InfoHub Logo

Sharyqtybulaqtyń Marqakólge quıar aılaǵynda syńaryn atyp tastaǵan sarala qazdaı bolyp, jalǵyz ǵana qarasha úı otyr. Úı jalǵyz bolsa da, óriske mańqystap shyǵatyn maldyń qarasy mol. Tórt túliktiń qaı-qaısysynan daqur alaqan emes. Bir qyzyǵy, osy túlik bet-betimen bytyrap jaıylmaı, juptaryn jazbastan úıir qosyp eretin. Ertendi-kesh taýdyń sonysyna taskenedeı jabysyp, ottap júrgen qoı-eshkini top ortasynda qaraýyl bop tanaýy sańyraıǵan aq bas atan turatyn. Keıde osy úrkerdeı úıirilgen úıirge Qoja shaldyń minip kep tusap jibergen tory sholaǵy qosylar edi. Qaptalyna kebik qatyp, únemi qaspaqtanyp júretin tory sholaqta tań atqansha toıym bolmaıdy. Tarbaǵataı taýynyń qoınaýynda elden erek otaý tigip, jalǵyz-jarym qazaqtyń qonys tebýi bul óńirge tańsyq emes, kúni erteń óz bastaryna keletin týasy qylyqtar. Týyrlyq-taı jerge talasyp, týysynan at quıryǵyn kesiskender tek aǵaıynnyń ǵana jan jarasy ma, ıisi qalyń jurttyń basyn ondyrmaı torlaǵan aıyqpas bulty ǵoı. Qoja shal quıryq-jalsyz emes edi. Esirkegen kindiginen jalǵyz ózi bolǵanymen, úsh-tórt ata aralaǵan aǵaıyny bardy. Jıyrma beske tolǵanda Esirkegen qaıtys boldy da, jamaǵaıyndary Shalabaı men Dalabaı:

"Esirkegen saǵan áke bolsa, bizge aǵa" dep, enshini qyldaı ǵyp bólisip alǵan da, syrǵaqsyp ketken edi. Qoja jalǵyz sheshesimen juraǵattan aırylyp jutaǵandaı bop, eski jurttarynda otyryp qalǵan-dy. Ol ákesine tartyp pysyq, birtoǵa bolyp ósti de, ákeden qalǵan shaǵyn sharýany dóńgelek aınaldyryp, shalqytyp áketken.Keshegi murnynyń qaspaǵyn jıa almaı júrgen jaman Qojanyń óz aqylymen ishtenip, tert qubylasyn saı etip alǵany jamaǵaıyndarynyń kóńiline qyzǵanysh qurtyn túsirip, kóre almas kúńkil-kúńkil sóz týdyrdy. İnisi arǵy aýyldan bireýdiń búldirshindeı jas qyzyn alyp, uly jińgir toı jasap jatqanda: "Ózi bolǵan qyz tórkinin tanymas" dep, bizben aqyldaspaı qatyn alyp otyr ǵoı. Barmaımyz!" — dep, úsh ret at sabyltyp kisi jibergende, aıaqtarynyń basyn qaı-qaıtyp jatyp alǵan. Jaıymen jatsa taǵy bir sári: "Qoja toqty soıyp, Esirkegenniń súıegine tańba etti", - desip, ǵaıbattasypty. Shalabaı men Dalabaıdyń jat baýyr, qaıyrymy joq qatygez bolyp ósýi Qojanyń sheshesi Qadıshanyń kóńiline synyq túsirip, aq sútin tel emip óspese de, qaıyndarynyń aıynda-jylynda: "Jeńeshe, aman otyrmysyń?" - dep sálem bermeýi arqasyn aıazdaı qarıtyn. "Shaldan qalǵan dúnıe teń bólingen joq, kempir óz uly bolǵan soń, Qojaǵa eki tusaqty bizden jasyryp berdi, qazir bes qoıy artyq bolyp otyrsa, ol - sol tusaqtan órgen tuqym", — dep, Shalabaı men Dalabaı tapa-tal túste qozyly qoıyn aıdattyryp alǵan. Esirgen qaınylarynyń bul qylyǵyna Qadısha ashýlanǵan joq. "Aýyl-aımaqtan uıalmaı dáti baryp istegen erlikteri ǵoı", - dep, qabaq shytyp, kúıingen de, ishteı tynǵan. Sosyn Qojaǵa oqys baılam aıtty:

— Aǵaıynmen alysqansha, alysqa ketip abyroıyndy saqtaǵanyń jón, balam. Yryldasa berýge analardyń júzi shydap, qarabet bola bersin, seniń ınabatyń bar edi ǵoı. El-jurttan uıat-ty. Marqum ákeń kókseı beretin jeri bar edi aý, anaý Sharyqtybulaqtyń Marqakólge quıar saǵasynda ıen jatqan alańqaı bar, aýyldan bezip aýa kóship ketkenderdiń aldy-arty biz emespiz, úıdi jyǵyp, erteń tań qulan ıektene-attanyp keteıik sonda. Ash qulaqtan — tynysh qulaq.

Qoja otaýynyń tútini erteńinde kempir mezgegen jerden shyǵyp jatty. Sodan beri attaı zýlap shırek ǵasyr ótken eken. Osynaý ýaqyt - Qojany yrys bolyp qonyp, jarylqap tastamaǵanymen, tym jaısyz qonys emes eken. Bar baılyǵy  — bir shaılyǵy. Qadıshany bul dúnıeden ózi kóksegen tynyshty múrdesine arýlap attandyrǵan. Dúnıeden kempir ketkenimen, Ardaq atty qyz keldi. Qoja qanshama tyqyrshyp qyńqyldaǵanymen, qatyny Ardaqtan soń qaıtyp bala kótergen joq. Qojanyń kóz aldynan sheshesin qalaı arýlap attandyrǵany áli de ketpeıdi. Bári kúni keshegi zapyran qustyrar zarly oqıǵa. Ol kún-kún saıyn abzal anasynyń tompaıyp jatqan qabirine baryp, etpetinen túsip qushaqtap, óksip-óksip uzaq jylaǵysy keletin. Óksip-óksip uzaq jylaǵysy keletini, et-baýyr sheshesin saǵynǵanda, basyna qıyn-qystaý kezeń týǵanda, aqyl surap syrlasqysy kelgeni edi. Ejelden súıekkesindi bir betkeı, qyńyrlyǵy bar kempir jaryq álemmen qoshtasar shalajansar sátinde de kóńili bosap, kókiregin qars aıyryp kúrsingen joq, sergek, ámirin júrgizip, sambyrlaı sóılep jatty. Ájim ádiptegen kózi kirteıip, úziler úmittiń asa bir qorqynyshty únin pash etkenmen, janar túbinde bolymsyz sáýle jyltyrap, áli de sónbegeni nesi... Qosh dep ushar tirshilik qusynyń eń aqyrǵy silkinisi tárizdi osynaý janarda jasyryn jatqan, qolamta arasyndaǵy jalǵyz shoqtaı bolar-bolmas sáýle kempirdiń, qaıtyp kelmeske keter kempirdiń, uly ómirge degen ińkárligine shyraqshy ǵana. Ol óletinin, ólgen soń aǵaıyn-týǵan qaıtyp kóre almaıtynyn sezgen, seze tura ishteı taýsylyp, bosaǵan joq. Óıtkeni ol, áıteýir, aqyry bir máńgilikke kóz jumaryn es bilgennen biledi. Es bilgennen soń arýaqty saparǵa daıyndap ta júretin. Kempirdiń ólimi, sondyǵynan jeńil tıdi. Biraq Qojaǵa ońaı soqqan joq. Qojaǵa ońaı soqpaıtyny júregi et ár bala áz anasyn aqtyq  saparǵa azapsyz, jylap-syqtaýsyz shyǵaryp salmas edi. Elden shalǵaı ońasha tirliginiń zapylyǵyn osy sheshesi qaıtys bolǵan mezette pysyqtaı túsken edi. Sóıtse, aınalaıyn  adamdar kerek eken. Qadısha qatty qysylǵanda, janyn qoıarǵa  jer tappaı, basý aıtar basalqy kisi bolmaǵan soń, solqyldap kóp-kóp jylady. Jylap otyryp aýyl-aımaqty tuńǵysh ret saǵyndy-aı. Kisi ólimi - tirige syn, arýlap, ardaqtap qoıdy degenderi — adamdardyń kóp-az jınalǵanyna sebepti. Bir úıdegi bir qarıa tek ulynyń ǵana qolynan attanaıyn dep jatyr.

— Esiń barda elindi tap, — degen aryzdasyp jatqan kempir. Bizdiki ánsheıin bıtke ókpelep, tonymyzdy otqa salý eken. Keń dúnıeniń kemshiligi bolmaı turmaıdy. Basqa tepse de jurtynyń qasyńda júrseń, basyń aýyryp, baltyryń syzdaǵandaı bolsa, qol ushyn berýge jarar. Alǵashqy ashýmen attanyp ketsek te, sol el-jurtty sen de, men de kóksemeı júrgenimiz joq.Nesin jasyraıyn, peńde degenińeger ólerinde bar shyny men syryn aıtar bolsa, balam, menen kóp aǵattyq ketken eken. It jese de, qaıtyp elińe bar... elińe bar... Qalyń jamıǵattan bir ýys topyraq buıyrmaǵan soń basqa bitken yrzyqtyń moldyǵynan ne paıda. Bile bilseń súıegimdi orar kebin de joq-aý, bul aıdaladaǵy adasqan úıde. Qaryzǵa ala qoıatyn qońsylasyń joq. Qudaıdyń tarttyrǵan jazasy da...

Qoja sheshesiniń qabirin jalǵyz qazdy. Tas shyqqan joq, sýyr topyraqty jumsaq eken. Jańa ǵana kómilgen jas qabirdiń basynda úsheý tur: Qoja, áıeli jáne tórt-bas jasar Ardaq. Ólitiriniń ne ekenin paryqtaýǵa jetpegen sábı, jańa ǵana uıqtap jatqan ájesiniń, anaý topyraqtyń astynda kómilip qalǵanyn baıyptaı almaı ań-tań. Bala tilimen baldyrlap, qaıta-qaıta qabirdi ymdap kórsete beredi. Qojanyń oıy alaı-dúleı. Ol sheshesimen uzaq baqyldasyp, aǵyl-tegil syrlasqysy, ary qaraı tirshilik keshýdiń jón-josyǵyn suraǵysy keldi-aq. Ananyń asyldyǵy tiri kezinde bilinbeıdi eken. Kimniń bolsyn, kózi tirisinde qadiri bolmaıdy ǵoı. Ne kórsetti, qandaı ushpaqqa shyǵardy... Qulqý allany úsh qaıyryp - aqıretsiz attanǵan anany jarylqaǵan. Ras, boı-boı bop terlep laqatyn ázirledi. Bul týǵan uldyń ǵana emes, kez kelgen adamnyń paryzy. Qudaı-aý, analyq ardaq borysh nemen óteledi? Topyraǵyń torqa bolsyn, analar. Qoja ernin kúbirletip betin sıpady. Áıeline qarap edi, ol áıelge ton qasıetpen únsiz jylap tur eken. Ardaq anadaı jerde dymqyl jas topyraqtan úı jasap, oınap otyr...

Ýaqyt degeniń pendeniń ýysynda turǵan ba, keshe ǵana aıqaılap, jaryq dúnıeni ańsaı alaqanyn jaıǵan, erteńgi kúnge talpynǵan Ardaq on besten asyp, on altyǵa ıek artty. Al on alty jas qyz úshin naǵyz kóktemniń kóriktep bir qulpyratyn shaǵy ispetti ǵoı. Bir úıdiń uly da, qyzy da ózi bop, tym-tym erketotaı shalyqtap ósken Ardaqtyń tili de sholjyń edi. Qanshama ysyldasa da "r-ǵa" tili kelmeı, áke-sheshesiniń dymyn qurtty. Tipti ata-anasy osy jalǵyz qaripti kóp-kóp qaýip sanap, boıshań tartyp, soqtalana ósip kele jatqan súp-súıkimdi qyzdyń bar baqytyn joq etetindeı shoshynatyn. Biraq Ardaq úshin osylaı sóılesý kerek sıaqty; áıtpese qorlanyp, bar erkeliginen, bar ajarynan aırylyp qalatyndaı, ádeıi sholjań sóılep júrdi.

— Aspannan bylǵary jaýsa, qulǵa oqshantaılyq tımeıtinniń keri boldy, qatyn, - deıdi Qoja kádimgideı keıisti túrde. - Jalǵyz qyzymyzdyń saqaý bolýy sanymyzdy talaı soqtyrar áli. Erkek bala emes "ákeńniń aýzyn ýıaıyn, mal beıshem tımegenińdi kóıeıin" dep, at ústinde shirenip turyp alatyn, qyzyń saqaý dep, betke basyp aıttyrmaı qoıa ma deımin. Elde es bar ma? Túrine emes, tiline qaraıdy, kórersiń.

— Ulyń da, qyzyń da Ardaq qoı. Almasa — asyp jeımiz be? Júrsin kóz aldymyzda. Qolǵanat bolar. Ózi de erkeshora ǵoı, — degen áıeli.

— Áı, qaıdan bileıin, ózine qıyn bolady áli. Qyz bolǵan soń - qyzyqpaı tura ma...

— Ózimizden kórmesek kimge artaıyq jalany. Aýyl-aımtyń ortasynda ósip, bala-shaǵa aralasa berse, búıtip saqaý bolyp qalmas pa?.. Jaý qýǵandaı aýa kóshtik. Qoja qyzynyń tal boıyndaǵy mindi oılap, talaı-talaı uıqysyz túnder ótkizetin. Buıryqty kúnderiniń balyn da, zárin de tatyp, talasyp-tartysyp júrgen shaqshadaı basy sharadaı bop, tıtimdeı ǵana nársege áńki-táńki bolar dep oılap pa edi! Keıde Ardaqtyń kózi uıqyǵa bara bergende:

— Qatyn-aı, uıqtap qalǵanbysyń?

Áı, qara basqyr-aı, kúndiz-túni qalǵyp kep júrgeniń, uıqydan basqa bitireriń bar ma, túge. Anaý qyzyńnyń bolashaǵyn oılamaımysyń? - dep bulqan-talqan bolar edi. Ondaıda erýlige qarýly bop, shalynyń yrqyna jyǵypmasa, qulaǵynan maza ketpeıtinin biletin áıeli:

— Aqyryn, Ardaqty oıatasyń, — dep, qaıtadan únsiz qalatyn. Qatynynyń dym syzbaı jatýy Qojanyń odan ári shamyna tıip, búıirinen shyntaǵymen nuqyp jiberer de:

— Maýbas! Qyzyndy baı almaıdy! — dep shańq etip, irgede jatqan shalbaryna jarmasatyn. Jańa ǵana kózi iline bergen áıeli selk etip shoshynyp, shashy dýdyraı ol da óre túregeletin. Sosyn bir-birine aqylshy bop qaıta jatysatyn.

— Tý, áp-ádemi tús kórip jatyr edim.

— Oı, túsińdi uraıyn. Ekeýi birazǵa deıin únsiz jatyp:

— Áı, kempir, qalaı bolǵankúnde de qamsyz otyrmaıyq. Ardaqtyń jasaý-jabdyǵyn yńǵaılaı júr, — deıtin Qoja. — Ákeńniń aǵa bolmady, qasqyr boldy ǵoı Shalabaı men Dalabaı. Qojanyń qyzy saqaý dep, alty alashqa saýyn aıtyp adaqtap shyǵypty. Sol jyly kelgende, úıge qondyrmaı, qamshynyń astyna alyp aıdap salýym kerek edi. Sen emespisiń "Óz qanyń, aǵaıynnan bezip qaıda baramyz", — qylymsyp qalǵan... Áı, estımisiń? Eger el-jurtqa qatyn ósegin taratpasa, baıaǵyda kóship barar edim-aý... Bul kezde áıeli jeńil ǵana tynystap, pys-pys uıqtap jatatyn.

— Óı, uıqyda basyń qalǵyr. Áı, ıt-aı...

Sonaý bir jyldary jazda úlken aǵasy Shalabaı arǵy bettegi aýylǵa áıelin tórkindetip bara jatyp, jol ústimde bolǵan soń, Qojanyń úıine túsken. Kóp jyl boıy kórispegen aǵasynyń qylyqtaryn áli de umytqan joq edi. Ásirese, sheshesi qaıtys bolǵanda,estise de dym syzbaı jatyp alýy burynǵydan beri buǵyp júrgen kek otyna maı bop kuıyldy.

— Assalaýmaǵaleıkúm! — dep, sýmań ete qalǵan shoqsha saqal Shalabaıdyń sálemin ernin jybyrlatyp alǵan boldy da, esik kózinde ne ári, ne beri joq, sostıyp turyp qalǵan aǵasyna miz baqpaı shanshyla qaraǵan.

Ańqyldaq áıeli ǵana "Úıbaı-aý, úlken qaınaǵam kelip qalypty ǵoı, tórge shyǵyńyz", - dep, jýyp-shaıyp, Ardaqpen dańqurdas ulynyń betinen súıgen. Budan keıin Qojany ymdap dalaǵa shyǵaryp alyp: "Taspen atqandy aspen at" degen, qaıtesiń egesip, óz qolyndy óziń kesemisiń, qonaq etip jibereıik, enemniń arýaǵy rıza bolsyn", - dep, aqyl qosqan. Qoja jibidi. Óriste júrgen maldy qaıyryp kep, toqtylardyń birin ustap:

— Al, aǵa, yqylas bildirińiz, — dep, Shalabaıdy qatty uıaltyp edi.

Shalabaıdyń uly Ardaqpen tez tabysty. Birin-biri qýyp jasyrynbaq oınaǵan Ardaq:

— "Ystyqtap kettim, Aımas, sýǵa túseıik", — degen soń, ekeýi birdeı tyrdaı jalanash sheshinip, kólge shomyldy. Kólge shomylyp júrip osynaý qarshadaı qara uldan adamdar áıel-erkek bolyp ekige bólinetinin, óziniń — qyz, Almastyń — ul ekenin túsingen. Adalbaqanda ilýli turǵan on eki órimdi qamshy Shalabaı dy qatty qyzyqtyryp edi; shanshylyp kóp qarady. Kóz qurty jybyrlap bolmaǵan soń, úıde eshkim joq ońasha sátti  ańdyp otyrdy da, eki búktep lyp etkizipsaptamasynyń qonyshyna tyǵa saldy.

Shalabaı inisiniń yqylasyna rıza bolyp attana bergen de, Ardaq Almasqa:

— Aımas, taǵy keıip túı, shýǵa túship oınaımyz, — degen. Atyna endi ǵana qonǵan Shalabaı qyz tiline tań qalyp:

— Qoja, Ardaq saqaý ma? — dedi. Qapelimde ne derin bilmeı sasqalaqtap qalǵan Qoja:

— Jo-joq, ózi erkelep sóıleıdi, - dep qyzaraqtaı jaýap berdi. Biraq Almas ákesine: saqaýlanyp sóıleıtinin, tipti óziniń qyz ekenin bilmeıtinin aıtyp qoıdy. Shalabaı myrs-myrs kúlip, bálem, bar kúıikti osy erke qyzyńnan tarttyramyn dep, atyn baýyryna tartyp-tartyp jiberip, bort-bort jele jóneldi. Osydan bir aı ótken soń, Qojanyń jalǵyz qyzy saqaý eken degen laqap búkil aımaqty kezip júrdi. Qoja aǵasyn ońasha bir jolyqtyrýdyń urymtal kezegin kútip, ishi qara qazandaı qaınady-aý. Onyń da sáti tústi. Ótken jyly kúzde Qoja torsholaǵyn taǵalatyp almaq bolyp, Jákibaı ustaǵa shyqqan. Eki kúnnen beri qarly jańbyr sabalap turǵan: tús áletinde beti qaıtyp, kúnniń kózi jyltyraǵan soń, budan bylaı qara qatqaqqa aınalyp, múddem toban aıaq bolyp qalarmyn degen qaýippen atqa qondy. Taý asyp, ashshy ishekteı shubatylyp jatqan jalǵyz aıaq jol taıǵaq, júrýge jaısyz. Bulttyń jyrtyq-jyrtyǵynan jylt etip syǵalap qap turǵan kún sáýlesi eki táýlik jaýǵan nóserge malshynǵan jerdi degdite alǵan joq.

Áli de aıran-botqasy shyǵyp, terlep-tepship jatyr. Aýa salqyn, teriskeıden sybyzǵylap syzdy jel esedi. Kári terektiń ushar basynda bir top qarǵa qysty qalaı qarsy alamyz dep, májilis qurysyp otyr. Butaq-butaqtyń basynda áli de ilinip turǵan sarǵysh japyraq kúz jeli yzyndaǵan saıyn, álsiz ólimsiregen , ún shyǵara qaltyraıdy. Qoja kúz kúniniń laısańdyǵyna qabaǵyn kireýkelendire qarap ótti de, jel julmalaǵan shapanynyń etegin qymtana tústi. Mynaý uńǵyl-shuńǵyly mol taý ishindegi  soqtyrmasy kóp soqpaqpen tek ózi ǵana sapar shegetin. Jarty ǵasyrdan asqan ǵumyry ishinde bir-aq arman,bir-aq maqsaty bolypty. Dúnne órtenip bara jatsa da, paryq qylmaıtyn saspastyǵy tek sońǵy jyldarda shildiń qıyndaı pyshyrap bopsalana bastaǵan. Óne boıy tiri pendege jalynyshty bop kórgen joq, taban et, mańdaı terimen el qatarly tirshilik quryp keledi eken. Já degen qyzýy mol,qyzyqty ári dýmandy shaqtary bolmaǵanymen, "átteń-aı" dep, san soǵar ókinishi de kóp emes. Ol erteńin oılap, áste de bas qatyrmaıtyn. Búgingi dastarqannyń qamy men aýlasynan aspaıtyn kúıbeńi zor iske baǵyshtalmaı, asyl armandy arqandaýly attaı shyrǵalap ustaıtyn. Ol tipti mynaý Tarbaǵataı taýynyń ushy-qıyry bar ma, anaý ózen qaıda quıady,qazaqtan ózge jurt, Shalabaı men Dalabaıdan basqa jaýy bar ma — qaı-qaısysyn sana sarabyna salyp kórgen joq. Bul pánıge kelip-ketkenin aýyl-aımaǵy bolmasa, ózge jurt bilmeıtini esine túsken saıyn, bul da buıyǵy tartyp, kereń bop ótýdi maqsut tutqan. Onyń ishki esebi de osy. Ol kóp oılandy. Ne úshin ǵumyr keship júrgenin, nege talpynyp, alǵy kúnderinen qandaı úmit kútetinin bilmeıdi. Buǵanasy bekip, at jalyn tartyp mingeli kórgenderi men túıgenderin zerde elegine salyp, ekshep kórgen emes, ekshese de dán men qaramyǵyn ajyratyp ala almaıtyn. T-úý ıenge búıi tıgendeı búline kóship kelýi - áste jetiskendikten emes aý, óz el, óz aǵaıynynyń shymshylaı berer qysastyǵytyn. Erýlige — qarýly bolǵysy kelmeı, birjola pástenip jeńilgendeı bop attanǵan. Biraq ol kimnen jeńilgenin, nege jeńilgenin jáne bilmeıdi. Kókiregin shoqtaı qaryp júrgen ystyq ókinish bar, ony sýmen de, ýmen de sóndire almady. Qaıta shyjyldatyp qýyrǵan saıyn, shıyrshyq atyp shıraı túser. Kór kókirekte sher joq, shemendelgen ýaıym bar. El-jurtyn saǵynbaıdy deısiń be... Aqshoqynyń ústine shyǵyp alyp, erteden qara keshke deıin kóz sata uzaq telmiretin arǵy betke. Buldyrap, munartqan qapsaǵaı taýdan ózge esh nárse shola almaı mysy quryp, zárezap kúıde qaıtyp oralýshy edi úıine. Jalǵyz úı — aýyl emes. Óz bas panasy ózin taǵy zárezap eter... Ol qulaq etin jer qańqý sańqý sózden ǵana qashań tartpaǵan, qalyń tobyr bar jerde bolmaı qoımaıtyn jamandyq ataýlydan bezgen, eki qolyn tóbesine qoıyp zátte bola bezgen. Sóıtse, onysy beker bolypty. Jamandyqtan qashyp qutylý qıyn eken. Jamandyq qaıda bolsyn izdep tabady eken. Jamandyq qaıda bolsyn izdep barady eken. Aǵaıyn-týǵan arasyn ashshy qylar, uıyǵan eldikti indettep, irimtikter baqastyqtyń kóp-kóp kesirin jalǵyz qyzy kórmeı-aq, bilmeı-aq ósýin tilegen. Qyzynyń taza ósýin kóksegen kóńil shirkin, sol Ardaq kúni erteń boı jetip, qutty qonysyna uzatylǵandaı gáp bolsa, báribir sol qıqý-sıqý el ishine baratynyn baǵamǵa aldy ma eken. Synyqtan basqanyń bári juǵady, baıa-shaıa jurt kirshiksiz jandy buzbaýyna kim kelildik bere alady. Jo-joq... El ishi altyn besik deıtin qaıda, álde basyna is túsip, qysylǵan shaǵynda, nemese ózge jurttyń bodaýynda júrseń — kádiri biliner me. Múmkin, munyki ánsheıin erkelik shyǵar, erkelik qoı... Artymyzǵa qaramaı, basymyzdan sóz asyrmaıtyn namysshylmyz. Áıtpese, bir atym nasybaıǵa ókpelesken abysyndardaı tosyrańdaı qashatyp qulyq munyń ǵana mini ms? Eger shaılyǵyńnan aırylyp, otpen sýǵa qarap qalshy — báribir sol, ıt te bolsa, týǵanyńdy tabasyń. Yryldaısyń qappaısyń, sodan artyq tappaısyń...

Munyki erkelik qoı... Munyń jáne qımaıtyny — sheshesiniń elge bar degen ósıeti-tuǵyn. Shaqshadaı basy sharadaı bolǵan Qoja ózin eki ottyń ortasynda júrgendeı dármensiz sezinetin. Áıtkenmen ol sol týǵan jer, ósken elin qanshama et baýyry eljirep jaqsy kórse, osynaý shaǵyn ǵana shańyraqtyń irgesi sógilip, qarıasy sulap jatqanda, sol elden, sol aǵaıyn-týǵannan janazaǵa birde-biri qatysyp, bir ýys topyraq salmaǵany, birde-biriniń tóbesin kórsetip kóńil aıtyp bata oqyrǵa kelmegeni, eljiregen et-júrekti sýyta, muzda túsetin. Ol máńgi baqıda sol aýylǵa qaıtyp kóship barmaıtynyn túıgen kókiregine. Sheshesiniń múrdesin tastap qaıda barmaq... Tiride syılaspaǵan, ólgende jylaspaıdy degen, tegi, rasta. Zaman degen qandaı alaquıyn ediń. Mynaý kúzdiń alasapyrany sekildi, mynaý kúzdiń qatal da, qatqyl sýyǵy sekildi, mynaý kúzdiń óńmennen óter yzǵary sekildi, mynaý kúzdiń qosh-qoshyn aıtyp, ólimsireı sarǵaıyp bara jatqan óńi sekildi - tegi, mynaý astyndaǵy atyn tebinip qalǵyp-shulǵyp kele jatqan Qojanyń ómiri sekildi. Qoja Aqshoqy kezeńine iline bergende, sonadaı jerde ózi ispettimoınyn ishine alyp, búlkek-búlkek jelip kele jatqan salt atty jolaýshyny kórdi. Quba jon, qý daladaǵy jalǵyz aıaq jol, ekeýin adastyrmaı týra bettestiretin edi. Atqa myjyraıyp otyrysy jáne qamshyny solaqaı ustaýy óz týystarynyń biri ekenin aınytpaı tanytty. Shalabaı! «A, qudaı», — dedi ishinen Qoja. - A, qudaı, óziń jar bola kór Ata jaýym sen bolsań - atymmen soǵyp qarsy alaıyn". Tory sholaǵynan qarǵyp tústi de, atynyń aıylyn shaptaı tartyp, tymaǵyn basa kıip baýyn baılady. Tory sholaqqa sekirip qaıta minip, qamshysyn oqtap ustaǵan: túsi buzylyp, tisin shaqyr-shuqyr qaırady da, "Esirkegen, Esirkegen!" dep, urandaı umtyldy aǵasyna. Shalabaı da saspaıtyn marqasqa eken, bul da atynyń aıylyn myqtap tartyp, tymaq baýyn baılaǵan da, "Esirkegen, Esirkegen " dep aqyryp jiberip, qarsy tebingen-di.  Jalǵyz aıaq jolda jolyqqan aǵaly-inili jaý jettilep, quıyn-peren shaýyp kelip, aǵyp óte bere qamshymen bir-bir salysyp qaldy. Biraq ekeýi de qaıtyp qaırylǵan joq, qaıta bettesýge júzderi de shydaǵan joq. Tek ekeýi de ishterinen jańa ǵana adaqtaǵan, "ákeńniń..." dep, Esirkegenniń arýaǵyn aýnatyp ketisti. Ekeýi de mynaý tar da taıǵaq jolda áli de san ret betpe-bet keletinin, myna qylyqtary qara qazan, sary qaryn balanyń qamy, el saýǵasy emes, ózderi sezip-seziktenip, zerdelegen sap baǵamdap kórmegen jalǵan namys pen jarǵa jyǵar kekshildiktiń ıtarshyldyǵy ekenin, bastaryna is túsip, taǵdyr gúrzisi tóngende ǵana, ah uryp, jurtta qalǵan kúshikshe ulıtyndaryn boljamady. Boljaıtyn oı-óre bolsa, arǵy atalarynyń bir ekenin umytyp, asyq oınap atysyp, bir tósekke jatysyp, tel qozydaı teń ósken shaqtaǵy týystyqsezimderi aryn shymshyp, ata-babalarynyń arýaǵy aldynda júgindirer me edi. Biraq osynaý sorly sorap ústindegi aǵaıyn arasynda ótken shataq shaıqastardyń qaısybiri de ot basynyń byqsyǵan shekisinen týyp, bárine de sińisti bop ketkenin eshkim de esepteı bermeıtin jáne túbi osy dert alyp jeıtinin de eskermeıdi. Qansha ǵaıbattasaq ta, búgin bet jyrtysyp jatqan aǵasy Shalabaı bes jyldan soń dúnıe salyp, "oı, baýyrymdaı" atap, asyna tory sholaǵyn soıyp tastaıtynyn qaıdan bilsin mundarlar.

Ardaqtyń ómirinde de óz álinshe qym-qýyt tartystar ótip jatqan. Ǵumyrynda áke-sheshesinen ózge jan, tory sholaqtan ózge at kórmegen qyzǵa ary ótken, beri ótken jolaýshynyń bári-bári tań-tamasha ertek syndy jáıtter edi. Buldyr-buldyr kún artynan kún jyljyp ótken saıyn, boı jetýdiń bar ystyq-ystyq tynshýy joq qytyqty qylyqtary jaqyndap kele jatqanyn, al boıjetken qyz ómir boıy osylaı qulan-taza kúıinde qalmaıtyny esine kelmegen. Burynǵy áke-sheshesine jasaıtyn sholjań erke-shoralyǵy birte-birte názik erkelikke ulasyp, ózgeshe kórinis taýyp, keshegi byldyrlap júrgen turymtaıdaı qyzdyń jarq eter qyrlaryn tanyta bastady. Osy eresekke tán minez-qylyqtary, áke-sheshesine ýaıym, kóńilderine qaıaý salaryn bile bermeıdi ǵoı. Bilgen kúnniń ózinde sezimniń erkinen tys dyrdýyna tosqaýyl bolar, qajyr-qaırat kórseter shama bar ma jas qyzda. Ol sanasynda júrgen san-sapalaq oıdan seıile almaı, uıqyly-oıaý, uıqy-tuıqy halde sendelip júrýshi edi. Keıde mynaý qulazyǵan taý qoınaýyna ermek, dos-jaran izdegendeı uzaqty kún úıge jolamaı syrǵaqsyp, Marqakóldiń birin-biri qýyp oınaǵan tentek tolqyndaryna jas baladaı máz bolyp qaraıtyn. Keıde tolyqsyp jatqan tolqyndardyń oıyny munyń da janyn qytyqtap, eliktirip, qol bulǵap shaqyrǵandaı sholpysa, denesi ot bop janǵan Ardaq dáti shydamaı ketip, muzdaı sýǵa kúmp beretin. Keıde oqshaýlana jumyr jaratylǵan qatqyl óz denesine ózi qyzyqqandaı, tońazyp qus ettenip qalǵan aq sanyn ýqalap, syzǵylap ermek etetin. Ardaqtyń úsh uıqtasa oıynda joq qylyqty sonaý jyl Almas qozdyryp ketken. Almastan ózge erkek bala kórmegen qyzdyń sanasynda sol bolmasa da, qarań-qurań bir súlde kóldeneńdep, qysqa túnde qyryq oıatyp turyp alar edi. Ol osynaý azapty ári tátti sezim asqynǵan saıyn, barlyq dúnıeden ońashalanǵan oqshaý sandalysqa salynyp, óńi túgil túsinde kórmegen jumbaqty beıneni qýyp, saǵym dalany keze beretin. Kólden esken samalǵa omyraýyn asha, balqyǵan balǵyn ári kúnádan pák denesin tóseıtin. Adam boıyna oqý-toqýsyz-aq uıalaıtyn tabıǵı qushtarlyqtar, ańsaýlar men asyl armandar Ardaqqa da ógeı emes, ózgelerdeı munyń qaqysy bar nurly da sıqyrly enshiler ǵoı. Ardaq ózin osynshama alapat órt kúıge túsirip, qınap júrgen qudiretti kúsh jastyqtyń sekemshil sezimderi ekenin ańǵarǵan joq. Biraq kúnderdiń-kúni jaı oǵyndaı jalt etip jaıpap óterin de ańǵarǵan joq. Tylsym kúshtiń tegeýirindi áseri ózin bir márte qınasa, áke-sheshesin úsh ese azaptap, oı otyna qaqtaıtynyn da qaıdan bilsin.

Ardaqtyń boı jetip soqtalanǵanynan, erke-shora shaqtary áldeqandaı tynshý edi jandaryna. Ol bola ma, óspeıtin, ónbeıtin pende bar ma; qyrsyqqanda boıy ǵana esip qoısa ǵoı, kún sanap oı da túlep keledi emes pe? Ol búgin de uıqtaı almady. Shal men kempir ári-beri kermaldasyp alyp, qor ete túsken. Aǵash tamnyń syǵyraıǵan terezesinen juqalań sáýle tarap, úı ishi alakóbeń. Ardaq taǵy da Almasty oılady. Ekeýiniń balalyq qylyǵyn oılady. Balalyq qylyqtaryn oılap edi, jalǵyz sáttik júzdesýdiń baqılyq ámse áserin qaıta taýsap, endi burynǵydaı erikken bala kóńilden góri áldeqaıda mándi, áldeqaıda qyzýly, lúpildegen júrekpen sezindi. Shydaı almady bilem, ish kóıleksheń syrtqa shyǵyp, kóktemniń salqyn lebine betin tosty. Kóktemniń lebi ótimdi emes, qońyr salqyndaý eken. Al Ardaq yzǵardy saǵynǵan, mise tuta almady. Ózi de sezip, bile bermeıtin úıirsek ińkárlik, ystyq yntyzar jetelep, Marqakóldiń jaǵasyna alyp bardy. Jar jaǵasynda otyryp, kóldiń kól-kósir buıra tolqynyna uzaq qarady. Aı astynda aǵaryp otyrǵan on jeti jasar qyzdyń qaqtaǵan aq kúmisteı suńǵaqta sulý bitimi - erterekte ǵana bolatyn sý perisine uqsaıdy. Átteń, osy asqan sulýlyqqa kýá bolar, ıe bolar pende joq. Jar sabalap jarysyp jatqan toqpeıil tolqyndar dúleı, qyz muńyn, qyz ánin tyndaı almady. Telegeıi men tereńi birdeı salqar kól Ardaq aldynda tańǵajaıyp kórinis berip, kerbez kerilip jatty. Ol samaladaı saýlap tógilgen aı sáýlesimen anaý aınadaı jarqyrap, aýyr tynystaǵan kól tilsiz tabysyp, qushaqtasyp jatyr-aý dep oılady. Jup-jumyr qos tizesin qushaqtap, sheshesiniń aıta beretin"Sur mergen" áninaqyryp bastap, qońyrlata sozyp áketti.

Aýylyń kóship barady taýdan asyp... Ardaq eseıgen shaǵynda, alǵash ret shynshyl, qylaýsyz kóńilmen egile jylady. Sosyn kóldiń asa salqyn sýyn omyraýyna deıin keship bardy da, alqynǵan únmen: "Almas, kelshi janym, taǵy da... Taǵy da sý shashysyp oınaıyq", - dedi kózi ushqyndana. Áli de balalyq jeliktiń ýyzdaı qushaǵyndda júrgen ol Almas ekeýiniń arasynda ótken sonaý jyldaǵy oqıǵa, kúnási men kir shalǵan kirbińi joq, baldyrǵan qylyqtar ekenin jáne oınaǵany óz juraǵaty ekenin de sezbegen. Taǵy bop ósken qyzǵa adamdardyń bári birdeı sekildi edi. Sý shashysyp oınap, kóńil qurtyn óltirse boldy. Tipti de olaı emes eken. Kól sholp-sholp súıisip mazasyn aldy...

***

Marqanyń jaǵasy erte keýip, erte kóktedi. Jaýqazyny qardy jaryp ta shyǵa beretin taý bókteriniń byltyrǵydan qalǵan kúreńsesi kúltelenip, kaýlaı tebindep kele jatqan kókpen aralasyp, alashabyrlanyp jatyr. Taý ishinde kókjıek jaqyn bolady. Taýda turǵanda aspan da alasa kórinedi. Sol kóktemgi kókjıek qoıý-qoıý jalqyndy saǵym irkilip baryp, álgi kók kúmbezimen kómkerilgen. Jazǵyturymnyń kirbińsiz ashyq aspany móldirep, kólde kórinis berip tur. Kilkigen juqalań munar arasynan oqshaý kórinip, munda-mundalap appaq bolyp jatatyn Tarbaǵataı shyń-quzdaryn uzynnan- uzaq sozylǵan jip-jińishke aq bult ekige bólip, aspan taýyna uqsaıtyn. Endi-endi búrshik atyp, kóktemniń shýaǵyna alaqanyn jaıa bastaǵan orman sońǵy nóserden jańa ǵana es jıyp býsanady. Kóktemgi aýada saraı ashar jaǵymdy saýmal ıisi bar. Sympyldaı ushyp kelgen bir top shúregeı Marqakóldiń aıdynyn tósimen tilgileı qondy da, mamyrlap júze jóneldi.

Osy kórinistiń qaı-qaısysy da Qojany qyzyqtyra alǵan joq. Jaralǵaly kózqashty qylǵan, qaıtalana beretin mezgildiń ár túrli minez-qylyqtary Shal úshin tańsyq emes. Qaıta janyn qajap, zárezap qylatyn. Keı rette ólkeniń osy kúıinen qaradaı jırenip, basy aýǵan jaqqa laǵyp ketkisi keletin. Biraq qıa almaıtyn qurǵyrdy. Qulan qaǵynan jerigende barar órisi, shyǵar bıigi qaısy. Qaıda barsa da Qorqyttyń kóri, at aınalyp qazyǵyn taba bermeı me. Qoja, shynynda da, Marqakóldiń jaǵasyna sheshilmeıtin bolyp arqandalyp qalǵan. Aqshoqynyń óz mańdaıy ispetti qasqaıa bitken betkeıinde ómiriniń bazary sekildi bar maly tabyn quryp jaıylyp júr. Qoja kózin syǵyraıta, tesilip uzaq qarady. Ótken ómiriniń oı-qyryn sholyp kórip edi, bári-bári anaý tórt aıaqty haıýandarǵa telýli eken. Eger ázireıil kelip malyn surasa, janyn bereri haq. Qojanyń dóńgelengen shaǵyn sharasy molaıyp ta, azaıyp ta kórgen joq. Bózjorǵadaı maıpalyp ótken este qalar jyldary bolmasa da, erteńin oılap qynjylmaıtyn.

Úmit degen ol da bir qyl arqan: alǵa - baıan-baǵasy bolymsyz shańdaq dúnıege baılap-matap aparady da, qylsha moınyn talsha boldyryp turgan sátinde jiger-qaıratyńa tuzaq bolyp oralady. Qojany sharshatqan osy - jan joldasy kóp-kóp úlpildek úmit edi. Burynǵy úmit-armany - mal basyn kóbeıtýge aparyp soǵa beretin. Byltyrdan beri Ardaqtyń bolashaǵyn mazalap, erte me, kesh pe uıadan ushar qyzynyń qonar qonysy qınaıtyn kári janyn.

— Ólmegen qulǵa taǵy da bir jaz keldi, — dedi Qoja qysyqtaý kelgen ótkir kózin áli de qıa betten almaǵan qalpy.

— Ertteýli attaı, tań asyp ótken jyldar-aı! — Qolyn beline ustap, yrǵala basyp úıine bettedi.

Kún Aqshoqyny jaryp shyǵyp keledi.

— Kempir, — dedi Qoja, mosy asypjúrgen áıeline.

— Ardaq turdy ma?

— Uıqysy qanbaı jatyr-aý deımin.

— Jatsyn, jata bersin. Saǵan tartqany ǵoı.

Oshaqtyń úsh butyndaı bop bir shańyraqtyń astyndaǵy úsheýi erteńgi shaıǵa otyrdy. Qarasha úıdiń Aqshoqyǵa qarap turýli turǵan esiginen kóktemniń salqyn samaly shalqydy. Taý basynan jańa-jańa kóterile bergen kún nury da ashyq esikten talasa tórge umtylady. Esikke betin bere otyrǵan Qoja anaý jap-jasyl bop jaınap jatqan betegeli betkeıdiń bar aýmaǵyn boljaı alady. Shaı ústinde de quny bardaı qadalyp qalǵan. Bir kezde syqsıǵan kózi baǵjań ete kaddy. Aqshoqydan jalǵyz atty jolaýshy eńiske qaraı quldılap keledi eken.

— Áı, kempir! — dedi kárlen keseni tóńkere berip. Úninde sasqalaqtaý bar.  Aqshoqydan beri bireý quldady ǵoı, kóremisiń. Jıystyr úı-ishin. Ot pen sýǵa qarap jutaǵan sıqymyzdy bildirmeıik. Sosyn ózi apyl-qupyl atyp turyp, astaýǵa jarmasty. Qoja bir astaý tezek ákelgende, Ardaq pen kempiri úı-ishin tap-tuınaqtaı jınastyryp qoıǵan edi.

— Áı, qatyn, jı myna japany júkgiń astyna, ber jaǵyna tuskıiz ustap qoıarsyń.

— Nege, oıbaı?

— Mıǵula, júkti bıiktetpeımisiń. Qyzyńnyń jasaýy tirelip tur ma?

Tótenshe abyr-sabyrdyń túpki syryna túsine almaı del-sal turǵan Ardaqqa

Qoja:

— Kı, kamzolyńdy! Qonaq kelgende, tiliń qyshymasyn. Úndemeı otyr, teginde, — dep zekidi.

Jolaýshy, shynynda da, uıatty qonaq bop shyqty. Otyzdyń ar jaq, ber jaǵyndaǵy qýtyń qaqqan saqa jigit.

Esikten "Assalaýmaǵaleıkúm!" - dep, daýsyn soza amandasyp kirdi. Jan-jaǵyna toıattamaǵan búrkitteı jalt-jult qarap, shıyrshyq atyp otyr. Sóılegen sózi de pysyq, úıirip barady. Qojany áńgimege aınaldyra berip, Ardaqtyń úlken qoı kózin ustap arbap ala qoıdy da, súıkimdi kelbetpen jymıdy. Qojanyń ishi jylyp saldy. "Kúni-túni qaıǵy jutyp, jan tozdyryp júrgende, kúıeý balany aınalaıyn allanyń ózi aıdap keldi emes pe. Aqsarbas, kempir, aqsarbas".

— Iá, balam, jón-josyǵyndy aıta otyr, — dedi Qoja jigit dıdarynan áldenendeı jaqsylyqtyń nyshanyn tinte.

— Qaı aýyldan shyqtyń?

— Aqshoqynyń arǵy qaptalyndaǵy Mámetek aýylynanmyn, súıegim — Qojambet. Myna kúnshyǵys teriskeıdegi jynystan ań qaraı shyqtym da, Marqakóldi jıekteı otyrǵan ne qylǵan ońasha úı dep burylǵanym ǵoı. Jáne sizdi syrttaı estýim de bar.

— Jón, shyraq. Kelip-ketip tur. Mámetek bı áli qýatty ma?

Narynnan beri bóten jan jibermeı, tyrtysyp-aq otyr-aý páleket.

— Shúkir, ázir ótkize qoıǵan joq.

— Altaıdyń bytqyl-bytqylyn óziniń-aq qalyń jylqysy aqtańdaǵyn shyǵaryp tozdyrdy emes pe. Bar jylqysy qaz-qatar turyp bas qoıǵanda, Qara aıryqtyń sýyn taýysyp ketedi deýshi edi, ras pa?

— Ras, otaǵasy.

— Paı-paı, zaman-aı. Budan otyz jyl buryn menen ári siri shyqqan taqyr kedeı edi. Qýlyǵymen emes, aqylymen-aq jıyp aldy ǵoı úıir-úıir jylqyny. Ózi zábirsiz adam.

— Onyńyz ras, otaǵasy. Otymen kirip, kúlimen shyǵyp júrmiz. "Áı, sen sondaısyń" dep kórgen joq. Obaly, káne.

Shaıdy sarqa iship, keseni tóńkerip, keıin shegine bergen jigitke shal:

— Esimiń kim, balam? — dedi.

— Salyq.

Qoja kempirine dastarqandy jına degen ıshara bildirdi. Ózi ernin kúbir-kúbir etkizip, betin sıpap turyp ketti. Syrttan:

— Qoı aıdap keldim, áke! — degen qyzdyń jińishke daýsy estildi. Qoja men kempiri soıys qamyna kirisip ketti de, jolaýshy jigit pen Ardaq ońasha qalǵan. Jigit úrip aýyzǵa salǵandaı qyzdyń asa sulý bitimine tańyrqaı qarap, tamsanyp otyr. Ásirese, jup-jumyr appaq moıny anaý buıra qoıý qara shashpen kamzol jaǵasyn qosyp jatqan altyn moınaq sekildi. "Aqqýdyń kógildirindeı eken? — dedi ishinen.  Qatyn ǵyp ap, betine qarap qana otyrar ma edim. Átteń, tiliniń múkisi bolmasa. Úılener edim, áıeliń saqaý dep, joldastarym qulaq etimdi jep qoıar". Ózine mólıe qaraǵan jigit janary Ardaqqa pálendeı áser ete almady; kókeıinde kóbiktenip jatqan ásire qyzyl qushtarlyqtyń da nyshanyn ańǵarmaǵan. Ol mundaı jigitti de, mundaı kózqarasty da tuńǵysh ret kórip otyr. Kim de bolsyn, osylaı qaraýǵa tıisti, kim de bolsyn qaraı beredi. Nesi bar, Ardaqtyń ózi de taısaqtaı qoıǵan joq. Biraq Almas baıaǵyda dál mynaý alpamsadaı jigitshe jutynyp, qylmandamaı-aq oınap edi ǵoı. Al mynaniki ne? Ardaq bul qupıanyń baıybyna bara almaı dal boldy. Ol mynany uqpady: Ákesi qonaqtyń kózinshe aýzyńdy ashpa dep ketti. Nege?! Sóılemeıtin adam bola ma eken? Sol úshin jaratylǵan joqpyz ba? On jeti jylda jalqy sát dıdarlasqan jigitpen áńgimelespeý... Anaý Aqshoqynyń ar jaǵynda jer qaıysqan el bar deıdi, sol týraly surasa, nesi sóket. Múmkin, mynaý keýdesi esikteı qara bujyr kisi Almasty tanıtyn shyǵar... Esen-saýlyǵyn surap kórse... Bul úıge kele me eken ózi? Átteń, kelse ǵoı... Ardaq ekeýi taǵy da sýǵa shomylyp oınar ma edi! Múmkin, Almas muny áldeqashan umytyp ta ketken shyǵar. Myna kisi oǵan múldem uqsamaıtyn sekildi. Ardaq ta dál osy jigitteı ári kúlkili, ári qorqynyshty qaraǵan birde-bir adamdy kórgen joq...

Qyz kóz aldyna áneýgúni kórgen túsin elestetti. "Túsi eken deıdi. Mezgildiń kóz jasyndaı aq jaýyn sirkirep tur. Ardaq osy quıyp turǵan nóserge qaramaı, ádetinshe Marqaqólge shomylyp júr eken deıdi. Bir mezgilde sýdan soıtaldaı-soıtaldaı on shaqty qara bujyr jigit shyǵa keldi de, Ardaqty ustap aldy. Sosyn... sosyn qyzdy sen almaısyń - men alamyn dep jaq-jaq bop talasyp, tóbelesedi eken deıdi. Sosyn... sosyn ony birdeı sýǵa batyp ketedi de, qyp-qyzyl bop qan shyǵady shekken tustan. Ardaq taǵy da jalǵyz, múldem jalǵyz qalǵan edi...". Mynaý kisi sonyń bireýi sekildi. Óz oıyna ózi kúlip jiberdi.

— Nege kúldiń, qurbym?

— ?!

— Úndemeıdi ekensiz... Onda úndemes oınaıyq...

— ?!

— Álde sóıleı bilmeısiz be? Siz sekildi dala perishtesine oıyn-toı, saýyq-saıran ǵana óris bola alady... Atyń Ardaq qoı?

Ardaq aqyryn ǵana basyn ızedi. Sumdyq-aı, sóılese ne etti. Ákesi estip qoıady ǵoı. Jo-joq, birdeme deý kerek shyǵar. Jarylyp ketermin. Myna kisiniń sózi de, qarasy da qytyqty keltiredi eken...

Sýǵa túser me edi. Múmkin, júzý bilmeıtin shyǵar... Qazandaı basyn sýǵa tyǵar ma edim.

— Jalǵyz óziń ıen taýda zerikpeı qalaı turasyń? Sol sát Qoja:

— Ardaq, beri kel, shesheńe ishek-qaryn arshys, — dep daýystady syrttan.

Et jelinip bolǵan soń, tósek salý qamy bastaldy. Ol kezde Salyq tysqa shyǵyp ketken.

— Qonaq jigitke qaıda salamyz tósekti? — dedi Qojanyń aqylynsyz qıa baspaıtyn kempiri.

— Ýaı, qolabaı, salsańshy osy úıdiń bir buryshyna.

Ardaq taǵy da kóz ilgen joq. Shal men kempir tósekke jambastary tıisimen, ótirik-shynyn kim bilsin, qor ete túsken. Qonaq jigit te uıqtap ketken sekildi. Jer oshaqtaǵy ottyń shoǵy áli de sónbeı, qolamta arasynda jyltyrap jatyr. "Ot ta uıqtaǵan joq, — dedi Ardaq kúbirlep. — Men de oıaýmyn. Ana kisi Apam sekildi maýbas eken". — Salyq jótkirinip baryp, beri qaraı aýnap tústi. Up-uzyn bop ólik ispetti sulap jatyr. Beti kórinbeıdi. Ardaqtyń dalaǵa shyqqysy keldi. Sybdyryn sezdirmeýge tyrysyp, tósekten eptep tústi de, shapanyn jamylyp esikke bettedi. Kempir men shaldyń jarysa pysyldaǵanynan ózge dybys estilmedi. Qonaq jigit endi irgege aýnap túsken. Oıaý jatqan sekildi... Aı qorǵalapty. Qarańǵy. Qulaqqa Marqakóldiń bir qalypty sylp-sylp etip tańdaıyn qaqqany ǵana estiledi. Juldyzdar tipti jaqyn tur. Kólden esken qońyltaq samal bar. Kóktemgi aýadan jas balaýsanyń ıisi shyǵady. Aqshoqy jaqtan at kisinedi. Úıirin saǵynǵan tory sholaq bolar. Mal ekesh — mal da jalǵyzdyqtan qulazıdy eken-aý. Obalyń jer qoınyna ıtshe yryldasyp kiretin adamdarda shyǵar...

Marqakól Ardaqty tunjyrap, tomaǵa-tuıyq qarsy aldy. Ókpelep jatyr. Beti qara barqyndanyp kórinbeıdi. Sheshine bastap edi, syrt jaǵynan sybdyr shyǵyp, qalt turyp qal-ǵan. Ózine qaraı jasqanshaqtana jaqyndap kele jatqan qonaq jigitti tanydy. "Bul uıqtap jatyr edi ǵoı". Ol uıqtap jatpaǵan eken.

— Túnde kisi sýǵa túse me? — dedi Ardaqty qolynan ustap.

Qyz qymsynǵan joq.

— Men ylǵı shomylamyn.

— Tońbaısyń ba?

— Joq.

— Qoryqpaısyń da ǵoı.

— Neden?

— Aıý-qasqyrdan... Qazir, aıtalyq, menen...

— Men qorqý degendi bilmeımin.

— Onyń jaqsy eken. — Salyq ekinshi qolyn qyzdyń myqynyna apara berip edi, yrshyp ketti. Salyp jiberer dep Salyq ta sasyp qalǵan edi. Qyz endi alystaý turdy.

— Onyń ne, Ardaq?

— Qytyǵym keledi.

Salyq jorta kúlgen boldy.

— Qytyǵyńdy basarmyn men. Ol taǵy da taqala tústi.

— Qaıtip?

— Qushyp-súıip.

— Qushyp-súıgeni nesi? Meniń qytyǵym sýǵa túspeı basylmaıdy... Kel, onan da shomylyp, sý shashysyp oınaıyq.. Baıaǵyda Almas ekeýmiz táýı-aq oınaǵanbyz.

— Men maltý bilmeımin ǵoı. Júreksinip tur. Áıtse de qyzdyń jalańash tánin kórgisi kelgen Salyq:

— Tússek túseıik, — dep, sheshine bastady.

Salyq tońǵanyn bilmeı de qaldy. Ýyljyǵan jas qyzdyń qyzýly denesin qushaqtap, alysyp, qýysqan bop, aımalap qumarynan shyǵyp-aq júr. Ekeýi jeti qarańǵy túnde aq shabaqsha asyr sap, meńireıip, jýsap jatqan taýdy azan-qazan qyldy. Ardaq esinen múldem aýysty bilem, Salyqtyń kóp-kóp daraqy qylyqtaryna mán bermedi. Boıjetýdiń qaqpaı kórmeı pisip-jetilgen janar taýlary bir-aq túnde jarylyp, mas qylyp, býyn-býynyn alǵan. Alpamsadaı jigitti alqymynan alyp, syǵymdap apardy da, qaýǵa basyn sup-sýyq sýǵa tyǵyp-tyǵyp jiberdi. Eger qyz shyndap ketse, óz áliniń jetpeıtindigin sezdi ol. Endi ol saqtyqqa, aldaýǵa kóshken. Ash belinen qapsyra qysyp turyp, erninen, kózinen, alqymynan qaba-qaba súıip, qytyǵyn ábden ketirgen soń ǵana, Ardaq shym-shymdap jýasyp, yrqyna kóshe bastap edi. Óne boıy jylqy baǵyp, neshe syqyldy asaýdy úıretken sartaqym dánikken qyr jigiti endigi sátte ony qolyna lyp etkizip kóterip alyp, jaǵaǵa shyqty. Jaǵaǵa shyqty da óz kıimderiniń ústine sulata jatqyzdy. Ardaq qarsylyq kórsete alǵan joq. Baıaǵyda Almas ekeýi dál osylaı oınaǵan. Qyz denesi áli de sýyqqa sorǵyzbaı, kúıip jatyr. Sý ıesi Súleımenniń qyzyndaı jarqyrap jatqan appaq dene bir sot bulyqsyp, bir sát týlap bardy da, alpamsadaı jigittiń baýyrynda tunshyǵyp qaldy. Aq shaǵaladaı aıqasqan qos dene tylsym tynyshtyqqa kóship edi:

— Ket aly! Aımas búıtip, aýyltyp oınamaıtyn, — degen býlyqty sózden keıin short úzildi. Salyq sonandaı jerge jalp ete tústi. Ardaq atyp turyp qasha jónelgen. Ol tún túneginiń qap-qarańǵy qoınyna aǵarań qaǵyp sińip bara jatty. Qoja quzǵyn sáriden tursa da, "kúıeý jigitti" kóre almady. Etigi jatyr, ózi joq...

* * *

Qojanyń kúdigi dál keldi. Ardaqty aıttyryp kelgen eshkim bolmady. Salyq tóbesin qaıtyp kórsetpeı, sýdaı sińip, tastaı batyp alǵan. Tún jamylyp birer kelip ketkenin de bilmeıtin sıaqty. Shaldy qazir qınap júrgen esen-saýynda qyzyn uzatý qamy emes, barǵan saıyn aıaǵy aýyrlap, júris-turysynyń sylbyr tartýy-tyn. Anada kempiri qulaǵyna áldeneni sybyrlaǵanda, shashyn burap-burap, tutamdaı ustap alyp, soqqyǵa myqtap jyǵyp edi. Otyz jyl otasqan kempirine tuńǵysh ret qol kótertken sóz, kúndi-kún tyqsyrǵan saıyn, bultartpaıtyn dálelin kóz aldyna kóldeneń tarta bergen. Tory sholaǵyn minip, taý asyp qashyryp ketkisi kelgen, mynaý tiri qorlyqty kórmeı, mert bolǵysy kelgen; qyryq jyl qyrǵyn bolsa da, ajaldy óledi degen osy-aý, on jeti jyl erkek-urǵashynyń ne ekenin bilmeı taǵy bop ósken qyzyn óz qotanynan uzatpasa da, ýyz tazalyǵyn ýysynan shyǵaryp alypty. "Bolmaıtyn iske bordaı egilmeı, bolattaı berik bolý" ǵana qalypty. Ushar qusty temir torǵa qamap, alaqanyńmen basyp otyra almaıdy ekensiń. Kóńirsigen kóp dúnıeden kóz jazyp qala beresiń. Qyzyńnyń kórgendiligin kórshińnen sura degen sol. Jylaısyń — shydaısyń". Qoja bir-aq kúnde kúrt túsip, júni jyǵylyp júdep ketti. Burynǵydaı emes ashý shaqyryp aıqaılap, peıilin taryltpaı, jýas ári nemketti qaraıtyn bop alǵan ár nársege. Ol elge kóship barmaǵanyna endi ókindi.

Ardaq ta ózgeshe halde edi... Alǵashqy belgileri biline bastaǵanda, qyzyq kórip sheshesine aıtqan. Sonda shúıkedeı kempir muny tas qyp qushaqtap alyp, erteden qara keshke deıin ańyraǵan edi... Sodan buǵan et pisirim ýaqyt ómir týrasynda, sol ómirdegi Adam-Ata men Qaýa-Ana týrasynda áńgime shertken. "O, basta, — degen sheshesi, — adam bir-aq dene eken. Tórt qol, tórt aıaǵy bolǵan desedi. Jasaǵan ıem paıda qylǵan pendesi bulaısha bireý-aq bop ǵumyr keship, urpaqqa qaldyra almaıtynyn eskerip, — ekige bólgen eken desedi. Qyz ben jigit te, súıisken ǵashyq jandar da osydan bastalǵan eken desedi".

— Ǵashyqtap degen ne? — degen sonda Ardaq.

Sheshesi jaýap bere almaı kóp qınalǵap. Kóp qınala otyryp, ertegi hıssalardaǵy birin-biri súıgen uly mahabbat ıeleri jaıly álinshe áńgimelep kórgen. Sonda Ardaq taǵy da: "Ákem ekeýińniń alanda da ǵashyqtyq boldy ma?" — dep edi. Kempir taǵy da qınalǵan: "Qaıdam, qalqam, jyltyndap bizdiń aýylǵa kelgishtep júrýshi edi, bir kúni alyp qashyp ketti ǵoı". Biraq mynaý mazań dúnıeniń sıqyryn kesh túsingen. Anasynyń álgi áńgimesi osy jasynda emes, segizinde aıtylsa, múmkin, dál osyndaı aǵattyq jiberip, áke-sheshesin osynshalyq sarsańǵa salmas pa edi. Tegi, qatelik - ómir órlerindegi súrinis úlkenderden bastalady-aý deımin. Keıingi urpaqqa sol aǵalar aǵattyǵyn ne qaıtalaıdy, ne jańsaq isti sol qalpynda úırener. Qatelikter áste ózdiginen, ámbe tóteden paıda bolyp kórgen emes. Qatelikter ǵaıyptyń qaıǵysynan týmaǵan, tórtkúl dúnıedegi ár mınýt saıyn teris-qaǵys attalyp jatqan qadamdardan, bir kezde qate basqan adamdardan keler urpaqqaqa aýysyp otyrǵan sekildi. Salyqtyń jalt etip joq bólý maqsatyn, Ardaqta, shal-kempir de sezgen joqtyn. Jaıy kelse, ol sonaý Aqshoqynyń qoınaýynda aǵaıyn-jurtan alastalyn qarasha úı otyratynyn bilmeıtin de. Munyń bári-bári Shalabaıdyń aıtaǵy edi. İnisine shyndap óshikken Shalabaı qaıtip muqatýdyń aıla-sharǵysyn izdep júrip, solqyldap boıjetip otyrǵan Ardaqtyń abyroıyn tógýge baılam jasap, aýyldaǵy eń eti tiri, jylpos jigit Salyqqa astyrtyn qolqa salǵan: "Qoja saqaý qyzyn uzatyp, qalyń mal almaq qoı. Keı aqymaqtar tiline emes túrine qarap aıttyryp qoıar. Tileýindi qudaı bersin, sol qyzdyń sharýasyn baryp támamdap qaıt", — dep qadalǵan soń, atqa qonǵandy Salyq. Bul oqıǵadan Qoja beıhabar bolatyn. Seziktense, qanyn isher edi ǵoı, jylpos nemeniń. Kedeıdiki kezeńde degen sol da. Úsh kún boldy, Qoja men kempiri Ardaqty kúzetip otyr. Jastyq bazardyń kóp-kóp qyzyq dáýreninen attap etip, analyqtyń qaýyzyna birden oranǵan jas arý aıaǵy aýyrlaǵan saıyn, tynshý kóre almady. Aýyq-aýyq júregi aınyp qusqysy keledi, burynǵydaı emes, tamaqqa da toıymsyz; sirkesin sý kótermeı eseńgirep júr. Búıiri búlk etip, ishindegi sábı tebinip qalǵan sátte, shyńǵyryp dalaǵa qashatyn. Minsiz aq betine sepkil qaptap, murnynyń ústine noqta paıda boldy. Baltyry men qara sany da jýandap, dombyǵyp ketken. Óte kóńilsiz, salǵyrt. "Nege ekenin bilmeımin, — dedi bir kúni sheshesine, — ólgim keledi". Búgin de kóz ile alǵan joq. Kirpigi-kirpigine aıqaspaı kórer tańdy kózimen atqyzyp jatyr. Dál shyǵar esikte kóldeneńinen tósek salyp, Ardaqty ańdyp jatqan áke-sheshesi kúbir-kúbir sóılep, kópke deıin oıaý otyrdy. Qazir únderi shyqpaıdy. Qalǵyp ketken sekildi. Maı sham byqsyp janyp tur. Tútini qolqany qabady. Úı qara kóleńke. Ardaq byrshyp, terlep, erni kebersip, shólirkep jatyr.

Ómirdiń ashshy-tushshysyn kórmegen basy tolǵaqtyń alǵashqy tolqynynda-aqtalmaýsyrap, qulynda-qulynyn shyǵardy. Biraq kópke deıin dátke qýat etip, typyrshymaı shydap baqqan. Sylyp tastaıtyn syrttaǵy jara emes, shybyn jany bar bala bolǵan soń, ne laj? Mashyǵynda joq tóteden kelgen qubylystyń túpki bir syry tumandy. Ardaqtyń káperine kirmegen bulyń-bulyń keri baqqan dúnıeler. Ómir men ólimniń, arzan men qymbattyń parqyn áli de aıyryp úlgermegen jas qyz óz júreginiń nárin de, baryn da kádeli iske baǵyshtar halge jetip, baǵamdaı almaı mert bolmaq pa? Yza, kek, ashý degendi bilmeı beıkúná ósken qyz qyr qyzǵaldaǵyndaı qulpyrǵan shaǵynda, shadyr-shataǵy mol taıǵaq taǵdyrdyń qurbany bop ketpek pe? Jo-joq, Ardaq áli qaýashaǵyn ashpaǵan balaýsa; aıyqpas aýyr muńǵa batyp, aza qylatyndaı panasyz emes, aıýdaı aqyrǵan ákesi bar; kem-ketiksiz ǵumyr keshetin pende joq; keń álemniń kem-tarlyǵy bolmaı turmaıdy... Ardaqtyń óńi reńsiz, júdeý. Ár nársege nanǵysh bala júregi raqat, baqyt ataýly ushpaqqa arman qusyn ushyra almaı, qor bolyp jatyr. Ol dál osy rette úmitsiz de edi. Tula boıyn taldyryp, tepsingen náreste jaryq dúnıege  nurly sáýleni kórýgeasyqqan saıyn azaptap, qursaǵyn tepkiledi. İńirlegen úı, irimtik-irimtik oı, tulan tutqan júrek pen ólsiregen júıke: bári-bári arpalysyp, kúsh kúresip, týar tumanyń jolyn kútip, daıyndyq qamyna kirisken sıaqty. Ardaq qattyqysylyp baryp, ishin tarta yshqynyp qaldy da, tósekten aýnap tústi. Jańa ǵana kózi ilingen qos qarıa bul dúrsilge oıanǵan joq. Shydaı almaıshyńǵyryp qoıatynyn sezdi. İshin basqan kúıi atasynyń ústinen attap, syrtqa shyǵyp ketti.

Tańnan habar seziledi. Aqshoqynyń ar jaǵy juqalań ǵana aq sáýlege oranǵan. Jym-jyrt uıyp jatqan jaıly tún alakóbeń tartyp, birte-birte bozǵylttana bastady. Kól ústinde kókshil tuman bar sıaqty. Tań aldyndaǵy taý qoınaýynyń myna qalpy muńǵa beıim. Alańsyzdyq, beıqamdyq basym. Óz ishin ózi aıqara basyp alǵan Ardaq kólge jete almaı jyǵyldy. Ózegin ókinishtiń órti emes, deneniń derti jaılaǵan: ózinen góri ózgeni kinálaǵandaı. Keshe ǵana tolqynyna salyp terbetken qol alystap bara jatqan balalyq shaǵyndaı qashańdaý qalypty. Erni kebersigen. Ardaq qansha jan-talasyp jyljysa da, jete almaı-aq mysy qurydy. Shirkin, shólirkegen tańdaı bir jutym sýǵa zar. Ol sýǵa jerik edi.

"Meni kinálap kórshi!" dep tepkilengen qyz qursaǵyndaǵy náreste jyldar boıy qarańǵy qapasta qalyp, endi-endi erkindik ańsap, altyn araıly aspanǵa ushar aldyndaǵy qulshynysyn jasap jatqan suńqardaı, uly saparǵa shyǵar tabaldyryqqa taıap tur. Bulqynǵan saıyn, "endi sen anasyń!" dep, Ardaq atyna zilsiz, ári tilsiz sálem joldap qalady. Dúnıe raqymsyz, ári kereń eken, shyńǵyrǵan daýysty eshkim estip, elep-eskermedi. Bári de kúmiljı múlgip, "shyr" etken úndi tyńdaýǵa qushtarlanǵandaı. Áne, bir boztorǵaı da pyr etip ushyp, shyrqaı samǵap óskelendep barady, tań ata-ryn habarlap tur-aý... Kún shyǵar ma, jalpaq jahan shýaqtyshuǵylaǵa batar ma... Átteń, bir jutym sýǵa qol jeter me... Apyr-aı, osyndaıda Almas ta kelip qalmaıdy eken... Sý shashysyp oınasa, jany jaı tabar edi. Ardaq bar qýatyn jıyp, taǵy da jyljydy alǵa. Bul jaqyndaǵan saıyn, Marqakól alystaı beredi... alystaı beredi... Odan tek Marqakól ǵana emes, barsha ǵalam jyraq tartyp, japadan-jalǵyz talaq tastap ketken sekildi. Ol tuńǵysh ret álsizdiktiń bar derti: Jalǵyz janashyrsyz qalýda ekenin zerdeledi. Ol tuńǵysh ret ananyń ne sebepti ardaqty, salqar da shalqymaly aıdyndaı aıbarly ekenin uǵyp, ana júreginiń zar-zapyranyn enshiledi. Ol óz sheshesin bıikten kórdi. Qaıran ana; jany ne degen berik edi.

Sábıdi dúnıege keltirýden — Aqshoqyny aýnatyp jiberý áldeqaıda ońaı shyǵar! "Aınalaıyn, anam-aı, aqylyndy aıtshy, mynaý jalmaýyzdy qaıtyp qana julyp tastaımyn denemnen! Aınalaıyn, anam-aı, aıtshy aqylyndy - men taǵy... taǵy da osyndaı dertke dýshar bola berem be, álde aldy-arty osy ma?! Aınalaıyn, anam-aı, aıtshy aqylyndy — meniń kinám ne, jazyǵym sýǵa túsip oınaǵanym ba, sol ǵashyqtar jaıyndaǵy ertegini erteleý aıtsań, osynsha otqa kúımes pe edim, órt kúıge túspes pe edim. Aınalaıyn, anam-aı, aıtshy aqylyndy  neden sorly boldym, álde men týǵanda qalja jemediń be, álde ákemdi súımep pe ediń, ákem seni súımep pe edi; bir-birińe jyly sóz aıtyp, kúle qaraǵandaryńdy kórmedim ǵoı. Aınalaıyn, anam-aý, julyp tastashy mynaý typyrlaǵan jaman nemeni. Keń dúnıe ne degen tar ediń, jańa sezdim ǵoı... Jazyǵym ne, jaratqan ıem... jazyǵym ne... sýǵa túsip oınaǵanym ba? Áke, aǵaıynyńmen tatýlasyp, elge kóship barar kún týar ma eken... Shyqty ǵoı janym... qudaı-aı, órtendim-aý... óldim-aý... aınalaıyn, ana, qaıdasyń, ustashy... ustashy belimdi! Syndy ǵoı! Átteń! Oıbý-ýý... a-aa,-a!" Ardaqtyń ashyq úlken qoı kózi tunjyrap, tuńǵıyqtar-typ bardy da, baıaý sóne jazdap, qaıtadan shatynap, qantalap aqıyp ketti.

— A-a-a... aaa!

Baj etken daýys estilgende, qustaı ushyp sheshesi de jetip edi.

Tań appaq atyp, shyǵar kún Aqshoqynyń basyna qan-qan sáýlesin sebezgileı bastady. Álemdi alyp uıqysynan tań emes, kún emes, jylaǵan bala daýsy oıatqandaı, dúr silkinisip, túlep-túrlenip sala berdi. Tún túnegin serpip tastap, zil bolyp basqan aýyr muńnan arylǵan adyrlar erteńgilik móldir shýaqty saǵynyshpen qarsy aldy. Aqshoqydan asyp kep túsken kúnniń qıas nuryn Marqakól kópten kútken qadirmendi ǵashyǵyndaı keýdesine qonaqtatyp, aınymastaı bop aımalasyp jatyr. Bir-birin qansha qýalasa da, qosyla almaı, qor bolyp quryp, izinshe jańasy týyndap jatatyn Marqakóldiń kók buıra tolqyndary arpalysyp, baz keshken aǵaıyndardyń birikpeıtin tirligine uqsap, qaz-qalpynda - bóz qalpynda ilgerindi-keıin ıtinedi. Qanǵa bógip, appaq bolyp eseńgirep jatqan balǵyn deneni bar kúnádan, bar azaptan arashalap alǵysy kelgen kóldiń álgi kóp tolqyńdary jaǵaǵa qanshama asyǵys umtylsa da, óz yrqynan, óz arnasynan asyp kete alǵan joq. Osynyń bári meniń qudiretim dep, tabıǵat murtynan jymıady.

— Qarǵam-aý, ne boldy! — dep umtyla bergen Qojadan qyzynyń denesin daldalaı berdi kempiri. Daldalaı berdi de: "Usta! Arbandamaı", — dedi. Bul shalyna alǵash ret júrgizgen ámiritin. Qoja tyrbańdaǵan qyzyl shaqa náresteni joǵary kóterip turyp:

— Ákesiniń aýzyn uraıyn! Baıǵa tımese — tımeı-aq qoısyn. Artymda at ustaıtyn tuıaq qaldy... Kempir, áı, qatyn, myna jylbysqa erkek bala ǵoı! — degi, Marqaqólge bir malyp ap qoınyna tyǵa saldy.

Sábıdiń dúnıege kelý minin óz moınyna alǵan Marqaqól: "ákeń menmin, ákeń menmin" dep, tebirene kúbirlep jatyr...

---