InfoHub Logo

Baımaǵambetov Erlan Rýslanuly
Eleýsınov Rýslan Temirtasovıch
Qazaqstan Respýblıkasy, Atyraý q.

Anotasıa. Bul maqalada qazirgi zamanǵa keńinen kerek Abaıdyń qara sózderi  aıtylady. Abaıdyń ómir týraly, zamanymyzǵa jetispeı júrgen ımandylyq týraly, ar-uıat máselesi qarastyrylady. Abaı eńbegi men shyǵarmalaryna úńile otyryp Abaıdyń qara sózderin halqymyzǵa nasıhattaý. Árbir qazaq Abaı shyǵarmalaryn bilýi tıis. Abaı shyǵarmalary eshqashan ólgen emes. Ony odan ári damytyp keler urpaqqa jetkizý bizdiń mindetimiz.

Negizgi sózder: Abaı, qara sózderi, aqyn, adamgershilik, ulylyq.

Abaıdyń ómirine, týyp-ósken ortasyna sholý jasaı kelip, aqynnyń bitim-keskinin, tarıhtyq tulǵasyn tanytatyn erekshe qasıetterine toqtalaıyq.Birinshi ereksheligi - ákeniń uly bolmaı, halyqtyń uly bolyp, adamgershilik, gýmanısik joldy tańdady. Muny isinde de, óleńderinde de aqtap shyǵýdy arman etti.Ekinshi ereksheligi - el bılegen jýandardan irgesin aýlaq salyp, birden halyqty, sonyń muńyn tapty, joǵyn berer jańalyqty izdedi, sondaı úlgini ónerli elden, orys halqynan izdedi, tapty. Oǵan týǵan halqynyń qolyn jetkizýdi maqsat tutty.Úshinshi ereksheligi - bıik aqyndyǵyn áleýmettik tartysqa, tarıh quralynaaınaldyrdy. Soqyr nadandyqty tabandap uryp, týra nusqap, kózine shuqyp, jermen-jeksen etip, batyl shabýyl jasady. Qazaqtyń qoǵamdyq tarıhynda, ádebıet dýnıesinde osyndaı erekshe jan býryn-sońdy bolǵan joq.Uzaq jyldar boıy asyl oıdyń úzdiksiz jemisi bolǵan aqyn murasy - Qazaq halqynyń kóp ǵasyrlyq qasıetin boıyna jıǵan, erekshe bir qazynasy sıaqty dep, dana Abaıdyń rýhanı murasynyń úsh úlken túp-tórkini baryn atap kórsetedi.Alǵashqysy - qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy jınaǵan aýyzsha ádebıet qory. Abaı osy qordan kóp nár alyp, óz óleńin kórkeıtti.Ekinshi - arab, parsy, túrki tilindegi Shyǵystyń klasıkalyq kórkem poezıasynan sýsyndady.Úshinshi - úlken nár, mol azyq alǵan zor salasy - orys halqynyń mádenıeti, sol arqyly qoly jetken Eýropa mádenıeti. Áýezov budan soń Abaıdyń bul úsh qazynaǵa eliktep barmaı, olardy oı eleginen ótkizip, qorytyp paıdalandy deıdi. Kezinde A. Pýshkın eski antık ádebıetinen, orta ǵasyr mádenıetinen, Batys ádebıetinen úlgi alǵan edi, endeshe Pýshkın de, Abaı da óz eliniń ári ulttyq, ári halyqtyq aqyndary boldy dep oı qorytady zertteýshi.

Abaı óleń jazýdy 10 jasynda («Kim eken dep kelip em túıe qýǵan...») bastaǵan. Kim eken dep kelip em túıe qýǵan,Qatyn ǵoı kúldárimen belin býǵan.Tórkinińniń bergeni jaýyr aıǵyr,Baýyryńdy... birge týǵan. Odan basqa erterekte jazylǵan óleńderi — «Iýzı-ráýshán», ekinshisi — «Fızýlı, Shámsı». «Sap, sap, kóńilim», «Sháripke», «Abralyǵa», «Jaqsylyqqa», «Keń jaılaý» óleńderi 1870 — 80 jyldar aralyǵynda jazylǵan. Aqyndyq qýatyn tanytqan úlken shyǵarmasy — «Qansonarda» . Alaıda jasy qyryqqa kelgennen keıin ǵana kórkem ádebıetke shyndap yqylas qoıyp, kózqarasy qalyptasyp, sóz óneriniń halyq sanasyna tıgizer yqpalyn túsinedi. Shyǵarmalary úsh júıemen órbıdi: biri — óz janynan shyǵarǵan tól óleńderi; ekinshisi — ǵaqlıa (nemese Abaıdyń qara sózderi) dep atalatyn prozasy;úshinshisi — ózge tilderden, ásirese orysshadan aýdarǵan óleńderi.Abaı óleńderi túgel derlik lırıkadan quralady, poema janryna kóp boı urmaǵany baıqalady. Qysqa óleńderinde tabıǵat beınesin, adamdar portretin jasaýǵa, ishki-syrtqy qylyq-qasıetterin, minez-bitimderin aıqyn sýrettermen kórsetýge óte sheber. Qaı óleńinen de qazaq jeriniń, qazaqtyń ulttyq sıpatynyń erekshelikteri kórinip turady. Islam dini taraǵan Shyǵys elderiniń ádebıetimen jaqsy tanysý arqyly óziniń sheberlik — shalymyn odan ári shyńdaıdy. Shyǵystyń eki hıkaıasyn «Masǵut» jáne «Eskendir» degen atpen óleńge aınaldyrady

Aýdarmashyǵa eki qasıet qajet. Biri talǵampazdyq, ekinshisi oı tereńdigi. Talǵampazdyq dep otyrǵanymyz Abaıdyń hakimdiginiń bir qyry. Abaı bas salyp kim kóringendi aýdarmaǵań ol aýdarmaqshy bolǵan avtormen ózi básekege túsken. Abaıdyń aýdarmalary, shyn máninde, oı jarystyrý. Sondyqtan Abaı jasaǵan aýdarmalaryn onyń oı keńistiginiń órisi dep qabyldaǵan jón. Abaı tilin erkin meńgergen orys halqynan tańdap, talǵap, ásirese eki aqyndy aýdarǵan olar Aleksandr Pýshkın jáne Mıhaıl Lermontov. Abaıdyń talǵampazdyǵyna tań-tamasha qalasyń. Orys elimen, onyń mádenıetimen máńgilik qalatyn, eshqandaı ózge qundylyq ólshemderine túspeıtin eki ǵalymdy Abaı buljytpaı tanyǵan jáne qazaq halqyna tanystyrý maqsatynda, olardyń shyǵarmalaryn qazaqtiline aýdarǵan.Abaı orys aqyny Aleksandr Pýshkınniń óleńmen jazylǵan "Evgenıı Onegın" degen romanyn tolyq aýdarmaǵań odan úzindiler tárjimalaǵak Abaı: "Onegınniń sıpaty," "Tatánanyń Onegınge jazǵan haty," "Onegınniń Tatánaǵa jaýaby," "Onegın sózi," "Onegınniń Tatánaǵa jazǵan haty," "Tatánanyń sózi," "Lenskııdiń sózinen" jáne "Onegınniń ólerdegi sózi" - dep jeke-jeke segiz shyǵarma etip aýdarǵan Nege Abaı romandy qazaq tiline tolyq aýdarmaǵan, árıne onyń sebebin dóp basyp aıtý qıyń biraq men oılaımyń eger "Evgenıı Onegındi" tolyq aýdarsa, ony qazaq oqyrmandary qabyldamas edi, sirá, Abaı sony túsingen, Qazaq oqyrmandary mahabbat, ǵashyqtyq taqyrybyna "Láıli Májnúnnen" bastap óńkeı klasıkalyq ǵajap týyndylarmen sýsyndap kele jatqan qaýym, sondyqtan bolar Onegınniń Tatánaǵa shalajansar sezimin qalaısha qabyldamaq. Árıne, qabyldaı almaıdy. Shyǵystyq dástúrde ǵashyqtar qurbandyqqa deıin barýlary kerek, aıtalyq Qozy Kórpesh-Baıan sulý sıaqty. Osyny túsingen Abaı "Evgenıı Onegınnen" úzindilerdi tańdap alyp aýdaryp, olardyń ózin qazaqy uǵymdarmen sóıletip qoıǵań ol "Tatána sózin" "Táńiri qosqan jar ediń sen", dep bastaıdy.

Uly aqyn, aǵartýshy Abaı mýzykalyq salasynda da aıta qalǵandaı mura qaldyrdy. Óziniń asyl óleńderin, qara sózderin qaǵazǵa túsirip, keıingi urpaqqa jazyp qaldyrsa, mýzykalyq jóninde onyń mundaı múmkinshiligi bolmady. Óıtkeni, Abaı ómir súrgen kózeńde qazaqta mýzykanyń jazba mádenıeti joq edi, halyqtyq mýzyka aýyz dástúrlik qalypta edi. Sondyqtan Abaı ánderi de qazaqtyń basqa halyqtyq án-kúıleri sıaqty, aýyzdan-aýyzǵa, zamannan zamanǵa aýysa otyryp jetti. Mýzyka salasynda jazba mádenıettiń bolmaýyna qaramastan, Abaı ánderiniń bizge tolyq jetken sebebi - olardyń halyqtyń júreginde saqtalýǵa sapasy saı keletin shyǵarmalar bolǵandyǵynda, halyq sanasynan óshpes oryn alǵandyǵynda. Abaı ánderiniń ózgesheligi - melodıalyq, yrǵaqtyq jaqtaryndaǵy jańalyqtarynda, ıdeıalyq mazmunynyń ashyqtyǵynda. Bul ózgeshelik alǵashqy kózde tyńdaǵandardyń bárine birdeı tusinikti bola qoımady, bolmaqshy da emes edi. Mádenıettiń damýyna kedergi bolatyn feodaldyq jaǵdaıda keıbireýler úshin ol ánderdiń jańa tilderi qazaqtyń halyqtyq án dástúrinen shyǵyp ketkendik bolyp kórinýi de múmkin edi. Biraq jańa, progresshil mádenıet kúreskeri bolǵan Abaı óz betinen qaıtqan joq. Seıtip, Abaı ánderi alǵashqyda onyń óz aınalasyna - aýyl-aımaǵyna, keıin jalpy qazaqarasyna taraı bastady. Abaı ánderi halyqtyq negizden nár alǵandyqtan, halyq ánderimen tamyrlasyp jatqandyqtan, notanyń joq kezinde-aq, aýyzdan aýyzǵa kóshe otyryp, qalyń buqaranyń ıgiligine aınaldy. Buǵan buryn-sońdy halyqtyń mýzykalyq saltynda bolmaǵan jańa ótkir tilmen óleń teksine qurylýy da sebep boldy.

Uly oıshyl, adam boıyndaǵy uıat pen ıman máselesin qozǵaıdy. Bul eki uǵym adam men haıýannyń ara jigin ajyratady. Adam haıýannan, aq júrektigimen adamgershilik qasıetterimen erekshelenedi. Uıaty bar adam – ımandy. Oıshyl Abaı adamdyq tanymdaǵy uıattyń basymdyǵyn sóz etip tur. Jıyrma besinshi qara sózinde: «Qaryny ash kisiniń kóńilinde aqyl, boıynda ar, ǵylymǵa qumarlyq qaıdan tursyn? Ashap – ishýge maldyń tapshylyǵy da aǵaıynnyń arazdyǵyna ýa ártúrli bálege urlyq zorlyq, qýlyq sumdyq sekildi nárselerge úıirlendirýge sebep bolatyn nárse» dep oı túıindeıdi.Bul pikirdi maquldaýymyz qajet. Óıtkeni, qaı qyrynan alsaqta fılosofıa adam máni, onyń bolmystyq maqsaty syndy máselelerdi aınalyp óte almaıtyny ejelden málim. Abaıdyń da dúnıetanymyndaǵy negizgi tujyrym, basty qundylyq – adam bolmysy.                                 

«Adamzat balasynyń aldynda úsh aıǵaqty zor mindet tur: biri - beıbitshilikti, ekinshisi - rýhanıatty, úshinshisi - tabıǵatty qorǵaý hám saqtap qalý. Bulardyń qaı - qaısysy da bizdiń tirshiligimizdiń basty baǵdary. Bir -birin  tolyqtyratyn  uǵymdar. Osy úsh bastaýǵa  Qazaqstannyń ǵana emes, búkil álemniń bolashaǵy baılaýly» dep elbasymyz N.Á.Nazarbaev aıtpaqshy adamzat balasynyń ómir súrýine qajet dep tanıtyn osy úsh faktor. Munyń ishinde, ásirese «rýhanıat» eń mańyzdysy. Sebebi, adam balasy rýhanı azyqsyz ómir súre almaıdy. Jalpy, álemdegi kez - kelgen halyqty alyp qarasaq ta eń aldymen tálim - tárbıege, bilimge, adamgershilikke úndeıdi, bolashaq urpaqtyń ón boıyna rýhanı azyq sińirýge tyrysady. Óıtkeni tálim - tárbıeniń, adamgershilik qasıetterdiń adam ómirinde alar orny erekshe. Ataqty ǵulama ǵalym, álemniń ekinshi ustazy Ál Farabıdiń de «Tárbıesiz berilgen bilim - adamzattyń qas jaýy» degen ataly sózi bar. Osydan - aq tárbıeniń adam ómirindegi mańyzyn kórýge bolady. Osy turǵydan kelgende qazaq halqynyń uly aqyny Abaı Qunanbaıulynyń óleńderi men qara sózderi halyqqa erekshe tárbıe beredi, adamgershilikke úndeıdi. Ońaıdan qıynǵa qaraı, jaqynnan jyraqqa qaraı, qyzyqty, kúlkili jaıdan úlken tolǵaýly qorytyndyǵa qaraı birtindep jetekteıdi. Munyń barlyǵy adamzatty adamgershilikke jeteleý maqsatynda edi. Endi aqynnyń birneshe qara sózderine kóńil aýdaryp kórelik. Abaıdyń qara sózderiniń kim úshin bolsa da, tárbıelik máni zor. Áıtse de bilimge umtylýshy jastar úshin aıryqsha qundy. Óıtkeni ǵylym da, óner de jastar úshin. Adamnyń qolyn baqytqa jetkizetin ilim - bilimdi ıgerý de jastardyń ǵana qolynan keletin is. Qartaıǵan adam qansha umtylsa da, óndireri az bolmaq. Sondyqtan bilimge umtylǵan jastar uly aqynnyń bul aıtqandaryn berik este saqtaýy qajet.

Abaıdyń «Altynshy», «Segizinshi», «On birinshi» sózderi joǵarǵy ilim - bilimge umtylýǵa bóget jasaıtyn nadandyq, maqtanshaqtyq minezderdi sheneýge arnalady. «Birlik, tirlik» degen sóz uǵymdarynyń mánin asha kelip, «Altynshy sózinde» Abaı: «Birlik - aqylǵa birlik, malǵa birlik emes», - dese, sol áńgimesiniń ekinshi jerinde: «Yrys - aldy tirlik» deıdi. Janyn qorǵalap jaýdan qashyp, qorqaq atanyp, eńbek qylýdan, qyzmet qylýdan qashyp, erinshek atanyp, ez atanyp, dúnıede álgi aıtylǵan yrysqa dushpan bolady...

«Keseldi jalqaý, qyljaq bas,

Ázir tamaq, ázir as,

Syrtyń pysyq, ishiń nas,

Artyn  oılap  uıalmas, - bolyp  júrip, tirimin deme, onan da Alla jibergen aq buıryqty ólimniń  ózi artyq», - deıdi. Uly aqyn osy pikirin óziniń «Úshinshi», «On birinshi» sózderinde  de  tolyqtyryp, ushtaı túsedi. Mal úshin ar - namysyn satý, biriniń ústinen biri aryz berip jala jabý, aýyz birshiliktiń bolmaýy tárizdi minezderdiń bári de nadandyqtan, mádenıetsizdikten, jalqaýlyqtan, eńbeksizdikten kelip týatynyn dáleldeı kele, aqyn óziniń oqyrmandaryn bul minezderden qashyq bolýǵa tárbıeleıdi. Bul áńgimelerdiń ıdeıalyq mazmuny da, keleshek urpaq úshin qundylyǵy da osynda.Abaıdyń «On jetinshi sózi» qaırat, aqyl, júrek, ǵylymǵa arnalady. Aldyńǵy úsheýi adam úshin ózderiniń atqaratyn jumystaryn aıta kelip, ár qaısysy  ózin  birinshi orynǵa qoıyp talasady da, ǵylymǵa tórelikke júginedi. Ǵylym úsheýiniń de jaqsyly, jamandy qasıetterin dál sıpattap, ádil synaıdy. Jeke – jeke úsheýinde de kemshilik bar. «...Osy úsheýiń basyndy qos, onyń ishinde júrekke bılet», - dep úkim shyǵarady. «Eger úsheýiń ala bolsań, men júrekti jaqtaımyn», - deıdi olarǵa ǵylym. Demek Abaı júrekti, ıaǵnı adam – adamdy súıý, adam úshin qyzmet etýdi birinshi  orynǵa qoıady. Biraq ǵylym boıynsha da, Abaısha da eń ıdeal nárse – osy úsheýiniń birligi. «Osy úsheýi ( aqyl, qaırat, júrek ) bir kiside meniń aıtqanymdaı tabylsa, tabanynyń topyraǵyn kózge súrterlik qasıetti adam sol», - deıdi. «Uıat degen – adamnyń óz boıyndaǵy adamshylyǵy, ıttigińdi ishińnen óz moınyńa salyp, sógip, qylǵan qylmysynyń aty. Ol ýaqytta tilge sóz de túspeıdi, kóńilge oı da túspeıdi. Kózdiń jasyn, murynnyń sýyn súrtip alýǵa da qolyń tımeıdi, bir ıt bolasyń. Kóziń kisi betine qaramaq túgil, esh nárseni kórmeıdi. Mundaılyqqa jetip uıalǵan adamǵa ókpesi bar adam keshpese, ıakı onyń ústine taǵy aıamaı órtendirip sóz aıtqan kisiniń óziniń de adamshylyǵy joq dese bolar», - deıdi.

«Uıat kimde bolsa, ıman sonda» degen qazaqtyń maqalynan da uıatqa úlken mán bergenin kóremiz. Sondyqtan da uly aqynymyz Abaı da bul máselege asa kóńil bólip, óskeleń urpaqtyń ar – uıattaryn taza saqtaýyn arman etken. Bul qara sózdiń  búgingi tańda da  tárbıelik máni zor.

Abaı shyǵarmashylyǵy din adam qatynasy boıynsha syrtqy zat retinde bolmaıtynyn kýálandyrady, sol sebepten ol onyń rýhanı áleminiń ishki qurylysy bolyp qalady. Ol árqashan jalpy qabyldanǵan dinı kózqarastarǵa, shirkeý ýaǵyzdaryna senimsizdikpen qarady, onyń ishki ómirinde din qyzmetshisi oqytqan ımanǵa degen kúdigi boldy jáne qarapaıym adamnyń múddelerinen óte alys dep sanady. Abaı óziniń búkil ǵumyrynda sharıǵat dininiń túsinigi negizinde ımandy taıanbaı qorǵady.    Abaı shyn ıman syrtqy qoldaýdy qajet etpeıtini týraly dinı izdenýlerge súıindi. Aqıqat ıman – bul sana jaryǵymen qurmettelgen jáne jalǵan senimge qarsylyq bildirgen ıman. Abaı bylaı jazǵan: «Endi bul ıman derlik ınanýǵa eki túrli nárse kerek. Áýeli - ne nársege ıman keltirse, sonyń haqtyǵyna aqyly birlán dálel júrgizerlik bolyp, aqyly dálel - ıspat qylarǵa jarasa, muny ıakını ıman dese kerek».  Ary qaraı ol tárbıe, dástúrler, kitap oqý, molla sózderiniń áserinen adamda qalyptasqan dástúrli ımandy bólip shyǵarady.  Osy ıman adam janynda ózindik oılaýlar nátıjesinde qalyptaspaı, al daıyn aqıqattardy ıgerý nátıjesinde qalyptasatyndyqtan, bul ıman eliktirý men qyzyqtyrǵyshtarǵa berilmeý úshin adamnan qattylyqty, jan qaırattylyǵyn talap etedi, adamnyń úlken rýhanı tolǵaýlaryn jáne onyń ishki bostandyǵynyń jetilýin talap etedi. Ol Allaǵa soqyr urpaqpen esh qatysy joq adam janynyń sanaly qajettiligi bolyp tabylady. Abaı ıman adamnyń ózine qajet ekenin sendiredi: «Sen ıman keltirmeseń de, alla taǵalaǵa keler eshbir kemshilik joq edi. Óziń úshin ıman keltirseń, já ınandyń. Ol ınanmaqtyǵyń qur ǵana ınanmaqtyqpen qalsa, saǵan paıda bermeıdi».  Dinge sengen adam qaryz úshin qudaıǵa kópes retinde qaraǵan kezde, Abaı ımanǵa degen paıdakúnemdik-syndarly qatynasty qoldamaıdy: «tapqanym osy, bittim dep, alsań — al, áıtpese saǵan bola jerden mal qazam ba?». Aqıqat ıman qudaıshyl rýhtyń mánin ǵana túsinbeı, adamdar arasyndaǵy qatynastarda jaqsylyq, meıirimdilik, ádildikti ornatady. Aqıqat ıman – izgilik ómirdiń negizi jáne onyń qundylyǵy men mańyzdylyǵy osynda jatyr. Abaı adam ómiriniń mánin senimnen tikeleı basybaılyǵyna qoıady. Adamnyń barlyq qaıǵy men taýqymet, azaptaryn ol ıman men onyń jalǵandyǵymen túsindiredi. Iman adam ómirin tolyq, baqytty, kóńildi etedi, sebebi ol ómir mánimen kelisedi. Ol oǵan senýshilikti beredi, qosarlaǵandyqty, jan alańdyǵyn jeńýge kómektesedi. Jan tynyshtyǵy, jan jarasymy ımansyz múmkin emes.   Abaı Qunanbaev adamnyń ónegeli ómirinde ımannyń joǵary taǵdyryn belgilep kórsetedi. Onyń joqtyǵy men qate túsinýi zulymdyq jáne qaıǵynyń basty derekkózi bolyp tabylady, ıgilik pen jaqsylyqty kórsetetin ıman qajet. Osyndaı oıdy Abaı «Qara sózder» kitabynda aıtqan: «Qudaı taǵala árbir aqyly bar kisige ıman paryz, árbir ımany bar kisige ǵıbadat paryz degen eken. Árbir ras is aqyldan qoryqpasa kerek... Aqyl toqtamaǵan soń, dinniń ózi neden bolady».  Iman jaqsylyq pen ádildik derekkózi bolyp tabylady, ol adam júregine joldy ashady, adamgershilikti kórsetedi. Allaǵa degen ımandylyq adam qatynasynyń qaǵıdasy bola alatyn adamzatty kúndelikti ómirde kórsetedi. «Adamshylyqtyń aldy - mahabbat, ǵadalát, sezim. Bulardyń kerek emes jeri joq, kirispeıtuǵyn da jeri joq» nemese «Ádiletsiz ıman da joq, adamgershilik te joq» – dep Abaı jazǵan.  Adamdy óziniń múddelerine qarsy shyǵý úshin ne májbúr etedi?  Jaqsylyqtyń sózsiz qundylyǵyndaǵy ıman izigilkti ómirdiń negizi bolyp júretinine Abaı senimdi.   Biraq ol ımannyń ózi ósıet paıymdaýyna kepildik bermeıtini týraly birneshe ret aıtqan. Jaqsylyq adamnyń ózindik rýhanı kúshteriniń joldarymen paıymdalady. Dál osy jerde raqymshylyqtyń qajetti jolyndaǵy senimdiligi kerek.Kúdikter, ómirdiń rýhanı negizderdiń izdeýlerimen birge júretin aýyr jol, ishki jan dúnıesinde aqıqat ımany bar adamdar ǵana ótedi. Biraq «Mundaı ıman saqtaýǵa qoryqpas júrek, aınymas kóńil, bosanbas býyn kerek eken» - dep Abaı jazǵan.  Imanǵa kúsh beretin derekkózder adamnyń ishki jan dúnıesinde. Abaı podcherkıvaet: «ıman ózinen ózi paıda bolmaıdy, ol ádilet pen ádeptilik arqyly paıda bolady».  Ary qaraı Abaı tek ijdaǵatty namaz ben dinı ádet-ǵuryptardy qatal ustaný aqıqat ıman úshin jetkiliksiz dep kórsetken. Adam árqashan óziniń rýhanı  álemimen jumys istegen jaǵdaıda ǵana  ıman paıda bolady: «Kúzetshisiz, eskerýsiz ıman turmaıdy, yqylasymenen ózin-ózi ańdyp, shyn dinı shynshyldap jany ashyp turmasa, salǵyrttyń ımany bar dep bolmaıdy». /8/ raqymshylyqty ustanýy adamnan sırek erlikti, rýhanı qajymaıtyndyqty talap etetinin, jaqsylyq jáne jamandyq, paıda men mahabbat arasyndaǵy tańdaýmen baılanysty ekendigin, kúdik jáne qasiretpen birge júretinin Abaı jaqsy biledi.   Sonymen, Abaıdyń ıman jáne din týraly fılosofıalyq tolǵaýlardyń ereksheligi –  Qudaıdy ontologıalyq aspektide qaramaı, al ony adamnyń sýbektıvti álemi arqyly búgeıtinin anyqtaıdy. Ol adamnyń dinı uǵynýshylyqtyń arnaıylyq pen biregeıligin zertteıdi jáne adamnyń búkil turmys ómirine áser etetin zerdeli adam sanasyndaǵy mánin kóredi. Osy oıshyldyń shyǵarmashylyǵyna mundaı jaqyndaýy dinı ilimniń ereksheligi men jańashyldyǵyn ashýǵa kómektesedi. Budan basqa onyń dinge degen kózqarastary Abaıǵa L.N.Tolstoı áser etkenimen ǵana túsindirlmeıdi, sonymen qatar basqa oıshyldar áser etkenin atap ótý kerek. Abaı óz tolǵaýlarynda ózin derbes jáne biregeı oıshyl retinde kórsetti. Bul fılosofıalyq ıdeıalardyń damý logıkasy ilimder jalpyǵy men úndestigin týyndyratyn úlgi bolyp tabylady.

Abaıdyń "Jetinshi sózinde" ushyrasatyn "jannyń tamaǵy" degen kúrdeli fılosofıalyq uǵym bar. Ony Abaı bizdiń sanamyzdan tys ómir súretin obektıvti dúnıeniń sanada sáýlelenýi nátıjesińde paıda bolatyn ǵylym, bilimniń jınaqtalǵan qory retinde qaraıdy. Osy sebepten de Abaı:«... qumarlanyp, jıǵan qazynamyzdy kóbeıtsek kerek, bul jannyń tamaǵy edi,— dep qaıyra túsinik berip otyr... Abaıdaı ustaz aqynnyń bul "Jetinshi sózde" kózdegen maqsaty adamnyń boıyńda týa paıda bolatyn jan qumary arqyly óz urpaǵynyń sanasyna tek qana jannyń paıdaly tamaqtaryn sińdirý edi. Mine, Abaıdyń aǵartýshylyq kózqarasynyń tamyr alǵan bir salasynyń qaınar kózi osy jaqta jatyr. Abaı bul baǵyttaǵy oılaryn ózge sózben "Ǵylym tappaı maqtanba" t.b. óleńderinde aıtqan. Munda ol "jannyń tamaǵy týraly" uǵymdy óz zamanynyn turǵysynan kelip, "adam bolý" úshin qajet kóp kerektermen aýystyrady. Aqyn tolyq adam bolý týraly óziniń júıeli de qalyptasqan kózqarasynyń tezısin usynady. Onysy:«Adam bolam deseńiz...Bes nárseden qashyq bol...,Bes nársege asyq bol,»- degen joldarda jatyr. Aqynnyń búkil shyǵarmalaryndaǵy negizgi bir tutas taqyrypta ózekti ıdeıa bolǵan. Abaıdyń pikirinshe, ishki rýhanı kazynamyzdyń molyǵýy tikeleı ózimizdiń qolymyzdaǵy is. Osy reýishti pikir Abaıdyń "On toǵyzynshy sózinde" de qaıtalanady. Abaıdyń dúnıe tanymy boıynsha sananyń, aqyldyń paıda bolýy kúndelikti ómir tájirıbesiniń nátıjesinen ǵana týyndaıtyn tabıǵı qubylys. Sońdyqtan da Abaı "On toǵyzynshy sózinde":«Adam ata-anadan týǵańda esti bolmaıdy: esitip, kórip, ustap, tatyp eskerse, dúnıedegi jaqsy, jamandy tanıdy-daǵy, sondaıdan bilgeni, kórgeni kóp bolǵan adam bilimdi bolady. Estilerdiń aıtqan sózderin eskerip júrgen kisi ózi de esti bolady... Sol estilerden esitip bilgen jaqsy nárselerdi eskerse, jaman degennen saqtansa, sońda iske jaraıdy, sonda adam dese bolady,»— dep joǵarydaǵy óleń úzindisendegi oıyn osy sózińde odan ary keńite otyryp damytatynyn kórýge bolady.

Qorytyndylaı kele, biz uly aqynymyz Abaı Qunanbaıulynyń dáýirinde aıtyp ketken atama sózderiniń áli kúnge deıin óz ómirimizge qajettiligin uǵyndyq. Onyń adamgershilikke baýlyǵan, tárbıege negizdelgen qara sózderi arqyly  rýhanı azyq aldyq, adamdyq sıpatta boı túzeýge tyrystyq. Demek bul aqynnyń halyqpen birge jasaǵandyǵy. Aqyn murasy – halyqtyń sarqylmas asyl qazynasy. Ár qazaqta tálim alar ǵıbratty sózder kóp bolǵaı...

PAIDANYLǴAN ÁDEBIETTER

 Muhtar Áýezov ensıklopedıasy — Almaty, «Atamura» baspasy, 2011 jyl. 

1. Abaı Qunanbaev óleńder jınaǵy.Almaty, «Jazýshy» 1976.147b.

2. A.Qunanbaev  2t. 162 b.

3. Abaı. Qara sóz  A. 1993j. 76. b

4. A. Qunanbaev: shyǵ. Qazaq Aǵartý. fıl. 10t. Astana 2007j.380b.

5. Abaı Qara sóz. Halyqaralyq Abaı klýby. Semeı, 2007

6. Abaı «Knıga slov» // Abaı «Knıga slov». A., 1992, s.26 2. Abaı «Knıga slov» // Abaı «Knıga slov». A., 1992, s.62 3. Abaı «Knıga slov» // Abaı «Knıga slov». A., 1992, s.29 4. Abaı «Knıga slov» // Abaı «Knıga slov». A., 1992, s.47 5. Abaı «Knıga slov» // Abaı «Knıga slov». A., 1992, s.68  6. Abaı «Knıga slov» // Abaı «Knıga slov». A., 1992, s.26 7. Abaı «Knıga slov» // Abaı «Knıga slov». A., 1992, s.67 8. Abaı «Knıga slov» // Abaı «Knıga slov». A., 1992, s.25  9. S. Kerkegor «Strah ı trepet».// S. Kerkegor «Strah ı trepet»,  M., 1993, s.52 10. L.N.Tolstoı «Krýg chtenıa». // L.N. Tolstoı «Krýg chtenıa»,  M.,1991,t.2,s.182 11. Abaı «Knıga slov» // Abaı«Knıgaslov».A.,1992,s.47 

7. Istochnık: https://e-history.kz/kz/contents/view/1653 e-history.kz

---