InfoHub Logo

Janýarlar organızmi ózara qarym-qatynastary arqyly ózderin qorǵaý úshin kóptegen qajetti faktorlarǵa ıe boldy, solardyń biri ózderine vırýstardyń, bakterıalardyń, qarapaıymdardyń jáne basqa da zıandy faktorlardan, olar mehanıkalyq turǵyda, nemese ýly zattar (toksınderdi) bólý arqyly ıeleriniń kletkalaryna jáne ulpalaryna qolaısyz áser etedi.

Adamdardyń tabıǵı qorǵanyshy retinde olardyń terisin, tynys alý joldarynyń betki qurylymyn (shyryshty qabyǵy), asqazandaǵy tuz qyshqylyn, lızosımdi, ınterferondy, qannyń leıkosıt kletkalaryn jáne antıdenelerdi ataýǵa bolady. Teriniń tynys alý jolynyń shyryshty qabyǵynyń, asqazannyń tuz qyshqylynyń, lızosımniń, properdın jáne ınterferondardyń qorǵanyshtyq qyzmetteriniń negizgisi, olar organızmderge qozdyrǵyshtardyń enýine kedergi jasap, bakterıasıdti áser etedi. Biraq qozdyrǵysh organızmge engen jaǵdaıda organızmdegi ımmýndi júıeniń qorǵanyshtyq mehanızmi fagosıtarlyq jáne gýmoraldyq sıpatta kórinis beredi.

Imýnıtet (lat. sózi immunitas — birnárseden bosaý) — organızmderdiń aýrý qozdyrǵyshtaryn qabyldamaýy, ıaǵnı olardyń tirshilik nátıjesinde paıda bolǵan qaldyqtaryn jáne genetıkalyq bógde zattaryn qabyldamaý qasıeti. Atap aıtqanda, ımýnıtet organızmderdiń ózderinen bólinetin zattardy ajyrata bilý qasıeti. Mysaly, bógde belokty ózinikinen ajyrata bilip, ony zalasyzdandyrý. Tuqymqýalaýshylyq organızmderdi kóptegen urpaqtar boıy kúrt ózgeristerden saqtandyrsa, al ımýnıtet organızmdi jeke damý (ontogenez) kezeńinde qorǵaıdy.

Immýnıttettiń qorǵanyshtyq róli tek vırýstarǵa, qarapaıymdarǵa, sańyraýqulaqtarǵa, gelmıntterge ǵana áser etip qoımaı, sonymen birge organızmge transplantanǵan bógde ulpalar men múshelerge de qarsy áser etedi. Ol organızmde paıda bolatyn aýtoımmýndy prosesterge de qatysady. Mysaly, adamdaǵy qant dıabetiniń (sýsamyr) aýrýynyń paıda bolýy mehanızminde uıqy bezindegi Langergans aralshyqtarynyń kletkalarynda bolatyn beloktarǵa qarsy aýtoımmýndy prosester mańyzdy oryn alady. Imýnıtetti juqpaly (ınfeksıaly) jáne juqpaly emes (ınfeksıasyz) dep te ajyratady.

Juqpaly ımýnıtet vırýsqa qarsy, mıkrobqa qarsy (antıbakterıaldy) jáne ýly zattarǵa (toksınderge) qarsy dep te jikteledi. Vırýsqa qarsy ımýnıtet kezinde (adamnyń tumaý, polımıelıt jáne basqa juqpaly aýrýlar) organızmdegi vırýs bólshekterin ydyratady, al mıkrobqa qarsy ımýnıtette (adamnyń dızenterıamen, adam men janýarlardyń saryppen aýyrǵan kezderinde) bakterıanyń qozdyrǵyshyn zararsyzdandyrady, toksınderge qarsy ımýnıtette (sirespe aýrýy, janýarlardyń jáne adamnyń botýlızmi jáne t.b.) organızmde bolatyn mıkroorganızmder toksınderdi ydyratyp joıady. Juqpaly ımýnıtetti týa paıda bolǵan jáne júre paıda bolǵan ımýnıtet dep te bóledi. Týa paıda bolǵan ımýnıtet -tabıǵı ımýnıtet, organızmderdiń tarıhı damýy kezinde paıda bolady jáne tuqymqýalaýshylyq arqyly kelesi urpaqqa beriledi. Mysaly, taýyq sibir kúıdirgisiniń qozdyrǵyshyn qabyldamaıdy, osy qabyldamaý qasıeti tuqymqýalaýshylyq arqyly urpaqtan-urpaqqa beriledi. Júre paıda bolǵan ımýnıtet organızmniń tirshilik barysynda paıda bolatyn ımýnıtet. Mundaı ımýnıtetter belsendi jáne pasıvti ımýnıtet dep te bólinedi. Belsendi ımýnıtet organızm aýyrǵannan keıin nemese ekkennen (vaksınasıa) keıin, al pasıvti organızmge daıyn antıdeneler (antıdenesinde sarysý bar) engizgenen keıin paıda bolady.

Juqpaly emes ımýnıtet tarıhı qalyptasqan genetıkalyq úılespeýshilik nátıjesinde paıda bolady. Mysaly, juqpaly emes ımýnıtetke qan toby boıynsha donor men resıpıent (qan qabyldaýshy) qanynyń sáıkes kelmeýi. Qany sáıkes kelmegendikten aýrýdyń qatty asqynýy baıqalady. Juqpaly emes ımýnıtetke transplatasıa ımýnıteti jatady, bul adamnyń júregin nemese basqa múshelerin almastyrǵan kezde paıda bolady. Transplatsıa ımýnıteti donor men resıpıenttiń ulpalary sáıkes kelmegen jaǵdaıda paıda bolady. Bul ımýnıtet ulpa nemese múshe aýystyrylǵan 8-23 kún ótken kezde paıda bolyp, olar aǵzany ydyratady (qabyldamaǵan kezde). Imýnıtter kletkalyq, gýmoraldyq jáne ulpalyq dep bólinedi. Kletkalyq ımýnıtet, fagosıtoz túrinde baıqalady, ıaǵnı organızmge engen bakterıalardy fagosıtterdiń (arnaıy kletkalar) ustap qorytýy. Fagosıtterge qannyń leıkosıtteri, ıaǵnı mıkrofagtar (eozınfılder, neıtrofılder jáne bazofılder) jáne makrofagtar (qannyń qozǵalǵysh kletkalary — monosıt, lımfa túıinderiniń kletkalary jáne kókbaýyr, qantamyrlarynyń endotelııleri) jatady.

Gýmoraldyq ımýnıtet — antıdeneler bólip shyǵarý arqyly kórinis beredi jáne ol antıgen men antıdenelerdiń ózara qarym-qatynasy arqyly júzege asady. Antıgender organızm úshin jat zattar. Olarǵa — beloktar, lıpoproteıdter, polısaharıdter beloktardyń qosylystary, nýkleın qyshqyldary jatady. Sonymen qatar antıgenderge — fermentter, ýly zattar, jylannyń jáne qaraqurttyń ýy, vırýstar, bakterıalar men qarapaıymdar jatady. Antıgenderdiń qasıetteri olardyń organızmge jat jáne arnaıy áser etýimen (túrlik, toptyq, múshelik jáne ulpalyq) erekshelenedi, sonymen birge olar antıdenelerdiń paıda bolýy arqyly jaýap qaıtarady. Qoryta aıtqanda, antıgender antıdenelerdiń generatory qyzmetin atqarady. Sonymen birge aýtoantıgender de bolady, olar organızmniń ulpalary zaqymdalǵan kezde paıda bolady. Mysaly, adamnyń kóptegen skleroz aýrýynyń arqasynda aýtoantıgender paıda bolady, olar ortalyq júıke júıesindegi júıke talshyqtaryn qorshap turǵan mıelendi qabyǵynda jáne olar İ-krıstalın belogy bolyp sanalady.

Antıdeneler — qannyń sary sýynda bolatyn, ımmýnoglobýlın belogy. Antıdenelerdiń shamamen onǵa jýyq toby bar, sonyń ishinde adamda jıi kezdesetin antıdenelerdiń toptaryna — IgG, IgM, IgD, IgE jáne IgA jatady. Osy toptyń ımmýnoglobýlınderi (antıdeneler) ártúrli molekýlaly salmaǵy bar polıpeptıdti tizbekterden turady. Mysaly, IgG antıdenesi tórt polıpeptıdti tizbeginen, onyń ekeýiniń molekýlaly salmaqtary 22 500, al qalǵan ekeýi — 50 000 teń. Antıdenelerdiń antıgenderge áser etý joldaryna baılanysty beıtarap, jaǵynýshy, koagılırovti jáne antıgenderge fagosıtti qasıet berýshi antıgender dep bóledi. Sonymen qatar qannyń plazmasynda bolatyn antıdeneden basqa, kletkanyń syrtyndaǵy kletka antıdeneleri de bolady.

Evolúsıa barysynda janýarlarda mıllıondaǵan antıgenderge jáne ımýnıtettiń «kúshine» birden jaýap bere alatyn keshen paıda boldy. Sútqorekti janýarlardyń urpaqtary organızmderine engen antıgenderdi «tanıdy» jáne oǵan jaýap bere alady, biraq olardyń bul qasıetteriniń áseri shamaly. Janýarlardyń antıgenderge jyldam ári qýatty jaýap berýi birte-birte paıda bolady. Organızmge bógde zattardyń túsýine qaramastan, qorǵanyshtyq júıesi tez tanyp jaýap bere alady. Osy qasıetterdi damytý úshin, adam men janýarlarǵa aldyn ala ınfeksıasy bar qozdyrǵysh antıgenderdi aýrýdyń aldyn alý úshin aldyn ala ımmýndardy egedi. Keıde, antıdenelerdiń arnaıy sapasyn kóterý úshin araǵa birneshe apta salyp eki, úsh ret qaıtalap egedi.

Antıdenelerdiń paıda bolýy bir jaǵynan qorǵanyshtyń jaýaby esebinde bolsa, ekinshi jaǵynan «júmysqa» lımfosıtterdiń qyzmetine kiriskenin baıqatady, sebebi antıteldiń morfologıalyq qurylymy lımfa túıinderiniń, kókbaýyrdyń, jilik maıynyń, badamshalardyń, tımýstardyń lımfoıdty kletkalary, sebebi qorǵanyshtyń damýyna jáne arnaıy qyzmetterine lımfosıtter, plazma kletkalary jáne monosıtter (makrofagtar) jaýapty jáne jalpy qorǵanysh qyzmetiniń jaýapty ortalyǵy — lımfosıtter bolyp sanalady. Olar baǵana kletkalarynyń plúropotentinen paıda bolady, bular barlyq qan kletkalarynyń (erıtrosıtterdiń, leıkosıtterdiń jáne trombosıtterdiń) arǵy tegi bolyp sanalady.

Lımfosıterdi úzaq ýaqyt tirshilik etetin tımýsqa táýeldi tirshilik túrin T-lımfosıtter jáne qysqa V-lımfosıtter dep bóledi. T-lımfosıtter tımýsta, al V-lımfosıtter eresek organızmniń jilik maıynda jáne uryqtyń baýyrynda paıda bolady. Tımýsta T-kletkasy qan túziletin organdardyń tımýsqa kelip túsken bastapqy kletkalarynan damıdy, V-kletkalar sútqorektilerde qan túziletin organdardyń tikeleı baǵana kletkalarynan, al qustarda bastapqy qan túzýshi ulpalarynyń qan kletkasy fabrısıı býrsqa (qaltaǵa) túsýinen paıda bolady. Qan túzýshi ulpalardy, tımýsty, fabrısıı býrsty alǵashqy lımfoıdty organ dep ataıdy.

Bastapqy lımfoıdty organdarda jiktelý aıaqtalǵannan keıin, lımfosıtterdiń biraz bóligi qantamyrlary men ekinshi lımfoıdty organdarǵa (lımfa túıinderine, kókbaýyrǵa, apendıkske, badamshalarǵa, adenoıdtarǵa jáne ashshy ishektiń ishki ósindilerine) taralady. Dál osy jerde T-kletkalary jáne V-kletkalary antıgendermen kezdesedi. T-lımfosıtteri ózderine jat antıgendermen tanysady, odan keıin qorǵanyshtyq aqparattardy esine saqtaıdy jáne osy aqparattardy qorǵanyshtyq kletkalar túzýshi antıdenelerge jetkizip otyrady. V-lımfosıtter kóptep (kúnine birneshe mıllıondaǵan) paıda bolady. Olardyń T-kletkalarynyń belsendiligi artady jáne jiktelip, antıgenderdi tanýshy tikeleı antıdenelerdi túzetin (Immýnoglobýlınderdiń suıyqtyǵy) plazmalyq kletkalarǵa tasymaldanady.

Lımfosıtter — kletkanyń qorǵanyshtyq qasıeterine jaýap beretin kletkalar bolyp eseptelinedi. Olar basqa organızmderge organızmniń qorǵanyshtyq qasıeti — ulpanyń qorǵanyshtyq ımýnıtetin, qorǵanyshtyqty saqtaý qasıetin, alergıaǵa qarsy belsendikterin jetkizedi. T jáne V lımfosıtteri qorǵanyshtyq baqylaýyn jáne ózderine bógde antıgenderdi tanýyn júrgizedi. Gýmoraldyq ımmýnıettik jaýap qaıtarýy antıdenelerdi túzýshi V-lımfosıttermen jene kletkalyq T-lımfosıttermen baılanysty. Bul eki jaǵdaı makrofagtardyń qatysýymen júzegó asady.

Nelikten, aýtoantıdene óziniń makromolekýlasyn tanymaıdy? Onyń sebebi, ony tanıtyn aýtoantıdenelerdiń lımfosıteri tirshiligin joıýymen baılanysty. Árıne, bul ózderine bógde makromolekýlamen kezdeskenge deıingi organızmniń qorǵanyshtyq júıesi paıda bolǵan soń ǵana júzege asady. Organızmniń qorǵanyshtyq jaýabyn beloktaǵy sıtokın baqylaıdy, óıtkeni ol ózinshe qorǵanyshtyq gormon bolyp eseptelinedi.

Egý barysynda paıda bolǵan antıdeneler ımmýndy dep atalady, al qalypty adamdar men janýarlardyń qanynyń sary sýynda tabıǵı antıdeneler kezdesedi. Lımfosıtterdiń damý nusqasy salystyrmaly túrde qarapaıym. Uryqtanǵan kletkanyń bólshektenýi kezinde jalǵyz bir kletka paıda bolady, ol T jáne V kletkalarynyń bastamasy bolady dep eseptelinedi. Kelesi kletkalardyń bólinýi kezinde tek T jáne V kletkalary túziledi, olardyń árqaısysynyń urpaqtary tek bir antıgendi (bir makromolekýlany) tanı alady. Biraq, osy antıgenderdiń keıbireýi organızmderdiń óziniń makromolekýlasy bolýy múmkin. Óz antıgenderin tanýshy lımfosıtter tirshiligin joıady nemese «tanymaıtyn bolyp» ózgeredi, onyń qaı ýaqytta jáne qashan bolatyny organızmniń túrine baılanysty. Mysaly, bul jaǵdaı tyshqandarda týyp jatqan kezinde, al adamda embrıonaldy damý barysynda baıqalady.

---