InfoHub Logo

Qazaq halqynyń mádenıeti kóterilip, ólkemizdegi el ónerli, oqýly bolǵan saıyn ádebıetimizde órlep, ósip keledi. Qazaqstandaǵy ádebıettiń qaı salasyn alsaq ta qazir Odaqtyq respýblıkanyń úlken ádebıeti bolýǵa talaptana jasalyp jatyr. Búgingi qazaq ádebıeti degen ádebıet — bul jalǵyz qazaqtyń óz óneri ǵana týdyrǵan qazynadan ǵana quralyp otyrǵan joq. Bizdiń búgingi ádebıetimiz ózimizdiń tól ádebıetimizdiń ústine bútin Keńester Odaǵyndaǵy ádebıettiń eń jaqsylarynan, dúnıe ádebıetiniń eń jaqsy úlgilerinen qosa jasalyp otyr. Rasynda qazir qazaq oqýshylary óz jazýshylarymyzben birge kimderdi oqıdy? Gorkııdi, Serafımovıchti, Fýrmanovty, Sholohovty, Shýhovty, Krylovty, Gogoldi, Lermontovty, Pýshkındi, Tolstoıdy, Chehov, Geıne, Mopassan, Rollan, Anrı Barbústi, Shevchenko, taǵy basqalardy oqıdy. Osylardyń eń tańdama kitaptaryn oqıdy. Olaı bolsa, qazirgi qazaq ádebıetindegi aýdarmaǵa berilgen mán óte oryndy. Biz dúnıe júzindegi ataqty jazýshylardyń kitaptarymen elimizdi mádenıettendirip, ádebıetimizdi baıytamyz. Burynnan el ádebıetinde eski qazyna mol, jańa ádebıettiń halyqpen qatty baılanysy bar, qazaq ádebıetiniń qazirgi túsken joly tipti keń, keleshegi asa kúshti. Bizben týysqan ózge eldiń tarıhynda sırek kezdesken Onegın men Tatánanyń Abaı jazyp bergen hattaryn qyz balanyń bir-birine aıtatyn aıtystaǵy ǵashyqtyq óleńine aınaldyryp áketý — bul halqymyzdyń Pýshkındi kópten óziniki etip alǵandyǵynan.

Qazaq halqynyń bel balasy aqyn Abaıdyń sol óz tusynda istegen mádenı qyzmetin búgingi Pýshkın júz jyldyǵynda erekshe eske almaýymyzǵa jón joq. Biz bul jaǵynan Pýshkındi qazaq halqyna erte tanystyryp, ony halyqtyq túrge aınaldyrǵan Abaı qyzmetimen kórshimizdegi týysqan elderdiń kóbinen buryn maqtanamyz.

Sol zamanda Abaı shet-pushpaqtap aýdarǵan Pýshkındi biz búgin túgel aýdarmasaq ta, onyń eń tátti, eń tańdamaly shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdaryp otyrmyz. Bul bizdiń joǵary aıtqandaı, búgingi keńestik qazaq ádebıetiniń órkendeý órisinen týyp otyr.

Qazaq ádebıetindegi aýdarmanyń osy kúngi bet alysy asa mańyzdy, óte kólemdi. Sońǵy eki-úsh jyldyń ishinde biz kórkem ádebıet aýdarmasy jóninen asa mańyzdy jumys istedik. Ataqty jazýshylardy aýdarý jóninen biz kórshi elderdiń kóbinen ilgeri ekendigimiz kórinedi. Ádebıettiń az jyl ishinde bulaı kóterilýi — Qazaqstannyń sońǵy jyldardaǵy jalpy ósýimen baılanysty. Qazaqstan qazir Odaqtyń aldyńǵy respýblıkalaryna úzeńgi qaǵysýǵa talpynyp otyrsa — Qazaqstandy bul dárejege jetkizgen Lenın partıasy, ásirese Ólkelik komıtetiniń jana basshylyǵy joldas Mırzoıannyń ádebıetimizge istegen basshylyǵy, qolma-qol kómegi qazaq ádebıetin orasan kóterdi. Mine, osy óskendikten týǵan aýdarmanyń joǵary bet alysy qanshama maǵnaly, aýdandy jumys desek te áli de kópti qanaǵattandyrmaıdy.

Qazaq ádebıetiniń ótken jylǵy kórnekti jumysy — Pýshkın kitaptarynyń aýdarmasy. Pýshkınniń tarıhı ıýbıleıine daıyndalý qazaq ádebıetine úlken serpin berdi. Qazaq kórkem ádebıet baspasy, qazaq jazýshylary Pýshkın ıýbıleıine jaqsy daıyndaldy. Aqynnyń negizgi shyǵarmalaryn júz jyldyqqa arnap qazaq tilinde shyǵardyq. Pýshkın ıýbıleıine uly aqynnyń jıynyna úlken shashý — úsh tom Pýshkınmen barǵaly otyrmyz. Munyń ishinde aqynnyń ataqty romany «Evgenıı Onegınnen» bastap poemalarynan «Rýslan — Lúdmıla», «Jebiraıylnama», «Poltava», «Kavkaz tutqyny», «Sygandar», «Aǵaıyndy qaraqshylar», «Mys salt atty», «Graf Nýlın» taǵy basqalar áńgimeleri «Dýbrovskıı», «Kapıtan qyzy», «Belkın áńgimeleri», «Boran» taǵy basqalar; pesalarynan: «Sarań seri», «Tas qonaq»; ertegileriniń bári; óleńderinen eń mańyzdy, kórkem, tátti, jurtqa áıgili: «Sibirge hat», «Chadaevqa», «Anchar», «Arıon», «Sezik», «Paıǵambar», «Daýyl», «Ázázil», «Elegıa», «Aqyn», «Aqynǵa», «Óshedi únim», «Eskertkish qoıdym ózime», «Ómir arbasy», «Keshki», «Kavkaz», «Jańǵyryq» taǵy sol syqyldy lırıka, satıralarynan elý shamaly usaq óleńderi bar. Mine, osy aıtylǵan aýdarmalardyń jalpy somasyn alǵanda aqynnyń ar jaǵynan tanysýǵa, tekserýge qazaq oqýshysyna Pýshkındi túgelge jaqyn kórsetedi.

Pýshkın shyǵarmalaryn aýdarǵandaǵy qazaq ádebıetiniń oljasyn aıtatyn bolsaq, aldymen biz ádebıetimizdi Pýshkınmen baıyttyq. Álemge áıgili, asqan sheber, danyshpan aqynnyń eń tańdamaly shyǵarmalaryn qazaq oqýshysyna berdik. Buryn bizde úzip-julqyp qana aýdarylǵan Pýshkındi endi tom-tomdap kirgizdik. Pýshkınniń basylyp shyqqan úsh tomy tek jaı ǵana kitap emes, bular bútin dúnıe ádebıetiniń altyn qazynasyna jatatyn shyǵarmalar. Bul qazaq ádebıetine Aleksandr Pýshkın eńbeginiń ár salasymen, túgel tulǵasymen kirip, Pýshkın qazaq aqyny boldy degen sóz.

Ekinshi, bul aýdarma tájirıbesinde (ásirese «Evgenıı Onegınde» Pýshkınniń óz úlgisi kirdi. Aqynnyń ataqty romanyndaǵy óleń túri, sóz úlgisi, shýmaq aıshyǵy, obraz, teńeý, uıqastary sıaqty túri de saqtaldy. Bul — buryn qazaq ádebıetindegi aýdarma tájirıbesinde bolmaǵan jana úlgi. Pýshkınge artyq sóz qospaı, kem qaldyrmaı, múmkin qadary óz nusqasyn berýge tyrysqanymyz — tarıhı, ádis jaǵynan durys bolýmen birge Pýshkın úlgisiniń bizdiń ádebıetke úlken áseri tıetindigi kózge kórindi. Az sózben kóp maǵyna beretin umytylmas obraz, ótkir óleńderimen bar halyqtyń jazýshylarynan joǵary jatqan asqar sheberdiń úlgisi — bizge úlken ustaz Pýshkınniń masterliginde qazaq jazýshylaryna sabaq kóp.

Teginde, Pýshkın sıaqty «qazaq emes jazýshylar óz úlgisimen alǵanda qazaqqa jat bolady» degen pikir bizdiń óskeleń ádebıetimizge paıdaly pikir emes. Bul pikirdi bireý jetpeı aıtsa, bireý bizge jaýlyqpen aıtady. Abaı óziniń ar jaǵyndaǵy, óz tusyndaǵy, qazaq ádebıetinen jańa, sony bolyp, Pýshkınderdiń úlgisine ushtasyp jatqandyǵy daýsyz.

Sondyqtan búgingi qazaq ádebıetine tek mazmunymen ǵana emes, aqyndyq sheberligimen kirgen Pýshkın óz tusynda orys ádebıetinde qandaı dáýir týǵyzsa, bizdiń ádebıetimizge de az áseri tımeıdi. Pýshkın kitaby taralyp, oqylyp, el aýzyna túgel tımeı jatqanynyń ózinde jas ádebıetimiz Pýshkın úlgisine yntalana bastady. Mysal úshin jastardyń jazyp júrgen óleńiniń birin keltirelik:

Almatynyń Kırov atyndaǵy 12-mektebinde oqıtyn bir bala ádebıet gazetine bylaı jazyp otyr:

Shyń basynda Pýshkın be, kim?

Shaqyrǵandaı kel dep munda.

Men de jetem taý basyna,

Men de jyrdan saraı soǵam.

Aqynnyń shyn danasyna

Máńgi mura soǵar qalam.

Úmitti qalamdy Almabek Pýshkınge arnaǵan bul óleńinde «Evgenıı Onegınniń» aýdarmasyna jaqsy eliktep otyr. Munda ol tek qana óleń ólsheýin, uıqastaryn ǵana alyp qoımaǵan, lırıkanyń tósegin, obraz, teńeýlerin de Pýshkın mánerine salǵan: «oıdyń órti», «jyr bulaǵy», «...jeteleý», «máńgi mura» degender Pýshkınge óte uqsas. Sonymen birge Almabektiń eliktegen óleńi qosaq arasyndaǵy bos júretin boljyr sózderden taza, kórkem, túsinikti. Mine, bul — ádebıetimizde qýanarlyq nysana. Bul bizde danyshpan aqynnyń ádebıetimizge qalaı ustaz bolatyndyǵyn kórsete bastaǵany.

Mine, osy joǵary aıtylǵandar — qazaq ádebıetine Pýshkınniń aýdarmasynyń bergen nátıjeleri. Qazaq halqynyń Pýshkın shyǵarmalaryna mundaı yntalanýyna sebep bolǵan bir jaǵy bizdiń aýdarmamyz bolsa, ekinshi olardy basyp jurtqa taratyp otyrǵan bizdiń baspa sózimiz.

Qalaıda Pýshkın ıýbıleıimen baılanystyra biz Qazaqstan jazýshylary, kórkem ádebıet baspasy, baspasóz úlken, tarıhı, mádenı jumys istedik. Bul jumys ústinde orys halqynyń uly aqyny Pýshkındi qazaq halqy qandaı súıetindigi, onyń uly murasyn qalaı baǵalaıtyndyǵy kózge kórindi. Árıne, mundaı jemisti jumysty biz Keńes dáýirindegi ósip otyrǵan ult mádenıetimizdiń sergek, óskeleń jolynda istedik. Pýshkındi qazaqshaǵa aýdarýmen biz qazaq ádebıetin ósý jolynyń bir bıik basqyshyna kóterdik.

Biraq osy jumystyń artynan talaı mindetter týady. Pýshkın aýdarmasynyń tájirıbesinen bir belgili qorytyndy jasaýymyz kerek. Aýdarylǵan nárselerdi jaqsy taldap, jurtshylyqqa jaıyp, Pýshkındi bizdiń el ishine ábden sińirý kerek. Aýdarmalardyń kemshiligin kórsetip, qatasyn ashyp, zerttep, aldaǵy isimizge sabaq etýimiz kerek. Ásirese qazaq jazýshylary Pýshkındi oqýdy, onyń sheberlik, aqyndyq úlgisinen úırenýdi, óz jazýyna ustaz qylýdy tezdetý kerek. Endi az jyldyń ishinde bizdiń ádebıette Tolstoı, Shekspır, Fırdoýsı, Gete, Geınelermen qatar adamzattyń ádebıet qazynasyndaǵy ataqty «Ilıada», «Odısseıa», «Eneıda», «Nıbelýngi», «Konan jyry», «Manas», «Kalevala» sıaqtylar, qazaq halqynyń qolyna tıetin bolsyn. Muny isteýge kúshimizdiń jetetindigin Pýshkın tájirıbesi kórsetti.

Biraq Mırzoıan joldastyń udaıy bizge eskertetin eki sózi bar: biri — bizde mastaný bolmasyn. İs, oqý, úırený, ilgerige talaptaný, mádenıetti bolý — jazýshynyń esinen shyqpasyn. Ekinshi — bizdiń tabysymyzdyń ólsheýi artymyzda emes, aldymyzda. Biz qaı jumysymyzdy bolsa da aldyńǵy respýblıkalardyń úlgisin ólsheý etýimiz kerek. Qazaq ádebıetiniń ólsheýi — aldyńǵy eldiń ádebıeti. Mine, Mırzoıan joldastyń osy aıtqanyn bizdiń esimizden eshqashan shyǵarmaǵanda, jaqsy jumys isteımiz.

1937 jyl.

---