InfoHub Logo

Abıotıkalyq faktorlar qorshaǵan ortanyń aýa raıy, topyraǵy jáne sýyna baılanysty erekshelenedi. Sondyqtan klasıkalyq júıege sáıkes ortanyń abıotıkalyq faktorlaryn fızıkalyq (temperatýra, jaryq, ylǵal, barometrlik qysym), hımıalyq (aýanyń quramy, topyraqtyń organıkalyq jáne mıneral zattary, topyraqtyń rN jáne basqalary) jáne mehanıkalyq (turǵan jerdiń bederi, topyraqtyń jáne sýdyń qozǵalysy, jel, qar kóshkini jáne basqalary) dep ajyratady. Bul faktorlar túrlerdiń taralýyna barynsha áser etedi, ıaǵnı olar túrdiń taralý aımaǵyn anyqtaıdy, ol degenimiz organızmniń sol túriniń nemese basqasynyń geografıalyq beldemin (taralý) ortasyn naqtylaı túsedi.

Tiri organızmderge abıotıkalyq faktorlardyń áser etýiniń belgili bir shegi bolady, ol kúndelikti qalypty jaǵdaı esebinde júredi. Keıbir organızmderde ortanyń ózgerýi úlken aýqymdy qamtıdy. Osyndaı ortanyń ózgerýine tóze alatyn oganızmderdi evrıobıotty (grek sózi eurys — aýqymdy) organızmder dep ataıdy. Keıbir organızmder abıotıkalyq faktorlardyń áseri shaǵyn aýmaqta ǵana baıqalady. Olardy stenobıontty (grek sózi stenos — shaǵyn) organızmder deıdi. Evrobıontty jáne stenobıontty organızmder ósimdikter arasynda da jáne janýarlar arasynda da kezdesedi.

Fızıkalyq faktorlar — abıotıkalyq faktordyń edeýir bóligin quraıdy. Temperatýra eń mańyzdy faktorlardyń biri, sebebi ol tirshilik úshin shekteýshi faktor bolyp sanalady. Organızmderdiń belgili bir temperatýrada nemese basqasha temperatýrada tirshilik etýine baılanysty birneshe jylylyq beldeýlerge, ıaǵnı tropıkalyq, sýbtropıkalyq, qońyrjaı jáne sýyq beldeýlerge bóledi. Temperatýranyń joǵarǵy jáne tómengi shegi organızmder úshin belgili. Organızmniń tirshiligi úshin qolaıly temperatýrany qolaıly (optımaldy) dep ataıdy. Kóptegen organızmder temperatýranyń 0°-tan t 50°C deıingi aralyqta tirshilik ete alady.

Organızmderdiń ártúrli temperatýrada tirshilik etýine baılanysty evrıtermdi organızmder temperatýranyń kóp aýytqýyna qaramastan tirshilik ete beredi, stenotermdi organızmder, tek belgili bir temperatýranyń az ǵana ózgerýine tóze alady. Evrıtermdi organızmder kóbine, kontınentaldy aýaraıy jaǵdaıynda tirshilik etedi. Olardyń mysalyna kóptegen janýarlardyń túrleri jatady, tushshy sýda tirshilik etetin organızmder qysty kúni sýdyń qatyp qalǵan jaǵdaıynda jáne onyń t 40-45 °S deıin ystyq kúıde bolsa da tirshilik ete alady. Evrıtermdi organızmder óte qatań temperatýralyq jaǵdaıda tirshilik etedi. Mysaly, kóptegen qos qanattylardyń dernásilderi t 50°C sýda tirshilik ete beredi. Ystyq bulaqtarda (geızerlerde) t 85 °S temperatýrada kóptegen bakterıalardyń, baldyrlardyń, gelmıntterdiń túrleri tirshilik etedi. Bir jaǵynan, arktıkanyń bakterıalary men baldyrlarynyń túrleri óte salqyn teńiz sýynda tirshilik etedi. Kóptegen evrıtermdi organızmder orta temperatýrasy «qatań» bolǵan jaǵdaıda, tirshilik etý jaǵdaıyn ózgertip, uıqyǵa ketedi. Bundaı jaǵdaılar da olardyń zat almasý deńgeıi kúrt tómendeıdi. Onyń mysalyna, jándikter men balyqtardyń temperatýra tómendegen kezde ýaqytsha uıqyǵa ketýin aıtýǵa bolady. Sútqorektilerde (aıý, borsyq jáne t.b.) osyndaı qolaısyz jaǵdaıda qysqy uıqyǵa ketedi, bul kezde olarda zat almasýy kúrt tómendeıdi, biraq dene temperatýrasy kóp tómen túse qoımaıdy.

Ýaqytsha uıqydan anabıozdy (shalajansar) (grek sózi ana — qaıta, bios — tirshilik, anabiosis — shalajansar) ajyrata bilý kerek, ol organızm ártúrli jaǵdaıǵa baılanysty, birden olarda zat almasýy baıaýlap, tirshiliktiń syrtqy belgileri bolmaýy múmkin. Mysaly, ósimdiktiń keptirilgen tuqymy kóp jyldar ótsede qaıtadan óne beredi. Sıstaǵa aınalǵan ınfýzorıa 6 jyl ishinde tirshiligin joımaıdy, al Diaptomus sanguires jumyrtqasy 300 jyldan artyq ýaqyt tirshilik etýge qabiletti keledi.

Stenotermdi organızmder janýarlar men ósimdikter aralarynda da kezdese beredi. Mysaly, kóptegen teńiz janýarlary temperatýranyń 30°S deıin joǵarylaǵan aralyǵynda tirshilik ete beredi. Keıbir marjan polıpteri sýdyń temperatýrasy 21°S assa tirshilik ete almaıdy.

Janýarlardyń kóptegen túrleri óz dene temperatýrasyn turaqty ustaýǵa nemese ustaı almaýǵa qabiletti. Osy belgisi boıynsha, olardy poıkılotermdi (grek sózi poikiloi — ártúrli, ózgermeli jáne therme — ystyq) jáne gomoıotermdi (grek sózi homoios — teń jáne therme — ystyq) dep bóledi. Birinshisiniń dene temperatýrasy turaqsyz, ekinshisinde — turaqty. Gomoıtermdilerge sútqorektiler jáne keıbir qustar jatady. Olar óz dene temperatýrasyn retteı alady, ol fızıkalyq jáne hımıalyq joldarmen retteledi. Fızıkalyq temperatýranyń rettelýi teri astyndaǵy maı qabattary arqyly jylýdy saqtaıdy nemese jıi tynys alý arqyly saqtalýy múmkin. Dene temperatýrasyn hımıalyq jolmen saqtaý kezinde deneden ter shyǵarý arqyly retteledi. Poıklotermdilerge — keıbir sútqorektiler men qustardyń túrlerinen basqa organızmderdiń bári jatady. Olardyń dene temperatýrasy syrtqy ortanyń temperatýrasymen deńgeıles bolady. Keıbireýleri ǵana dene temperatýrasyn belgili bir ortada ǵana retteı alady. Mysaly, osyndaı qabileti bar balyqtarǵa týnester jatady. Poıklotermdi organızmderde dene temperatýrasy belsendi bolyp, zat almasý qarqyndylyǵy artqan kezde joǵary kóteriledi. Gomoıtermdi janýarlar sýyqtan saqtana (mıgrasıa, úıqy jáne t.b.) alady.

Jaryq — abıotıkalyq faktorlardyń biri, ásiresse, foto sıntezge qatysatyn ósimdikter úshin eń qajetti faktor bolyp sanalady. Fotosıntezdiń deńgeıi kún sáýlesiniń radıasıasyna, jaryqtyń sapasyna, jaryqtyń taralý ýaqytyna baılanysty. Biraq basqa organızmder úshin temperatýramen salystyrǵanda onyń áseri shamaly, sebebi bakterıanyń jáne sańyraýqulaqtardyń kóp túrleri tasqarańǵyda uzaq ýaqyt boıy kóbeıe beredi. Ósimdikterdi jaryq súıgish, jylý súıgish jáne ystyqqa shydamdy dep bóledi. Kóptegen zooplanktondy janýarlar úshin jaryq joǵary-tómen qozǵalýynyń kórsetkishi bolyp sanalady. Olar kúndizgi jaryq kezinde sý túbinde bolady, túnde jyly, qoregi mol sýdyń betine qalqyp shyǵady. Kózi bar janýarlar úshin jaryq barda qoregin aýlaý óte tıimdi.

Kóptegen janýarlardyń túrlerine jaryqtyń kúndizgi uzaqtyǵy olardyń jynystyq áreketterine áser etip, kúnniń jaryǵy uzaq kezderde (foto kezeń) belsendiligi artady, al qysqarǵan kezderde (kúz nemese qysta) belsendiligi tómendeıdi. Qustarda foto kezeń jumyrtqa kletkasynyń damýyna áser etedi. Kún jaryǵynyń azaıýy qustardyń mıgrasıasyna septigin tıgizedi.

Jaryq túsýiniń ózgerýi fotoperıodızm (gre sózi photos — jaryq, periodos — aınalymy) dep atalady, ıaǵnı jaryq ýaqyty ósimdikter men janýarlardyń kóptegen túrleriniń jyldyq damý kezeńi úshin basty ról atqarady. Mysaly, bıdaı, suly, arpa jáne basqa daqyldar soltústikte jaryq uzaq túsken kezde gúldeıdi, júgeri, maqta ońtústikte jaryq qysqa túsken kúnderde gúldeıdi.

Hımıalyq faktorlardyń mańyzy fızıkalyq faktorlardan kem emes. Mysaly, atmosferalyq aýanyń gazdyq jáne sýly ortanyń qúramynyń mańyzy zor. Kóptegen organızmder úshin ottek qajet bolsa, keıbir organızmder úshin azot, metan jáne kúkirtti sýtegi qajet.

Sýly ortada tirshilik etetin organızmderge sýdaǵy gazdyń quramy óte qajet. Mysaly, Qara teńizde kómirsýtek óte kóp, sondyqtan ol kóptegen organızmder úshin óte qolaısyz. Atmosferalyq aýadaǵy gazdyń quramy túraqty bolǵandyqtan qurlyq omyrtqalylary olardyń ózgerýin sezbeıdi. Sýly ortanyń tuzdylyǵy da óte mańyzdy. Mysaly, sýda tirshilik etetin janýarlardyń kópshiligi tuzdy sýda (teńiz men muhıttarda), keıbir túrleri — tushshy sýda, azdaǵan túrleri — tuzdylaý sýda kezdesedi. İshki ortanyń tuzdyń quramyn birqalypty saqtaý qabileti sý janýarlarynyń taralýyna áser etedi.

Tiri organızmder úshin rN ózgerýi, ásirese, ósimdikter úshin óte mańyzdy. Bir ósimdikter qyshqyldy ortada tirshilik etse, ekinshileri — siltili ortada, al sýtegi ıonnyń qoıýlanýy olarǵa óte qaýipti. Eger ortada rN mólsheri 0 bolsa, ol jerde tirshilik tipti, bolmaýy múmkin. Ondaı rN ortada tek keıbir mıkroskopıalyq sańyraýqulaqtar men baldyrlar ǵana ósedi.

Mehanıkalyq faktorlar tirshiligi joq bos jer telimderi úshin paıdaly bolady, keıinirek ol jerlerge tirshilik taralsa, jańadan «qonystanýshylar» quramy burynǵylardan bólek bolyp tirshiliktiń jańa birlestigi paıda bolýymen erekshelenedi. Tirshiligi joq bos jer telimderi kezdeısoq tabıǵat apatynan (órt, sý tasqyny jáne basqalary), ártúrli geologıalyq prosesterden, adamnyń tabıǵatqa áserinen jáne t.b. paıda bolýy múmkin. Mehanıkalyq faktorlardyń mysalyna Aral teńiziniń sýy tartylýy jatady. keıingi osy sý tartylǵan jerlerge jańadan janýarlar men ósimdikter paıda boldy.

Túrlerdiń abıotıkalyq faktorlarǵa qarym-qatynasynyń erekshelikteri, árbir túr belgili bir deńgeıde árbir faktorǵa shydamdylyq kórsetedi, osy tózimdilikteri kúndelikti ómirge qalyptasqan, ıaǵnı genetıkalyq túrde determınasıalanǵan. Eger abıotıkalyq faktor tózimdiliktiń belgili deńgeıinnen asyp ketse, onda organızm tirshiligin joıady. Túrlerdiń tirshiligi úshin qolaılysy kez kelgen faktordyń tózimdilik deńgeıiniń ortańǵy bóligi bolyp sanalady. Osy deńgeı aralyǵynda organızmniń túri kóbeıe alady. Tózimdilik deńgeıiniń shetki shekarasy túrlerdiń tirshiligi úshin qolaısyz bolady.

Bir shetinen kez kelgen abıotıkalyq faktordyń ózindik erekshelikteri bar, ol tek tirshilikti qysqartyp qoımaıdy, sonymen birge retteýshi faktor esebinde olardyń sanyn da qysqartýy múmkin. Abıotıkalyq faktordyń retteýshilik áseri organızmderdiń ózara qarym-qatynasy (anabıoz, jyrtqyshtyq, parazıttik órship turǵan kezde) quldyrap, ózinen-ózi sany azaıyp jatqan kezde órshı túsedi.

Abıotıkalyq faktorlardyń taǵy bir ereksheligi jetispeýshilik qasıeti, ol barlyq faktorlar qolaıly bolyp turǵan kezde, sol faktorlardyń bireýiniń jetispeýshiliginen popýlásıa sanynyń azaıýy baıqalady. Mysaly, topyraqqa bir mıkroelement jetispegen tyńaıytqyshty qosqanmen aıtarlyqtaı jemis bermeıdi (tuqymnyń túsimdilik sapasy kóterilmeıdi). Sondyqtan jetispeı turǵan mıkroelement shekteýshi faktor bolyp sanalady. Shekteýshi faktorlardyń tabıǵatyn bilý aýyl sharýashylyǵy úshin óte mańyzdy.

Abıotıkalyq faktorlar bir-birimen turaqty túrde qarym-qatynasta bolady, organızmderdiń ózderi de osy faktorlarǵa kúndelikti beıimdelgen, ıaǵnı olardy genetıkalyq túrǵyda baqylap otyrady. Mysaly, syrtqy orta temperatýrasynyń joǵary artýy, ortanyń ylǵaldylyǵy joǵary bolǵan jaǵdaıda qatty áser etedi. Basqasha aıtqanda, abıogendik faktordyń organızmge «qatal» áserinen ekinshi bir abıotıkalyq faktordyń tózimdilik deńgeıiniń áserin kótere almaıdy.

Organızmderdiń tarıhı damý barysynda kún shyǵyp jáne túnge almasýyna, jyl mezgilderiniń aýysýyna jaýap retinde, ıaǵnı Jerdiń Kúndi aınalýynan týyndaǵan osyndaı yrǵaǵyna jaýap retinde, olarda tirshilik etýiniń yrǵaǵyna adaptogenez prosesinde bıoyrǵaq degen beıimdeýshilik paıda boldy. Bıoyrǵaqtarynyń ózderine tán erekshilikteri bar, olar ortada óz kezeńimen júrip jatqan yrǵaqty prosesterge ilesip otyrady. Yrǵaqtardy táýliktik (24 saǵattyq) jáne táýlikpen shamalas dep bóledi, al táýlikpen shamalas ýaqyt ol 20 saǵattan 28 saǵat aralyǵy jáne ony sırkadty (latynsha cirka — aınala, shamalas, dies — kún) dep ataıdy.

Adamdarda táýliktik jáne sırkadty yrǵaqtar olardyń qasıetterine jáne fızologıalyq prosesterine (deneniń temperatýrasyna, arterıaldy qan qysymyna, kletkanyń mıtoıkalyq belsendiligine, mıdyń bıoelektrli belsendiligine, qan quramyndaǵy trombosıtterge jáne t.b.) qatty áser etedi. Osy yrǵaqtar genetıkalyq turǵydan qadaǵalaıdy dep shamalaıdy, sebebi neırosporlarda jáne drozofılderde «saǵattyq» gender ornalasqan, olar osy organızmderde sırkadty yrǵaqty qysqartady. Sonymen birge, osy sırkadty yrǵaqtar mRNQ sıntezinde «saǵattyq» gender qatysady jáne «saǵattyq» beloktarda bolady, olar «saǵattyq» genderdiń ekspressıasynyń ustap turýyna qatysady. Bıoyrǵaqty zertteıtin ǵylym salasyn hronobıologıa (grek sózi chronos — ýaqyt, logos — ǵylym) dep ataıdy. Bıoyrǵaqtyń zańdylyqtaryn bilý aýyl sharýashylyǵynda jáne medısınada aýrýdyń aldyn alýda óte mańyzdy.

---