Ǵylym tili
Ǵylym tili — bul ýaqytqa sheıin qazaq oqyǵanynyń bir qalypqa qoıyp, bir negizge qura almaı kele jatqan máselesiniń biri. Qazaq mádenıeti jer júzine boı kórsetip, dúnıe maıdanyna shyǵa almaı turǵan ýaqytta, bul máseleni bir jónge salýdyń paıda, zıany jurt kózine baıqalmaıdy. Biraq bul kúndegi qyltanaqtap kele jatqan mádenıet — qazaq jurtynyń búgindik qana keregi, erteń taǵy tosynnan bir jol salyp alýymyz ońaı desek, sóz bir basqa: eger de búgingi jol, búgingi eńbek máńgilik deıtin bolsaq, ǵylym tili asa qaraýdy kótermeıtin shetin másele.
Mádenıet báıgesinde alda kele jatqan jurttyń qatesi keıingige sabaq. Aldyńǵy kele jatqan jurttyń jyǵylǵan jary, súringen tomary keıinginiń betin eriksiz burǵyzady. Ózge joldaǵy isteriniń oń, terisin qoıyp, osy til jolyndaǵy Orys pen Iaponıalardyń istegen qatalary bizge aıqyn úlgi bolarlyq. Orys ádebıeti aıaǵyn apyl-tapyl basyp, býynyn bekite almaı júrgende, jazýshylardyń qoldanatyn ádebı tilderi «serkovnoslavánskıı» (din kitaptarynyń tili) bolatyn. Orys ádebıetine negiz salýshy Lomonosov, Kantemır, Tredıakovskııler jurttyń betin bura almaı, óleńi, qara sózi bolsyn, bárin de sol tilmen alamyshtap bylǵap jazǵan. Orys ol qatesin beri kelgen soń zorǵa túzepti.
Budan keıin Iaponıa jurty nadan kúninde jazý, oqý, az-az óner úlgilerin bergen apasy Qytaı bolyp, qytaıdy kósemi qylyp aldyna salyp, eteginen ustap júrip, qytaı tilin ádebı til qylyp ustady. Bul kúnde Qytaı jurtta qalyp, Iaponıa uzap ketse de, qytaı tili ádebı til bolyp qalyp, Iaponıaǵa dert bolyp, qutyla almaı, áýrede júr. Qazirgi ýaqytta Iaponıanyń balasy óz oqýyn oqýdan buryn qytaı oqýyn oqyp, sodan keıin basqa jurttyń ónerin, basqa jurttyń ǵylym tilderin oqıdy. Qytaı oqýy Iaponıada eshbir paıdaly oqý emes: jalǵyz-aq erte ýaqyttaǵy Iaponıanyń basshylarynyń oılanbaǵandyǵynan óz oqýlaryn qytaı oqýyna aralastyryp alyp, óz oqýyn óziniki qylyp ákete almaǵandyǵynan, kereksiz bir nárseni jamap alyp otyr. Mine, osyndaı halge qazirgi betimizben júre bersek, biz de bir kúni urynatyn sekildimiz.
Qazirgi qazaq tilindegi oqý eki aǵysqa bólinip barady. Biri — musylmansha oqyǵandardyń joly. Ǵylym tilin arabshaǵa, musylman negizine tartady. Ekinshisi — oryssha oqyǵandar joly, ǵylym tilin orysshaǵa, Evropa negizine tartady. Bul jik-tártibi bastaýysh mektepterdiń hám kýrstardyń oqýynda aıqyn bilinip otyr. Árkimniń óz bilgen negizine tartatyny málim nárse. Musylmansha oqyǵan muǵalim Evropanyń ǵylym tilin bilmeıdi, oryssha oqyǵan ýchıtel musylmanshany bilmeıdi. Osydan oshaqtyń úsh butyn úsh jaqqa tartyp otyrǵandyq-ǵajaptanarlyq nárse emes. Biraq salystyryp, osy eki joldyń birin alyp, bárimizdiń betimiz bir jónge saıyp kelýi muqtaj. Bul muqtajdy uǵý — bárimizge paryz.
Qazaq mádenıetin túrik úlgisine qaraı tarta beretin muǵalimderdiń tutynatyn negizgi joldary — «pantúrkızm», «panıslamızm» taǵy ár túrli «pan-pálenızmderdi» jol qylyp ustaıtyny belgili. Biraq sol «pandardyń» jolyna qaı jurt bolsyn nadan kúninde ǵana moıynusynady. Mádenıetke bet qoıyp, basqyshtap ilgerilegen saıyn pandardan jurt jırenip, paıdasyz bir is dep sanap, dalada qaldyrady. Osy kúnde kózin jumyp, aýzyn ashyp, tátti hıaldy qorek qylǵan adam bolmasa, shıraq aqylmen qaraǵan kisige budan keıingi «pan»-saıasat haosy ekeni málim bolarlyq bolǵan. Sebebi: qaı jurt bolsyn, óz betinde jurttyǵy bolmaǵan kúnde ǵana basqa, ózine jaqyn jurttyń tileýin tileıdi. Óz jurttyǵy býyn bekitip, bas qalqaıtsa, alystaǵy jurtqa tilegen tilekti qaıtyp alyp, óz jurtyna jumsaıdy. Bul — adam balasynyń súıegine sińgen tabıǵı minezi. Qazaq keshegi ezgide júrgen ýaqytynda pantúrkıster úıretpeı-aq qyrda júrgen qoıshy-qolańshy da túriktiń tileýin tileıtin. Bundaı eki halyqtyń birin-birine ıiltip, meıirlendirip otyratyn: 1) din týysqandyǵy, 2) syrtqy saıası qalpy, 3) nadandyǵy bolady. Eger osy jurttar qatardaǵy jurt bolyp, erkindik pen mádenıettiń tórine shyǵa bastasa, birinen-biriniń berekesi, maqsaty aıyrylyp, azdan soń qas ta jurt bolyp ketýi ońaı. Bunyń mysalyn dini bir, qany bir, turmys yńǵaıy bir bolǵan Evropa jurttary baıaǵydan beri kórsetip keledi. Qashan bolsyn, adam balasynyń qazirgi «óz shyqqan taýym bıik bolsyn» degen minezi qalmasa, esh ýaqytta kúndegi saıasat haosynyń artynan ermeı, búgingi dosymen erteń qas bolmaı otyrmaıdy. Bulaı bolǵan soń, aq joldy, áýlıelikti dúnıe júzine men ornatamyn dep mádenıettiń túzý, keń jolyn tar, qısyq jolǵa salam deý-qazaqtyń alǵa basýyna kedergi shyǵaramyn degenmen birdeı.
Bul sózdiń qorytyndysy qazaq jurty qazirgi ýaqytta kúndegi saıasattyń yńǵaıymen júrip otyryp, túzý jolmen mádenıettiń býynyn bekitýdi ǵana maqsat qylýyna kerek. «Pantúrkızm» qazaq mádenıetiniń jolyn órletip, jurttyqtyń boıyn ósirmeıdi. Saıasat jolyna kirgen jurt týysqandyq, jaqyndyq degen nárseden aıyrylady.
Endi áýelgi ǵylym tiline qaıtaıyq. Týysqandyq degendi qolmen az da bolsa buraýǵa keletin saıasat kótermeıtin bolsa, birbetkeı ǵylym joly týysqan edim dep buralaýǵa tipti kótermeıdi. Bireý ońǵa, bireý solǵa tartyp, ıleı bergenge kóne beretin ǵylym joly — teriniń pushpaǵy emes. Áýelde qalaı bettese, kóp ýaqytqa sheıin sol betinde jol bolyp bekip qalady. Sol sebepti qazaq oqýynyń betine qandaı jańalyq kirgizemiz desek te, áýeli keńinen tolǵap oılanbaı is qylýdyń artynan talaı aýrýly másele týyp ketýin umytpaý kerek.
Qazir bizde ǵylym tilin arabshadan alamyz degen aǵys bar eken. Arabshadan alýdyń ǵylymı dáleli ne? Biz ǵylym tili týraly sóılesek, qazaqtyń oqýynyń jolyn bir túzý jónge salý týrasyn ǵana eske alý kerek. Oqý máselesine týysqandyq, bolmasa keleshektegi saıasat betin qosyp sheshemiz deý kimniń isi? Eshbir isti alǵa bastyrmaıtyn retsizdik sol emes pe? Bolmasa, zamannyń ózi kórsetip otyrǵan dálelge moıynusyný kerek. Ol dálel mynaý: biz ǵylym tilin arabshadan alamyz degendegi dálelimiz — arabta da burynǵy ýaqytta mádenıet bolǵan, sol sebepti endigi bizge kerek bolatyn ǵylym arabtan tabylady deımiz. Ertede arab mádenıeti bolǵan bir zaman bar. Biraq oılap qarańyzdar, biz osy kúnde oqysaq, sol HIII, HIV, HV ǵasyrlardyń ǵylymyn oqımyz dep otyrmyz ba? Mádenıet «pantúrkıst» bolyp, sol arabta bolǵan qalpyn áli kúnge saqtap tur ma? Osy kúnde dúnıe júzine jaryǵyn shashyp otyrǵan ǵylymdardyń qaısysyn alasyz, bireýi sol kúıde me? Alaıyq, medısınany (dárigerlikti), mehanıkany (mashına ǵylymy), hımıany (kımıa), polıtıka-ekanomıkany (saıası sharýa ǵylymy), kooperasıany (saýda uıymdary), hám basqalardy. Bireýi osy kúıde me edi? Bunyń kóbiniń ol ýaqytta aty da joq edi? Al qazirgi ýaqytta kúndegi qolyńa ustaıtyn quralyń boldy. Bunyń bárin kim shyǵardy? Evropa shyǵardy! Budan keıin qazirgi musylmandardyń mádenıetin alaıyq. Mysaly, Túrkıanyń ýnıversıtetterindegi til, onan soń jaıshylyqtaǵy ǵylym tilderi kimdiki? Túriktiń birinshi ýnıversıtetterindegi basty tilder Anglıa, Fransıa, Germanıaniki. Buǵan biz ne aıta alamyz? Sol bolamyz dep otyrǵan túrkimiz ózi, Evropa jurttarynyń óz arasynda solaı-dy.
Qaı jurttyń bilgishi bir jańalyq shyǵarsa, sol nársege óz tilinde at qoıady; bul atty ózge jurttyń bári sol tilde qoldanady. Biz kóbinese tatar men túriktiń Evropa tilindegi sózdiń «g» harpin «ǵ» qylyp, «k» harpin «q» qylyp alyp júrgen sózderin óz tili dep, syrttan jala jaýyp júrmiz ǵoı deımin. Bolmasa, bul kúnge sheıin túrikten bilgish shyǵyp, onyń tapqan nársesin túrik tilimen qoldanyp júrgen Evropa joq. Mine, zaman kórsetip otyrǵan dálel — osy.
Já, túriktiń óz betimen tapqan mádenıeti joq bolsa, ózi de Evropanyń dastarhanynyń shetinen oryn alyp otyrsa, bizdiń ne isteýimiz kerek? Ol ýaqytta da mádenıettiń kindigi bolǵan jerge týra tartpaı, ózimizdiń qalpymyzdaǵy túrikti ótkel qylǵanymyz oqý isin túzý jónge salǵanymyz ba, salmaǵanymyz ba? Qazaqtyń oqýyn Evropa jolyna salǵanmen, qazaq túrikten alystap ketip, oqý úlgisin túrikten alýmen, túrikpen týysyp kete qoıýyna kimniń kózi jetedi? Jurttyń rýhy birigýde tursa, saıasat yńǵaıy jurt rýhynyń sol kúıine qarap bet alatyn bolsa, oqý isi, onyń ishinde ǵylym tili esh ýaqytta alystatyp ákete almaıtynyn bizdiń uǵýymyz kerek.
Bul másele týrasynda qarsy pikirde bolǵan kisiler bolsa, dálelderin baıandaǵany jón. Osymen, tezirek oqý isin bir negizge quryp, muǵalimder, ýchıtelder ǵylym tiliniń jolynda bir-aq túrli quraldy qoldanýy kerek.
Bıylǵy Ombyda bolǵan jastar sezinde de ǵylym tilin Evropadan alýdy qaýly qylyp jasaǵan jobalary: áýeli ǵylym tilderin jetkenshe qazaqtyń óz tiline aýdarý kerek. Qazaq tiline aýdarýǵa bolmaǵan tilderge ǵana Evropadan alý bolatyn. Jastar seziniń qaýlysynda qazaq tilinde shyǵatyn jýrnaldarda ǵylym tili degen bir bólimi bolyp, sol bólimge Evropa qoldanyp júrgen ǵylym tilderin árkim ózinshe perevod qylyp oqýshynyń synyna bersin desken. Bul joba da árkimniń esinde bolsyn.
You Might Also Like
