InfoHub Logo

Kóptegen omyrtqasyz janýarlarda qan tamyrlar júıesi bolmaıdy. Mysaly, gýbkada, ishek qýystylarda jáne jalpaq qurttarda qorektik zattar jáne otteginiń deneniń ártúrli bóligine taralýy ulpa suıyqtyǵynyń dıfýzıasy arqyly júzege asady. Biraq basqa toptardaǵy organızmderde qan tamyrlar júıesi bolyp, sol arqyly ulpa suıyqtyǵy belgili-bir baǵyttar boıynsha taralady. Alǵashynda qarapaıym qan tamyrlar boldy, keıinnen qan tamyrlardyń mańynda bulshyq et ulpalary paıda bolgan soń olar jıyryla alatyn boldy. Sonymen qatar qan tamyrlaryn toltyryp turatyn qan suıyktyǵy da boldy.

Alǵashqy qanaınalym júıesi býylttyq qurttarda paıda boldy, ol tuıyq boldy, ishekti aınala ornalasqan joǵarǵy arqa jáne tómengi qursaq qan tamyrlary saqına tárizdi qantamyrlarmen baılanysyp turdy. Sonymen qatar arqa jáne qursaq qan tamyrlardan deneniń qabyrǵalaryna ishekti qorshap ornalasqan usaq qan tamyrlar taraıdy. Bas bólimine qan arqa qan tamyrymen, al artqy bólimge qursaq qantamyrlary arqyly taraldy.

Býynaıaqtylarda qanaınalym júıesi ashyq, ıaǵnı tamyrlar dene qýysyna qaraı ashylady. Arqa qantamyry perdeler arqyly qaqpashalarmen júrek jeke kýystarǵa bólingen, júrektiń jıyrylýy arqyly qan arterıalyq qan tamyryna, al odan — basqa músheler arasyndaǵy qýystarǵa taralady. Osy qýystardan júrek mańy qýysyna taralady. Mollúskalarda qanaınalym júıesi ashyq, júregi birneshe júrekshe men qarynshadan, sonymen birge arterıaldy jáne venozdy tamyrlardan turady. Vena qan tamyrlar múshege ashylyp, qaryn-shadan arterıalyq qan tamyrlar bastalady.

Omyrtqasyzdarda qan ulpalarǵa ottegini tasymaldaıdy da, kómirqyshqyl gazyn keri tasıdy jáne qorektik zattardy, gormondardy, sonymen birge azottyq almasýdyń qaldyq ónimderin tasymaldaıdy. Omyrtqasyzdardyń qanynyń quramynda omyrtqalylarmen salystyrǵanda belok jáne qan jasýshalarynyń elementterdiń mólsheri az bolady. Kóptegen omyrtqasyzdardyń qannyń arnaıy qan jasýshalary tek leıkosıtterden turady. Sondyqtan omyrtqasyzdardyń qarapaıym qany ottegini ártúrli tásildermen tasymaldaý arqyly tolyqtyrady, ıaǵnı ottegini tasymaldaý kezinde gemoglobın, gemosıanın nemese basqa tynys alatyn pıgmentterdi paıdalanady.

Omyrtqasyzdarda gemoglobınniń damýy omyrtqalylardyń gemoglobıniniń damýyna táýelsiz júredi, sebebi osy pıgmenttiń atqaratyn qyzmeti ártúrli bolýymen erekshelenedi. Iaǵnı omyrtqasyzdarda ol qor jınaqtaý qyzmetin atqarady, sebebi qolaısyz ortada otteginiń az mólsherin tolyqtyryp, qorǵanyshtyń qyzmetin atqarady degen joramaldar bar. Tiri organızmderdiń tirshiligi kúrdelengen saıyn qannyń quramyndaǵy otteginiń mólsheri kóbeıe túsedi, ıaǵnı tynys alý pıgmentterdiń ottegini sińirý qabileti arta túsedi.

Gemoglobın erte paıda bolǵan degen boljamdar bar. Sebebi keıbir bakterıalar amın qyshqylynyń bir bóligi joǵary satydaǵy eýrokarıottardyń globınine uqsas gemoproteındi sıntezdeıdi, sondyqtan gemoglobın alǵash ret prokarıottarda paıda bolǵan dep eseptelinedi. Biraq eýrokarıottar men prokarıottardyń evolúsıasy konvergentti bolýy múmkin. Gemolgobın jalpaq, jumyr jáne býylttyq qurttarda, býynaıaqtylarda, mollúskalarda, tikenekterilerde, balyqtarda, qosmekendilerde, baýyrymen jorǵalaýshylarda, qustarda, sútqorektilerde de kezdesedi. Omyrtqasyzdardyń gemoglobıninniń molekýlalyq massasy 17 000-2 750 000 shamada ózgerip turady. Kóptegen býynaıaqtylarda jáne mollúskalarda quramynda mysy bar belok — gemopıanın kezdesedi. Onyń mollekýlalyq massasy 400 000-5 000 000 teń. Omyrtqasyzdardyń tynys alý pıgmenti qannyń ótkizgishtik qabiletin arttyrady. Sonymen birge, ol qan suıyqtyǵynyń osmotıkalyq balansyna da qatysady. Kóptegen jándikterdiń qandarynda erigen ottegi bolsa da, tynys alý pıgmenteri múlde bolmaıdy.

Jartylaı hordalylardyń qan tamyrlary áli endotelıımen astarlanbaǵan. Ýrohordalylardyń júregi qaryn mańyndaǵy bulshyq ettiń ósinkini túrinde tompaıyp turady. Hordalylarda qanaınalym júıesi jaqsy damyǵanymen erekshelenedi. Olarda júrek, qantamyrlary, qan damyǵan. Lansetnıkte qanaınalym júıesi tuıyq, júregi bolmaıdy; onyń qyzmetin aldyńǵy bólimdegi jýan qan tamyr — qursaq qolqasy atqarady. Eń alǵash júrek sýda tirshilik etetin omyrtqalarda, sonyń ishinde balyqtarda paıda bolǵan, olardyń júregi eki qýysty, ıaǵnı júrekshe men qarynshadan turady.

Qanaınalý sheńberi bireý, arterıa qany men vena qany aralaspaıdy. Júrekten vena qany jelbezekterge keledi de, ol jerde totyǵyp, arterıa qanyna aı-nalady, sodan keıin deneniń barlyq bólikterine taraıdy. Júrekke qan qaıtadan vena qan tamyrlarymen qaıtyp oralady. Baýyrymen jorǵalaýshylarda júrektiń qarynshasy jartylaı perde arqyly oń (venozdy) jáne sol (arterıaldy) qarynshaǵa bólingen. Qoltyraýyndardyń qarynshasy tolyq bólingen. Biraq, baýyrymen jorǵalaýshylardyń qany áli arterıaldy jáne venozdy bolyp tolyq bóline qoımaǵandyqtan olardyń denesine aralas qan taralady.

Qurlyqtaǵy omyrtqalarda aromorfozdyń arqasynda úsh, odan keıin tórt qýysty júrek damyǵan. Qustar men sútqorektilerdiń bulshyqetti júrekteri tórt qýysqa, ıaǵnı eki júrekshe men eki qarynshaǵa bólingen. Qanaınalym júıesiniń eki sheńberi bar, onyń biri — úlken, ekinshisi — kishi qanaınalý sheńberi. Osy qanaınalý sheńberiniń nátıjesinde arterıa qany men vena qany aralaspaıdy. Arterıa qany júrekten shyǵady, vena qany júrekke qaıtyp keledi.

Omyrtqalylardyń júregin mıogendik tıpke jatqyzady, sebebi onyń jıyrylýy ishten, ol arnaıy jıyrylatyn mıofıbrıllalar dep atalynatyn elementteri arqyly júredi. Balyqtarda, qosmekendilerde jáne baýyrymen jorǵalaýshylarda júrektiń jıyrylýy vena qoltyǵy juqa qabyrǵalarynda ornalasqan bulshyq etterdiń jıyrylýynan bastalady jáne ol júrekshedegi ishki ótkizgish júıelerge qarynshaǵa jıyrylady. Qustar men sútqorektilerde vena qoltyǵy bolmaıdy.

Omyrtqalylarda qannyń qurylysy men qyzmeti kúrdelene túsedi. Qan arnaıy elementterden (jasýshalardan) jáne plazmadan turady, onyń massasy da mol. Mysaly, sútqorektiler qanynyń kletkalyq salmaǵy 45%, plazmansy — 55%. Barlyq omyrtqalylardyń erıtrosıtinde gemoglobın bolady, sútqorektilerden basqalarynyń erıtrosıtinde ıadrosy bolady. Qosmekendiler qanynyń kletkalary baýyrymen jorǵalaýshylarǵa, qustarǵa jáne sútqorektilerge qaraǵanda, elde qaıda úlken. Adamnyń 1 ml qanynda 5 mln erıtrosıt jene 8-10 myń leıkosıtter bolady. Qazirgi adamdardyń qanynyń toptary da evolúsıanyń damýynyń jemisi. Qannyń plazmasynda kletkalardyń zat almasýyna qajetti fermentter, gormondar jáne basqada qosylystar bolady.

Joǵary satydaǵy janýarlardyń ártúrli músheleriniń qan arqyly zat almasýy evolúsıa barysynda kúrdelene tústi. Qannyń eń basty qyzmeti — ókpeden ottegini ulpalarǵa jáne ulpadan ókpege tynys alýdyń sońǵy ónimi S02 tasymaldaý, osy qannyń qyzmeti kóp mólsherde ottegini tasymaldaý baǵytynda damydy. Adam aǵzasyna qajet otteginiń negizgi bóligi erıtrosıttegi gemoglobın arqyly tasymaldanady, onyń salmaǵy shamamen, erıtrosıttiń úshten bir bóligine teń. Aldynda birneshe ret aıtqandaı, gemoglobın óte kúrdeli qurylysty belok, ol eki u-polıpeptıd jene eki İ-polıpeptıd tizbekterinen turady, olar jeke-jeke bir gemovoı topqa birigedi. Onyń shyǵý tegi óte erte kezden bastalǵan dep eseptelinedi.

Erıtrosıtter S02 ulpadan ókpege qaraı tasymaldaıdy, al tynys alǵanda ókpe arqyly shyǵady. Evolúsıa barysynda sútqorektiler, sonyń ishinde adamdaǵy gemoglobın ottegini jáne S02-da tasymaldaýǵa beıimdelgen ári bul tasymaldanýlar bir-birimen tyǵyz baılanysty. Qan ashshy ishekten qorektik zattardy baýyrga jáne basqa múshelerge, sonymen birge ulpalardan almasý ónimderiniń qaldyqtaryn búırekke tasymaldaýǵa jaýapty. Organızmderdiń tirshiligi kúrdelenip múshelerdegi zat almasý prosesteriniń qarqyndy júrýine baılanysty qannyń tasymaldaý qyzmeti joǵarlap artý baǵytynda damydy.

Otteginiń, kómirtektiń qos totyǵy, qorektik zattar jáne zat almasýdyń ónimderi kapıllárlarda tek dıfýzıa arqyly ǵana qamtamasyz etiledi. Hordalylarda alǵash paıda bolǵan lımfa júıesi qanaınalym júıesiniń damýymen baılanysty damydy. Evolúsıa barysynda bul júıe vena júıesinnen bólinip paıda boldy.

Lımfa júıesi lımfa tamyrlarynan, lımfa túıinderinen jáne lımfa suıyqtyǵynan turady. Lımfa tamyrlary endotelııdiń ishinde astarlanyp jatatyn solqyldaq jáne bulshyq et ulpalarynan túzilgen. Bular da qan kapıllárlary sıaqty ishki kólemmen erekshelenedi. Lımfa tamyrlary óte tarmaqtalǵan. Olar kletka aralyq keńistikterde óte usaq kapıllárlardan bastalyp iri lımfa tamyrlaryna aınalady. Lımfa tamyrlary arqyly lımfa suıyqtyǵy ulpalardan vena qanyna quıylady. Barlyq lımfa tamyrlary jınalyp jalpy bir úlken jınaǵysh tamyrǵa (sút joly) quıylady. Jeke lımfa túıinderi balyqtardyń, qosmekendilerdiń, baýyrymen jorǵalaýshylardyń, qustardyń jáne sútqorektilerdiń ishekteriniń shyryshty qabatynda jáne shyrysh astynda kezdesedi, al lımfa túıinderiniń toptamasy tek sútqorektilerde ǵana damyǵan.

Omyrtqalylardyń qurylysynyń kúrdelengenine sáıkes lımfa kapıllárlary kletkalarǵa jáne lımfa túıinderine jaqyndaı túsedi. Mysaly, balyqtardyń ishek epıteleıosıti men lımfa kapıllárlary jáne lımfa túıinderiniń araqashyqtyǵy 150-180 mkm, odan keıin qosmekendilerde, baýyrymen jorǵalaýshylarda jáne qustarda óte qysqara túsip, sútqorektilerde ol bar bolǵany 50-30 mkm bolady.

---