InfoHub Logo

Baımaǵambetov Erlan Rýslanuly
Bıtekenova Eleonora Qazbekqyzy
Qazaqstan Respýblıkasy, Atyraý q.

Anotasıa. Maqalada qazaq handyǵynyń qurylýy baıandalady. XV ǵasyrdyń ortasynda Qazaq handyǵynyń qurylýy - Qazaqstan aýmaǵynda ejelden beri jalǵasyp kele jatqan etnıkalyq prosestiń mádenı, rýhanı damýlardyń memlekettiliktiń damýynyń jáne  XİV-XV ǵasyrlardaǵy saıası prosesterdiń zańdy qorytyndysy bolyp tabylady. 

Negizi sózder: qazaq handyǵy, qurylý tarıhy, mádenıet, tarıh, etnıkalyq proses.

 Qazaqtyń búkil tarıhy – birigý tarıhy, tutastaný tarıhy.
 N. Á. Nazarbaev

Qazaq tek birigý, birlesý jolynda kele jatqan halyq. Qazaq halqynyń tarıhı tamyry tereńde jatyr. Biz – Orta Azıadaǵy ejelden kele jatqan memleketterdiń birimiz. Qazaq handyǵy – bizdiń elimizdiń túp - ǵumyry. Táýelsiz Qazaqstan halqymyzdyń azattyq jolyndaǵy san ǵasyrlyq armany. Qazaq handyǵynyń qurylýy – Qazaqstan tarıhyndaǵy asa mańyzdy oqıǵalardyń biri. Sol kezde bastalǵan etnıkalyq damýlardy qazirgi ýaqytta ulttyq deńgeıge jetkizip, qazaq halqynyń ult bolyp qalyptasýyna yqpalyn tıgizip, Qazaqstan Respýblıkasy dep atalatyn jańa memlekettiń qurylýyna negiz boldy.

Sondaı-aq, qazaq halqynyń qurylýynyń Evrazıa tarıhynda alatyn tarıhı mańyzy erekshe. Sondyqtan da qazaq handyǵynyń qurylýynyń qazirgi kún talaptar turǵysynan taptyq emes, jańasha kózqarastarmen zertteý kezek kúttirmeıtin mańyzdy máselege jatady. Kún saıyn elimizdiń memlekettilik tuǵyrynyń nyǵaıýy búkil álem aldynda saıası jáne ekonomıkalyq bedeliniń ósýi respýblıkamyzdyń halyqaralyq arenadaǵy rolin aıqyndap otyr. Búkil dúnıejúzi aldynda qazaq memleketi óziniń derbestigimen jáne ártúrli halyqaralyq saıasattaǵy rolimen kózge túsýde. Mine, sol sebepti de qazirgi memleketimizdiń XV ǵasyrdaǵy bir kórinisi, bir belesi bolyp tabylatyn qazaq handyǵynyń tarıhy, onyń qurylýy kimdi bolsa da qyzyqtyrary anyq. Qazaq handyǵy - Qazaqstan aýmaǵynda buryn bolǵan memlekettik qurylymdardyń murageri, etnıkalyq prosestermen baılanysty áleýmettik qatynastardyń ózgerister men ekonomıkalyq damý nátıjesi. 1457 jyldyń kúzinde Ábilqaıyr han Syǵanaq túbinde qalmaqtardan jeńilgennen keıin, Kereı men Jánibek sultandar qol astyndaǵy rý-taıpalarmen Shý óńirine kelip qonystanyp, Qazaq handyǵynyń negizin salady. Muhammed Haıdar Dýlatıdiń «Tarıhı Rashıdı» kitabynda Qazaq handyǵynyń qurylǵan jeri - Shý boıy men Qozybasy dep aıtylady. 1458 jyldyń kókteminde Kereıdi aq kıizge kóterip han saılaıdy. Ábilqaıyr hanǵa narazy sultandar, ámirler, rý-taıpa basylary Kereı men Jánibekke kelip qosylady. Az ýaqyttyń ishinde halyqtyń sany 200 myńnan asyp túsedi. Qazaq handyǵynyń qurylýy osyǵan deıin búkil Qazaqstan aýmaǵynda bolǵan áleýmettik-ekonomıkalyq jáne etno saıası prosesterdiń zańdy qorytyndysy edi.

Kereı men Jánibek sultandardy Esenbuǵa han áýeli óziniń qol astyna kóship kelgen bıleýshiler retinde tanyǵysy keldi. Alaıda, kóship kelýshilerdiń kóptigi jáne olardyń Jetisý qazaqtarymen yntymaǵy jańadan qurylǵan saıası ortany tez arada táýelsiz birlikke aınaldyrdy. Handyqqa Kereı (uly han) men Jánibek (kishi han) saılandy. Qazaq handyǵynyń jarıalaný jylyn ortaǵasyrlyq tarıhshy M. H. Dýlat 1465 j. dep kórsetken. Qazaq handyǵynyń qurylýy – qazaq halqynyń tarıhyndaǵy asa mańyzdy belestiń biri. Nebári 10 jyl kóleminde (1459–1470j. j.) qazaqtar Ortalyq Azıa eldi biriktire alǵan qýatty ulttyq memleket qurdy.

Qazaq handyǵynyń qurylýy belgili bir dárejede tarıhı prosesterdiń zańdy qorytyndysy bolǵandyqtan onyń tarıhı alǵy sharttary bolady. Tarıhı alǵysharttardyń ózin ishteı jikteıtin bolsaq, ol mynadaı faktorlardan turady:

1. Qazaq handyǵynyń qurylýynyń etnıkalyq alǵy sharttary

2. Qazaq handyǵynyń qurylýynyń dinı-rýhanı alǵy sharttary.

3. Qazaq handyǵynyń qurylýyndaǵy mońǵoldyq faktor nemese memlekettiliktiń damýynyń áseri.

4. Qazaq handyǵynyń qurylýyna tikeleı áser etken saıası oqıǵalar.

Bul kórsetilgen faktorlardy ǵylymı turǵydan tereń zertteý bizge qazaq handyǵy qurylýynyń alǵysharttaryn túsinýge múmkindikter beredi. Endi qysqasha túrde osy faktorlarǵa nazar aýdarsaq. Aldymen qazaq handyǵy qurylýynyń etnıkalyq alǵysharttary týraly. Kez-kelgen memleket belgili bir etnostyń áleýmettik terıtorıalyq uıymy jáne qoǵamnyń ishki jáne syrtqy qatynastaryn retteıtin basqarý júıesi bolǵandyqtan etnos-memleket bir-birine etene tyǵyz uǵym bolyp sanalady. Qarapaıym tilmen aıtsaq, memleketti etnostar týǵyzady. Al, memleketter etnostyń damýyna, órkendeýine jaǵdaılar jasaıdy. Osy qaǵıdany qazaq halqy men qazaq handyǵyna qoldanyp kórsek, onda qazaq handyǵyn dúnıege ákelgen qazaq etnosy bolyp shyǵady.

Kereı men Jánibektiń Batys Jetisýǵa kóship kelýin halqymyzdyń tuńǵysh kórnekti tarıhshysy, ǵulama Muhammed Haıdar Dýlatı 1465 – 1466 jyldar dep jazady. Sultandar Batys Jetisýdy qutty meken ete otyryp, 1465-1466 jyldary Qozybasynda qazaq handyǵyn qurdy. Jańadan qurylǵan qazaq handyǵynyń taǵyna Shyńǵyshannyń  urpaǵy bolǵandyqtan, Kereı, Jánibek sultandarynyń ekeýiniń de otyrýǵa quqyǵy boldy. Biraq sol kezdegi ornyqqan tártip boıynsha, han taǵyna otyrǵyzarda muragerlikpen qatar, jasynyń úlendigi de eskerilgen. Sondyqtan han taǵyna jasy úlken Kereı otyryp bılik tizginiń qolǵa aldy. Aqyldasar tiregi Jánibek boldy. Jánibek han – Baraq hanynyń bel balasy, Kereı han bolsa, Baraq hannyń aǵasy Bolat sultanynnyń balasy, ıaǵnı ekeýi nemere edi. Kereı han men Jánibek hannyń Shýdaǵy Qozybasyǵa Orda tigýi eń aldymen, kóshpeli qazaqtardyń el bolyp, eńse kótersek degen ynta – úmitin júzege asyrdy. Kereı han handyqtyń basqarý isin Jánibekpen kelise otyryp oıdaǵydaı júrgizgen.

Qazaq handyǵynyń qurylýy men nyǵaıýy qazaq handyǵynyń ishki feodaldyq qyrqystar men talas – tartysty toqtatty. Adam ólimine, óris buzylýyna ákep soǵatyn taıparalyq qaqtyǵystarǵa tyıym salyndy. El ishinde tynyshtyq berik ornap, bereke – birlik keń óris aldy. Qazaq handyǵynyń nyǵaıýy kóshpeli sharýalardyń burynnan qalyptasqan daǵdyly mal jaıylymdaryn jyl merzimderi boıynsha tıimdi paıdalanýyna jaǵdaı jasady. Sharýalar der kezinde óris-qonysqa, jaılaý men qystaýǵa kóship – qondy. Beıbit ómir, mamyrajaı zaman ornady. Sóıtip, qazaq handyǵynyń irgesi bekip kúsh-qýaty men bedeli artty.

Mine, Kereı men Jánibek han qurǵan Qazaq handyǵynyń jalǵasy – búgingi qazaq eli HH ǵasyrdyń sońynda máńgilik armanyna jetti. Moıny buǵaýdan bosady. Biz táýelsiz el boldyq dep minbeden sóılep, bıik-bıik tuǵyrdan kórindik. Qazaq handyǵynyń  550 jyldyq toıynyń atap ótilýi de halqymyzdyń Egemendi, Táýelsiz  «Máńgilik el» bolǵanymyzdy dáleldeıdi. Qazaq handyǵynyń qurylýyn osyǵan deıin búkil Qazaqstan aýmaǵynda bolǵan áleýmettik - ekonomıkalyq jáne etno - saıası prosesterdiń zańdy qorytyndysy dep sanaýǵa bolady. XV ǵasyrdyń 60 jyldary qazaq handary qarsylastaryn tyqsyra otyryp, Batys Jetisýdy mekendedi. XVI - XVII ǵasyrlarda Qazaq handyǵy nyǵaıyp, shekaralary keńeıe tústi. Orta Azıa, Astrahan, Qazan, Sibir handyqtarymen, Reseımen tyǵyz baılanys ornatty. Ulan baıtaq elimizge, jerimizge jan - jaqtan kóz tigip, oıran salýshylar kóbeıdi. Eń qaterlisi XVI - XVIII ǵasyrlarda jońǵarlardyń shapqynshylyǵy boldy. Áıgili Tóle, Qazybek, Áıteke bılerdiń uıytqy bolýymen Qanjyǵaly Bógenbaı, Qarakereı Qabanbaı, Shapyrashty Naýryzbaı, Baıan batyr sekildi kóptegen batyrlar Abylaı hannyń aq týynyń astyna birigip, Jońǵar shapqynshylyǵynan qazaq jerin tolyq azat etti. XVIII ǵasyrda qazaq handyǵynyń táýelsizdigine qater tóndirgen tek qana Jońǵar handyǵy ǵana bolǵan joq. Ońtústikten Hıýa, Qoqan, Buhara handyqtary, batys pen soltústiginde qalmaqtar, bashqurttar, orys kazaktary únemi shapqynshylyq jasaýmen boldy. Qazaq handyǵynyń qurylý kezeńin baıan etken shyǵys jylnamalyryn taldap shyqqan reseılik zertteýshi T. Sultanov Kereı men Jánibektiń Ábilqaıyr hannyń bólinip shyǵý jylyn Hıjranyń 864/1459-60 jj. Dep kórsetken bolatyn.

Qorytyndylaı kele, qazaq halqyn aman alyp qalý úshin osyndaı qıyn kezde Ábilqaıyr han bastaǵan qazaq sultandary, bıleri men batyrlary Reseı ımperıasynyń quramyna kire bastady. Sóıtip, qazaq halqy táýelsizdiginen aıyryla bastady. Biz úshin qaı zamanǵy tarıhymyz bolmasyn qymbat, babalarymyz qurmetti, ásirese qazaq handyǵynyń qurylýy tarıhtaǵy mańyzdy oqıǵalar. Qazir ózimiz ómir súrip jatqan Otanymyzdyń irge tasy. ”Óz tarıhyn bilmegen halyq, ózin de syılamaıdy” dep Elbasymyz aıtqandaı tarıhty bilý barshamyzdyń paryzymyz. Qazaq handyǵynyń qurylýy qazaq halqynyń tarıhyndaǵy tótenshe mańyzdy oqıǵa boldy. Ol ulan-baıtaq óńirdi mekendegen qazaq taıpalarynyń basyn qosyp shoǵyrlandyrýda, qazaqtyń etnıkalyq terıtorıasyn biriktirýde, qazaqtyń baıyrǵy zamannan bastalǵan óz aldyna jeke el bolyp qalyptasýyn birjolata aıaqtaýda asa mańyzdy jáne túbegeıli sheshýshi ról atqardy. 2015 jyly Kereı men Jánibek Qozybasyǵa ornalasyp, Qazaqtyń týyn kókke kótergenine 550 jyl tolyp otyr.Olaı bolsa, mereke barshamyzǵa qutty bolsyn.  Ata-babamyz qaldyrǵan osyndaı keń-baıtaq jerdiń laıyqty murageri bolaıyq!. Qazirgi kezeńde tek birlikpen bolashaqqa senimdi qadamdarmen júgirýimiz kerek. Myń jasa táýelsiz Qazaq Eli!!!

---