InfoHub Logo

Abaıdyń aldyndaǵy qazaq ádebıetiniń úlgisi — batyrlardyń jyrlary, bılerdiń, sheshenderdiń sózderi, jyraýlardyń, tolǵaýy, aqyndardyń aıtysy, arab-parsynyń eski qıssa, ertegileri el ádebıetiniń túrleri edi. Abaıdan burynǵy zaman ádebıeti — sol eski jurtshylyqtyń zaman betinen toryqqandyǵynan týǵan ádebıet edi. Abaı, negizinde, osy jurtshylyqpen qaınasyp, osy ádebıetpen aıaqtasyp jatqan aqyn. Biraq Abaıdyń basyna bitken qaıshylyq Abaıdy eski zamanǵa kúıindire otyryp, jańanyń baǵytyna jyrlattyrady.

Ómirine qaraǵanda Abaı óleńge bala jastan-aq aýyzdanypty. Óleńdi shý degende arabshadan bastaıdy: arab, parsy, shaǵataı aqyndaryna syıynyp kirisedi:

Fzýlı, Shamsı, Saıhalı,
Naýaı, Saǵdı, Fırdoýsı,
Qoja Hafız-bu hámmásı
Medet ber ıa shaǵırı fárıat.

Bul — Abaıdyń 1858-1859 jyldardyń birinde jazǵan óleńi. Abaıdyń bul kezdegi óleńi tipti az. Bolǵan birli- jarym óleńiniń ishinde arabtyń, parsynyń shubar tilimen búldire jazǵan óleńi de bar:

Iýzı — raýshan, kózi — gaýhar,
Laǵıldek bet úshi ahmar,
Tamaǵy qardan ám bıhtár,
Qashyń qudiret, qolı shágá... —

degen óleńi jáne alıfbıdiń ǵarpimen qyzǵa jazǵan óleńi Abaıdyń alǵashqy tilin kórsetedi. Basynda ol kezdegi ádebıettiń tili de, túri de osyǵan aınalyp ta edi. Ásirese Abaı aýyly sıaqty molda, qojaly aýylda, Abaı oqyǵan Semeı moldasynyń din mektepterindegi elge taraıtyn túrli kitap óleńiniń tili osy edi. Abaı muny er jetpeı turǵan kezinde alsa da, erteń-aq tastap ketedi. Ol kitaptyń anandaı tilinen julqynyp shyǵyp, tyńnan jol salady. Qazaqtyń taza tilin, kúshti sózderin jańa mazmunǵa qalap, jańa mádenıetke, jańa ádebıetke jón tartady. Sóıtip, Abaı ózi ólgenshe qazaqtyń ult jazba ádebıetin jasaýdyń bir qaıratkeri bolady.

Abaıdyń aqyndyq aýdany keń. Ol aqyndyq óneriniń bir-aq mazmundy, bir-aq túrli salasyn qýyp otyrǵan emes, Abaı aqyndyqty, til ónerin aqyndyqtyń ár jaǵyna da jumsaıdy. Biraq sonyń bárinde Abaı aqylshy, úgitshi ne aıtsa da, ne jazsa da áleýmet ómirine tireı, áleýmet ómirinen bastap otyrady. Óleńiniń kóbi úgit-nasıhat, minez- qulyq túzeýge arnalady...

Abaı aqyl aıtý úshin aldymen aınalany minep, qazyp otyrady. Onyń kóretininiń kóbi — aqylǵa, «adamshylyqqa» jatpaıtyn jaman minez, jat ónege. Abaı osylardy synap, minep shyǵady. Abaıdyń qara sózinde bolsyn, óleńinde bolsyn onyń syny kúshti. Abaı syndary óz ortasyna dál syndar bolady. Onyń «bala asyraý» degen qazaq uǵymyna aıtqan qara sózindegi syny qara qazaqtyń uǵymyn tabandatyp jeńip shyǵady. Oǵan aıtýǵa daý qaldyrmaıdy. Abaı osy minderdi túzeýge jalań úgitti, syndy, ǵana jumsamaıdy, Abaı ashshy tildi, ýly sózdi, syqaqty, mysqyldy, ilmeni, mazaqty da qoldanyp otyrady. «Adasqannyń aldy jón», «Bolys boldym minekı» degen sıaqty óleńderi Abaıdyń biz tildi (satırık) aqyn ekenin de kórsetedi.

Abaı, bulardyń ústine, tolǵaýshy (lırık) aqyn, Abaıdyń aqyndyǵyn kórsetetin tátti óleńderi osynda. Biraq Abaı tolǵaǵanda sol óz basynyń kúıinen, dúnıege kózqarasynan shyǵaryp tolǵaıdy. Óleńdi jan sergitetin jalǵyz dostym dep biledi:

Ózgege kóńilim, toıarsyń,
Óleńdi qaıtip qoıarsyń?
Ony aıtqanda tolǵanyp,
İshtegi dertti joıarsyń.
Saıra da zarla, qyzyl til.
Qara kóńilim oıansyn...

Mine, osy sekildi «Kóleńke basyn uzartyp», «Qarashada ómir tur», «Adamnyń keıbir kezderi», «Kóńil-kúıi taǵy da», «Keldik talaı jerge endi», «Qýatty ottaı burqyrap», «Júregim meniń qyryq jamaý» degen sıaqty óleńderi — Abaıdyń ishindegi shynaıy sherin tolǵaıtyn óleńderi. Bul óleńderdiń kóbi-aq Abaıdyń ómiriniń sońǵy jyldarynda jazylǵan óleńderi.

Abaı osy óleńderiniń tusynda orystyń súıikti aqyny Lermontovtyń birsypyra sherli óleńderin qazaqshaǵa aýdarady. Ol óleńderdiń de óziniń nysanasyna kelgenderin, júregine jyly ushyraǵandaryn tańdap aýdarady. Keıbirine ózinen sóz jalǵap otyrady. («Oı», «Jartas» degen óleńder).

Abaı — sheber sýretshi (hýdojnık). Óleńimen Abaı salǵan sýretter minsiz, kórikti, turmany túgel keledi. Abaıdyń ondaı bir sýretshilikpen kórinetin óleńderi — «Attyń syny», «Qansonarda», «Ańshylyq», «Jaz», «Kúz», «Qys» tektes óleńder!. Abaı bul óleńderinde aqyndyqty laqyldatyp quıa salǵan. Osy óleńderiniń qaı-qaısysyn alsańyz da, óleń jazylǵan taqyryp aldyńyzdan jandy tulǵasymen tutas túregeledi.

«Shoqpardaı kekili bar, qamys qulaq,
Qoı moıyndy, qoıan jaq, bóken qabaqty», —

oqyǵan adam Abaıdy osy jaǵynan tanı beredi.

Abaı qazaqtyń ult ónerin ǵana óner dep tanydy. Ony arabshanyń ala-shubarynan, basqanyń sháldiriginen arshyp aldy. Óleń, án-kúı — óner, ony baǵalaý kerek dedi. Ózi baǵalap, óner qylyp, ózgege baǵalatty:

Óleń — sózdiń patshasy, sóz sarasy,
Qıynnan qıystyrar er danasy...
Ótkirdiń júzi,
Kesteniń bizi,
Órnegin sendeı sala almas;
Bilgenge marjan,
Bilmeske arzan,
Nadandar báhrá ala almas.
Qınalma beker, til men jaq,
Kóńilsiz qulaq — oıǵa olaq.

Abaıdyń osy sekildi óleńi týraly, óleńniń óner ekeni, aqyl ekeni jaıynda birsypyra pikirleri bar. «Bilimdiden shyqqan sóz», «Bireýdiń kisisi ólse qaraly ol», «Qulaqtan kirip boıdy alar» degen sıaqty óleńderiniń barlyǵy da — Abaıdyń óleń, án-kúıge, sózge qandaı baǵa bergendigin kórsetetin óleńderi.

Óleńdi óner dep baǵalaǵan Abaı — sol óleńdi kestelep, qazaqqa qyzmet etti. Óleńniń óner ekenin kórsetti. Qazaqta da mynadaı sóz óneriniń úlgileri bolady dep óner belgisin qaldyrdy. Abaıdy jazba ádebıettiń — syrly ádebıettiń basy deıtinimizdiń bir jaǵy osynda.

Abaıdyń tili baı, Abaı — qazaq uǵymyndaǵy sózdiń sabazy. Tilge Abaı quıǵan nár kóp. Abaıdyń óleńderindegi arab, orys sózderiniń kirgen keıbireýlerin almaǵanda — Abaıdyń jalpy óleńiniń deni cay, tili taza. Onyń óleńi taýdan tasyǵan bulaqtaı sarqyrap jatsa, óleńindegi sózderi sol bulaqtyń túrli tasyndaı jarqyrap jatady. Abaı — ózinen til jasaǵan aqyn emes, eldiń tilin tolyq paıdalanǵan aqyn.

Abaıdyń aqyndyq qýaty, tilge sheberligi — onyń sóziniń arasyna qyl syımaıtyndyǵy. Abaı aqyndyqtyń óneri — sózdiń ishi, syrty ekeýi de jaqsy, ekeýi de kórkem bolsyn degen.

Óleńge árkimniń-aq bar talasy,
Sonda da solardyń bar tańdamasy.
İshi altyn, syrty kúmis, sóz jaqsysyn,
Qazaqtyń kelistirer qaı balasy?

Sózdi osylaı saptap óleńge kirisken Abaıdyń óleńiniń ishi — óz mazmunynda altyn bolyp shyǵady. Onyń az sózine kóp maǵyna syıyp ketken, sóz sheńberiniń ishi qalyń qazyna, óleń qaýyzynyń ishi tolǵan dán bolady. Abaı az sózben, az muqammen kóp mazmundy, kóp maǵynany berip tastaıdy. Abaıdyń «Bolys boldym, minekı» degen kishkentaı óleńi bolystyń keıipterin túgel beredi. Sol syqyldy az sózben iri mazmundy aıta qoıatyndyǵyna taǵy da bir mysal;

«Jelsiz túnde jaryq aı», — deıtin óleńinde uzaq áńgimeniń jelisin az sózben qaıyryp tastaıdy emes pe? Bul — Abaıdyń aqyndyq qýatynyń kúshtiligine dálel.

«Abaıdyń ádebıet túrindegi kestesi qalaı?» — degenge kelsek, onyń ádebıet túri negizinde óleń. Abaı — óleń túrin jasaýǵa qyzmet etken jazýshy. Abaı burynǵy qazaqtaǵy el óleń-jyrlarynyń ólsheýin, parsy, shaǵataı, orys óleńderiniń úlgisin kirgizip, úlgilerin keńitýdiń ústine, arab, qazaq ádebıetin jańalaǵan adam. Sol túrlerge qazaqsha tátti tilmen qyzyqty mazmun salyp, tyńnan tartqan óz úlgisimen de qazaq óleńin baıytqan aqyn. Abaıda eskili-jańaly on bir túrli óleń ólsheýi bar. Munyń ishinde Abaıdyń sońǵy aqyndar áli qoldanyp, úlgi qyp jaımaǵan: «Sen meni ne etesiń», «Aqylbaıǵa», «Qatyny men Masaqbaı» degen sıaqty túrleri, ólsheýleri bar. Jyrdyń birinshi, úshinshi, ekinshi, tórtinshi joly da uıqasyp otyratyn kórkemdikti qazaq ádebıetine bastap kirgizgen de Abaı. Bul — Eýropa, arab úlgisi. Sóıtip, qazaqtyń ádebıetine birsypyra jańa óleń ólshemderi Abaımen kelip kiredi. Bizge ózge túrik elderiniń, Batys elderiniń óleń úlgisin Abaı tastap ketti. Abaıdyń qara sózderi aqyl, naqyl, úgit sózderi, syndar. Abaı syrly ádebıettiń kúısiz túrine, drama túrine eńbek etken bolsa, Abaıdyń qalam qyzmeti budan da mol bolatyn edi.

Áıtse de, Abaıdyń qara sózderin, áleýmet pikiriniń ortaǵa túsetin qara sóziniń de (pýblısısıka) alǵashqysy dep uǵynýymyz kerek. Óıtkeni Abaıdan buryn qazaqtyń taza tilimen maqala, naqyl, úgitter jazǵan adam, sirá, bola qoıdy ma eken? Tipti taza qazaq tilimen hat jazýǵa da boldy ma eken?

Abaıdyń jyrlary myna sekildi syldyrlap shyǵady:

Jazdy kún shilde bolǵanda,
Kókoraı shalǵyn, báısheshek
Uzaryp ósip tolǵanda;
Kúrkirep jatqan ózenge
Kóship aýyl qonǵanda...

Abaıdyń jyry yrǵaq, mýzyka, dybys qurylysy janynan tógilip ketedi.

Abaıdyń bul óleńindegi aqynnyń bir ózgesheligi — ol óleń uıqasyndaǵy etistikterdiń saıdyń tasyndaı, iri qımyldy, qozǵalysty kórsetýde jandylyǵy. Teginde ádebıeti árlegen ózge jurtta (ásirese Eýropa úlgilerinde) óleń uıqasyn etistikten tizý aqynnyń nasharlyǵyna jatady. Al Abaıdyń «Jaz» degen óleńindegi etistikten tizgen óleńderi qaıta jyryn jandandyryp shyǵarǵan. Bul — Abaıdyń tiliniń tazalyǵy, aqyndyǵynyń kúshtiligi dep bilý kerek.

Abaı óleńiniń ishi altyn bolsa, syrtynyń kúmis bolýyna qatty kúzet isteıdi. Onyń óleńderine qyl syımaıdy.

Qarashada ómir tur,
Toqtasań, toqsan kóner me?
Arttaǵy maıda kóńil júr,
Jalynsań, qaıtyp keler me?
Maıdaǵy jurttyń ishi qar,
Báısheshek qarǵa óner me?
İshinde kimniń oty bar,
Qar jaýsa da, sóner me? —

sıaqty sózdiń qıýyna qyl syımaıtyn sulý óleńder osyndaılar.

Abaı óleńderiniń kórkem bolýyna, dybys sáıkestigi, dybys uıqastyǵy óleńniń kórkemdiginiń bir tulǵasy ekendigine kóńildi erekshe bólgendigin, ásirese myna óleń aıqyndaıdy. Abaı bul óleńdi Ospan degen inisi ólgende jazypty:

Jaınaǵan týyń jyǵylmaı,
Jasqanyp jaýdan tyǵylmaı,
Jasaýly jaýdan burylmaı,
Jaý júrek jomart qubylmaı,
Jaqsy ómiriń buzylmaı,
Jas qýatyń tozylmaı,
Jalyn júrek sýynbaı...
Jaqsy ólipsiń, ıapyrmaı!

Mine, osy jyrdyń bas dybysy, bas býynynyń bári «j» árpimen keledi. Óleń jolynyń mundaı biryńǵaı dybystan qurylýyn alıterasıa deıdi. Bul qazaqtyń el ádebıetinde de kóp kezigedi.

Abaıdyń bul óńjeń «j» dybysynan bastap jasaǵan jyrynyń bir kórkemdigi — onyń osy óleńiniń dybys qurǵandaǵy bilinbeı erkin shyqqandyǵy. Abaı óleńi munda tym erkin, «j» dybysy ózinen-ózi quralǵandaı, sózdiń tigisin jatqyzyp, jympıtyp ketken. Jyr jyrtylmaı, josylyp jatyr. Bul — Abaıdyń sheberligi. Osy syqyldy úlgi Abaıdyń ár sózinde kelip otyrady:

Samorodnyı sary altyn,
Saýdasyz berseń, almaıdy.
Saýdyraǵan jezine
Saýdyrsyz sary qamqany
Sadaǵa ketkir, suraıdy
Samarqannyń bózine, —

degenderi sıaqty. Munda jyrdyń irgesi «s» dybysynan qalanyp, syldyrlap keledi. Abaıdyń osy tektes uıqastary dybys jaǵynan, uıqas jaǵynan erekshe kórkemdikpen tiziledi:

Toty qus tústi kóbelek,
Jaz saılarda gýlemek.
Báısheshek solmaq kúıremek,
Kóbelek ólmek, sıremek, —

sıaqty jyrlarynda uıqasqam erekshe sheberlikpen, tilge baılyqpen, aqyndyq erkindigimen jazylǵandyǵyn kórý qıyn emes.

Abaıdyń qara sózderinde de túrler bar. Onyń qara sóziniń birsypyrasynda burynǵy eski maqaldyń ózegi jatady:

«Kúnshildiń kúni qarań, eńbeksizdiń dámi aram», «Jaman dos kóleńke, basyńdy kún shalsa, qashyp qutyla almaısyń, basyńdy bult alsa, izdep taba almaısyń» degenderi sıaqty maqal sózderi — Abaıdyń aqyndyǵynyń qarasóz túrin jasaýǵa qyzmet etkendigi. Teginde maqaldy da Abaı sıaqty kisiler shyǵarǵan emes pe? Abaıdyń shyǵarǵan maqaldary, árıne, kópke taralyp, sińisip ketken maqaldar.

Sonymen, Abaıdyń sóz úlgisi týraly aıtqan az pikirimizdi qorytyp kelgende, aıtarymyz: Abaı — bizdiń kórkem ádebıetimizge úlken enbek sińirgen, kóp jańalyq kirgizgen aqyn. Ol burynǵy qazaq óleńiniń arnasyna tyńnan tabystar taýyp, úlgiler qosty. Tereń oıdyń tolǵaýy, muńnyń, mahabbattyń lırıkasy, kesteli kórkem sýretter, aldyńǵy eldiń aqyndarynyń úlgileri, mysal, syqaq túrleri bizge Abaımen kelip kirdi. Sonymen birge Abaı burynǵy eski sóz úlgisin de ólshep, ekshep, óz dúkeninen jańalap shyǵardy. Abaıdyń ózinen keıin kóp aqynǵa úlginiń ustasy bolǵany sodan.

1934 jyl.

---