InfoHub Logo

Erlan Rýslanuly Baımaǵambetov
Azamat Manarbekuly Qadirov
Atyraý q., Qazaqstan Respýblıkasy

Ańdatpa. Maqalada HH ǵasyr – qazaq ultynyń, qazaq qoǵamynyń, qoǵamdyq oı-sananyń jańǵyrý, jańarý, ózgerý kezeńi boldy. Ǵasyrdyń bas kezinde qazaq qoǵamynda múldem jańa jaǵdaı qalyptasty. Reseılik patshalyq júıe, qazaq jeriniń orys memleketiniń menshigi etip jarıalanýy, Reseıden qonys aýdarýshylar leginiń kúrt ósýi, qazaq buqarasynyń zorlyqpen eginshilikke jaramdy jerlerden yǵystyrylýy, dástúrli qazaq sharýashylyǵy tereń daǵdarysqa ushyraýy sol qalyptasqan jaǵdaıdyń naqty kórinisteri edi. Sol kezdegi qazaq qoǵamy damýynyń kún tártibinde qazaq halqynyń ult retinde joǵalýy, ne ózin-ózi saqtaýy úshin kúreske shyǵý máselesi turdy. Qalyptasqan jańa saıası ahýalǵa laıyq jańa kúres tásilderi, ádis-aıla qajet boldy, eń negizgisi halyqqa onyń aldynda turǵan maqsat-múddelerin túsindirip jetkizetin, sóıtip ony zaman talabyna saı kúres quraldarymen qarýlandyryp, azattyq úshin qoǵamdyq qozǵalysty bastap kete alatyn múldem jańa saıası-áleýmettik kúsh qajet edi. Ol saıası-áleýmettik kúsh – ulttyń zıalylary, ıntellıgensıasy bolatyn. Tili, dini men dili bir, baýyrlas túrki halyqtarynyń ortaq memleketi – Túrkistandaǵy zıalylar halyqtyń kózin ashyp, kókiregin oıatý maqsatynda kóptegen kemeldi isterdiń uıytqysy bola bildi. Alaıda, marksızm-lenınızm metodolgıasyn basshylyqqa alǵan keıbir zertteýshiler 1917 jylǵy qazan revolúsıasyna deıin qazaqta ulttyq ıntellıgensıa qalyptasyp úlgermedi degen tujyrymdy ustandy. Al  revolúsıaǵa deıingi kezeńde sany az bolǵan qazaq zıalylarynyń qyzmeti «Ulttyq býrjýazıa men ústem tap ókilderiniń múddesin qorǵaý jolyndaǵy áreket» retinde túsindirildi. Taptyq múddeni qorǵaǵan keńestik tarıh ǵylymy biz qarastyryp otyrǵan kezeńdegi qazaq zıalylarynyń ulttyq erkindikti qamtamasyz etý jolynda atqarǵan qyzmetin joqqa shyǵaryp, teris baǵalady.

Sondyqtan Otan tarıhyndaǵy ult zıalylarynyń, onyń ishinde HH ǵasyrdyń basynda ulttyq táýelsizdik kúresiniń barysynda paıda bolǵan M. Shoqaı bastaǵan Túrkistan ıntellıgensıasynyń táýelsizdik jolynda júrgizgen qajymas kúresin óz dárejesinde obektıvti túrde zertteý jáne ony halyq sanasyna durys jetkizý táýelsiz el tarıhshylarynyń aldynda turǵan eń ózekti máselelerdiń biri bolyp tabylady.

Negizgi sózder: M. Shoqaı, Túrkistan ıntellegensıasy, Reseı búrokratıa, revolúsıa

HİH ǵ. ekinshi jartysynda áleýmettik-ekonomıkalyq reformalardy iske asyrý múddesi basqarýshy topty qaıta qurý mindetin qoıdy. Imperıalyq búrokratıa qyzmeti tıimsizdiginiń basty sebepteriniń biri sheneýnikterdiń bilim deńgeıiniń tómendigi bolsa elıta qataryn tolyqtyrýda soslovıelik shekteý de úlken kedergi boldy. Reseı búrokratıasy elıta aınalymynyń erekshelikterdiń biri – onyń polıetnıkalyq quramy edi. HİH ǵ. sońynda ımperıadaǵy elıtanyń jeke quramynyń asımılásıalaný úderisine qazaq aqsúıekteri de tartyldy. HİH ǵ. sońynda ıdeologıalyq top bolyp qalyptasqan orys ıntellıgensıasy bıliktiń básekelesi emes, bitispes jaýyna aınaldy. Al Túrkistanda ulttyq ıntellıgensıanyń qalyptasý faktorynyń álsizdigi, saıası, ıntellektýaldyq daıyndyǵynyń tómendiginen bul áleýmettik top Reseıdiń ortalyǵyndaǵy ıntellıgensıa sıaqty bılikke qatysty pozısıasyn aıqyndap úlgermedi. Ólkeni basqarýdaǵy «soǵys jaǵdaıy» faktory Túrkistanda basqarý qurylymyn qalyptastyrýǵa ýaqytsha sıpat, astamshyl mazmun berdi. Dástúrli elıtanyń yqpalyn álsiretý maqsatynda rýlyq negizde qalyptasqan ákimshilik júıe aýmaqtyq belgimen qaıta quryldy. Bolystyq qurylym biregeı rýlyq ákimshilik birlikti birneshe bólikke ydyratyp jiberdi. Mysaly, Túrkistan ýezindegi Qońyrat taıpasy rýlarynyń Altyata, Bojban, Jamanbaı jáne Sańǵyl-Mańǵytaı bolystary bir-birimen qasaqana sapyrylystyrylyp, olardyń aty rýǵa qatysy joq Saýran, Jańaqorǵan, Shilik, Qarnaq sıaqty geografıalyq ataýlarmen almastyryldy. Osyndaı tásildermen rýbasylar ınstıtýty joıylyp, jergilikti ákimshilik basshylaryn jasaqtaıtyn saılaý júıesi bolys, aýyl basshylyǵyna otarlyq bıliktiń ózine berilgen adamdardy ǵana usynýyna jáne ótkizýine múmkindik berdi. Qazaq turǵyndaryna tek bolys basqarýshylary men aýyl starshyndaryn saılaý quqy berilgenimen saılaý otarlyq ákimshilik sheneýnikteri qadaǵalaýymen ótip, rýaralyq daý-janjal qasaqana órshitildi. Saılaýǵa orasan zor qarjy jumsaǵan bolys basqarýshysyna shyǵynnyń ornyn jemqorlyqpen toltyrýǵa múmkindik berildi.

Patsha ókimetiniń jergilikti bılik qurylymdaryn jasaqtaý múdeleriniń qısynsyzdyǵynan Túrkistan men qazaq oblystaryndaǵy ákimshilik basqarý júıesi tıimdiligimen erekshelene qoımady. Reseılik bılik júıesi qysqa merzimde ólke ekonomıkasyn metropolıa múddesine saı qaıta qurdy Túrkistandy rýhanı otarlaý arqyly ulttyq mádenıettiń negizin shaıqaltý úshin otarlyq ákimshilik Túrkistanda dástúrli mektepterge balama qalalyq jáne prıhod shkoldaryn, Tashkent qalasynda muǵalimder semınarıasyn ashty. Evropalyq úlgidegi oqý oryndary álemdik mádenıet jetistikterimen tanysýǵa jol ashty degenmen ult ókilderiniń ol mektepterge barynsha az tartylýy, oqýshylardy qosalqy keńse qyzmetkerleri etip daıyndaý baǵyty olardyń aǵartýshylyq mısıasyn shektedi.

Ólkedegi elıta qalyptastyrý úderisine tikeleı yqpal jasaǵan jádıtshilerdiń aǵartýshylyq qyzmetin otarlyq ákimshilik alǵashqy sátten qatań baqylaýǵa aldy. İshki ister mınıstrligi jádıttik mektepterdiń damýyna tosqaýyl qoıý baǵytyn ustandy. Jádıtshilerdiń aǵartýshylyq jáne uıymdastyrýshylyq qyzmeti musylmandyq birlik ıdeıasyn negizdedi. Ortaazıalyq musylmandar úshin Reseıdegi jáne dúnıejúzindegi musylmandarmen ózderiniń rýhanı jáne mádenı turǵydan birtutastyǵyn sezinýde ıslam faktory - olardyń saıası sana seziminiń ındıkatory boldy.

Memlekettik Dýma depýtattaryn saılaýda oryn alǵan bassyzdyqtar Reseıdiń ortalyǵynda da, shet aımaqtarynda da kontrelıtanyń qalyptasýyn jedeldetti. Saılaý naýqany ult-azattyq qozǵalysta saıası kúres tásilderin aldyńǵy orynǵa shyǵardy. Naýqanǵa belsene aralasqan ult qaıratkerleri ıdeıalyq turǵyda shyńdalyp, uıymdyq jaǵynan toptasa tústi. Memlekettik Dýmanyń Musylmandar fraksıasy ulttyq elıtanyń qalyptasýy men qyzmetinde mańyzdy ról atqardy.

Keńestik Túrkistanda ulttyq ıntellıgensıanyń qalyptasýy birneshe kezeńdi qamtydy. 1918-1920 jj. aralyǵyn qamtyǵan birinshi kezeńde muǵalimder men mádenı aǵartý qyzmetkerleri úsh, alty aılyq kýrstarda daıyndaldy. Halyqqa bilim berý, jańa qoǵamdyq qurylysqa, mádenıetke tartý qajettigi asyǵys sharalar arqyly iske asty. 1920-1930 jj. qamtyǵan ekinshi kezeńde ulttyq ıntellıgensıanyń negizi jańadan ashylǵan muǵalimdik, dárigerlik, óndiristik, aýylsharýashylyq tehnıkýmdarynda daıyndaldy. Orta Azıa memlekettik ýnıversıtetin osy kezeńde jergilikti ult ókilderinen barlyǵy 20 maman bitirip shyqty. Al 1930 jyldan keıingi úshinshi kezeńde pedagogıkalyq, óndiristik-tehnıkalyq, aýylsharýashylyq, dárigerlik jáne basqa da joǵary oqý oryndarynyń ashylýy joǵary bilikti mamandardy kóptep daıyndaýǵa múmkindik berdi (M. Qoıgeldıev).

Keńes ókimetine jańartý mindetterin iske asyrý úshin jergilikti ult ókilderinen basqarýshy kadrlar kerek bolǵandyqtan kadr tapshylyǵy máselesin sheshýde jumysshylar men sharýalardy basshy qyzmetterge usyný, joǵarylatý tásili keńinen qoldanyldy. Komýnıstik partıa bul úderiske sheksiz monopolıa ornatý arqyly elıta qalyptastyrý úderisin óz quzyryna aldy. Joǵarylatylǵandardyń bilimi men tájirıbesindegi olqylyqty, qoǵamdyq ortadaǵy moraldyq qolaısyzdyqtardy olardyń boıyndaǵy revolúsıalyq rýh pen taptyq qyraǵylyq almastyrýy tıis dep sanaldy.

Respýblıkanyń bılik organdarynda partıalyq basqarýdyń ornaǵany 1919 j. mamyr aıynda ótken Túrkistan komýnıstik partıasynyń İİİ sezi barysynda anyq bilindi. Osy kezde respýblıka komýnıseriniń qatary 24077-ge jetse, olardyń 12043-i jergilikti ult ókilderi edi. TKP quramynda ult komýnıseriniń teń jaryǵa jetýin úlken saıası kúsh retinde ulttyq elıta ókilderi oryndy paıdalana aldy. TKP İİİ sezi men Ólkelik musylman komýnıseriniń İ konferensıasynda T. Rysqulov «Bizge bul jerde, kóptegen ózge ulttar mekendegen Túrkistan ólkesinde taptyq kúresti birlese júrgizgendikten de ol ulttardy biriktirý kerek, óıtkeni proletarıat ultqa bólý degendi bilmeıdi» (İ. Qozybaev) dedi. Strategıalyq mindet retinde T. Rysqulovtyń sózinde alǵash ret túrkistandyq birlik ıdeıasy tujyrymdaldy. Osyndaı málimdemeler Musylman komýnıseri búrosyna (1919-1920) sıez minbesinen oń baǵa berýge qol jetkizdi. Túrkistanda ult komýnıseriń qataryn arttyrýmen keńestik bıliktiń saıası negizi nyǵaıa tústi. Bılik qurylymdarynyń barlyq salalarynda partıalyq yqpal ornyqty. RK(b)P OK Túrkkomıssıasy jáne Ortaazıalyq Búro shyn máninde bólshevıktik múddeni iske asyrdy. Keń ókilettik berilgen Ortaazıalyq Búro quramyndaǵy ulttyq elıtanyń eń tanymal ókilderiniń ózi ult máselesinde erkin áreket jasaı almady. Olardyń qyzmeti bólshevıktik bılikke tikeleı táýeldi boldy.

Ulttyq basshy kadrlar daıyndaýda úlken mańyzǵa ıe bolǵan Orta Azıa komýnıstik ýnıversıtetinde 1922 j. tyńdaýshylardyń sany 445 bolsa, olardyń 175 qazaq, 115 ózbek, 48 túrkimen, 29 tatar, 7 qaraqalpaq, 53 orys ultynyń ókilderi edi. Saıası daıyndyqtan ótken bul kadrlar partıa, keńes, sharýshylyq organdarynyń tómengi jáne orta býyndarynda qyzmetke aralasty. Respýblıkadaǵy ýaqytsha revolúsıalyq komıtetter ulttyq basshy kadrlar tárbıeleýde úlken mańyzǵa ıe boldy. 1920 j. Túrkistanda 6 oblystyq, 26 ýezik-qalalyq, 477 bolystyq jáne kóptegen aýdandyq, aýyldyq, stanısalyq revkomdar jumys jasaǵan. Jetisý oblystyq revkomnynyń 11 múshesiniń 4-i ǵana orys, al basqalary qazaq, qyrǵyz, uıǵyr ultynyń ókilderinen turdy. Jetisýdyń 7 ýezik-qalalyq revkom músheleriniń 67 paıyzy, Syrdarıa oblysynda 52 paıyzy jergilikti halyq ókilderinen quraldy. Tómengi býyndaǵy revkomdarda ult ókilderi úlesi 90 paıyzdan asty (T. Hazretáli).

«Qosshy» odaǵynyń ulttyq elıta qalyptastyrýda bir-birine qarama-qarsy sıpattaǵy eki yqpalyn bólip ataýymyz kerek. Birinshiden, odaq belsendileri otarlyq bıliktiń sarqynshaqtaryn joıýdy maqsat etip, ulttyq qundylyqtar úshin kúresti. Ekinshiden, S. Qojanovtyń sózimen aıtqanda «Baı-manap elementterin joıýǵa baǵyttylǵan keńes ókimetiniń sharalaryn iske asyrý», «orys jáne buratana halyqtardyń beıbit týysqandyq yntymaqtastyǵyn ornyqtyrýǵa jaǵdaı jasaý» barysynda odaq belsendileri taptyq belsendilik pen ulttyq nıgılızmge buryla berdi. Bul ekiushty jaǵdaı qoǵamnyń damýy barysynda ulttyq elıtanyń mádenı deńgeıi, rýhanı ustanymy jáne saıası baǵytyna qaraı jiktelýine ákelip soqty. Osy odaqtyń qyzmeti arqyly kóptegen túrkistandyq elıta ókilderi respýblıkanyń qoǵamdyq-saıası ómirine belsene aralasty.

Bılik basyna kelgen bólshevıkter – taptyq kúrestiń elıtasy, proletarıat dıktatýrasy ıdeıasyn iske asyrýshy elıta edi. Ulttyq elıta osy bólshevıktik elıtanyń tóńiregine toptasqan kóbine opozısıalyq pozısıa ustanǵan saıası-áleýmettik toptardyń biri ǵana edi. Ulttyq elıtanyń quramy az sandy, ári bólshevıktik bıliktiń yqpalyna táýeldi bolǵanymen, tipti saıası erki barynsha shekteýli bolsa da ol keńestik bılik qurylymyndaǵy sheshýshi býynǵa aınaldy. Óıtkeni, ulttyq elıtasyz keńestik bıliktiń jergilikti halyqqa yqpal jasaýy nátıjesiz bolǵandyqtan bólshevıktik bılik ózine opozısıa bolatynyn bile tura ulttyq elıtany qalyptastyrýǵa, ony tárbıeleýge múddeli boldy. Demek ulttyq elıtanyń qalyptasýy keńestik bıliktiń ult saıasatymen – jetistigimen de, kemshiligimen de tyǵyz birlikte qarastyrylýy tıis.

Túrkistanda birinshi orys revolúsıasynyń, jastúrikter men jasparsylar qozǵalystarynyń ónegesi táýelsizdik ıdeıasynyń ornyǵýyna negiz boldy. Birinshi dúnıejúzilik soǵysqa deıin jádıtshilerdiń baǵdarlamalyq qujattarynda feodalızm men otarshylyqqa qarsy kúrestiń dálelderi aıqyndalyp, bılik ınstıtýttaryn konstıtýsıalyq jolmen reformalaý ıdeıasy qalyptasty. Musylman halyqtary úshin bul kezeńde belgili bir taptyń múddesin qorǵaýdan da otarlyq táýeldilikten qutylý qajettiligi basym edi.

«Shýroı Islamıa» - Musylmandar keńesi uıymnyń ataýy ony evropalyq úlgidegi keńesterden erekshelendirýmen birge onyń dinı sıpattaǵy saıası-áleýmettik baǵytyn da baıqatatyn edi. Ólkelik Muskeńes tóraǵasy M. Shoqaıdyń Ýaqytsha úkimettiń Túrkistan Komıtetiniń múshesi retindegi qyzmeti ulttyq-demokratıalyq kúshterdiń avtonomıa ıdeıasyn saıası kúres tásilderi arqyly iske asyrý áreketine keń jol ashty. Muskeńes aldynda endigi kezekte ulttyq-demokratıalyq kúshterdiń jikke bólinýine jol bermeý mindeti turdy. Óıtkeni Túrkistanda ulttyq memlekettilik úshin kúreste dinı negizde oryn alǵan alaýyzdyq qoǵamdyq uıymdar men saıası partıalardyń baǵdarlamalyq qujattarynda naqty kórinis taýyp, odan ári tereńdeı tústi. 

Túrkistandyq federalıster demokratıalyq baǵdar ustap, qoǵamdyq jáne memlekettik qurylysta batysevropalyq lıberaldyq – demokratıalyq úlgini jaqtasa, «Shýroı Ýlema» melekettik bılikte otarlaýǵa deıingi ıslamdyq basqarý túrin tańdady.

Bundaı balamaly baǵdarlamalar ulttyq saıası kúshterdiń damýymen birge ult-azattyq qozǵalystyń kóp jyl keıingi taǵdyryn aıqyndaǵan alaýyzdyqtyń da kórinisi edi. Sondaı alaýyzdyqqa qaramastan Tashkenttegi bólshevıktik ókimet jeńisinen soń «Shýroı Islamıa» bastaǵan Túrkistan ulttyq-demokratıalyq kúshteri halyqtyń ózin - ózi basqarýyna qol jetkizý úshin 1917 j. 26 qazanda Túrkistan Muhtarıaty jarıalandy .

Túrkistan qozǵalysynyń tuǵyrnamalyq negizderi boıynsha eki saıası aǵymǵa jiktelýine ulttyq elıtanyń saıası kúrestegi tájirıbesiniń azdyǵy, ıntellektýaldyq daıyndyǵynyń tómendigi, halyqtyń polıetnıkalyq quramy da aıtarlyqtaı áser etti. Uıymdyq, teorıalyq turǵyda pisip jetilmegen kúshter bólshevıktik ekstremızmge qarsy tura almady. Bul jaǵdaı Túrkistan ult-azattyq qozǵalysynyń qarýly qarsylyq kezeńine jol ashty. 
Álemdik ult-azattyq qozǵalys dúmpýi Ortalyq Azıa halyqtary arasynda otarshyldyqqa qarsy etnıkalyq, aımaqtyń birlikti maqsat tutqan Tutas Túrkistan ıdeıasyn dúnıege ákeldi. Túrkistan Muhtarıaty qyzmetinde alǵash ret kórinis bergen etnıkalyq negizdegi birlik M. Shoqaı bastaǵan ulttyq elıtany batyl saıası sheshimderge yntalandyrdy. Túrkistan Muhtarıatynyń qarý kúshimen joıylýy, M. Shoqaıdyń emıgrasıaǵa ketýi, keńestik úlgidegi Túrkistan avtonomıasy memlekettik qurylymynyń ornaýy da aımaqtyq tutastyqty qalyptastyrý ıdeıasyn tunshyqtyra almady. Biraq balama pozısıa ustanǵan ulttyq elıta ókilderiniń keıingi áreketteri bólshevıktik bıliktiń yqpalyna yńǵaılana berdi. Tutas Túrkistandy qýattaǵan qaıratkerlerdiń ıdeıalyq birligi ulttyq-terrıtorıalyq jáne memlekettik mejeleýge baılanysty ulttyq múddelerge ydyraı bastady. Túrki halyqtarynyń birligi ıdeıasy Reseıdiń óktem geosaıası múddesiniń qurbandyǵyna shalyndy. M. Shoqaı, M. Sultanǵalıev, T. Rysqulovtardyń tý etip kótergen ıdeıasy keńestik totalıtarlyq júıe nyǵaıǵan saıyn kómeskilene berdi.

Túrkistan ult-azattyq qozǵalysynyń erekshelikteri mynadaı faktorlardan týyndady: birinshiden, ólke halqynyń polıetnıkalyq quramynan týyndaǵan saıası, rýhanı áralýandyq túrindegi ishki faktor; ekinshi, tarıhı Reseıdiń qoǵamdy modernızasıalaýynyń qarqyndy júrgizilýi túrindegi syrtqy faktor. Alǵashqy faktordyń yqpalymen ult-azattyq qozǵalysynyń ıdeologıasyn qalyptastyrýda jádıtshiler basty ról atqardy jáne táýelsizdik ıdeıasy halyqtyń musylmandyq, túrkilik, túrkistandyq túrindegi ortaq ataýlarmen birigýine negizdeldi. Al ekinshi faktorǵa baılanysty otarlyq bıliktiń qoǵamdyq ómirge, ekonomıkaǵa jasaǵan ózgeristeri ólke turǵyndarynyń turmysy men sanasyna eleýli yqpal jasaı otyryp, shovınısik sıpaty arqyly ulttyq narazylyqty órshite tústi. Ulttyq elıta qyzmetiniń úlken jetistigi bolǵan Túrkistan Muhtarıatynyń qýyp taratylýynan soń ólkedegi ult-azattyq qozǵalys sıpattyq ózgeriske ushyrady.

Sonymen qorytyndylaı kele, birinshiden, HH ǵasyrdyń alǵashqy shıregindegi ıntellıgensıa qyzmetiniń basty mazmuny men maqsaty – ult-azattyq qozǵalysqa qulshyna aralasý, jetekshilik etý. Bul – qazaq zıalylarynyń, ıntellıgensıanyń kóptegen ókilderiniń qoǵamdyq-saıası belsendiliginiń shyńyna jetken kezeń boldy. Ózderin saıası kúresker retinde tanytqan aǵartýshylar, qalam qaıratkerleri, ǵalymdar, óner ıeleri el bostandyǵyn barlyq qyzmetiniń negizi, túpqazyǵy sanap, osy baǵytta áreket etti. Ultyna qorǵan bolý áreketteri jeke zıalylardyń is-qımylynan elýinshi jyldarǵa degen baıqaldy.

Ekinshiden, tarıhshy kózimen qaraǵan ıntellıgensıa qyzmetiniń eń mańyzdy qyrlarynyń biri – ulttyq mádenıetti, salt-dástúrlerdi, qazaqtyń búkil rýhanı qundylyqtaryn otarshyldardan qorǵaý boldy. Al kúrdeli tarıhı mindet – qazaq halqynyń saýatyn ashý, bilim, ǵylym, tehnıkaǵa tartý arqyly mádenı damýyn jedeldetý, áleýmettik-ekonomıkalyq artta qalýshylyǵyn joıý.               

Úshinshiden, totalıtarızm kezeńinde shet elde júrse de Keńes úkimetiniń ozbyr saıasatyna qarsy kúresken M. Shoqaı órshil rýhtyń negizin kórsetti. M. Shoqaı bastaǵan Túrkistan ıntellıgensıasynyń Túrkistan ıdeıasy álemdik qaýymdastyq pen álemdik derjavalarda moıyndalǵan ıdeıa boldy.

PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER

1. Amanjolova D. Kazahskıı avtonomızm ı Rossıa. Istorıa dvıjenıa Alash. – M.: Rossıa molodaıa, 1994. 216 s.
2. Asylbekov M., Begalıev A., Kýrmangalıev R. Istorıa 
   Týrkestano-Sıbırskoı magıstralı (1926-195 8gg.) – Almaty: Bastaý, 2002. 204 s. 
3. Aýanasova A. Nasıonalnaıa ıntellıgensıa Týrkestana v pervoı chetvertı HH veka. – Almaty: Qazaq ýnıversıteti, 2001. 260 s.
4. Ábjanov H. Ult zıalysy men zıalylyq: tarıhı negizder. // Egemen Qazaqstan. 2007 j. 26 shilde, 5 b.
5. Qozybaev İ. Tulǵalar tuǵyry. – Almaty: QazAqparat, 2009.  540 b.
6. Qoıgeldıev M. Alash qozǵalysy. – Almaty: Sanat, 1995. 368 b.
7. Nazarbaev N. «Qazaqstan – 2050» strategıasy qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty. - Astana, 2012 jyl 14 jeltoqsan
8. Nurpeıisov K. Alash hám Alashorda. – Almaty: Atatek, 1995. 256 b.
9. Ozǵanbaı Ó. Reseı memlekettik dýmasy jáne Qazaqstan. – Almaty, 1997. 461 b.
10. Serikqyzy Q. Alash pen «Túrkistan» muraty. // Qazaq ádebıeti, 13 qańtar 2017 j.
11. Súleımenov R. Velıkıı Oktábr ı kúltýrnye preobrazovanıa v Kazahstane. – Alma-Ata, 1987. – 88 s.
12.  Hazretáli T. Alash hám Túrkistan. – Almaty: El-shejire, 2013. 400 b.

---