InfoHub Logo

Abylaı han Alataýǵa joryqqa bara jatyp, Qarakesek-SHanshar degen eldiń bir uly jıyn asyna kez boldy deıdi. Sonda sol asta «ishken mas, jegen toq» erigip turǵan shanshardyń jelbastary ańyz qylysty deıdi:

— Basyndaǵy bórkin bireý qaǵyp túsirse, han handyq qylyp, qandaı qahar qylar edi? — deskende, qaz daýysty Qazybektiń inisi — «mór tańdaıly Balapan»:

— Ony qur aıtyp qoıǵansha, kórý kerek, — dep artynan baryp, ańdaýsyz, abaısyz turǵanda, hannyń basyndaǵy bórkin shybyqpen qaǵyp, jerge túsiripti.

Han qahar da qylǵan joq, dáneme degen joq:

— Búgin «ishken mas, jegen toq», kimde es bar deısiń? — dep handyq qyldy, — jerge túsken bórikti basqa alyp kıýge jaramaıdy, — dep, qalǵan jerde qalsyn, — dep bórkin jerden aldyrmady, júre berdi deıdi.

Kúnderden kúnder ótip, ol umyt bolyp ketip, Qyzyljar bazar bolǵan soń, qarakesek, súıindiktiń bazarshysy kóterile Qyzyljarǵa bazar bazarlap baratuǵyn bolyp, kóp bazarshy barǵanda, ókpesi-kegi baıaǵy bastan bórikti qaǵyp túsirgendik bolyp, qarakesekten bir kisini, tórtýyldan bir kisini tiri ustap alyp qalyp, ekeýin tirileı kórge salyp tastady.

Sonda qarakesekten alyp qalǵan kisisi qaz daýysty Qazybektiń nemeresi Qazymbettiń balasy Janaı eken.

Qaldybaı Shójeniń óleńinde bar:

Qazymbettiń balasy: Qanaı, Janaı,
Ortanshysy — Atymbaı, kenjesi — Anaı.
Qarauzaq pen Saryuzaq, qaraqalpaq
Qolytkesin suraımyn áldeqalaı.

Tórtýyldan alyp qalǵan kisisi Botaqan degen eken. Abylaı han ekeýin tirileı kórge saldyryp, úıine keldi.

Hanymy aıtty:

— Tóre, keshigip qaldyńyz, qaıdan keldińiz? — deıdi.

— Botaqandy tirileı kórge salyp keldim, — deıdi.

Hanymy aıtty:

— Bu orta júzden bizge dám buıyrmaǵan eken, shyǵaryńyz kórden Botaqandy! — deıdi.

Abylaı bir kisini jiberdi:

— Kórden shyqsyn! — dep.

Bu kisi baryp, Botaqanǵa aıtyp edi, Botaqan: «Shyqpaımyn! «deıdi.

Jibergen kisi Abylaıǵa qaıtyp keldi. Botaqannyń «shyqpaımyn» degenin aıtyp keldi. Abylaıdyń ózi keldi, ininen tartyp:

— Shyq! — dep.

Botaqan:

— Ólgende jatatuǵyn kórime tirileı jatym. «Úıge kirgen qur shyqpaıdy, kórge kirgen tiri shyqpaıdy» degen. Búıtip jurt kózine kóringennen, ólgenim artyq, — dep yza boıyna syımaı, doldanyp, júreginiń basynan tars etip jarylyp, ólip ketti deıdi.

Bul habardy estigen soń Orta júz namystandy. Sol kúnde Qazybek ólgen eken de, Qazybek balasy Bekbolat alpys bestegi kúni eken. Edige bıdiń jıyrma bestegi kúni eken. Edigeniń qystaýy — Jaqsy Dalbada Qaraǵaıly bulaq, Bekbolattyń qystaýy Jaman Dalbada, osy kúngi Batyrdyń Beıseni qystap otyrǵan jer eken.

Bekbolat pen Edige atqa minip, Besmeıramdy jıdy deıdi: «Abylaıdy shabamyz» dep, úsh myń kisi júrýge betin túzep. Sonda Bekbolat pen Edige Kúlik Jańabatyrǵa [kisi] jiberdi deıdi:

— Dýagóı bolyp, aldymyzǵa túsip júrsin, — dep.

Sonda Kúlik Jańabatyr ózi júrmedi, balasy Janaqty jiberdi deıdi.

— Hanyn jaýlaǵan qalmaq ońbaǵan, «hanyn shapqan qara ońbaıdy» degen. Bekbolat pen Edigege sálem de: «Abylaımen jarassyn, arashasy bol!» — dep qosty deıdi.

Sonda «Meıram bolyp atqa mindi, úsh myń kisi qol keledi, ishinde Altaı Jıeneli batyr, Aıdabol oljabaı batyr bar, taǵy sondaı ataqty erler bar» degen soń, kereı, ýaq úrkip, ishke túsip ketken eken. ýaq sol boıymen ishte qaldy, kereıdi keshe Turlybek at arqasyna mingen soń, ap kelip ornalastyrǵan eken.

Sonda úıde otyryp Abylaıdyń hanymy aıtty deıdi:

— Abylaı han, dáneme bildińiz be?

— Ne bileıin? — depti.

— Bilmeseńiz, qaz daýysty Qazybektiń árýaǵyn shaqyryp, balasy Bekbolat atqa mindi. «osydan Abylaıdyń basyn almasam, qatynyn at kótine salmasam, qara qazanyn qaq jarmasam, ákem Qazybektiń árýaǵy ózimdi ursyn!» dep qarǵanyp mindi. «Ashýlynyń aldynda turma» degen, al kóshińiz, qara qazandy asýly boıymen jurtqa qaldyryńyz. Ózderi keler de, daıar asýly qazanǵa tamaq qylyp isher. «İshinen dám tattyq qoı, ne jazyǵy bar munyń» dep jarýǵa kózi qımas, batyly barmas. Sonan soń «qara qazanyn aldyq qoı» dep ashýy basylar da, serti synar, kóńili tynar. Jáne sıyr, at ataýlyny úsh myń kisige azyq bolarlyq qylyp, jurtqa tastap ketińiz. Batyrlary týyn qandasyn, máre-sáre bolyp, tamaqqa toıynsyn. «Bir qaryny ashqannan qyryq kún aqyl surama» degen bar ǵoı. Jáne «ash atasyn tanymas» degen bar ǵoı. Qaryndary toıǵan soń, aqyldaryna túsip, sizdiń handyǵyńyzǵa, ózderiniń qaralyǵyna kózi jetip, toqtar, — degen eken.

Abylaı han hanymynyń tilin alyp, qara qazandy asýly boıymen jurtynda qaldyryp, úsh júz sıyrdy qaldyryp, Kókshetaýdan úsh kúndik jerge úrkip baryp otyrdy deıdi.

Sonda kóshkenin, úrikkenin qaıdan bilsin, úsh myń kisi Abylaıdyń kóshken jurtyn kelip basyp, Bekbolat kelip at ústinen ashýly qazanǵa naızasyn shanshyp turyp sóıledi deıdi:

— A, jurt, — deıdi, — Abylaı han da Qudaı tek jaratqan jan emes, qarańdarshy! úıden shyqqanda, úsh oıym bar edi: «Abylaıdyń basyn kessem-aý, ıá bolmasa, qatynyn at kótine salsam-aý, ıá bolmasa, qara qazanyn oljalasam-aý!» dep edim. Mine, endi qara qazanyn asýly boıymen qaldyrǵany — meniń oılaǵan oıymdy ábden bilgendigi. Qansha aıtsa da, Qudaı artyq jaratqan han-aý! Endi men sertime jettim. Anaý sıyrdy qıratyp soıyńdar, appaq maıǵa toıyńdar, týlaryńdy qandańdar! Elshi jibereıik, Qudaı ulatsa, jarasyp, jadyrap qaıtarmyz, — dep sózdi osyǵan qoıdy deıdi.

Sol qazandy Bekbolattan soń Tilenshi bı asqanyn kórgen jan sóıledi. Tilenshi bıge Abylaıdyń qalmaq qatynynyń balalary Shama tóre qara narǵa qaly kilem jaýyp kelip:

— Qazybektiń árýaǵyna baılaǵanym! — dep surap alyp, sonyń qolynda qaldy deıdi.

Hosh, Bekbolat pen Edige Abylaı hanǵa elshilikke Ormanshy Aqsary-SHotananyń Shotanasyn jiberdi:

— Saǵan sózdi úıreteıik pe, óziń sóıleımisiń? — degende, Shotana batyr aıtty deıdi:

— Ekeýiń kóp úıretseń, otyz aýyz sóz úıretersiń. Ol taýsylǵan soń, ne qylmaqshymyn? Aýyzymnan ne shyqqanyn qaıtyp kelgen soń, ózderiń esitersinder, — dep júre beripti.

Shotana batyrdyń qalpy qandaı kisi ekenin aıtyp bereıin. Qyzyltaýda «Shotana tasy» degen tas bar. Shotana batyrdyń úıi sol tastyń túbinde otyrǵanda, qoradan eki ógizin túnde ury urlap ketipti. Alageýimnen túregelip, ógizdi ury ap ketkenin bilip, Shotana batyr tastyń basyna shyǵyp, aıqaı salypty:

— Tastap ket meniń ógizimdi! Atym — Shotana, jerdiń tesigine tyǵylsań da qoımaımyn! — degende, alǵan urylary Túndiktiń ózeninen asyp barady eken. «Artymyzdan qýyp kelip qalǵan eken ǵoı!» dep, tastaı qashqan eken. Shotana batyr Abylaı hanǵa baryp, aman-esen qaıtyp, Bekbolat pen Edigeniń aldyna keldi.

— Ne dediń? — degende, aıtqany:

— Bekbolat pen Edige jiberdi. Meıram bolyp atqa mindi, úsh myń kisi qol keldi. Burynǵy áýlıe ótken ata-babalarymyz aıtqan eken: «Dúnıe buzylsa, Buqarǵa syıady, Buqara buzylsa, dúnıege syımaıdy» degen eken. Buqaraǵa syımaı, jalań aıaq, jalań but kelgen sart Saryarqaǵa syımaıyn dep júr me? Botaqannyń qunyn bersin, Janaıdy baılaýdan bosatsyn! Myń kisiniń jolyna «jetim» bastatqan «toǵyzdan» bersin! Myń kisiniń jolyna túıe bastatqan «toǵyzdan» bersin, myń kisiniń jolyna myń at, myń shapan bersin! «Aıypty han bolamyn» dese, turysatyn jerin aıtsyn, urysatyn erin aıtsyn! «Aıypsyz han bolamyn» dese, «han degen jar emes pe, qarashy degen laq emes pe? laqtyń oınaǵanyna shydaı almaı, qulaǵan jaryńa [qalaı] pana bolmaqshy», — dedim degende, Bekbolat súısingennen:

— Aıtqan aýzyńnan aınalaıyn, seni kóterip tapqan qatynnyń ...nan aınalaıyn! — depti.

— Ne deıdi, ne deıdi? — degende:

— Erteń Joldyózektiń boıyna kelsin, ekeýmiz eki jaǵyna túselik deıdi, — depti.

Sonda oljabaı batyr:

— Meni «bar ma» dep surady ma? — depti.

— Surady «bar» dedim, — degende:

— Endi ol sart bizben qarsylasyp, jaýlasýǵa jaramaıdy. Altyn qaqpaly qorǵandy buzatuǵyn jolda Syrym Malaısary da bar edi, Shanyshqyly Berdiqoja da bar edi, Taraqty Baıqozy batyr da bar edi. Qaqpasy qalaıy men qorǵasynǵa mysty aralastyryp quıǵan eken. Jalǵyzynyń qoly batpaǵan. Sonda men týymdy Abylaıǵa «má!» dep bere salyp, qaqpany shapqylaǵanda, saz balshyqpen jańa ılegen qamyrǵa kirgendeı kirgen. Sonda Abylaıdyń túrine qarasam, qalshyldap, dirildep tur eken. «Myna qarýyn jaýlasyp ketip, ózime jumsasa, mynaý jan shydatpaıdy eken-aý!» dep úreıi ushyp ketkendigi sondaı — bizben qarsylasatyn onda árýaq joq», — depti.

Joldyózektiń ar jaǵynan Abylaı qoly keldi. Atyǵaı, qaraýyl, óziniń tóleńgitinen basqa bóten dym joq. Bir jaǵynan — Bekbolat, Edige úsh myń kisimen.

Samsaǵan sary qoldan eki kisi kele jatyr: bireýi — Abylaı, bireýi — Baltakereı Tursynbaı batyr. Sonan soń tanyǵan soń, bul jaqtan Bekbolat pen Edige atqa minip, aldynan shyqty.

Sonda Qozǵan Qulyke-Beksheniń Bekshesi, oǵyn quralaıdyń kózinen tıgizetuǵyn mergen eken, myltyǵynyń sıraǵyn quryp, Abylaıdy nysanaǵa baılap tura qaldy deıdi:

— Bul sartty bir-aq joq qylyp tastaıyn, — dep biltesin tutatýǵa keltirmeı, Jańabatyr balasy Janaq júgirip kelip, Bekshe mergenniń qolynan myltyǵyn julyp aldy.

Ne qylyp, ne qoıǵannyń bárin Abylaı kórip tur. Ol jaqtan eki kisi biri — han, biri — batyr, bul jaqtan eki kisi: qarakesek, súıindiktiń eki bıi tórteýiniń bas qosqan jerine kóldeneńinen bala kúni Kótesh aqyn baryp, olardy sóıletpeı, óleńdi gýletip qoıa beripti:

— Abylaı, Botaqandy sen óltirdiń,
Esil er, jazyǵy joq, nege óltirdiń?
Han basyń qarashyńmen daýly bolyp,
Ústine Aq ordańnyń qol keltirdiń!
Abylaı, kúıip ketti salǵan qalań,
Meıramǵa ne deısiń japqan jalań?!
Janaıdy dál búgin kún bosatpasań,
Bolady erteń jesir qatyn-balań!

Sonan soń kinálasqan da joq, aıtysqan da joq. Hany qarashysymen jarasyp, bul barǵandardyń ne kóńildegisin qylyp, sóıtip qaıtarǵan eken. Sonda Abylaı surapty:

— Myltyq qurǵan kim edi? — dep.

— Qozǵan Bekshe mergen, — degen soń:

— Talaı joryqta bir torsyqtan malta jesip júrgen joldas edi. Kisini kisi joq jerde-aq ólimge qıa beredi eken-aý! — dep, onyń myltyǵynyń aýyzy qyrsyqpasyn dep myltyǵynyń aýyzyna bir túıe baılady deıdi.

— Júgirip kelip ustaı alǵan kim? — deıdi.

— Jańabatyr balasy Janaq, — deıdi.

— Tegin kisi Jańabatyr bola ma? olar Qudaı qoıyp qoıǵandaı jaratqan shyn bı ǵoı! Balasyn «arashashy bol!» dep qosqan ǵoı. As berilgende, Jańabatyrdyń bosaǵasyna túıe bastatqan «toǵyz» baılansyn da jáne qaraly shanshylǵan naızany jylyn bergende, Janaq syndyrsyn da, bir at-shapan Janaqtyń óz joly bolsyn! — dep oǵan laıyqty (olaısha) jol buıyrǵan eken.

«Abylaı aspaǵan sary bel» degen atqa ilingen jeri osy eken.

— Úsh nárse arman bolyp, qolymnan kelmeı, qur oıymda ketti, — degen eken. — Biri — aqboz atty kunysh erdiń quny qylmadym. Myltyǵyn quralaıdyń kózinen ótkizetuǵyn mergenniń qunyn eki erdiń quny qylmadym. Biri — etikshi men ustanyń qunyn «qatyn quny bolsyn!» dep, buıryq qylmadym. «Al, jaý keldi!» degende, ekeýiniń de erkektikke septigi joq. Biri ishinen Paıǵambar men shadıar shyqpaǵany bolmasa, ózge adamnyń bulbuly men dúldúli túgel shyqqan jurt eken. osynaý bir «Besmeıram» degen elden asa almadym, — degen eken.

---