InfoHub Logo

Baımaǵambetov Erlan Rýslanuly
Orynbasarova Jumagúl Orynbasarqyzy
Qazaqstan Respýblıkasy, Atyraý q.

Anotasıa. Bul maqalada Alashtyń ardaqty azamaty Ahmet Baıtursynuly Alash tarıhyndaǵy jasaǵan eńbekteri aıtylady.
Negizgi sózder: Ahmet, Alash, partıa, ardaqty azamaty, eńbekteri,

Tutas býynnyń tólbasy, keshegi Abaı, Ybyraı, Shoqan salǵan aǵartýshylyq, demokrattyq baǵytty ilgeri jalǵastyrýshy iri ǵalym-tilshi, ádebıet zertteýshi, túrkolog, daryndy aqyn-aýdarmashy Ahmet Baıtursynov qazirgi Qostanaı oblysy, Torǵaı atyrabyndaǵy, Sartúbek degen jerde el arasynda bedeldi, qaıratty kisi Shoshaquly Baıtursyn shańyraǵynda 1873 jyly 18 qańtarda dúnıege kelgen.

Ákesi Baıtursyn men onyń inisi Aqtas qorlyq-zorlyqqa shydamaı, 1885 jyly 12 qazanda oıaz nachalnıgi Iakovlevtiń basyn jaryp jiberedi. Munyń arty – dúnıe-múlikti tartyp alý, túrme, abaqty, Sibirge 15 jylǵa jer aýdarylýmen aıaqtaldy.

Tabıǵatynan asa daryndy týǵan talapty bala Ahmet 1882-1884 jyldary áýeli kóziqaraqty adamdardan óz úıinde hat tanyp, artynan jaqyn jerdegi aýyl mektebinen saýat ashady da, 1886-1891 jyldary Torǵaı qalasyndaǵy eki synyptyq oryssha-qazaqsha ýchılıshede, 1891-1895 jyldary Orynbordaǵy muǵalimdik mektepte oqyp, bilim alady.

1895 jyldyń 1 maýsymynan bastap muǵalim bolady: Aqtóbe, Qostanaı, Qarqaraly atyrabynda bala oqytady, ómir, tirshilik kúresine aralasady, ádilet úshin kúresedi,  baılarǵa qarsylyq bildiredi, patshanyń otarshyldyq saıasatyn aıyptaıdy. Keıin eki synyptyq mektepterde ustaz bola júrip, 1901 jyldan bastap qoly bos kezderde ózi izdenip, san alýan kitaptar oqıdy, ádebıetpen aınalysady, oqý quraldaryn jınaıdy. El ishinde oqyǵan, erkin minezdi batyl oıshyldyń bedel, ataǵy óse bastaıdy. Ahmet 1909 jyly 1 shilde kúni Semeı abaqtysyna alynyp, sotsyz, úkimsiz  8 aı boıy azap-qorlyq kórip, toryǵady, qınalyp shıraıdy, kúreske beldi bekem býady. Bostandyq ańsaǵan, kúreske shaqyrǵan óleńder jazady. Aqyry Qazaqstanda turý quqynan aıyrylǵandyqtan, 1910 jyly 21 aqpanda túrmeden shyǵyp, naýryz aıynda Orynbor qalasyna keledi. Budan keıin Ahmet Baıtursynov ómirindegi eń kúrdeli, qyzyqty, qajyrly kezeńder bastalyp ketedi. 1913-1918 jyldar arasynda "Qazaq” gazetinde redaktor bolyp, orasan zor áleýmettik-tarıhı qyzmet atqarady, halyq ómiriniń san-alýan kókeıkesti máselelerin kóteredi, eldi progreske, óner-bilimge úndeıdi.

Alash qozǵalysy tusynda 1918 – 1919 jyldary  Ahmet Baıtursynov jańa ótkel, sony óris izdeıdi. Ult azattyǵy jolyndaǵy kúres basshylarynyń biri bolady. Azapty tolǵanys, kúres revolúsıasynan ótip baryp, 1919 jyldyń naýryz aıynda burynǵy ult ıntellıgensıasynyń keıbir ókilderin ózimen birge alyp, qazaq halqynyń múddesi úshin qyzmet etedi degen úmitpen Keńes ókimeti jaǵyna ótedi. Qazaq ólkesin basqarý jónindegi áskerı revolúsıalyq Komıtettiń múshesi retinde onyń jumysyna belsene aralasady.

Ahmet Baıtursynovtyń ǵalymdyq, aqyndyq, pýblısısik, qaıratkerlik isteri óz zamanynda asa joǵary baǵalanǵan. Qazaq ortasy, túrki álemi ǵana emes, orys ǵalymdary bergen tarıhı tujyrymdardyń orny erekshe. Kezinde Ahmet Baıtursynov, onyń ǵylymı eńbekteri týraly orys ǵalymdary jaǵymdy  pikirler aıtqan bolatyn. M.Dýlatovtyń «Ahmet Baıtursynuly»maqalasyndaǵy tarıhı faktiler, derekter kúni búginge deıin óz mańyzyn joıǵan joq. Maqalada tuńǵysh ret aqyn, ǵalym, pýblısıs, qoǵam qaıratkeriniń týǵan ýaqyty, kindik qany tamǵan jeri, ol ortanyń basty sıpattary, bilim alǵan oshaqtary, qyzmet etken oryndary, áleýmettik qyzmetteri, saıası-qoǵamdyq kózqarastarynyń ózgerýi, san alýan evolúsıasy jan-jaqty ashylyp berilgen. Al ekinshi maqalada A.Baıtur­synovtyń ǵylymı eńbekterin, ásirese til salasynda endirgen jańalyqtaryn saralaýǵa arnalǵan. Ahmet Baıtursynovtyń tarıhtaǵy ornyn, onyń áleýmettik-qoǵamdyq isterin, dúnıetanymdaǵy erekshelikterin óz kezinde durys kórsetip, ádilin aıtqan adamnyń biri – Sáken Seıfýllın. Ol "Eńbekshi qazaq” gazetine 1923 jyl, 30 qańtarda  "Ahmet Baıtursynuly elýge toldy” degen arnaýly maqala jazǵan.

Túrkistan respýblıkasy Ortalyq atqarý komıteti men Túrkistan Ortalyq partıa komıtetiniń gazeti "Aqjol” 1923 jylǵy 4 aqpanynda shyqqan 270-sanynda: "Qazaqtyń dybysyna, sózine arnap álippe men árip, til hám oqý quraldaryn shyǵaryp, qazaqtyń jalpaq tilin talaıǵa úıretken Aqań edi. Ult qamy degendi kóksegen adam bolmaı, qazaq qulshylyqqa kez bolǵanda bostandyqqa jol kórsetken Aqań edi”, — dep jazylǵan. Ár túrli  oqıǵalarǵa, halyqaralyq jaǵdaıǵa, zań, quqyqtaný, jer máselesine, otarlaýǵa, ǵylym-bilimge, pedagogıkaǵa arnalǵan "Taǵy da narodnyı sot haqynda”,  "Qazaq hám İÚ Dýma”,  "Zemstvo”, "Jer jaldaý jaıynan”,  "Kóshpeli hám otyryqshy norma”, "Ýaq qaryz”, "Bu zamannyń soǵysy”, "Járdem komıteti” , "Zakon jobasynyń baıandamasy”, "Qazaq halqyn bıleý týraly 1868 jyly shyqqan ýaqytsha polojenıe” sıaqty kóptegen maqalalar pýblısıs Ahmet Baıtursynovtyń kózqarasyn, tarıhı biligin, oıshyldyq deńgeıin, jýrnalısik qarymyn kórsetip, rýhanı damý kezeńderimizden mol habar beredi. Avtordyń "Qazaq ókpesi” maqalasynda tarıhı máselelerge obektıvti, ǵylymı turǵydan qaraıtyn­dyǵy kórinedi, qazaq handyǵy nelikten qulady, óz aldyna derbes memleket bolyp tura almaýdyń sebebi, Reseıge qosylýdyń negizgi jaǵdaılary degen problemalardyń jaýaby aıtylady. "Oljaly jerde úlesten qaǵylǵanymyz, ordaly jerde orynnan qaǵylǵanymyz, joraly jerde joldan qaǵylǵanymyz – bári nadandyq kesapaty”, deı kelip, el men eldi, ult pen ultty teńgeretin ǵylym, óner ekenin aıtyp, oqýǵa, aǵartýshylyqqa den qoıady. Qazaq ólkesiniń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne qoǵamdyq-saıası ómiriniń damýymen tanystyra bilgen «Qazaq» gazeti «Alash» partıasynyń daýysyna aınaldy. Osy tusta áleýmettik ahýaldy baıandaǵan senzýra kótermeıtin maqalalar jarıalaǵany úshin ákimshilik A.Baıtursynovqa birneshe márte (1914-1915) aıyppul tóletedi, keıinnen abaqtyǵa qamaıdy. 1917 jyly patshanyń taqtan qulaýyn Ahmet Baıtursynov zor qýanyshpen qarsy alyp, Álıhan Bókeıhanovtyń basshylyǵymen qazaqqa bostandyq, teńdik áperý úshin saıası kúres maıdanyna aralasty. 1917 jyly Aqpan revolúsıasynyń jeńisinen keıingi eldegi revolúsıalyq prosesterdiń qarqyndy damýy barysynda Álıhan Bókeıhanovtyń tóńiregine toptasqan lıberal-demokratıalyq kózqarastaǵy qazaq ıntellıgensıasynyń ókilderi ulttyq partıa qurý jospary boıynsha óz josparlaryn júzege asyrýǵa kiristi. 1917 jyly 21-26 shildede Orynbor qalasynda İ-shi jalpyqazaqtyń sıeze Ahmet Baıtursynov pen Mirjaqyp Dýlatov «Táýelsiz avtonomıa» qurý ıdeıasyn usyndy.  İ-shi jalpyqazaqtyq sıeziń qortyndasynda «Alash» ulttyq saıası partıasy quryldy. Álıhan Bókeıhanov qazaq halqynyń kósemi, partıa basshysy bolyp saılandy. Biraq qoǵamda alasapyran ahýal qalyptastyrǵan bólshevıkterdiń tóńkerisi Ahmet Baıtursynov jáne onyń serikteriniń qazaqqa derbes ulttyq avtonomıa alyp beremiz degen áreketterin tuıyqqa tiredi. Alash qozǵalysy bilimsiz kedeı-kemshiktiń qalyń tobyryna arqa súıegen júgensiz komýnıstik qozǵalysqa qarsy turýǵa ol zamanda qaýqarsyz edi. Osyny túsingen jáne halqymen birge bolýdy oılaǵan Ahań 1919 jyldyń naýryzynda Keńester ókimeti jaǵyna ótti, alǵashqy ólkede qurylǵan Revolúsıalyq komıtet quramyna engizildi. Ol eki jyldaı Respýblıka halyq aǵartý komısary qyzmetinde bolyp, qazaqty aǵartý isine, osy salany aıaǵynan turǵyzýǵa qyrýar eńbek sińirdi. Qazaq halqynyń qoǵamdyq oı-sanasynyń damýyndaǵy barlyq saıası qozǵalystar A.Baıtursynovtyń esimimen baılanysty. 1919 jylǵy jaz ben kúzde Ahmet Baıtursynovtyń ınısıatıvasymen Qazrevkom óz májilisterinde Alashordanyń batys bóligimen baılanys jasaý jáne onyń basshylarymen kelissózder júrgizý úshin arnaýly ókilder jiberý máselesin talaı ret talqylady. Qazrevkomnyń jáne onyń tóraǵasy qyzmetin kóp jaǵdaıda ózi atqarǵan Ahmet Baıtursynovtyń osy máseledegi tabandylyǵy Torǵaıda bolǵan oqıǵalardy qaıtalamaý jáne Alashordanyń batys bóliminiń túgeldeı Sovet jaǵyna shyǵýyn qamtamasyz etpese de, onyń Sovet ókimetine beıtarap jaǵdaıda bolýyn júzege asyrý nıetinen týyndaǵan edi. Túptep kelgende Alashordanyń batys bólimin aqtardyń odaqtasy bolýdan sovet ókimeti jaǵyna shyǵarý Oral óńirindegi azamat soǵysyn tezirek aıaqtaýdyń alǵy sharttarynyń biri edi . Shyn máninde, Ahańnyń jáne onyń serikteriniń Keńes ókimeti jaǵyna kezdeısoq ótpegeni belgili. Bul týraly Ahańnyń ózi «Jızn nasıonalnosteı» jýrnalynda 1919 jyly 3 tamyzda jazǵan «Revolúsıa jáne qazaqtar» atty maqalasynda tómendegideı pikir bildirgen edi: «Eger de buryn bir top adamdar patsha chınovnıkteri atynan qyrǵyzdardy (qazaqtardy) jaýapsyzdyqpen qamap, ár túrli zorlyq-zombylyqtarǵa jol bergen bolsa, dál osyndaı qylyqty shet aımaqtarda bólshevık-kommýnıster degen atty jamylǵan osyndaı jáne basqadaı adamdar toby baıqatty. Patsha ókimeti kezinde, buryn mundaı jaǵdaımen ymyraǵa kelmegen men jáne meniń pikirlesterim, endi taǵy da osyndaı ister Sovettiń Reseıde túgeldeı oryn alýda dep oılap ymyraǵa kelmeı keńes ókimetin moıyndaýǵy qarsy boldyq. Biraq monarhıalyq bılik baǵytyndaǵy Kolchaktyń paıda bolýy osy jáne basqa bılik týraly oılaýǵa májbúr etti. Sonda biz qyrǵyz halqynyń ejelgi armany ońshyl ma álde solshyl ma áıteýir, júzege asar bolar degenge kózimiz jetkendikten jergilikti bólshevıkterdiń is-áreketi bizderge unamdy kórine qoımasa da keńes ókimeti jaǵyna shyqqandy jón kórdik» . Ahmet Baıtursynov jáne onyń serikteri, shyn máninde keńestik bılikti amalsyz moıyndady. Ol 1920 jyly 17 mamyrda V.Lenınniń atyna hat joldap, «... Reseıde komýnıser kóp, biraq naǵyz ıdeıalyq komýnıser óte az, onyń ústine olar shet aımaqtarda az nemese múlde joq», — deı kele qazaq jeriniń bıligin qazaqtan shyqqan komýnıster qolyna berýdi talap etken edi. 1920-1922 j.j. Ólkelik Halyq Komısarıaty janyndaǵy Akademıalyq Ortalyqtyń tóraǵasy qyzmetin atqarady. Halyq aǵartý komıssıarıaty janynan qurylǵan Akademıalyq ortalyqtyń tuńǵysh tóraǵasy retinde Qazaq eliniń ǵylymyn akademıalyq jolmen basqarýdy uıymdastyrýdyń negizin qalady. 1922-1925 j.j. Qazaq Halyq aǵartý Komısarıaty janyndagy Ǵylymı- ádebı komısıasynyń tóraǵasy, Qazaq ólkesin zertteý qoǵamynyń qurmetti tóraǵasy bolady. Ókinishke oraı, I.Stalınniń 1925 jylǵy 29 mamyrdaǵy «Aq jol» gazeti týraly haty Ahmet Baıtursynovty jáne onyń serikterin «ultshyldar» jáne «shoqaevshyldar» retinde qýǵyndaýǵa teorıalyq negiz qalady. Qazaqstandaǵy qýǵyn-súrgindi jergilikti basshy F.Goloshekın jandandyra tústi. Aqyrynda alǵash Arhangelskide, sońynan Tomskide 1929-1934 jyldary aıdaýdy bolǵan Ahmet Baıtursynov, kóp keshikpeı, 1937 jyly qýǵyn-súrginniń jańa tolqynyna iligip jazyqsyz atylyp ketti.
«…Ózge oqyǵan myrzalar shen izdep júrgende, qorlyqqa shydap, quldyqqa kónip, uıqy basqan qalyń qazaqtyń ult namysyn jyrtyp, ulttyq aryn joqtaǵan patsha zamanynda jalǵyz-aq Ahmet edi. Qazaqtyń ol ýaqyttaǵy keıbir oqyǵandary ýez, gýbernıa sottaryna kúsh salyp, tilmásh bolyp, keıbiri aryn satyp ulyqtyq izdep júrgende, Ahmet qazaq ultyna janyn aıamaı qyzmet qyldy… halyqtyń aryn izdep, óziniń oıǵa alǵan isi úshin bir basyn báıgege tikti» dep Sáken Seıfýllınniń sózimen qorytyndylaımyn.

---