InfoHub Logo

Ǵalamda on segiz myń jan bolypty,
Bu sózim bilgenderge tań bolypty.
Áleýmet, qulaq qoıyp tyńdasańyz,
Arqada Abylaıdaı han bolypty.
Qylady Mekerjide, baılar saýda,
Top buzar batyr jigit qalyń jaýda!
Surasań Abylaıdyń turǵan jerin,
Han boldy qyryq segiz jyl Kókshetaýda.

Sol Abylaı Alataýdaǵy qyrǵyzǵa, kalmaqqa joryqqa attanyp bara jatqan jolynda, qaz daýysty Qazybek bıdiń elinde bir uly jıyn asqa kez bolypty. Sol asqa Shanshar degen eldiń jelbas bozbalalary ańyz qylysypty.

— Anaý turǵan hannyń basyndaǵy bórkin qaǵyp túsirgenge ne qahar qylar edi? — desip.

Sonda qaz daýysty Qazybektiń inisi — «mór tańdaıly Balapan» art jaǵynan baryp, hannyń artynda turyp, ańdaýsyzda shybyqpen basyndaǵy bórkin kaǵyp túsirdi deıdi.

Han dáneme demedi: «İshken — mas, jegen — toq!» — degen osy ǵoı. Jerge túsken bórikti qaıta alyp kıýge jaramaıdy, «jerde qala bersin» dep bórikti jerden aldyrmady. Sol boıymen bórik jerde qala berdi, han da ún joq, tún joq júre berdi.

Zamandardan zaman ótkende, Qyzyljarda jármeńke bolyp, bazar ashylǵan kezde qarakesek, tórtýyldyń bazar bazarlap barǵandardyń ishinen tórtýyldan Botaqandy, qarakesekten Janaıdy baılap alyp qaldy. Abylaı han Botaqandy tirileı kórge saldyryp, úıine keldi.

Hanymy:

— Qaıdan keldińiz? — degende:

— Botaqandy tirileı kórge salyp keldim, — deıdi.

Hanymy:

— Kótek, ne deıdi? Bul orta júzden bizge dám buıyrmaǵan eken, shyǵaryńyz kórden, — deıdi.

Abylaı bir kisini jiberdi:

— Kórden shyqsyn! — dep.

Bul kisi baryp, Botaqanǵa aıtty. Botaqan:

— Shyqpaımyn! — deıdi. Jibergen kisi Abylaıǵa bardy:

— Shyqpaıdy kórden, — dedi.

Abylaıdyń ózi keldi, ıininen tartty:

— Shyq! — dep.

Botaqan:

— «Úıge kirgen qur shyqpaıdy, kórge kirgen tiri shyqpaıdy» degen. Endi men shyqpaımyn, — dep siresip, jata berdi.

Han ózi kórden beri tartyp shyǵaraıyn dep jatqanda, júreginiń basynan tars etip jarylyp Botaqan óldi.

Orta júz namystandy. Besmeıram bolyp attanyp, Abylaıdy shappaqshy boldy. Sonda Bekbolattyń alpys bestegi kúni eken. Edigeniń jıyrma bestegi kúni eken. Ol kúnde Bekbolattyń qystaýy Jamandalba-Batyrdyń Beıseni otyrǵan jeri eken. Edige bıdiń qystaýy Jaqsydalba-Qaraǵaıly bulaq eken. Bekbolat pen Edige tize qosyp, atqa mindi. Bes meıramǵa kisi shaptyrdy. Kúlik Shobalaı balasy Jańabatyr bıge kisi jiberdi: «Dýagóı bolyp, aldymyzda júrsin!» dep. Sonda Jańabatyr:

— Men qartaıdym ǵoı. Ómir boıy otyrǵan jurtyma órt salyp, kóshkenim jaramaıdy ǵoı. Men barmaıyn, sen bar, — dep, balasy Janaqty jiberdi, — Bekbolat pen Edigege sálemde! Hanyn jaýlaǵan qalmaq ońbaǵan. «Hanyn jaýlaǵan qara ońbaıdy, han qısaısa, bári ońbaıdy» degen. Abylaımen uryspasyn, bitim qylyp, jarassyn! Arashashy bol, eldestirýge jahat qyl! — dep qosty deıdi.

Úsh myń kisi atqa mindi, Meıram bolyp kóterildi dep esitken soń arǵyn, kereı, ýaq úrkip, ishke túsip ketken eken de, kereıdi keshe Turlybek at arqasyna mingende ishten alyp shyǵyp, qalyń Shubarǵa qoıdyrǵan eken. Ýaq sol boıymen ishte qalypty. «Arǵyn, naıman atqa mindi» degen sóz kóterilip ketip, Abylaı úrkip, kóshe qashty deıdi. Sonda Abylaıdyń hanymy aıtypty:

— Keshe óziń kórgen qaz daýysty Qazybektiń balasy Bekbolat alpys beste atqa mindi. ol jaı mingen joq, ant aıtyp, serttesip mindi. «Ne Abylaıdyń basyn almasam, ne qatynyn at kótine salmasam, ne qara qazanyn qaq aıyrmasam, ákem Qazybektiń árýaǵy ózimdi ursyn!» dep atqa mindi. Qara qazandy asýly boıymen jurtta qaldyryńyz. Jáne sıyr ataýlyny aıdatpaı, jurtqa tastatyńyz, «Bir kún qarny ashqannan qyryq kún aqyl surama» degen qaıda? «As atasyn tanymas» degen taǵy bar ǵoı. Sıyrdy soıar da, asýly qazanǵa asyp jep, toıar-dy. Sonan soń ashý basylyp «soǵysamyz» degen sózin qoıar-dy, — dep, qara qazandy asýly boıymen jurtqa qaldyryp, ordasymen júre úsh kóship baryp otyrypty. Jasanǵan qol kóshken eldiń jurtyna kelip, jaıylyp jatqan sıyrdy kórip, asýly qazandy kórip, sonda Bekbolat at ústinde turyp, naızasymen qazandy janshyp, túırep turyp sóılepti:

— A, jurt, Abylaı — tek jaralǵan jan emes, qas áýlıe. Ondaı kisige soqtyǵý jaramaıdy. Onyń áýlıeshiligin aıtaıyn. Úıden shyqqanda, úsh oıym bar edi: «Abylaıdyń basyn kessem, qatynyn at kótine salsam, qaıtamyn!» degen oıym bar edi. Qara qazanyń qaq jaryp qaıtamyn dep edim. Ana jatqan sıyrdy shetinen shytyrlatyp alyp kelip, soıyńdar! Appaq maıǵa kenelip toıyńdar. Meniń tilimdi alsańdar, Abylaımen jaýlasýdy qoıyńdar! — dep sıyrdy soıyp, týlaryn qandap, birin-biri tamaqqa toıǵyzyp, aldap, máre-sáre bolysty.

Sol qazandy alyp kelip, Bekbolat asty. onan soń Tilenshi bı asty. Abylaıdyń qalmaq qatynynyń balasy Shama tóre Tilenshige qara narǵa qaly kilem jaýyp kelip túsip, qazandy qalap alyp Shama tóre keıin asty.

— Kel, buǵan eldeselik, elshi jibereıik, — desip, Ormanshy Aqsary-SHotananyń Shotanasyn jiberdi. Qyzyltaýda «Shotana tasy» degen bir bıik taý. Shotananyń eki ógizin urylar urlap alyp ketipti. Sonda Shotananyń syrtyndaǵy tastyń basyna shyǵyp, salypty aıǵaıdy:

— Ógizimdi alǵan kim de bolsań, tastap ket! Atym — Shotana. İnge kirip ketseń de qoımaımyn!

Ógizin ińirde alǵan ury Túndikten jańa asyp, Maıóleń degen jerden ótip barady eken. «Artymyzdan kelip qalǵan eken» dep, tastaı qashypty.

Elshilikke Shotana baryp qaıtyp kelgen soń, Bekbolat pen Edige aldyna alyp surapty:

— Ne dediń? — depti. Sonda Shotana aıtypty:

— Meıram bolyp atqa mindi, úsh myń kisi qol keldi. Bekbolat pen Edige jiberdi, Botaqannyń qunyn bersin, Janaıdy bosatsyn! Myń kisiniń jolyna «jetim» bastatqan toǵyz bersin. Myń kisiniń jolyna túıe bastatqan «toǵyz» bersin. Qalǵan myń kisige myń at penen shapan bersin. Oǵan kónbese, turysatyn jerin, uryssatyn erin aıtsyn!» — dedim degende, Bekbolat:

— Aıtqan aýzyńnan da aınalaıyn, seni kóterip tapqan qatynnan da aınalaıyn, — depti.

Shotana sózi:

— Munan da dámdi, irileý bizge talyp-úzdigip jetken qalǵan irileýi ǵoı dep oılaımyn.

— Ne deıdi, ne deıdi? — depti. Erteń Joldyózektiń boıynan tabysaıyq, — depti deıdi. Sonda oljabaı batyr:

— Meni «bul qosynda bar ma?» dep surady ma? — depti.

— Surady, — depti. Endeshe bizben uryssa almaıdy, qarama-qarsy turysa almaıdy. Altyn qaqpasyn buzǵanda, darbasazasy qalaıy men qorǵasynnan eken. Hárkimniń qoly batpaǵanda týymdy Abylaıǵa ustatyp qoıyp, atymnan túse qalyp shapqylaǵanymda, Abylaıǵa qarasam qalsh-qalsh etip, tirkenip, dirildep tur eken. Bizben qarsylasýǵa sartyńnyń arýaǵy betteı almasa kerek, — depti. Joldyózekti bet alyp bular da baryp jatypty. Erteń tań atqan soń, qarasa jelkildegen tý da joq, jer qaıysqan kol da joq. Bir-eki atty keledi eken.

— Bul ne qylǵan jan, — dep tańyrqasyp tursa, Abylaı han men Baltakereı Tursynbaı batyr eken. Ekeýden-ekeý kele jatqanyn kórgen soń, Bekbolat pen Edige atqa minip, ekeýi aldynan shyǵypty. Sonda Qozǵan Qulyke-Beksheniń Bekshesi oǵyn quralaıdyń kózinen ótkizetuǵyn mergen eken:

— Bul sartty jaıratyp tastaıyn, — dep myltyǵynyń sıraǵyn jerge qadaı bastaǵanda, Janaq júgirip kelip, ustaı alypty.

Han ózi kórip keledi. Ol jaqtan Baltakereı Tursynbaı men Abylaı kelip, bul jaqtan Bekbolat pen Edige baryp amandyq aıtyp bastaǵanda, Kúlik Kótesh aqyn bala kúni eken, kóldeneńnen baryp ólendi qoıa berdi:

— Abylaı, Botaqandy sen óltirdiń,
Esil er, jazyǵy joq, nege óltirdiń?!
Han basyń qarashyńmen daýly bolyp,
Ústine aq ordańnyń qol keltirdiń!
Abylaı, kúıip ketti salǵan qalań,
Meıramǵa ne deısiń japqan jalań!
Janaıdy dál búgin kún bosatpasań,
Bolady erteń jesir qatyn-balań!

Basqa sóz de joq, daý-shar da joq. Sol jerde jarasyp bitimge kelip, bulardyń ne degenin qyldy deıdi.

— Myltyq qurǵan kim? — dep surady.

— Qozǵan Bekshe mergen edi, — degende:

— Talaı joryqta birge júrip, bir torsyqtan malta jep, bir tabaqtan et jegen joldas edik. Kisini kisi joq jerde ólimge qıa beredi eken-aý! dep, — myltyǵynyń aýzy qyrsyqpasyn, — dep, óziniń myltyǵynyń aýzyna bir túıe baılady deıdi.

— Júgirip kelip ustaı alǵan kim edi? — dep surady.

— Jańabatyr balasy Janaq edi, — degen soń Jańabatyr «arashashy bol» dep qosqan ǵoı. olar Qudaı jaratqan shyn bı ǵoı. Qazaq ortasynda at shaptyrǵan as bolsa, Jańabatyr bıdiń bosaǵasyna túıe bastatqan «toǵyz» baılansyn. Jańabatyr «osy-aq, as-aq» dese, at shaýyp, as tarqasyn! Áıtpese at shabylmaıtuǵyn bolsyn da, as tarqamasyn!

Sol zamanda qaraly úıdiń bosaǵasynda bir naıza jıyn qylsa, shanshýly turǵan. Sol naızany jylyn bergende qaraly Janaq syndyryp «at, shapan onyń joly bolsyn!» depti. Sóıtip han qarashamen jarasyp, oınap-kúlip, máre-sáre bolysyp qaıtqan eken.

Abylaı aspaǵan Sary bel atanǵan mine osylaı edi deıdi.

Abylaı han ózi eki sóziniń birinde aıtyp otyrady eken:

— Osy bir «Besmeıramnyń balasy» degen el — Paıǵambar men shadıar týmady demeseńder, adamnyń bulbuly men dúldili túgel týǵan el. Batyry kóptikten, jaýdan qoryqpaıdy. Shetinen sheshen bola týady da, daýdan qoryqpaıdy. Qaraqurttaı qujynaǵan qarakesegi bar, «e» dese «má» dep, edireıetuǵyn qýandyǵy bar. onyń ómirinshe úzilmeıtuǵyn jýandyǵy bar. Jylym qurtsha jegenin bildirmeı jep qoıatuǵyn súıindigi bar! — degen eken.

---