InfoHub Logo

Abylaı han zamanynda qyrǵyz Sadyrbala degen shyǵyp, aq qalpaqty qyrǵyzdy aýzyna túgel qaratyp turǵan kúninde maqtanyp sóılegen eken:

— Álibek sholaqty aldym, Qazy Mámbekti aldym, Kókjal Baraqty, jalǵyz kózdi Qaraqty aldym. Qazaqty jylynda jeti shaptym. Arqada Abylaı degen kári sart bar deıdi. Ol maǵan ne qylady deısiń? — degen eken.

Sol sózin Abylaı han estip, qosyn qylyp attanyp, sonda qyrǵyzda Áıteke jyryq degen ataqty zor kisi bar eken, alty balasy bar eken. Sol joly solar qyrǵyn taýyp, Abylaı han men Sadyrbala aqyrynda bitim qylyp, jarasyp, qos basyna bir úı qyrǵyzdan «aq úıli» beripti.
«Sárý qyrǵyz» degen bir taıpa elin túgelimen berse kerek. osy kúnde Aqmola oblysynda, Semeı oblysynda kirme bolyp júrgen qyrǵyzdar bar. Abylaı zamanynda qazaqqa olja túsken qyrǵyzlarynyń tuqymy. Kóshpeli qazaqqa han bolyp turǵanynda Túrkistan, Táshken hanlaryna zeketshi (zikýatshy) jiberip, jınatyp aldyryp turypty.

Shúrshitpenen eldesip, balasynyń eń úlkeni Ádil tóreni «sol jaqtaǵy qazaq, qalmaqqa ıe bolyp, tórelik qyl!» — dep solaı jiberip, osy kúnge sheıin onyń úrim-butaǵy sol jaqta ósip-ónip ketti.

* * *

Abylaı han ózine-ózi ábden emin-erkin kelgen soń: «ata-jurtym edi. Buharany alamyn» dep, úsh júzdiń balasy qazaqtyń «sen tur, men ataıyn» degen batyrlaryn jıyp, attandy. Munan barǵannan áýeli Túrkistan baryp, oǵan óziniń bel balasy Sydyq sultandy ıe qyldy. Shymkent, Saıram baryp, oǵan Ǵabdolrahman degen sartty qoıdy. Tashken baryp, oǵan Myrzahmet degen sartty qoıdy. Tashkendi keshe orys alar ýaqytysynda bir Myrzahmet degen taǵy biraz bıledi. Bul Myrzahmet qartaıyp, aljyp ólse, jańada óldi. Abylaıdyń qoıǵan Myrzahmet degeni munan kóp buryn ótken kisi. onan Sozaq ústine baryp tonap jatqanda, Qońyrat elinde bir baıdyń kelini ul taýyp, atyn «Abylaı» qoıǵan eken. Bul Abylaı da ósip-ónip bir taıpa el bolypty.

Abylaı han onan ótip, Samarqan shaharynyń bet aldyna, Jupar qoryǵyna baryp tústi. Sol túni qasyndaǵy qarıasyna:

— Búgin sáýe kór! — depti.

— Men de qarap jatpaıyn, jurt bılegen hansyń ǵoı, óziń de kór, — depti. Erteń tań atqan soń qarıa men han basyn qosyp otyryp, kórgenderin aıtysypty. Áýeli han aıtypty:

— Búgin túnde túsimde bir jolbarys shatyrymnyń aldyna kelip shókti, basyn bir kótermedi, tómen saldy da jatty. «Bu ne qylǵany?» dep qarap edim, álgi jolbarys degenim aıý boldy. «Jańa jolbarys edi ǵoı, qalaısha aıý bolyp qaldy?» dep qarap edim, qasqyr boldy. Onymen turmady, túlki boldy. Onymen turmady, qoıan ba, qarsaq pa, sol syqyldy bolǵan... oqysta oıanyp kettim, — deıdi.

Onda qarıa aıtty: — Men kórgenimdi aıtsam, Buharadaǵy tamam áýlıe Samarqan darbazasynyń (darýazasynyń) túbine kelip shókti. Ol «Samarqandy saǵan alǵyzbaımyn» dep kelgeni. Óziń kórgen jolbarys — ózińniń baq-talaıyń. Baq- talaıyńnyń jetip jyǵylǵan jeri osy bolǵany. Endi munan bylaı baq-talaıyń kóterilmeıdi. «Baıaǵydan beri Abylaı júrip-júrip sarttan ólipti» degen atqa ushyramaı, uryspaı, soǵyspaı, osy jerden typ-tynysh qaıta ǵoı! Qarasań, aıý bolǵany — senen sońǵy balanyń zamany. «Aıý zamany» degen zaman bolady. Aıýsha alysyp ótedi. Onan qarasań, qasqyr bolǵany — nemereń zamany, «qasqyr zamany» degen zaman bolady. Qasqyrsha julysyp ótedi. Onan qarasań, túlki bolǵany — shóbereń zamany, «túlki zamany» degen zaman bolady. Túlkishe jortyp júrip jan saqtaıdy. Onan qarasań, qoıan bolǵany — onan sońǵy zaman, qoıansha qarkebek qylyp, qorǵalap jatyp jan saqtaıdy. Onan zamannyń ne zaman bolaryn Qudiret ózi biledi. Qarsaq bolar, kúzen bolar, eń aıaǵy tyshqan, baqa-shaıan, qurt-qumyrsqa bolyp, dúnıe sóıtip turyp taýsylady-daǵy, — deıdi.

Sonan soń han bulbul sózge qulaq qoıyp, Samarqan shaharyna elshi jiberdi:

— Urysym, soǵysym joq, áýlıelerdi zıarat qyla keldim. Osy jerden qaıtamyn! — dep.

Samarqan, Buhara jurty qorqyp tur eken. Munan buryn qosyny qazaq bolyp, on úsh patsha ol shaharlardy alǵan eken. «Qosyny qazaq boldy» degenshe, bul dúnıepaz (ıaz) sarttarǵa azap bolady eken. Abylaı hannan bul sózdi estigen soń, Samarqan halqy qýanyp, tartý-taralǵysymen kelip, handy kóripti.

Abylaı han sonda:

— Samarqannyń kók tasynan basyma qoıdyratuǵyn, jazý oıdyratuǵyn tas qazyp alamyn, — dep usta jınap, tas qazdyrdy.

Sonda Abylaıdyń baqytysyna shyqqan tasty Samarqan halqy kórip, hannan súıinshi surady:

— Bul tas Ámir Temirden soń eshkimge shyqpaǵan tas, — dep. Sol tasqa atyn, sol jerde ustalarǵa jazdyrypty: «Abylaı ıbn Súıenishhan» dep.

Sol sapardan qaıtyp Táshkenge kelip, Myrzahmettiń qyzyn alyp:

— Endi urys-soǵys joq, — dep orta júz ben Kishi júzdiń batyrlaryna ruqsat berip, jerli-jerine, meken-sýyna qaıtarypty.

Úsh aıdan soń ózi Táshkennen Arqaǵa qaraı shyǵypty. Qasynda biraz tóleńgit pen úısin, dýlattyń jalpetekteri bar. Muny Shymkenttegi Ǵabdirahman sart estip, Tóbet sultan, rabat, Qarabulaq, ıańkenttegi janǵaq taban dıqanshy sarttardy jınap alyp, qosyn qylyp, Abylaı handy qamaıdy. Sonda dýlat halqy qashyp ketip, «jalpyetek dýlat» atanypty. Boza iship, dýlaǵannan basqa óneri az, tuzsyz kójeniń kúshinen bitken jasyq hannyń qasyndaǵy tóleńgitteriniń birsypyrasyn qyryp tastapty. Hannyń ózine qol tıgizýge bata almapty. Sonda han Arys degen ózenniń boıynda, bir qyrdyń basynda turyp, joldastaryn tarqatyp jibergenine pushaıman bolyp, barmaǵyn shaınady deıdi. Sonda bir qarıa aıtqan eken:

— Etek penen jeń bolǵan,
Ejelden saǵan el bolǵan,
Orta júzden kisiń joq!
Naızasynyń ushy altyn,
Kishi júzden kisiń joq,
Buǵan qarap turǵannan basqa isiń joq, —

depti. Sonan Abylaı sol Arystyń boıynda bir qorǵanǵa túsip, alpys segiz jasynda juma kúni dúnıeden qaıtyp, sol jer osy kúnde «Han qorǵany» atanypty. Súıegin teńge salyp, Túrkistan shaharyndaǵy haziret sultan Alǵarfın áýlıeniń kúmbezine alyp kelip qoıypty. Ótken kúni juma kúni eken. Saryarqaǵa qyryq kún buryn estilipti. «Búgin qyrqy» dep ordaǵa jıylyp bala-shaǵa, úı ishterine juma kúni esittirgen eken. Artynan qasyndaǵylary kelgen soń, «qaı kúni óldi» dep surasa, úıine esittirgen kúni ólgen eken. Ólmesinen qyryq kún buryn «óldi» degen habar Arqaǵa kelip qalǵany. Abylaı han ólgende, Sozaq degen kentte Jalań aıaq Ázder úsh kún, úsh tún jylaǵan eken. Mańaıyndaǵy sart-saýan:

— Taqsyr, bir qazaq óldi dep munsha nege búlindińiz, — degende:

— Esil Abylaı Saryarqada ólmeı, sarttyń qorǵanynda óldi-aý! Endi handyq qorǵanda qaldy, sol úshin jylaımyn, — degen eken.
Aıtqanyndaı sonan soń qazaq ortasyna handyq joq, sart bılep ketipti.

Bes qoıǵa aldy ógizdi
Tegin dersiń dep edi.
Egin egip, tarynyń
Sógin jersiń dep edi.
Jalań aıaq sarttardy
Begim dersiń dep edi, —

dep noǵaılydan shyqqan Móńke bıdiń aıtqany, ol kelipti de turypty. Munan soń «balapan basyńa, turymtaı tusyna» degen zaman boldy. Baıaǵy atam zamandaǵy Buqarekeńniń «qala salady, orys alady» degen jerlerine Abylaı hannyń nemeresi Kenesary zamanynda salyndy.

---