InfoHub Logo

Baqpen asqan patshadan

Mımen asqan qara artyq.

Saqalyn satqan káriden

Eńbegin satqan bala artyq.

Abaı

Synshyl oıǵa kóz súzip, bas ıgen, dinge synnyń turǵysymen qaraǵan, halqynyń mádenıeti jolynda aıanbaı kúresken jalyndy qaıratker, pysyq, dúnıeqor, mansapqor, alaıaq feodal aqsaqaldardyń ishinde serik tappaı kúıingen Abaı qazaq eliniń kóleminde ǵana emes, sonymen birge qazaq elimen irgeles jatqan shyǵys elderiniń kóleminde de zamanynan oza týǵan dana kisi boldy.

Ǵasyrlar boıy ústem bolyp kelgen sholasıkalyq medreseniń jáne fanatık moldalarynyń ornyn ótken ǵasyrdyń aıaǵynda kelip býrjýazıashyl-dinı novatorlyq basqanda, Abaı buǵan syn kózimen qaraǵan, sene qoımaǵan. Batys mádenıetiniń, ásirese uly orys halqy mádenıetiniń ıgi yqpaly úshin de, Abaı muny qabyl almaǵan.

Aýǵannyń Jálellátdini men Mysyrdyń Muhammed Ǵabdúhıynyń ýchenıeleri de, kerek dese sol tustaǵy Reseı musylmandarynyń arasynda dáripti bolǵan Ismaıl Gasprınskııdiń de ýchenıesi Abaıdy ózine eliktire almady.

Eshqandaı negizi joq jáne túp asyly reaksıashyl panıslamızmnyń qamqorshylary, qoryǵyshtary jurtshylyqtyń pikirin teriske siltedi, orystyń jáne batystyń mádenıetinen jurtshylyq pikirin qashyqtatpaq boldy.

Kúnshyǵystyń barlyq eski zamanǵy tarıhynyń ishinen Abaı ózine rýhanı azyq etip arab-ırannyń klasıkalyq poezıasyn ǵana, «Shaǵataıdyń» eski ádebıetin ǵana aldy. Abaı tek Fırdoýsıdiń, Ǵafızdiń, Saadıdiń, Nızamıdiń, Naýaıdiń jáne Fzýlıdiń máńgi ólmeıtin aqyndyq shyǵarmalaryn ǵana qabyldady, soǵan boı urdy.

Biraq Abaı osylardyń bárin boıyna sińirip aldy da, jas keziniń ózinde-aq aldyna qoıǵan joǵary tilekterimen ol bulardan asyp ketgi. Ol, «Qaǵbany» basqalardaı Shyǵystan, ıslamnyń adyra qalǵan jurtynan izdegen joq, Batystan ǵana izdedi, zamanynyń túnekteı qarańǵylyǵyn jaryp otyryp, ol óziniń jalǵyzaıaq jolymen sol Batysqa qaraı bet aldy. Onyń jalǵyzaıaq joly «halyqtyń dańǵyl jolyna», orys halqynyń uly danyshpandyǵynyń «murasyna» aparyp jetkizgende, mine sonda ǵana ol jaryq dúnıeni kórdi, boıyna baqyt nury endi. «Búgingi anaıy tunǵys, dala dosy qalmaqtyń» ishinde asyl muraǵa aldymen kelip jetken osy bizdiń Abaı bolar1. Bútindeı bergi shyǵystaǵy elderdiń ishinde bul muraǵa aldymen jetken sol Abaı ǵana.

Endi búgin halyqtyń jáne orys klasıkalyq poezıasynyń káýsár sýymen sýarylǵan onyń máńgi ólmeıtin shyǵarmalary bizdiń kózimizge ótken zamannyń tań-tamasha qalǵandaı amaly bolyp kórinip otyr. Ol halyq tarıhynyń bıik shyńyna jalǵyz-dara shyqqan taý aǵashy sıaqty. Orys halqy mádenıetiniń ıgi yqpalymen, áserimen tamashadaı baıyta otyryp, óz halqynyń ǵasyrlar boıyndaǵy rýhanı mádenıetinen onyń bizdiń zamanǵa ákelip jetkizgenderi Abaıdyń atyn máńgi óshpesteı dáripteıdi, onyń atyn qazaqtyń klasıkalyq mádenıetiniń bıik shyńynyń ushar basyna aparyp qondyrdy.

Qazaqstannyń zertteý jumystary Abaı muralarynyń negizin durys uǵynýdyń jolyn keıingi jyldardyń ishinde ǵana baıqap otyr. Orystyń klasıkalyq mádenıetimen Abaıdyń baılanysyn túsindirgende, buryn tek Abaıdyń Pýshkınnen, Lermontovtan, Krylovtan aýdarǵandaryn ústirt ataýshy edi de, sonymen jumysyn aıaqtaýshy edi.

Ras, ótken ǵasyrdyń 80-jyldarynda óziniń tolyp jatqan aýdarmalary arqyly, Abaı bulardyń attaryn qazaq jurtyna tanytty. Taǵy onyń ústine Tatána men Onegınniń hattaryna ol óziniń kúıin qosty da, bulardyń attaryn qazaq halqynyń lırıka-epostaryndaǵy geroılarymen birdeı etip dáriptedi. Biraq Abaı eńbekteriniń máni, asyly munysynda ǵana emes. Abaı óziniń shyǵarmalarynda boıyna sińirip, tolyqtaı ıgerip alǵan evropalyq shkolanyń, Pýshkın shkolasynyń mádenıetin kórsetti.

Abaıdyń orys mádenıetimen baılanysyn aıtqanda bir ǵana poezıany atady da, bul baılanystyń órisin taǵy taryltty. Al, sonan kelgen, Abaıdyń satıralyq áıgileý ólenderiniń Saltykov-SHedrınniń satırasymen tereń baılanysyp jatqanyna qazir eshqandaı kúdik keltirýge bolmaıdy. Oqýdaǵy jastarǵa arnaǵan óleńinde Saltykovtyń jáne Tolstoıdyń attaryn ataýy da tegin emes.

Osylardyń ıdeıasyn, mádenıetin ıgerip alǵan soń ǵana jáne aldyndaǵy dostary arqyly (Chernyshevskııdiń shákirtteri — Mıhaelıs, Gross, Dolgopolov, taǵy basqalar arqyly) orys jurtshylyǵynyń aldyńǵy qatardaǵy ıdeıasymen tanysqan soń ǵana ol «Meniń qaǵbam batysqa kóshti» dep aıta aldy.

Orys ádebıeti ǵana emes, Evropanyń klasıkteri de, Sokratgyń, Arıstotelden bastap Spınozaǵa, Spenserge jáne Darvınge sheıingi de fılosofıa ıeleri oǵan tanys bolatyn-dy. Ol, ásirese, Evropadaǵy oı-pikirlerdiń damý tarıhymen kóbirek aınalysty.

Óziniń kóńil kúıiniń lırıkasynda, jaratylysynyń lırıkasynda, tolyp jatqan prozalyq traktattarynda tereń boılaı jatatyn óziniń rasıonaldyq fılosofıasyn Abaı kezdeısoq jasaı salǵan joq, aldymen osyndaı baı shkolalardyń oqýyn ótip alyp, sóıtip bulardy óziniń tvorchestvolyq óndeýinen ótkizgen soń ǵana jasaı aldy.

Kerek dese onyń dinı-fılosofıalyq taqyryptaǵy ıdealısik oı tolǵaýlarynyń sarań, sholaq oıly Islam apologetterinen qansha ilgeri jatqanyn da ańǵarý qıyn emes. Munyń Spenserdiń moral fılosofıasymen týystas ekeni kúmánsiz. Bul jaıynda munan da kópti aıtýǵa bolady — Abaı tvorchestvosynyń jáne onyń dúnıe tanýynyń negizi týrasyndaǵy naǵyz mádenı, ǵylymı pikir Abaı muralaryndaǵy ellınıstik elementtermen de aınalysýy tıis. Biz bul arada halyq danalyǵynyń, Shyǵys klasıkasynyń jáne Grektiń antıkalyq (eski) mádenıetimen tamyrlasyp jatqan Evropanyń klasıkalyq mádenıetiniń tamashadaı jymdasyp birikkenin kóremiz. Abaı Sokrat týraly fılosofıalyq traktat ta jazǵan. Biraq sonyń ishinde aldymen aıta ketetin — ol «Eskendir Zulqarnaıyn» jáne óziniń tárbıeshisi Arıstotel týraly pikirge baı poema jazdy.

Ol tusta qazaqtyń baspasózi joq-ty, kitap shyǵarý mádenıeti qazaqqa salt bolyp enbegen-di. Biraq soǵan qaramaı, Abaı óziniń tiri kezinde-aq halyq arasynda dáripti boldy, halqy súıgen aqyny boldy. Onyń shyǵarmalary qoljazba kúıinde-aq tarap turdy, ásirese, atap aıtatyn nárse, Abaı óleńderin qazaqtyń aqyn, jyrshylary halyq ánderine, Abaıdyń ózi shyǵarǵan kúılerine qosyp el qulaǵyna sińirip júrdi. Ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldarynda-aq Abaı mańyna tutas bir ádebıet shkolasynyń qurylýy — Abaıdyń kemeńgerligin halyqtyń tanyǵandyǵynyń belgisi.

Abaıdyń ıdeıalyq mádenı-rýhanı dúnıesiniń keńdigi Abaıdyń izin qýǵan aqyndardyń sújetke baı romantıkalyq, tarıhı alýan-alýan jyrlarynda jáne tarıhı batyrlar poemalarynda jaqsy kórsetilgen. Bul poemalardyń taqyryptaryn ekiniń birinde Abaıdyń ózi berip turǵan. Máselen, óziniń balasy, jas aqyn Maǵaýıaǵa ol Kavkazdaǵy Shamıl kóterilisiniń taqyrybyn, sonsoń Nıl darıasynyń boıyndaǵy qanaýshy jer ıesinen quldyń («Medǵat – Qasym») kek alý taqyrybyn aıtqan. Ol Aqylbaı aqynǵa Daǵystanshylar jaıyndaǵy («Daǵystan») romantıkalyq-batyrlyq poemanyń taqyrybyn jáne Zulystar («Zulys») taqyrybyn bergen. Óziniń shákirti jáne dosy bolǵan Kókpaı aqynǵa óz halqynyń ótken zamanynan alynǵan tarıhı poemalardyń taqyrybyn bergen. Áıel teńdigine jáne jalǵyz dara elderdiń feodalshyl-rýshyldyqtyń eski uıytqysyna qarsy kúresine arnalǵan poemalardy da osy shkolalar týdyrǵan.

Abaıdyń zor ıgili áseri aqyndardyń ǵana tvorchestvosyna tıip qoıǵan joq, ol tolyp jatqan óziniń oqýshylarynyń uǵymyna da, olardyń mádenı talaptaryna da áser etti. Abaıdyń óz aýzynan jáne jyrshy dosy Baımaǵambetgiń aýzynan birqatar Batys jazýshylarynyń shyǵarmalary aýyzdan-aýyzǵa kóship, búkil elge tarady. Men ózim Baımaǵambettiń óz aýzynan Dúmanyń «Úsh mýshketer» degen romanyn, «Novarra Genrıhy» degen romandy, Úristemniń dastandaryn, Petr Velıkııdiń jáne belgisiz avtorlardyń ınkvızısıa zamanynan jazǵan sújetke baı birneshe romandaryn estidim.

Osy romandardy bastaǵanda, «Nıderlan degen jerlerde, Leıden degen qalada, ınkvızısıa degen bir bı bolypty» dep bastaıtyny Baımaǵambetti tyńdaǵandardyń báriniń de esinde bolar; Abaıdyń belgili dosy qara tanymaıtyn Baımaǵambet qulaǵyn tige, sonyń aýzyna qaraǵan tyńdaýshylarǵa qyzǵylyqty hıkaıasyn mine osylaısha bastaıtyn.

Zor aqyn bolǵan kisiniń bári óz ortasyn qalaı bilimdi etý kerek ekendigin, óz ortasyn árbir úlken aqyn qalaı qurý kerek ekenin Abaı óziniń naǵyz kemeńgerligimen búkil mádenıetti jurtqa dáleldep shyqty. Óziniń shyǵarmalaryn halyq júregine keńinen uǵyndyrý, ilgeridegi jolyn keńinen ashyp, progrestiń ıdeıalyq-mádenı bolashaǵyn kórsete otyryp, halqynyń aqyl-oı parasatyn jetildirý — mine halyq aqynynyń, klasıkalyq aqynnyń maǵynaly orny osynda. Abaı osylaı bolǵandyqtan ǵana óz zamanynan oza shyqqan kisi boldy, ol osylaı bolǵandyqtan ǵana onyń tvorchestvosynyń kúshti aǵyndary bizdiń adam balasynyń tarıhy kórmegen zamanymyzben til qatyp, sóıleskendeı bolady.

Týystas uly orys halqynyń mádenıetin úırenip, sol mádenıetti tvorchestvolyq túrde óndep, ózimizdiń erlik zamanymyzǵa saı kórkem shyǵarmalar berilýi kerek.

Halqynan jáne orystyń, Batystyń klasıkteriniń danyshpandarynan úırengen Abaı sıaqty biz de ózimizdiń sosıalısik ádebıetimizdi san jaǵynan ǵana emes, kórkemdik pen sheber jazylǵan shyǵarmalarmen baıytýymyz tıis.

Bizdiń aldymyzda turǵan mindet osylaı bola tursa da, bizdiń sholaq oıly, jeńil minezdi synshylar qazaq prozaıkteriniń kóbin mynaý A.M.Gorkııge usaǵan eken deı salady, al qazaq aqyndarynyń kóbin mynanyń Maıakovskııge tarazysy teń eken, sonymen úndes eken deıdi. Osyndaı, ádil jannyń qytyǵyna tıetin, nadan synshylyqty tastap, bizdiń mádenıetti synshylar aldaryna myna sıaqty mindetterdi qoısa: Qazaqstannyń aqyn, jazýshylary, ózderińizdiń uly zamanyńyzda orys klasıkterine tarazysy teń Gorkııdiń, Maıakovskııdiń shyǵarmalaryna usaıtyn shyn kórkem shyǵarmalar berýleriń tıis. Abaıdyń Pýshkınnen, Lermontovtan úırenip jazǵandaryndaı, qazaqtyń ana tilinde, mádenı satysy bıik poezıany týdyryńdar. Sizderdiń shyǵarmalaryńyzdyń shyn ólsheýi qazaq oqýshylarynyń ǵana tanyǵany bolmaı, búkilsoıýzdyq okýshynyń syny bolsyn. Uly ınternasıonaldyq sovet jurtshylyǵy sizderdi de bizdiń búgingi dana kárıamyz Jambyldy súıgendeı súıetin bolsyn. Soıýzdaǵy barlyq jazýshylardyń, barlyq Sovet Soıýzyndaǵy halyqtardyń dana kósemi partıanyń bastaýymen bizdiń Soıýz kólemindegi mádenıetti jazýshylarmen úlgili, ıgili jarysqa túsińizder. Osy betterińizde keń bolashaqtyń betin ashyńyzdar, ótken zamannyń uly klasıkteri — Pýshkınde, Abaıda bolǵan, proletarıat ádebıetiniń negizin salýshy Gorkııde bolǵan, Lenın zamanynyń aldyna jan salmaǵan aqyny Maıakovskııde bolǵan keń kórkemdik kólemge ıe bolyńyzdar.

Bizdińshe, Abaıdyń klasıkalyq mırastaryna qaraılaǵanda, bizdiń aldymyzda turatyn máseleler osylar bolýy kerek edi. Abaı bizdiń dáýirden úlken oryn alǵanda, óziniń tvorchestvosynyń negizgi motıvterimen ǵana emes, ıdeıalyq, mádenı zertteýimen de, máselelerdi jáne qazaqtyń kórkem ádebıetiniń joldaryn óz dáýirine qaraı durys sheshýmen de onyń tvorchestvosy bizdiń zamanmen úndesip, tildesip jatatyndyǵynan.

---