisi keldi dep aıt dedi. Sonymen júgire dalaǵa shyqtym. Shyqsam esiktiń, aldynda úıge qysqa daıyndyq otyn aǵash bar edi, sol aǵashqa atynan túsip otyr eken. Jalǵyz ózi. Mingeni baıaǵy qarager at. Men kelip ádeppenen sálem berdim. Atty baıla dep, atyn baılattym daǵy, meniń úıime júrińiz dedim. Men ol kisini kabınetke aparýǵa qımadym. Jáne ol kabınetke aparǵannyń ózin ustady dep, laqap shyǵarady ǵoı. Júrińiz meniń úıim myna turǵan keńsege qatarlas dep úıge alyp keldim. Astyna tórt qabat kórpeni tósedim. Joǵary shyǵaryp otyrǵyzdym. Bul endi túske taıaý kez.

E. B. Bul ıýl aıynyń ishi me?

A. Q. Bul ıýl aıy bolar shamasy. Sosyn arnap mal soıǵyzdym. Qashan attanǵansha men ol kisiniń qasynan eshqaıda shyqqam joq.

E. B. Úıge qondyrdyńyz ǵoı.

A. Q. Kim kelse de keńsege barǵam joq. Úıge qondyrdym. Qonyp, shaıyn iship, jaılanǵan soń, sizdiń ataǵyńyzǵa bala kúnimnen tanys edim, sizdi bir kórýge qumar edim. Jaǵdaıyńyz qalaı menen jasyrmaı aıtyńyz, sosyn nendeı tilek qoıasyz, qandaı muqtajyńyz bar. Osynyń bárin siz meni aýdandyq GPÝ-diń nachalnıgi eken dep boı tartpaı aıtyńyz. Meniń jerim keńip otyr. Ózim kóńildenip otyraıyn. Sizge degen adaldyǵyma sendire otyraıyn. Ol kisi kámpeskelengen ǵoı. Kámpeskelep sol jyly jyldyń basynda Estaı Ernazarov kelgen eken ony ustaýǵa. Sol kelgeninde 16 bas malyı qaıtaryp beripti.

E. B. Jaqsylyǵyn onsha bilmeı otyr ǵoı, malyı qaıtaryp bergenin.

A. Q. Yrzashylyq ondaı sózdi aıtqan joq. Ár nársege — sebep qoja edi. Karl Marks adamǵa — turmys qoja, adamnyń aqyl nıetiniń bári turmysta deıdi ǵoı dedi.

E. B. Karl Marksti oqyp bilgeni ǵoı sol kezde.

A. Q. Menimshe sebep qoı. Meniń Shaqpaq degen jerde balaǵanym bar, keshke aýylǵa bara qonaıyn dep Baıqoshqarǵa kele jatyr em.

E. B. Balagan degen ne nárse?

A. Q. Balagan degen kishkene úı toı. Ol úıdiń óziniń salýynda da bir gáp bar. Kórdim toı ádeıi baryp. Shynynda da, deıstvıtelno ańshy kisi. Mergen, ańshy, biraq basqadaı serilik quryp ketken kisi emes. Kúndiz ań aýlap kóńil kóterip alyp, keshke qaraı ylǵı jazý jazatyn bolypty.

E. B. Sol balaganda otyryp pa?

A. Q. Kóbinese sonda bolatyn kórinedi. Shyńǵystaýdyń ishinde. Soǵan kele jatyr edik. Baqanas, Baıqoshqar degen Balqashqa qaraı aǵatyn eki ózen bar. Sol Baıqoshqardaǵy aýylǵa kele jatqanda tastyń basynda sekirip bir eki-úsh qoı shyǵa keldi. Aýyldyń janynda. Sosyn qasymdaǵy joldastarym attan túse salyp, atýǵa yńǵaılanyp edi, atpańdar bul arqar emes, bul qoı dedim. Degenmen sonyń bireýi atyp jiberip, bir kók toqty qalpaqtaı tústi. Bizdiń ana Shaqpaqta jatpaı aýylǵa kelgenimiz Maǵyrajdyń kók toqtysynyń ajalyna sebep.

E. B. Maǵyraj degen aǵaıyndary ǵoı jobasy.

A. Q. Maǵyraj degen sol sovhozdyń adamy.

E. B. 1931 jyly sovhoz bar ma edi?

A. Q. Baıqoshqar bir kolhoz, Baqanas bir kolhoz. Uıymdasqan kolhoz ǵoı.

E. B. Shákárim qajy kolhozda bar ma eken?

A. Q. Kolhozda bolǵan ǵoı, Baqanasta bolǵan. Dál kolhozdyń ózinde turmaǵan. Osylaı bir kún, bir tún sóıleskende meniń betime týra qarap bir sóılemedi ǵoı. Týra ózi bet alǵan jaqqa qarap sóıleıdi, al endi maǵan kúlli denesimen burylyp qasqyrsha qaraıdy da, qaıtadan óz qalpyna otyryp sóıleıdi. Men keremet uıyp tyńdap otyrmyn. Bir kún, bir tún sóıleskende ezý tartyp bir kúlmedi.

E. B. Úkimettiń saıasatyn áńgime qylǵan joqsyzdar ǵoı.

A. Q. Sizdiń jaǵdaıyńyzben tanysqym kelip otyr. Meni jiberip otyrǵan oblotdel. Oblotdel sizbenen kezdesip, áńgimelesýdi tapsyrdy. Áńgime jasaǵanda, sizge jaǵdaı týǵyz, úı ber, ol kisiniń bizdiń halqymyzǵa áli bereri kóp, etetin eńbegi kóp, jaqsy jaǵdaı týǵyz. Ol kisi sovet taǵdyrynan, osy kolhozdyń ómirinen halyqtyń qadyrlylyǵyn jazsyn, biraq qorǵanbasyn. Bizge, halyqqa kerek adam. Halyqqa kerek bolǵan soń sizge de kerek degen maǵan bergen tapsyrmalary bar. Siz Shaqpaqta otyrmańyz, Qaraýylǵa kóshirtip alaıyn, úı bergizeıin, mal bergizeıin, barlyq jaǵdaıdyń bárin uıymdastyryp bereıin, tek qana, osy ózińizdiń, burynnan jazyp kele jatqan eńbegińizdi jaza berińiz. Qalǵan ómirińizdi myna halqyńyz úshin eńbek etińiz dedim. Bul oılanatyn másele eken, erjetken balalar bar, aqyldasaıyq bul jónin. Aıtqanyń durys dedi. Bul kezdesýde pálen-túgen degen artyq sóz bolǵan joq.

E. B. Qulqy durys emes qoı. Sonda siz sol arada, kolhozdastyryp jatyrmyz, kem-ketikterge ókimet kómektesip jatyr, jańa turmys quryp jatyrmyz, osyǵan qalaısyz? Degen suraq qoıǵan joqsyz ba?

A. Q. Joq, ondaı suraqtan bultaryp qala ma dep qoryqtym. Kóńiline alyp qalady ǵoı. Esh nárseden qaýiptenbese eken, seziktenbese eken, naǵyz shyn peıilimenen kirisse eken, qaı kisini aıtsa daǵy senip otyryp aıtsa eken dedim.

E. B. Sizben siz dep sóılese me, álde sen deı me?

A. Q. Maǵan ol kisi siz deıdi.

E. B. Qaraǵym deý joq baıaǵy.

A. Q. Qaraǵym-shyraǵym degen sózdi dalada da, úıimde de esh jerde estigem joq.

E. B. Sizge Abzal deı me, álde Ábeke deı me?

A. Q. Ábeke de demeıdi, Abzal da demeıdi.

E. B. Qyzyń eken.

A. Q. Al erteńinde tańǵy astan soń, qaıtaıyn, syı-qurmetke rahmet dedi. Sosyn par atty jekkizip, ún-shaıyn, kerek-jaraǵyn bir ábdirege salǵyzyp, beretin tıyn-tebenimdi sol ábdireniń ishine salyp apartqyzyp saldym. Mine kórgenim osy.

E. B. Bul endi ekinshi kezdesý ǵoı. Birinshi ret taýdyń ishinde ushyrastyńyzdar.

A. Q. Al túrin áli umytqanym joq. Barymdy salyp, adal yqylasymmen kúttim. Sonan beri de 47 jyl ótipti. Ózim mine jetpiske kelip otyrmyn.

E. B. Endi sizdiń Shákárimniń shyǵarmalaryna júginýińiz ǵana qaldy ǵoı. Óziniń áńgimesi salqyn bolsa da. Tilegińizdi qabyldamasa da. Solaı ǵoı.

A. Q. Solaı. Ol kisiniń otyrysy, júris-turysy, sóz saptaýy erekshe edi. Ondaı adamdy sırek kórgen nársem. Sonyń ózi ol kisini bir ǵulama ǵalym sıaqty kórsetýshi edi.

E. B. Naǵyz aqsúıek qoı.

A. Q. Bir týar tulǵa ǵoı. Keıde ol kisiniń oı kókjıegin jas bolyp uqpaǵan bolarmyn dep oılaımyn. Túske kiredi. Úrkesiń. Meniki qyzmet, GPÝ-dyń tizgini... Ol kisi qudaıǵa syıynatyn, Mekege barǵan kisi, qajy. Alashtyń aqsaqaly bolyp birinshi sıeze sóz sóılegen. Sosyn dáýletti baı bolǵan kisi. Tekti ǵoı.

E. B. Túnde jatqanda Abaı týraly áńgime qozǵaǵan joqsyzdar ma?

A. Q. Halyqqa zıany bolmaǵan adam. Esh nársege moıyn buratyn kisi emes. Dúnıe dep, anaý-mynaý dep. Onymen Abaı týraly sóıleskenimiz joq, meniń bar maqsatym sol kisini Keńes úkimetine tartyp, sol kisige jaqsylyq isteý, sol kisiniń kúıin tapsam ózim de organnyń aldynda bedeldi bolamyn ǵoı. Árıne, osynyń bárine kónbesten 1931 jyly ketti ǵoı ómirden.

E. B. Sizdi bala dep mensinińkiremeı otyrǵan jaǵdaı baıqaǵan joqsyz ba? Óıtkeni siz ol kezde tipten jassyz ǵoı.

A. Q. Qarap otyrsam, tym jaspyn.

E. B. Sizdi bala dep mensinińkiremeı otyrýy da múmkin ǵoı. Saqa kisi ǵoı ábden kópti kórgen.

A. Q. Endi onyń ishinen ne oılap otyrǵanyn qaıdan bileıin? Jalǵyz-aq meni GPÝ-dyń nachalnıgi dep qoryqpasyn degenim ǵoı. Men ol kisige qolyna sý quıyp, qushaǵymdy jaıdym, ózim dámimdi aýzyna shaınap bergem joq, ózge jaqsylyqtyń bárin istedim. Sonda ol maǵan senimin kúsheıtse eken, maǵan shyn berilip, adal júregimen sóılesse eken dep otyrmyn. Osyndaı jaǵdaıdyń bárine kónbeı, aqyry sentábrdiń úshi kúni 7— 8 aýylnaı eldi Shyńǵystyń ana sheti menen myna shetine syrtynan eldiń kúllisin ákelip aýdanǵa jaýyp, shabýyl jasady ǵoı.

E. B. Sony uıymdastyrǵan Shákárim ekenine anyq kózderińiz jetti me sol kezde, sol shabýylda?

A. Q. Sol shabýyldy Shubartaýdan Qytaıǵa ótken Aıdynkól, Shalqar, Shápet degen bandıtter bıledi. Solar ishinara qatynas, baılanys jasaǵan ǵoı.

E. B. Shákárimge sóz salady ǵoı endi.

A. Q. Bizdi, GPÝ-saıası oryn dep nege aıtady, biz bilmesek, estimesek. Men sol alǵashqy otrádty jibergende, tapsyrma berip jiberdim, tek qana Shákárimdi alyp kel dedim.

E. B. Úshinshi sentábrde alǵashqy otrádty jiberdińiz be?

A. Q. Odan buryn jiberdim. Raıkomǵa bandy uıymdasyp júr, dep jurt aryz jazǵan. Shubartaýdan bandy kelip jatyr degen laqappen men raıkomnyń nachalnık búrosyn shaqyrtyp, qurama otrád qurǵyzyp, raıkomnyń birinshi sekretary Aqlaıqov bar, Serikbaev Túgelbaı degen prokýror bar, bas-aıaǵy 30 — 4 0 shaqty adamdy men jiberdim ǵoı. Sondaǵy bergen tapsyrmam: sol bandymen atysý emes, tek qana bálen adamdy, túgen adamdy ustap ákel, al Shákárim ózi kirispese, el sondaı túgel kóterilmeıdi. Túıege mingen adam da keldi, ógizge mingen adam da keldi.

E. B. Burynǵy jibergen otrádyńyz Shákárimdi ustaı almady ma sonda?

A. Q. Ony ustaı alǵan emes, olar ózara baılanysta eken. Álgi Shalabaev Ábdireıim dedim ǵoı, Ábdiráıim túlki deseń tym nasharlaý, aılasynan basqa qarýy joq, endi oǵan túlki deseńizshi.

E. B. Sizdiń janyńyzda júrgen.

A. Q. Bizdiń ertip júrgenimizde onyń bizge qandaı kómegi tıetini belgili ǵoı. Betin buryp áketken ǵoı. Sonda Shubartaýǵa ketken. Baqanasqa da barmaǵan, Baıqoshqarǵa da barmaǵan. Olardyń uıymdasyp jatqan jeriniń ortasyna soqpastan Shubartaý ótip ketken ǵoı. Bul habardy alǵannan keıin men ekinshi otrádty jiberdim. Ekinshi otrádtyń bastyǵy İrgebaev Imanǵalı deıtuǵyn komýnıs raıfınotdeldiń bastyǵy, nachalnık mılısıa, ekinshi otrádta jıyrma shaqty adamdy taǵy jiberdim. Sonda Shákárimge eshkimdi tıgizbeske joǵarǵy jaqtan arnaıy tapsyrma bar ǵoı. Meniń maqsatym Shákárimdi tirideı qolǵa túsirip alý, ózin ǵana. Al ózgesiniń túk istemeıtinin bilem ǵoı. Sol eki ortada olar shabýyl jasady ǵoı.

E. B. Sonda ekinshi otrádyńyzdyń da adamy onsha bolmaǵan ǵoı, jobasy?

A. Q. O da onsha emes.

E. B. Bári de sol Shákárimge tıedi dep bata almaı júrgen shyǵarsyzdar.

A. Q. Egerde men osyndaı shara qoldanbasam, meniń ózimdi NKVD qaıda jiberetinin bilesiz ǵoı. Ne qarap otyrdyń deıdi ǵoı. Meniń istegen eńbegim, uıymdastyrǵan máselem bári de durys bolyp shyǵyp otyr ǵoı.

E. B. Ony endi bastyqtaryńyzǵa aıtyp otyrsyz ǵoı, svázdaryńyz bar ǵoı Semeımen. Rasıalaryńyz bar ma edi Semeımen?

A. Q. Rasıada ondaı másele berilmeıdi ǵoı, berilgenniń ózinde Shyńǵystaýda osyndaı kóterilis bolyp jatyr, qaýipti dep rasıamen bergende: Shyńǵyrlaý aýdany dep týý Oralda ma edi, Gýrev te me edi sol jaqqa ketýi múmkin ǵoı.

E. B. Shıfrmen beresizder ǵoı.

A. Q. Shıfrmenen shatasyp keshigip kelmeı jatty ǵoı. Bizdiń jolda baılaǵan ár jerde atymyz bar, sol Semeıge eki júz shaqyrym jerge týra tartady.

E. B. Bir on shaqty saǵatta jetedi ǵoı.

A. Q. Qaıtken kúnde de jetedi ǵoı. Osynyń barlyǵyna qaramastan, Baqanasta Abaev Ramazan degen jigit áıeli ekeýi muǵalim edi. Olar endi jaıshylyqta halyqtyń, aldynda sóılegende Qunanbaıdyń tuqymy, bálen-túgen dep aıtpaı tura ala ma, aıtady ǵoı.

E. B. Baıaǵy alpaýyt baı ǵoı, deıdi ǵoı, shyny sondaı ǵoı endi.

A. Q. Ózderi jáne basqa jerdiki, sol qaı jerdiki ekenin bilmeımin, ol álgi Sársenbaev Medeý jazǵan.

E. B. Iá, Medeý Sársekeev bar sol jerde.

A. Q. Jazdy ǵoı.

E. B. Ne týraly jazyp edi?

A. Q. Sol baıaǵy Ramazan týraly. Sol pesa komsomoldyń 60 jyldyǵyna arnalǵan.

E. B. Maqtap jazdy ma Ramazandy?

A. Q. Men oıyn túsingem joq. Sony Baqanastan alyp shyǵady. Atqa mingestirip. Baqanas pen Qyzylshiliktiń arasy talaı jer.

E. B. Bandıtter alyp shyǵady ǵoı.

A. Q. Ia. Tań ata Qyzylshilikke kelgende bir attyń quıryǵyna tartyp óltiredi, áıelimen ekeýin. Óne boıy para-para, jalan,ash shiliktiń ishinde jatqanda aldyń biz.

E. B. Ólgen adamdardy.

A. Q. Ia, ekeýiniń molasy bir. Eki jáshikti bir qabyrǵa qoıdyq.

E. B. Qaraýylda ma?

A. Q. Qaraýylda. Qazir turǵan shyǵar. Qyzyl kirpishpenen saldyrǵan. Sonyń janynda Shoǵyrbaev Oljabaıdyń molasy bar.

E. B. Oljabaıǵa kelemiz ǵoı. Mynaý osy Abaev Ramazandy óltirýin Shákárim bilip otyrǵan ba?

A. Q. Bandıtter aq týdy kóterip «Abylaı, Abylaı» — dep joıylsyn sovetter, qurysyn komýnızm dep. Aq týdy kóterip aýdanǵa shapqan ǵoı.

E. B. Qaı kúni sonda bul, sentábr aıy ǵoı?

A. Q. Sentábrdiń 3-inde aýdanǵa shapqan.

E. B. Anaý jibergen otrád, avgýst aıynda ǵoı?

A. Q. Sol avgýstyń aıaq kezi. Men týra shynyn aıtyp otyrmyn. Bul áńgimeniń qalaı týǵanyn, qalaı bolǵanyn. Óıtkeni, meniń jaralanyp bolnısaǵa jatqan qaǵazym da bar.

E. B. Jaraly bolǵanda qalaı jaraly boldyńyz, analar keldi ǵoı, sol kezde siz ne áreket jasadyńyz, sony aıtsańyz?

A. Q. Shyńǵystyń ishinen Qaraýyl ózeniniń boıymen shyǵa kelgen betinde sol Qaraýyl ózeniniń bergi alqymynda, aýdan men eki ortada arnasy bar ǵoı, sonyń ishinde otyrǵan bir kolhoz bar, Qaraýyl kolhozy. Sol kolhozdyń ishinde predsedatel Kakartı burynǵy Semeıdiń ataqty ustasy tómennen joǵarylatylǵan, jumysshy edi. Tap sol otrádtardy jiberip jatqanda ol úıinde joq. Ol Arqa, Orda degen jaqtaǵy kolhozdarda shóp daıyndatyp júrgen. Astynda óziniń boz jorǵa aty jáne jeteginde qaratóbel báıge aty jáne bar. Sol eki atymen kelip, tań aldynda úıine beldeýine baılap, shóbin salyp, jata qalǵan ǵoı. Sonan soń bandıtter «Abylaı, Abylaı», dep tań ata tıgen ǵoı aýdanǵa. Men kabınette otyr edim, maǵan mılısıalar shaýyp keldi, meniń endi adamdarym bar ǵoı jan-jaqqa qoıǵan.

E. B. Uıyqtamaı júrsiz ǵoı.

A. Q. Dúısetaı degen shaýyp keldi, oıbaı tov.nachalnık Shyńǵystyń ishinen bandıtter qaraqurtsha qaptap, aýdandy alaıyn dep jatyr. Sonan soń aýdanǵa kirmeı turyp, Shalabaevtyń úıin alǵan ǵoı. Sonda Oljabaıdyń, attary kisinep turmaǵan ǵoı. Qarǵıdy ǵoı endi úıin qulatatyn bolyp. Sol kezde ushyp túregelgende qaptap kele jatqan daýysty estip, qolynda maýzer myltyǵy bar, esiginiń aldyndaǵy jarǵa túsip tyǵylyp kóz almaı turǵan. Sosyn analar kelip ustaǵan. Ustaǵanda sol Qarajigit emes, Qara bala degen bireý baltamenen shapqylap óltirdi.

E. B. Maýzermen qaırat jasaı almady ǵoı, shamasy.

A. Q. Tek ustap turyp qalypty, endi qara qurtsha qaptaǵan bandıtterge ne isteı alady ol.

E. B. Aýdannan eki-úsh shaqyrym jer me?

A. Q. Qaraýyl kolhozy 2-3 shaqyrym jer. Kirpish zavodyn alady. Onyń ber jaǵynda potrebsoıýzdy alyp, tonap jatty. K,asyma eki-úsh adamdy erttim de, aýdannyń ortasynda bir jalǵyz beıit bar edi soǵan jettim, biraz atystyń, bir granat laqtyrdym.

E. B. Eki otrádty Shyńǵystaýǵa jiberdińiz, shamasy, aýdan ortalyǵynda adamyńyz joq qoı?

A. Q. Semeıden kelgen, voenkomattyń komısıasy bar, bir jaǵyna sol ıe. Olar 5-6 kisi. Al, bir jaǵynan ózim shyqtym, al raıkomnyń sekretary Orazalınde nagan bar. Sol kóringen de joq. Aqtóbeden kelgen adam bolsa kerek.

E. B. Qashqan ǵoı.

A. Q. Tań aldyndaǵy urys jaman ǵoı. Ońaı emes.

E. B. Esitkende úreılenip ketken ǵoı. Sodan beıittiń tusynda basym qaırat jasamaqsyz ǵoı, janyńyzdaǵy jigittermen?

A. Q. Sol beıittiń túbinde atysyp jatqanda Aıdakımov Ýaqbektiń basyna oq tıdi. Jobaev Myrza, men ózim de oq atyp, aýdandy bermeý jaǵdaıynda, sonsoń bul jerden granattyń daýsyn esitti de bandıtter óte almady.

E. B. Granattan qoryqty ǵoı?

A. Q. Iá, býtylkoobraznyı rýchnyı granat onyń daýsy jaman bolady. Sonymen shabýyl toıtaryldy. Mende bir Konúh shal bar edi. Sol shal jan ushyryp atymdy jetektep ákeldi. Attyń aldy-artynan oq burq-burq etedi.

E. B. Aı, sol shal qoryqpaı-aq alyp kele jatyr ma?

A. Q. Qoryqpaı, maǵan áıelim jibergen, atty alyp kele jatyr.

E. B. Oıpyr-aı er eken!

A. Q. Iá, beıittiń túbine tyǵylyp turyp, endi qyryldyq, aıanatyn eshnárse joq dep, sol eki arada jylqyny aıdatyp alǵam. Sol 40-50 adam, qarsy shaptyq. 20 shaqty adamdy atqa mingizip, qoldaryna týdy berip, biz endi Qaraýyldyń taýyna qaraı, ózenniń ishine qaraı órledik.

E. B. Sol 20 adamdy qalaı uıymdastyrdyńyz? Zırattyń basyna shyǵyp pa?

A. Q. Atpenen jan ushyryp bardym, daıyndal dep prıkaz berdim, kóbi ózimizdiń jigitter, mılısıanyń qyzmetkerleri, selsovettiń adamdary, bas-aıaǵy jıyrma shaqty adam. Sonsoń ózenniń ishine baryp, biz de qanatymyzdy jaıyp, arasy 50 metrden, qarsy ataka jasadyq. Báribir ólim. Attan túse qalyp eki ret granat laqtyrdym. Sonyń daýsy da sebep bolǵan bolar, Qaraýylǵa qaraı bara jatqan shet jaǵy lap qoıyp qashty. Sodan potrebsoıýzdyń arty qaraqurt deńiz, kirpish zavodynyń ishi, olar da japyrlap qasha bastady, aldy qashqannan keıin arty da qashady ǵoı.

E. B. Sizder otrád jınap, olar sonda qyrady-aý dep turdy ma?

A. Q. Joq, olar óte almaı turdy. Óıtkeni potrebsoıýz ben kirpish zavodynyń arasy, jazyq, júgirgen adam da, jatqan adam da kórinip turady bári, al myna jaǵynda aýrýhana, qurylys salynyp jatyr edi. Oń jaǵyna voennyı komısıany jiberdim.

E. B. Árıne qarý-jaraq bandıtterde joq qoı.

A. Q. Bandıtterde qarý-jaraq joq. Sonymen taýǵa jaqyndaı bergende meniń aldymnan bir sary atty kóldeneńdeı berdi. Tura qalyp atyp, tura qalyp atyp, menimen atysyp taýǵa kirdi. Taýǵa kirip, men de taýǵa kirgende, bir jartastyń túkpirinde irkilip tosyp tur eken. Bandıtter qaptap ketti. Bireýi qolymnan, bireýi ıyǵymnan salyp ótti. Qolymda vıntovkam bar, sonsoń bir salyn ótkende kózim jarq ete tústi, sodan eseńgirep baryp quladym.

E. B. Soıylmen uryp jatyr ǵoı sizdi.

A. Q. Soıylmen uryp ótti. Attan qulappyn, tobylǵynyń ishinde, ony men bilmeımin. Sonsoń endi artymdaǵy adamdar da kele jatyr ǵoı. Jalǵyz-aq esimde qalǵany arqamnan bireý qushaqtap otyrǵany. Men loqsyp qusa berdim, esim aýǵan. Sóıtsem, Omargazın eken. Qushaqtap otyrǵan raıkom sekretar! Endi qaıtqan jaýǵa ne deýshi edi?

E. B. Bárin uqty ǵoı.

A. Q. Sonsoń endi atqa minin qashqan ǵoı. Meni alyp qaıtty, artyna mingestirip, óne boıymdy qan jaýyp ketti. Sonda Oljabaıdyń hali ne boldy dep, sonda keldim, sóıtsem Oljabaı sol shıdiń ishinde teńkıip jatyr eken, betin shaýyp tastap, shapqylap óltirgen.

E. B. Esińiz kirdi ǵoı.

A. Q. Birte-birte esim kirdi. Maǵan taqıamenen sý ákelip berdi, sodan bolnısada jattym. Semeıden otrád keldi. Otrád bir aı sońyna túsip, 17-18 kisi Shákárim basqarǵan, onyń ishinde Berlesh bar, sonyń shóbere týysy. Zıashov pa edi? Jadymda joq, Qytaıǵa ótip, odan qaıtyp ta keldi. Shákárim kelgen soń, Zıash degen kishi balasy.

E. B. Ol bizdiń úkimetpen qarsy ǵoı.

A. Q. Sonsoń endi basqa adamdardyń attary esimde joq, Tergeýde bári de anyqtaldy ǵoı. Sonsoń men táýir boldym. Sledstvıa júrip jatyr.

E. B. Neshe kúndeı jattyńyz?

A. Q. Men on bes kúndeı jattym. Sonsoń ol otrád keldi, 30-40 kisi Semeıden voorýjennyı, úsheýi tergeýde qaldy, ózgesi atqa mindi, bir aı qýdy, tipti taba alǵan joq. Shákárim olardyń júrgen jerin kórip otyrady da, óziniń biletin jeri — myna jaǵy Shyńǵystyń qyr beti, Shyńǵystyń taýy, osynyń bárin biledi. Kele jatqanyn kórip otyrady da, bular Shaqpaqqa kelse, olar Shyńǵys taýǵa barady, al Kókpektasqa kelse, olar Qaramurynǵa qarady. Mine, solaı áýre qylyp qoıǵan. Semeıden buıryq keldi, Qarasartovtyń, ózi shyqsyn, otrád uıymdastyryp dep. Sonsoń ǵoı meniń shyqqanym.

E. B. Shákárimdi usta deıdi ǵoı.

A. Q. Usta deıdi, usta degende tapsyrmada sol tiri alý edi ǵoı. Oǵan bolmady ǵoı. Sol biz Keregetas degen jerde keshke qaraı jańbyr jaýdy, jańbyrdyń aıaǵy qarǵa aınaldy, oktábrdiń aıaǵy edi, shóptiń basyn silbi aldy. Sol Keregetastyń ishinde sol baıaǵy.

E. B. Silbi degen muzdandy degen be?

A. Q. Silbi degen muzdanǵan. Sol bir tas qorǵan bar, baıaǵy qalmaqtyń qystaǵan jeri deıdi. Qalmaqtan bosatyp alǵannan keıin, kıiz úıde qazaqtyń ózi otyrǵan. Sondaı qonysty jerde jatyrmyz. Tań aldynda shapqynshy keldi.

E. B. Qos tigesizder me sonda?

A. Q. Joq, qos tigilmeıdi. Tovarısh nachalnık, analar keldi. Anaý bıiktiń ar jaǵyndaǵy saıǵa túsip jatyr deıdi. Sonsoń biz saıǵa órlep tarttyq. Taýǵa órleı-órleı kelip, júk artqan túıe, qosaqtaǵan birneshe báıge attar, jınap alǵan. Úıir-úıir. Sol kelip túsip jatqanda, Shákárimniń ózi kelip, qaraýyl salǵan ǵoı. Sonyń túbinde meniń bir isim jatyr. Men qaraýyl salǵanda, qalqanyń astynda jattym deıdi álgi kisi, tastyń túbinde jatyr ǵoı. Ol kisi kelip dúrbi salǵan. Dúrbi salǵan da, maǵan shapqan, bizge habarǵa shapqan, saıda shaýyp bara jatqan kisiniń dúrbini elemegeni ǵoı. Sonsoń kelgen daty attan degen, álgi jerde túıe de qalǵan júk artqan. Úıir-úıir alty jylqy da qalǵan. Qashyp kelgen de Keregetastyń eki jaǵyn qorshap bizdiń kisiler jaıylyp ketti.

E. B. Sizderde qansha adam?

A. Q. Qyryqqa tolmaıdy, otrádtyń bir bólegin Shyńǵystyń eline jibergem. Shyńǵystyń myna jaǵynan bireýi, ana jaǵynan bireýi shyqsyn dep, men ortada. Shaǵyn 20-ǵa tarta kisi. Sonsoń tartyp bergen Qaramoıylǵa qaraı, Shaqpaqty baýyrlap, myna taý ǵoı aldynda bizdiń kisi bardy ǵoı.

E. B. Ar jaǵynda.

A. Q. Atys bastaldy da ketti. Sodan olar uıytqyp qaıta taýdyń baýraıyna qaraı salǵan. Bylaı da kete almady, bylaı da kete almady. Sóıtip júrgende, sol astynda tor jorǵa at, Shákárimge oq tıgen.

E. B. Sonda Shákárim, qartaıǵan kisi, sol birge júıtkip shaýyp júr me?

A. Q. Shaýyp júr, 80-niń ishinde 88 de me eken. Tor jorǵa atqa da, ózine de oq tıgen. Oq jaq jaýrynynyń astyna tıgen. Sonsoń ana tor attyń saýyrynyna.

E. B. Sizdiń kózińizge Shákárim ilikken joq pa?

A. Q. Shákárim kele jatty. Kún jańa shyǵyp kele jatqan. Jer appaq, qar ǵoı. Anaý tor jorǵa attyń shapshyp turǵan qapy, jańbyrsha jaýyp keledi. Teńselip kele jatyr, teńselip taýdy órmelep keldi de, attan qulady.

E. B. Kimniń oǵy tıgeni belgisiz ǵoı.

A. Q. Belgisiz. Ol kezde qaısysynyń oǵy tıgeni qaıdan belgili bolady. Myna jaqtan da atyp jatyr, ana jaqtan da atyp jatyr.

E. B. Ana ózderi de atyp júr me, olar Shákárimniń adamdary.

A. Q. Olar da atyp júr, atyp júrgen shyǵar. Biraq tor jorǵamen alǵashqy bir kóringende attyń jalynan burqyldaǵan kók tútin kórinip turdy. Birneshe ret atty ózi.

E. B. Shákárim be?

A. Q. Ózi. Stvoly úsheý, qaısymen atamyn dese de yqtıar ózinde, proıshodeıshisi aǵylshyn proıshojdenıasy.

E. B. Ózi ustap júr me? Oıpyr-aı, qaıratyn-aı.

A. Q. Attan jyǵyldy, jyǵylǵanda men júgirip bardym.

E. B. Janyndaǵy adamdar ketip qalǵan ba? Jalǵyz tastap Shákárimdi.

A. Q. Ketip qalǵan, aty bılep, buryn alyp ketken ǵoı. Sonsoń qasynda álgi Shákárimniń ózi ómiri ertip júretuǵyn Jumaǵalı deıtin jigit bar. Shákárimniń ózi qus salǵanda saıatshy óziniń bir jaqsy kóretin adamy eken. Sol bar, sonsoń Halyqov degen tatar bar.

E. B. Anaý Shákárimniń janyndaǵy jigit qoı Jumaǵalı degen.

A. Q. Joq, ol meniń qasymda. Ol bizben birge júr ǵoı. Barsam jer taıanyp otyr eken. Sonsoń basyn kóterip: — Sháke, kózińizdi ashyńyz, dedim men, kózin ashqanda qalaı siz meni tanısyz ba dedim, basyn ızedi tanımyn dep, sonsoń tómen qarap ketti. Al sonda eteginen asyp taýdyń bıiginde otyr ǵoı, qan tómen aǵyp jatyr.

E. B. Qaı jerine tıgen eken oq?

A. Q. Oq oń jaq jaýyryny astyna tıip, myna jerin páre-páre etip ketken. Ol qarsy kele jatqanda atpaǵan, ári qashyp bara jatqanda oq tıgen ǵoı. Sonsoń taǵy da osyny anyqtap suraıynshy dep endi meniń oıym sóıleýge kele me dep turmyn ǵoı. Taǵy da basyn, betin ózime qaratyp, qalaı tanısyz ba, siz anyq tanydyńyz ba? Men kimmin dep edim, jaýap bermedi. Berýge shamasy kelmedi. Til berýge shamasy kelmedi. Kózin taǵy ashty. Men Qarasartov Abzalmyn dedim, sonsoń basyn ızedi. Mine bar bitkeni osy. Meni álgi kisilerdi tastadym da, sonsoń anaý qashqan bandyny qýyp kettim. Sol jaqtan oralyp kelsem, tor atta ólipti, Shákárim de ilipti. Kún batýǵa tómendep ketken. Sonsoń shanany aldyryp, tekemetti jaıǵyzyp, kıimin, barlyǵyn jóndep.

E. B. Bir-eki saǵattan keıin ǵoı, qaıtyp kelgenińiz?

A. Q. Iá, bir-eki saǵattan keıin. Sonsoń biz de jetisip júrgenimiz joq qoı, kúndiz-túni, ábden qaljyrap júrmiz ǵoı. Tek jan ushyryp júrgendik qoı. Ońaı emes ol, sonsoń, Baqanasqa kisi jiberdim. Osylaı otrád kele jatyr, úı daıyndasyn, Shákárim qaıtys boldy, óligin alyp kele jatyrmyn. Sodan álgi Almatyǵa shaqyrǵan Ospanov Zeınolla dedim ǵoı. Sony jiberdim. Sonyń bárin uıymdastyryp júrgen ózi. Sonyń bastan-aıaq bárin biletin ózi.

E. B. Sol ekeýi ǵoı, Almatyǵa keletin.

A. Q. Iá, Almatyǵa aldyrǵan Ashyralıev Abdyraıymmen ekeýi. Sosyn erteńinde Baqanas, Baıqoshqar halqyn jınap, Shákárimniń óligin ortaǵa sáki taqtaı ornatyp; sonyń ústine kóldeneń salyp, sonsoń aıttym men: Halyq keshegi qudaıǵa qolyn sozǵan, Mekke -Mádınege barǵan qajy, halyqtyń qadyr tutqan aqsaqaly, aqyny, bir kezde Naımandy kinálap, Eńlik-Kebekti jazǵan Shákárim. Bul kúnde osyndaı halge keldi. Ajal jetti, atysta qaıtys boldy.

E. B. Úkimetine qarsy bolǵanyn aıttyńyz ǵoı.

A. Q. Iá, úkimetine qarsy qarý kóterip, osyndaı qanshama halyqtyń obalyna qalyp, súıtken Shákárim, mine, dep halyqqa kórsettim. Kórsetpeseńiz nanbaıdy, Shákárim óz ajalynan ózi óledi dep.

E. B. Oǵan oq tıdi dep oılamaıdy ǵoı.

A. Q. Iá, oǵan oq tıedi dep te oılamaıdy. Vot ol osyndaı kisi bolǵan. Sonsoń sol jerge qoıǵyzdym. Qaıda qoıǵanyn sonyń Shalabaılar, Baımashov degen mılısıalary biledi.

E. B. Ony men estidim. Siz ony qudyqqa tastap ketipsiz. Sol qudyqtyń ishinen shyǵaryp alypty jurt, balalarymen. Sosyn jóndep qoıypty degen qaýeset osy elden estidim.

A. Q. Onysy beker. Olardyń qaıda qoıǵanyn bilmeımin. Men ózim aparyp qoıǵam joq pálen jerde dep, aıtýǵa.

E. B. Sol jerde álgi jurtqa aıttyńyz da, ketip qaldyńyz ǵoı.

A. Q. Joq. Ózim barda jerlettim.

E. B. Jerlettińiz be?

A. Q. Jerlengen jerine barǵanym joq.

E. B. Endi qaıda qoıǵanyn bilgen soń aıtyp otyrsyz ǵoı.

A. Q. Bilmeımin degenim, men onyń basyna barǵanym joq, al ony halyqtyń aqsaqaldaryn ertip, Shalabaev basqaryp, ózderiniń kózinshe qoıyp keldi.

E. B. Sizder sol arada dem aldyńyzdar ma? Aýdanǵa ketip qaldyńyzdar ma?

A. Q. Olar erteńine qoıdy, joq, men ańǵa shyǵyp kettim. Baqanas ózeniniń janynda keremet bir jer bar, ańǵa shyǵý deısiń be? Meniń de bir qyzmetim bar ǵoı, halyqqa baılanysty. Men sol qyzmetimdi jasamaımyn ba? Ańǵa alyp ketedi, baryp sóılesemiz.

E. B. Sonda qoıǵan jeri Baqanastyń basy ma? Qaı jer dedińiz?

A. Q. Baqanas.

E. B. Joq, ony siz tastady, siz tastap ketipti dep estidim.

A. Q. Biz Baqanastan alyp ketkenbiz, qumǵa tastamaıdy ǵoı, onysy beker, halyq bar ǵoı.

E. B. Siz endi osydan keıin tekserý júrgizdińiz ǵoı?

A. Q. Tekserildi, álgi qalǵan tergeýdi MVD Lebenkov degen meniń ornymda otyrdy daǵy tergeýdi sol bastady, uıymdastyrýshysy Shákárim oǵan shúbálanbańyz. Al endi menimen sóılesken kisi organnyń adamy. Áýelde durys bastalmady ǵoı. Áýelde Begalıev Saparǵalı deıtin izdepti meni, taba almapty, onyń ne isteıtinin bilmeımin. Men elden shyǵyp, eshqaıda ketkem joq. Sol Qarqaraly, Qaraǵandy bardym. Sonda marqum Muhtardyń kóp adam emes, bir tolkovyı adam jiberip, ne bolmasa ózine shaqyrtyp ózimmen áńgimelesý kerek edi ǵoı. Osylaı edi, osylaı edi dep, Sonda biz Muhańnyń barynda kiriskende bul kisiniń eńbegi baıaǵyda shyǵýshy edi, men bıtteı qarsy emespin, qazir shyǵarsa da. Maǵan esh nárse de istegen joq. Men endi tolko armandamyn. Men bir kún, bir tún ǵana taýda kezdestim. Ol kisi de qart adam. Sonda kórdim ol kisini. Sonda sóılegeni, otyrǵany, adamdy tań qalarlyq. Men óz ishimnen tańǵalyp otyrdym. Ol qalaı bolsa, solaı sóıleıtin kisi emes.

E. B. Al endi anaý, degenmen, bandynyń uıymdastarýshysy bolǵasyn qurtý kerek degen oı boldy ma?

A. Q. Joq, meniń maqsatym tiri alý edi ǵoı. Tiri alǵanda men maqtaý da, orden de alatyn edim organnan, oǵan jete almadym ǵoı.

E. B. Sonda keıin teksergen kezde, múmkin, anaý pysyq balalardyń isi bolyp, myna kisiniń qup degenin paıdalanyp jatqan joq pa eken.

A. Q. Joq, Qytaıǵa ótýge daıyndalǵan ǵoı ol. Sonda ol Qytaıǵa ketip qalmaı álgi soǵyspen arasynda júrgeni, jaqsy daıyndyq kerek bolǵan ǵoı. Talaı jerde jartastarda mal soıyp qaqtatqan. Qytaıǵa ótýge daıyndyq maqsat sol boldy ǵoı.

E. B. Kelgen bette qýyp júrgen bandylaryńyz bar ǵoı. Basynda qýyp júrgen bandylardyń solardyń isteıtin ne zıany bar? 15-20 kisi jınalyp alyp, endi úkimetke ókpelegen baılar ǵoı, konfıskelenip, ishindegi jastar.

A. Q. Olardyń maqsaty qarýlanyp alyp, daıyndalyp alyp, barlyǵynyń maqsaty Qytaıǵa ótý.

E. B. Sol kezdegi jınap júrgenderi kimder?

A. Q. Sol kezdegi betke ustarlar.

E. B. Sosyn myna halyqqa iritki jasaıdy ǵoı, jumys istetpeıdi, kolhozdardy ydyratyp.

A. Q. Jarma aýdanynda ataqty Japar deıtin bandıt boldy. Basshy. Ol da sondaı daıyndyq jasady. Onyń da talaı ýaqıǵalary boldy.

E. B. Oǵan da siz qatystyńyz ba?

A. Q. Men ózim Jarma aýdanynda istedim ǵoı sodan keıin.

E. B. Sodan keıin qaı ýaqytta kettińiz Qaraýyldan.

A. Q. 1932-shi jyly. Sosyn aýystyryp jiberdi ǵoı meni.

E. B. Shákárimniń ýaqıǵasynan keıin be?

A. Q. Shákárim ýaqıǵasynan keıin.

E. B. Al endi Shákárim ýaqıǵasynan keıin, bul endi bizdiń qazaqtyń kekshil jaǵdaıy bar ǵoı, olardyń týystary, nemereleri Sizden kórip, sońyńyzdan túsip, qaırat bildirgen boldy ma, Qunanbaıdyń tuqymdary?

A. Q. Joq. Eshqaısysyn bilmeımin. Sodan Berdesh Qytaıdan kelip, osy Almatyda bolǵan.

E. B. Shaýyp júrgenderdiń ishinde ol da boldy ma?

A. Q. Ol da boldy.

E. B. Zıat ta bar ǵoı.

A. Q. Zıat ta bar.

E. B. Qashyp ketkenderdiń ishinde ǵoı.

A. Q. Sol betimen olar Qytaıǵa ótipti. Bizden qutylyp ketti ǵoı.

E. B. Al endi Qunanbaıdyń tuqymdarynan sol kezde sizdermen birge júrgenderi boldy ma?

A. Q. Joq, eshkim de bolǵan emes tuqymynan.

E. B. Al, endi Jumaǵalı she?

A. Q. Jumaǵalı ol bir kedeıdiń balasy, saıatshy, búrkitin ustap, qarshyǵasyn ustap, ony kútip júretin.

E. B. Biraq endi sizderge kedeı bolǵasyn shyǵyp júr ǵoı.

A. Q. Biz ony kerek qylyp, biz ertip júrmiz.

E. B. Shaqyryp alyp.

A. Q. Taýyp alyp. Sosyn endi álgi Shaqpaq taýy óziniń ań aýlap jatatyn úıi bar dedim ǵoı. Onyń óz tarıhy da qyzyq.

E. B. Sol jerin aıtyńyzshy. tarıhy bolsa?

A. Q. Ol úıdi bir bulaqtyń basynan salǵan. Bulaq fontan atyp turatyn bulaq. Kirip barǵanymyzda uzynsha kishkentaı korıdory bar. Korıdordyń ana buryshy da tuǵyr, qustyń sańǵýyry (qus baılap qoıatyn jer) kirgende bir komnatada sol jerden ot jaǵylady, sonyń peshin ózi basqaryp saldyrǵan deıdi, sol úıdiń irgesin jaǵalap otyryp, sonda osy tútin júretin trýbanyń ústinen barlyǵy taýasha, al ortaǵa qoıǵan stoly jalpaq.

E. B. Taýasha — degenińiz polka ǵoı.

A. Q. Polka.

E. B. Sonda kitap tolyp tura ma?

A. Q. Joq, bir de kitap joq, sonda ol bir tuǵyrǵa ózi istegen deıdi.

E. B. Sheber me eken.

A. Q. Sheber, ózi temeki tartady.

E. B. Ol kisi nasybaı salmaıdy ǵoı.

A. Q. Joq. Temekini shıratyp mahorka sıaqty temeki, sonyń saýyty ózi qolynan jasaǵan. bir jerinde oraıtyn qaǵazy turady, bir jerinde sirińkesi turady, munda temeki salatyn quty, sony óziniń qolynan jasaǵan. Menimen áńgimeleskende alǵashqy taýdyń ústinde kezdeskenniń ózinde temeki shıratyp tartyp otyrdy. Sol temekini bylaı aq qaǵaz alady da, bir qolymen bylaı shıratyp salady. Sonsoń kádimgideı temekini salady da, tartady.

E. B. Buryshtap shıratady ǵoı.

A. Q. Buryshtap shıratady, bir qolymen salýy da ǵajap, saýyty da ǵajap. Endi álgi búrkittiń tuǵyrynda bir tıekti burasańyz qustyń aldyna jem beretin saıty aıaq shyǵady. Endi bir tıegin burasańyz odan búrkittiń tumaǵasy onyń álgi ártúrli, bir sondaı kerekti kishkentaı-kishkentaı saımandar shyǵady. Osynyń bárin ózi jasaǵan deıdi Jumaǵalı. Myna stol ortadaǵy, bir jalpaq tas, ol kisiniń ózi áýelden jaratylystyń ózin paıdalanǵan ǵoı. Osy oryndyǵy da, stoly da tas, jalpaq tas.

E. B. Sonyń aınalasyna salǵan ǵoı úıdi.

A. Q. Aınalasyna salǵan.

E. B. Oı, Alla-aı!

A. Q. Ne kerek, ǵalym adam, biraq...

E. B. Ýaqyttyń kóbin sol úıde ótkizedi ǵoı shamasy.

A. Q. Naǵyz qus salatyn jer. Tamaq pisiretin jeri de bar.

E. B. Qyzyq eken, kórgenderińiz. Siz anaý, Shákárimniń úıińizde bolǵany esińizde qaldy ma eken, álde qalmady ma eken? Bir sátke jatty ǵoı, mysaly búgin keshke qaraı keldi, erteń túske qaraı attandyrdyńyz ǵoı. Iá, shaı-qantyn, ony – munysyn berip, sonda sol shaı-qant berip jatyrsyz, otyz birinshi jyl qıynshylyq qoı. Árıne ol úlken baılyq qoı. Árıne qorjynymen jınap júr ǵoı. Iá, sony tastap ketip jatqan joq. Sonda qýanysh bildirip rahmet aıtty ma?

A. Q. Sondaı jalpyldamaıdy.

E. B. Oıpyr-aı, qatty kisi eken.

A. Q. Jalpyldamaıdy. Endi qansha halyqtyń aldynda istelip turǵan nárse ǵoı. Jáne men ony bireýden ımenip jasaǵam joq ol ýaqytta kimnen ımenem? Raıkom Omarǵazın meniń aıtqanym oǵan zań. Prokýror qolymda. Sonda halyqtyń aldynda syı-qurmet kórsetip jetkizip saldym. Shákárim úlken qate istedi. Sol meniń aıtqan pikirlerime senbedi ǵoı. Men ony Qaraýylǵa kóshirip alatyn edim, úı de beretin edim. Ol múlde senbeı otyr ǵoı.

E. B. Sizge senbeı otyr ǵoı.

A. Q. Senbeı otyr. Tipti onyń eńbek isteýge qulqy joq.

E. B. Qulqy joq qoı, úkimetke qulqy joq qoı. Al mynaý álgi sol jatqanda óziniń shyǵarmalaryn jat k a aıtyp kórdi me? Bylaı...

A. Q. Endi, onyń bári jadymda joq. Sizdiń qaı bir jigitter, tym qymbat kımesek, maqtanyshyn borysh qyp ústi-ústine úımesek te, degenmen dombyraǵa ánge qosyp aıtyp júrdim bala kúnimde, al endi aıtyp júrgenim óleńmen «Qońyraý shyldyr, túıme belder» dep keltiretin.

E. B. Ol kezde jeńgeı jas qoı, osy kisi me edi.

A. Q. Keıin qaıtys bolǵan.

E. B. «Kelin, shyraǵym, úlken rahmet, kóp qyzmet ettiń» dedi me keterinde.

A. Q. Joq. Eshtemede degen joq.

E. B. Kórdiń be, ana ar jaǵynda, múldem zil jatyr ǵoı. Qytaıǵan tas bolyp.

A. Q. Bizdiń ekeýmizdiń ústimizge meniń áıelimnen basqa eshkimdi kirgizbeıdi.

E. B. Balalar bar ma edi ol kezde?

A. Q. Joq, bala joq. Meniń jańa úılengen kezim.

E. B. Álgi siz kórgen kezde, keıin óler aldynda kórgen kezde saqalyn kúzep tastaǵan eken dedińiz ǵoı.

A. Q. Saqalyn kúzep tastaǵan eken. Baıaǵy ózim kórgen saqaly qaıda sol tógilip turatyn. Jibek saqaly bar edi tógilip turatyn, tósinen tómen túsip turatyn. Sóılegende saqalyn, tarap otyryp oń qolymen saqalyn tarap, sol qolyn saýsaqtaryn jaıyp qoıyp, soǵan qarap sóıleıtuǵyn. Al men basyn kótergende, basynda ań eltiriden tymaǵy bar, onyń syrtynda jeteıi bar.

E. B. Jeteı degen ne?

A. Q. Ony balbaı deıdi Ulytaý jaǵy. Kalpachek deıdi ony orystar.

E. B. Ústinde túıe shekpeni bolar.

A. Q. Túıejún shekpeni bar.

E. B. Tógilgen keń bolady ǵoı ol kezde úlken kisiniń kıimderi.

A. Q. Keń.

E. B. Aıaǵynda saptama etik bolar.

A. Q. Saqalyn kúzetip tastapty, tórt elideı dóńgeletip. Osy Qazaqstanda ádebıet betinde basylyp shyqty. Álgi aqtatqan kezde Muhtar Áýezov birneshe shýmaq óleńderimen basyp jiberdi. Sonda sol sýretin bergen. qazir ol meniń qolymda. Jasyraq kezi-aý deımin, tym saqaly qara eken. Onda saqaly da jaı ǵana, sypaıy saqaly bartuǵyn.

E. B. Al endi jasy jóninde meniń málimetim bylaı Abaıdy 1904 jyly ólgen deıdi ǵoı. Sonda tiri bolsa 1931 jyly 86 da, bul Abaıdan shamasy 10 jas kishi bolýy kerek. Sonda sizben kezdeskende 75-76 da dep shamalaımyn men.

A. Q. Men 80-ge kelgen deımin.

E. B. Anyqtama alǵanǵa deıin siz Shákárim týraly ár jerde áńgime aıtyp, ne bolmasa birdeme jazyp kórgen joqsyz ba? Odan buryn Shákárim týraly bir áńgime esitkem, ózińiz ádebıetke jaqyn adamsyz, ózińizdiń pikirińizdi aıtyp júrgen jaǵdaılar boldy ma? Aı, onyń aqyndyǵyn ne qylasyz, ol ózi jaý emes pe degen sıaqty?

A. Q. Joq, ondaı másele bolǵan emes, biraq men álgi olardyń lıchnyı ózderiniń qaraqan bastarynda úlgi kóp qoı. Álgi kelbeti jaıynda, minezi jaıynda, sonsoń qolynan óziniń tasyn stol ǵyp, taýyn úı ǵyp osylaı jasap júrgenin men keı jerde áńgime ǵyp aıttym. Al, biraqta ol kisi jaıynda men eshbir ýaqytta jamandap sóz sóılegen emespin.

E. B. Al ózińizdiń sol ýaqytta qolyńyz da tıgen joq qoı. Bir jylǵa jeter jetpes sol Qaraýylǵa, ol kezde qol tıe me, jas kezińiz, ádebıetke beıimsiz, ózińiz de birdeme jazyp júrsiz, Abaıdyń, basqa aqyndardyń sóz arnaǵan jerleri, sondaı-aq solarǵa qulaq túrip júrdińiz be Qaraýylda júrgende.

A. Q. Men ondaı jaǵdaıǵa kele alǵam joq. Bandysyz qyzmetim bolǵan joq. Aqyry ol Shákárimniń ólimimen tyndy. Odan keıin, meni, ol aýdanǵa turýǵa bolmaıdy dedi de, Jarma aýdanyna jiberdi. Men tipten halqyn erkin bilip te bolǵam joq.

E. B. Jarma aýdanynda OGP-niń nachalnıgi boldyńyz ba?

A. Q. Iá, ondaı jaǵdaıǵa kelgem joq ǵoı, halqymen aralasyp, áńgimelesip tolko Berdaýsı degen kisimen áńgimelestim. Famılıasyn umytyp qaldym. Ózi muǵalim.

E. B. Oqyǵan kisiniń atyn qoıǵan ǵoı, shamasy, oqyǵan adam ǵoı.

A. Q. Kókbaı meshitin kóremin dep, Kókbaı jaıynda barǵanymda Berdaýsı degen kisi kezdesip, birazyraq sonymen áńgimelestim, ber jaǵym áńgimeleskenmen, ár jaǵym qaı kezde qampıtyp, qaı kezde jalpıtyp ketedi dep. Mılısıada isteıtin bir adam túrmeden bir kisini áketip bara jatqanda, Semeıge qaraı, sol mılısıany atyp tastaǵan. Dál mańdaıynan óziniń vıntovkasymen. Endi ol bir alparys, tolqyp turǵan ýaqyt qoı, bir baǵytqa kóshpegen. Halyqtyń ońǵa basýynan, solǵa basýy kúshtirek. Iá, úıtkeni baılardy qýǵyndaǵannan keıin, ol árıne, jaqsy atań bermeıdi ǵoı.

E. B. Odan keıin qaraýylǵa baryp kergen joqsyz ba?

A. Q. Odan keıin baryp kórgem joq, bir soǵyp óttim. Aıtmurzanyń úıine bir túsip attandym.

E. B. Aıtmurza degen kim?

A. Q. Aıtmurza degen ózimmen qatar jatyp atysqan, beıittiń túbinde, Tólepbaev degen. Qazir bar bolýy kerek.

E. B. Sol Qaraýylda tura ma?

A. Q. Basynan oq tıip aýyrdy, biraq jazyldy. Men endi aralasatyn jaǵdaı bolǵan joq.

E. B. Byltyr men bardym. Qaraýylǵa ádeıi. Abaıdyń basyna baraıyn dep, Jıdebaı degen jıyrma shaqyrym jer eken. Abaıdyń burynǵy qystaýyn jaqsy kóteripti, mýzeı jasapty, aldyna sol otyrǵan, turǵan jerin, shoshalasyn keltirip burynǵy sol Abaıdyń sol beıitiniń janynda týys-tuqymdary jatqan kórinedi.

A. Q. Shákárimniń beıitin de jańartypty ǵoı.

E. B. Anadaıda jatqan kórinedi. Shákárimniń beıiti jupynylaý endi, balalary istese kerek, «Shákárim» dep astyna tas qoıypty. Barǵan bette oń jaqta bir 100 metr jerde, Abaıdyń qosynan oń jaǵynda. Sonymen siz Shákárimmen kezdeskenińiz, sol álgi Almatyǵa Nurymbekke alyp barǵanda ǵoı.

A. Q. Shákárimniń áńgimesimen kezdeskenim sol. 1959 jyly SK shaqyrtty ǵoı. Osy sıaqty Qarasartov degen qurtqan Shákárimdi, atyp tastaǵan degen ǵoı. Bireýi — Ospanov Zeınolla, bireýi — Abdyraıym Sharabaev ekeýi komısıa keledi degende buryp bergen ǵoı.

E. B. Sol ekeýin shaqyrtyp alǵan ǵoı.

A. Q. Shaqyrtyp alypty.

E. B. Sonda olar kózińizshe aıta almady ǵoı.

A. Q. Meni kórgende Sharabaev shalqasynan tústi. Áýelde aldyrǵanda. ózderi qaýiptenip kelgen ǵoı.

E. B. Buryn jobasy bir jaýap bergen ǵoı.

A. Q. Endi tergeý ústinde burynǵy jaýapty ózgertken ǵoı.

E. B. Burynǵy baıaǵy tergeý ǵoı.

A. Q. Iá, ol arhıvte jatyr ǵoı. Qaıdan bilsin ony olar.

E. B. Siz aıttyńyz ǵoı, burynǵy aıtqandaryń arhıvte jatyr, sender ne dep berip júrsińder, men óltirip pe edim, esterińde me? Kelgen bette?

A. Q. Iá, olardyń ótirigi órge basa ma?

E. B. Ekeýi keldi ǵoı Semeıden, osy jerin aıtyńyzshy, kabınette kezdesti ǵoı.

A. Q. Men kapıtan Qaratabanovtyń kabınetinde otyr edim.

E. B. Qaratabanov qazaq jigiti me?

A. Q. Qazaq jigiti. Otyr edim, sosyn shaqyrtty. Abdyraıym kirip keldi. Qasynda bir bala ertip júr.

E. B. Sizben shamalas pa, úlken be?

A. Q. Úlken menen. Ózi de qartaıyńqyrap qalǵan. Endi sonsoń jańaǵy, maǵan jalt qarady da...

E. B. 1959 jyly jassyz ǵoı, 50-desiz ǵoı. Iá?!

A. Q. Sol sandalyp qulap qaldy.

E. B. Sizden bir on shaqty jas úlken shyǵar.

A. Q. Úlken, sosyn ol durysyn aıtty, muny barlyǵyn jasaǵan Muqtar. Muqtar alty aqyndy elge shyǵaryp, Shákárimniń óziniń Ahat degen balasy, Tastaq degen jerde turýshy edi, muǵalim.

E. B. Tastaq degen sol Qaraýylda ma?

A. Q. Joq. Almatynyń qatarynda, Qaskeleńde sonda turǵan. Sol Ahattyń júrgeni, osylaı. Qarasartov jer betinde joq. Ol áldeqashan quryǵan. Komısıa keleıin dep jatyr. Shákárimdi aqtaıyn dep jatyr, sender Qarasartovtan qorqatyn dáneńe joq, jaýaptaryńdy túzep berińder, keshegi qajyny tiriltip alatyn boldyń dep soqpaı ma? Alty aqyn shyqqannan keıin janyn qoıa ma, onyń ishinde Semeıdiń ataqty Nurlybegi bar.

E. B. Iá, ıá.

A. Q. Ol sol bárin de buzyp, burmalap bergen ǵoı.

E. B. Sodan keıin Zeınolla keldi me? Sol kúni keldi me?

A. Q. Sol kúni ekeýin birge ákelgen ǵoı.

E. B. Áýeli ońasha kirdi me?

A. Q. Zeınolla ońasha kirdi. «Qalaı, Zeınolla, aman saý júrsiń be», ol qolyn bere almaı, maǵan amandasa almaı, jaza basam dep tur ma, umytyp qalǵan sıaqtanyp tur ma? Úni shyqpaı, tili sózge kelmeı qaldy. Endi men: «Zeınolla, qalaı aman-saý júrsiń be, sen aıtshy ne dediń, Shákárimge oq tıip, tor atpenen kelip, kerege tastyń sorynyń betinde qulaǵanynda sen emes pe edi qasymdaǵy, nemene istediń, sosyn osynyń báriniń habaryn alyp aýdanǵa barǵan shapqynshy da sen emes pe ediń. Ne dediń aıtshy?» Sosyn aıtty. Osylaı alty aqyndy shaqyrdy, Moskvadan soıýznyı prokýratýradan adamdar kelip tekserdi. Teksergende sol jaýapty bylaı berińder, bylaı berińder dep, sonsoń men buzyp berdim — dedi.

E. B. Áıteýir, áı, baıǵustar!

A. Q. Endi Qarasartov atty dep aıta alasyń ba? — deıdi ǵoı. Endi Qarasartov tegin be. Sledstvıa otdeliniń bastyǵy. «Aıta almaımyn. Bilmeımin» — dedi. Endi odan basqa ne deıdi.

E. B. Sonda olar Shákárimniń jazyǵy joq edi ǵoı, jaı atyp tastady deı me eken?

A. Q. Jazyǵy joq edi, ań aýlap, taýda jalǵyz júr edi, Qarasartovqa kezdesip, Qarasartov namaz oqyp otyrǵan jerinde atyp tastapty degen.

E. B. Osylaı dep estidik qoı, bárimiz de?

A. Q. Iá, mine, osylaı degen. Qaı jerde men jalǵyz júrippin? Men ózim bir kórýge qumar bolyp júrgem.

E. B. Oıpyr-aı, aı!

A. Q. Iá, osyndaı haıýandyq bola ma?

E. B. Masqara-aı. Al endi osy sózdi barlyǵy aıtyp júrgen.

A. Q. Sol meniń ózimniń eńbegimniń kúni búginge deıin iske aspaı kele jatqany.

E. B. Mine, jıyrma jyl boıy osy áńgime sizge ilesip kele jatqan.

A. Q. Keıingi jazǵan eńbegim de jatyr. Eki chemodan. Arhıvim, sonsoń keıingi jazǵan óleńderim qandaı bolady dep jibersem, oǵan jaýap keledi, siz aqyn emessiz dep jazypty bireýi.

E. B. Endi sizdi bilmeıtin ádebıetshiler joq, qazir esime túspeı otyr, keıingi varıanty bar ǵoı, namaz oqyp otyrǵan jerde atqan dep. Dál solaı deıdi.

A. Q. Solaı dep shyǵarǵan ǵoı.

E. B. Anaý álgi alty aqynnyń taratqan laqaptary ǵoı, sol boıymen qalǵan.

A. Q. Sol boıymen qalyp otyr. Dokýmentti myqtap jibergen ǵoı.

E. B. Endi keıin myna keıingini eshkimge jarıalaǵan joq, jurtqa sol boıymen daqpyrttap otyr. Mynaý álgi Abdyraıym men Zeınolla bar ma eken, álde ólgen shyǵar.

A. Q. Kim biledi, Abdyraıym óldi dep estidim ǵoı. Taýda ań aýlap júrgende, dalada ólip qalypty deıdi. Al, Zeınollasyn bilmeımin.

E. B. Al úsheýińiz de sol aradan tarasyp kettińder me? Shyǵyp bylaı kezdespedińizder me?

A. Q. Joq, kezdeskenimiz joq.

E. B. Tarasyp kettińizder me?

A. Q. Sol jerden olar tarap ketti. Men ózim bir kabınet arhıvti tekserip, barlyǵyn qarap, sonsoń endi onda meniń jazyp bergenim de joq. Endi bettestirdi ǵoı. Solaı dep, Arystanbekov pen Jandildınge SK-ǵa barýǵa, jol qarajatyn ber, renjitpe, qaıtar dedi.

E. B. Anaý Qarataban jigitpen kezdesken joqsyz ba?

A. Q. Joq. Keıin kezdese almadym.

E. B. Qyzyq eken? Sizge shynynda da, jaıdan-jaı...

A. Q. Al endi anaý Shákárim ol dúnıelik bolyp ketti ǵoı, ol óli arýaq, men tiri arýaq. Ekeýmizdiń aramyzda bir ıneniń jasaýyndaı qastyń joq.Tek qana syrttan osylaı piship, ólshenip jasalyp keledi. Bul endi meniń myna jasym kelgende maǵan ońaı másele deısiz be?

E. B. Ońaı másele emes.

A. Q. Maǵan bir bitpes jara.

E. B. Bitpes jara.

A. Q. Al endi meniń baılyq eńbegim eń keminde II tom bolyp shyǵady. Feletondarym da bar, kúldirgi-syqaq, sol barlyǵyn qosyp, sol revolúsıaǵa deıingi ózimniń kórgen kedeıligimdi, jalań aıaq, jalań bas, kórgen kóreshegimdi, sonyń kúllisin bassa, eki tom bolyp shyǵady. Mádı týraly da jazdym. Endi ol, Mádıdiń máselesin kóterip júrgen kezi de, endi kerek-aq materıal. Sony baspady ǵoı.

E. B. Mádı týraly qandaı pikirińiz? Mádımen kezdestińiz be?

A. Q. Mádımen kezdestim. Mádı úıimde boldy. Ákeme keldi. Sonysyn men jazdym.

E. B. Ol kezde jassyz ǵoı, Mádı 1931 jyly óldi deıdi, onda 13 — 14 jasta bolarsyz.

A. Q. Balamyn men, oınap júrgen jerimde úsh aq boz atpen jalańdatyp, Túıeasý degen asýdan shyǵa kelgende, men asyq oınap júr edim.

E. B. Sonda, eki atty jetegine alǵan ba?

A. Q. Joq. Joldasy bar. Eki joldasy bar. Úsheýi de boz at mingen, qara er toqym. Ol qara tory, jaýryny qaqpaqtaı, eki kózi úńirekteý, kelbetti adam. Ádebıetke de, ánge de qumar ákem jasap bergen ań dombyra anadaı jerde tur edi.

E. B. Ákeńizdiń aty Qarasart pa?

A. Q. Ákemniń aty Ǵabdolla.

E. B. Atańyz ǵoı Qarasart.

A.Q. Qarasart ákem, Ǵabdolla da ákem. Deneli qara kisi eken, sony bir jeńgesi Qarasart sıaqty dep atamaı ma. Dombyrany tartyp, óziniń óleńderin aıtty. Ákem: «Qaraǵym, daýysyńdy estirt. Bul kelgenińe rahmet, baqytty bol, rızamyn. Daýysyńdy estirt» degende sonda, sol Mádıdiń sol aıtqanyn dombyramen aıtatyn bolyp men de úırenip aldym. Sonda jaqyndaı, jaqyndaı dál aldyna bardym. Sosyn: «Kóke, bul úıde dombyrany kim tartady?» dedi, ákem ózi dombyrashy kisi edi, ózim tartam qaraǵym. Sosyn myna bir qarasıraq ulshyǵym bar, osy tartady» dedi. «Án aıta ma?» dedi. Aıtady dedi. Sonsoń men álgi «Qaıter edi jigitter, tym qymbattan kımeseń, ústi-ústine borysh qyp», Shákárimniń bul óleńin jáne eki-úsh ándi aıtyp berdim.

E. B. Daýysyńyz jaqsy ma edi?

A. Q. Jaqsy edi daýysym. Qaıta aıtshy, tartshy, taǵy bir án aıtshy dedi. Aıttym. Sonsoń Jákeńniń bir marqasyn soıyp, kún qaıtardyq. Mákeńniń bergen zakazy ózine bir qısyq taban etik.

E. B. Sonda ákeńiz etik tige me?

A. Q. Ákem etikshi edi. Bir saptama etik, bir galosh, bir kebis, bir mási goloshty, másini, kebisti, áıeline Ǵazyıǵa dep zakaz berdi. «Osyny, Kóke, jaqsylap istep berseńiz, men ózim keıin kisi jiberip, habarlasam» dedi. Kelgeni sol ákeme sálem berem dep, ádeıi keldi. Men ózim anaý Mádıdiń kim jazdy umytyp qaldym.

E. B. Mádıdi Bektasov Áshimbek, sonsoń «Naızaǵaı» dep Ábishev Áljappar jazyp júr ǵoı.

A. Q. Mádı týraly osynda osy kitaptar mende bir jerde bar. Ol sýret mańaılamaıdy, sopaıǵan bir qara kisi.

E. B. Sýret bolǵanda basqa bireýdiki shyǵar japsyrǵan.

A. Q. Basqa bireýdiki. Men endi anyq bilemin. Men eger hýdojnık bolsam, sol Mádıdiń túrin oıyma alyp otyryp, sony salyp bergen bolar edim. Biraq men sýretshi emespin. Jadyma saqtaǵanym sondaı. Osy Mádı týraly bir óleńimdi bastadym. Mádıdiń jınaǵy shyǵady degende sondaǵy jazǵanym.

E. B. Ádebıetshilerdiń bári sizdiń atyńyzdy atasa boldy, Shákárimdi óltirgen deıdi, oı, Alla-aı?

A. Q. Al endi men shyn azamattyń aryma, adamgershiligime, men ne bir tórt aıaqty ıt bolǵym kelmeıdi, sol adam qalpymda eki aıaǵymmen júrip, kelgen ajal bolsa kútip alsam deımin, sonda meniń armanym, osy adaldyǵyma, adaldyǵyn aıtaıyn, osyny organǵa. SK-ǵa oıymdy jaz dedi, osy áńgimeni men sizge qalaı aıttym, osylaı jaz dedi. Osylaı jaz degende men Shákárimniń eńbeginiń dúnıe júzine shyǵýyna qyrsyq jasaıdy-aý dep jazbadym. Osyǵan nanyńyz. Meniń bir suraıtynym: Men adalmyn. Adamgershiligim boıymda. Sol, osyny men jazbadym. Ramazan men áıelin óltirdi deýge tilim barmady. Shalabaev Oljabaıdy baltalan óltirdi degenge meniń tilim sózge kelmeı qaldy. Sondyqtan men sony jazyp berer edim. Áıtpese men óz basymdy ezim aqtaý úshin baıaǵyda jazǵan bolar edim. Jazyp bere alamyn ǵoı, osy aıtqanymnyń bárin jáne túpten eshteńe qaldyrmaımyn ǵoı.

E. B. Árıne.

A. Q. Biraq ta menimenen sóılesken, menimenen osy ózińiz sıaqty áńgimelesken eshkim bolǵan emes.

E. B. Ol endi degenmen Shákárimniń analardy óltirýi óz qara basynyń jaýy bul emes shyǵar, biraq endi Shákárimdi olar tý etip ustap otyr ǵoı. Shyndyǵynda olardyń buzaqylary bar ǵoı ártúrli.

A. Q. Shákárimniń ózi shappasyn el kórmeıdi jáne de shappaıdy, men aıtyp otyrmyn ǵoı, álgi meni jibergende, ol avtorıtet dedi, ol avtorıtet tek qana Qazaqstanǵa emes, búkil jer júzine deýge bolady. Maǵan soǵan ıe bolsaq bolady dedi, ǵoı. Osy sóz jetip jatyr ǵoı.

E. B. Jetip jatyr.

A. Q. Osy sóz jetip jatyr.

E. B. Telegeı-teńiz tarıh ta Botakózdiń sózindeı degen sıaqty, biraz tarıh qolda. Oıpyr-aı, Qunanbaıdyń tuqymynan soń Shákárimnen úlkeni joq qoı ol kezde. Shákárimnen ataqtysy.

A. Q. Joq.

MEDǴAT QULJANOV

---