InfoHub Logo

Ǵalamda on segiz myń jan bolypty,
Bul sózim bilgenderge tań bolypty.
Áleýmet, qulaq salyp tyńdasańyz,
Qazaqta Abylaıdaı han bolypty.

Sol Abylaı han Alataýdaǵy qyrǵyzǵa, qalmaqqa attanyp joryqqa bara jatqan jolynda órdegi qaz daýysty Qazybek bıdiń elinde bir úlken asqa kez bolyp, sol asta baryp turǵanda, Shanshar degen elde jelbas bozbalalary ańyz qylypty:

— Anaý turǵan hannyń basyndaǵy bórkin qaǵyp túsirer me edi, ne qalar qylar edi? — dep.

Sonda qaz daýysty Qazybektiń inisi — «mór tańdaıly Balapan» degen art jaǵynan baryp, andaýsyzda hannyń basyndaǵy bórkin shybyqpen qaǵyp túsirdi. [Han] dáneme demedi, jerdegi bórikti basyna kımedi, qalǵan boıymen jerde qala berdi.

Zamandardan zaman ótkende qarakesek, tórtýyldyń qalashysy Qyzyljar, Kókshetaýǵa bazar shyǵyp barǵanda, sol basynan bórkin qaǵyp túsirgenin umytpaı júr eken, sony sóz qylyp qozǵap, tórtýyldan Botaqandy, qarakesekten Janaı degendi baılap alyp qalypty deıdi.

Qazymbettiń balasy — Qanaı, Janaı,
Ortanshysy — Atymbaı, kenjesi — Anaı.
Qarauzaq pen Saryuzaq qara qalǵan,
Qol tıgesin suraımyn, álde qalaı? —

deıtuǵyn óleńge qosylǵan Janaı soqyr — Bıbalanyń ákesi, qaz daýysty Qazybektiń nemeresi.

Botaqan baılanǵanyna yzalanyp, doldanyp, yzalanyp, as-sý ishpeı, tutqynda jatyp ólipti de, Janaı baılaýda jatyp, otyn ottap, sýyn iship jata beripti.

Bazarshy kelgen soń, tórtýyl, qarakesek namys qylyp, kóterile atqa mindi deıdi. Qaz daýysty Qazybektin balasy Bekbolattyń alpys bestegi kúni eken, Edigeniń jıyrma bestegi kúni eken....

Sol kúnde Bekbolattyń qystaýy Jamandalbada batyrdyń Beıseni qystap otyrǵan «Qaratomar» degen jer deıdi. Edige bıdiń qystaýy «Qaraǵaıly bulaq» degen jerde, úlken toǵaıdyń túbinde eken. Bekbolat pen Edige atqa minip, bes Meıramnyń balasyna at shaptyrdy, qol jıdy deıdi: «Abylaıdy shabamyz» dep.

Kúlik Shobalaı Jańabatyr bıge kisi jiberdi deıdi: «Dýagóı bolsyn» dep.

Jańabatyr bıdiń qartaıǵan kezi eken, ózi júrmedi deıdi, balasy Janaqty jiberipti deıdi:

— Bekbolat pen Edigege sálem de! Hanyn jaýlaǵan qalmaq ońbaǵan. «Hanyn shaıqaǵan qara ońbaıdy».... «Abylaımen urys qylmasyn, bitim qylyp jarassyn, — deıdi, — arashashy bol!» dep qosty deıdi.

Úsh myń kisi jıylyp, Meıram bolyp atqa mindi deıdi. Bul habardy estip, kereı, ýaq dúrligip úrkip, ishke túsip ketti deıdi. Kóp zamandar ótkennen keıin Turlybek atqa mingen soń, kereıdi kóshirip alyp kelip, qalyń Shubardy qonys qylyp berdi. Sonda da ýaqtyń bári ishte qaldy deıdi.

Bul habardy estip, «Meıram bolyp atqa mindi, sonan aýyr qol keledi, dep, isti qol keledi» dep seskenip, Abylaı Kókshetaýdan qozǵalyp, Joldyózekke qaraı keshti deıdi.

— Munyń basshysy Bekbolat shyǵar, dáýde bolsa: «Abylaıdyń basyn almasam, ne qara qazanyn qaq aıyrmasam, ákem Qazybektiń árýaǵy ursyn!» — dep atqa mingen shyǵar. Qara qazandy jurtqa tastap, kóshińder. Jurtta qalǵan qazandy qaq jaryp, ashýyn bassyn, — deıdi, — serti synsyn jáne munyń ishinde orta júzge uran bolǵan Oljabaı bar shyǵar, týyn qandamaı, onyń ashýy basylmaıtyn.Sıyr ataýlyny jurtqa tastap kóshińder, sony soıyp, týyn qandasyn. Sonan sońǵy jaı belgili, sonan soń jarasyp, bitimge kóner, — deıdi.

Qara qazandy jolyna qaldyryp, sıyr bitkendi qaldyryp, atyǵaı, qaraýyl qoparyla kóshti deıdi.

Aýyr qol Kókshetaýdaǵy qoımasyn talap, sıyrdy soıyp, týlaryn qandasyp, máre-sáre bolyp jatty deıdi.

— Buǵan elshi jiberelik, — dep aqyldasyp, ormanshy Aqsary- Shotananyń Shotanasyn Abylaı hanǵa elshilikke jiberdi....

Shotana baryp, Bekbolat pen Edigeniń aldyna otyryp sóıledi deıdi:

— Hanǵa bardym. «Aldıar» dep, aldyna tikemnen tik turyp, sonan soń otyryp:

— Jol bolsyn! — dedi.

— Áleı bolsyn! — dedim, — sonan sońǵy sóz mynaý, — deıdi, — Meıram bolyp atqa mindi, úsh myńdaı qol keldi, Bekbolat pen Edige jiberdi. ... «Baılaýda ólgen Botaqannyń qunyn bersin, Janaıdy bosatsyn! Myń kisiniń jolyna bas-basyna «jetim» bastatqan «toǵyz» jáne myń kisiniń jolyna bas-basyna túıe bastatyp «toǵyz» bersin. Qalǵan myń kisige myń at, myń shapan bersin! Buǵan kónbese, turysatuǵyn jerin aıtsyn!» — dep jiberdi, — dedim.

Sonda Edige men Bekbolat Shotanany arqaǵa qaǵysqan eken:

— Taýyp aıtqan sózdi aýzyńnan aınalaıyn, seni tapqan anańnan aınalaıyn, — deıdi, — [olar] ne deıdi? — dedi.

Sonda:

— Erteń Joldyózenniń boıynan tabysaıyq, — dedi.

Sonda Oljabaı batyr:

— Meni «bul qolda bar ma» dep surady ma? — depti.

— Surady, — dedi.

— Endeshe bizben urysa almaıdy, — dedi, — pálen sarttyń qorǵanyn talaǵanda, darýazasy qalaıy men oqam qorǵasynmen bekitilgen eken. Sonda týdy Abylaıǵa berip, narkeskenmen attan túse qalyp, shapqylap edim, ılengen nandaı bólek-bólek qylyp túsirip, artyma qarasam, Abylaı týdy ustaı almaı, eki qolyna kezek-kezek ustap, selkildep, dirildep, tura almaı tur eken. Meniń árýaǵymnyń kúshtiligimen boıyn toqtata almaı tur eken. Endi ol sart bizben qarsylasýǵa jaramaıdy, — dedi.

Sol kún batyp, tań atty. Tań atqan soń sherý tartýǵa oılandy da, qoıdy. Jan-jaqqa qarasa, eki kisi kele jatyr Abylaı jaqtan.

— Bul kim? — dep tursa, biri — Abylaı hannyń ózi, biri — Baltakereı Tursynbaı batyr. Ekeýi kele jatqanyn kórgen soń, kópti shýlatpaı, Bekbolat pen Edige atqa minip:

— Sizder toqtańyz, — dep jónelip, hannyń aldynan shyqty deıdi. Sonda Qozǵan Qulyke — «Bekshe mergen» degen aýyzǵa alynǵan ataqty mergen bolǵan kisi eken deıdi, atqan oǵy quralaıdan ótedi eken:

— Sol sartty atyp tastasam qaıtedi?! — dep myltyǵynyń sıraǵyn tigip, ataıyn dep turǵanda, Jańabatyr bıdiń balasy Janaq batyr kelip:

— Atpa! — dep myltyǵyn ustaı aldy.

Han anadan munyń bárin kórip, belgiledi deıdi. Ol jaqtan Abylaı men Baltakereı Tursynbaı batyr, bul jaqtan Bekbolat pen Edige atqa mindi de, sálemdesip, Abylaı han sóz bastady:

— Kótergen de óziń, k.. ke qol salǵan da óziń! — dep turǵanda, ozyp kelip, Kúlik Kótesh aqynnyń bala kúni eken, bılerdi sóıletpeı, kóldeneńdep baryp óleńdi qoıa berdi deıdi, onyń baıany:

— Abylaı, Botaqandy sen óltirdiń,
Esil erdi jazyǵy joq, nege óltirdiń?!
Han basyń qarashyńmen daýly bolyp,
Ústine Aq ordańnyń qol keltirdiń!
Abylaı, kúıip ketti salǵan qalań,
Meıramǵa ne edi seniń japqan jalań.
Janaıdy búgingi kún bosatpasań,
Bolady jetim-jesir qatyn-balań! —

degen soń, han sózge kelmeı, jarasyp, bulardyń aıtqanyndaı qyldy deıdi.

— Myltyqty bizge qaraı sıraǵyn tikken kim edi? — dep surady.

— Bekshe mergen, — degen soń:

— O, talaı jerde joldas bolyp [jú]rip ek, adamzat birin-biri ólimge qıa beredi eken-aý! Myltyǵyn tikkende, bireý aýzyn kelip ustaı aldy, ol kim? — dedi.

— Jańabatyrdyń balasy Janaq, — dedi.

Sondaǵy Abylaı sózi:

— Mynaý myltyǵyńnyń aýzy qyrsyqpasyn, — dedi, — dep bir túıe bastatqan «toǵyz» baılady, — deıdi, — júgirip kelip ustaǵan Janaq degen sonyń bas arashashyǵa qosqany ǵoı. Onyń atasy — Jańabatyr. Qazaq ishinde on kisiniń bosaǵasyna túıe bastatyp «toǵyz» baılaýshy Beısen bı edi. Qazaq ishinde syı berse, sol kisi aıtqanymen bolýshy edi «at shaptyr» dese, shaptyrýshy edi. «Shaptyrma» dese, shaptyrmaýshy edi. Jáne «tarqa» dese, tarqaýshy edi. Anyq Qudaı jaratqan shyn bı edi. Jáne ol zamanda qaraly úı bolady. «Kúıindige kósh kelse, kelermiz» dep, kelgenge sheıin bosaǵaǵa naıza shanshyp, qaradan jalaý baılap qoıady. Jyl ótken soń, sol kisige qulaq estigen jerden jalaýyn alyp, naızasyn syndyrýshy edi. Bosaǵasyna at baılap, shapan «jol» qylýshy edi. Óz zamanynda ol kisiden ótken jan joq edi. Sóıtip ol kóshtiń jolyna bir at, shapan bolsyn, — dedi.

Sóıtip, qarashasymen jarasyp, úıine qaıtqan eken. «Abylaı aspaǵan sary bel» dep atanǵan jeri osy eken» deıdi. «Keshegi ótip ketken han Abylaı, soǵypty qubyladan esken jeldeı. «Sonaý bir sary belden aspadym» dep, ketipti arman qylyp bizdiń eldi-eı».

---