InfoHub Logo

Ontogenez (grekshe ontos-organızm, genesis-damý) — jynys kletkalarynyń paıda bolýynan bastalatyn jáne onyń ólimine deıin júretin jeke organızmniń (janýar nemese ósimdik) damýynyń tolyq tarıhy (sıkli). Ontogenez (organızmniń jeke damýy) jaıyndaǵy uǵym derekterge organızmniń ósýi, onyń kletkasynyń jiktelýine jáne morfogenezine negizdeledi. Sondyqtan ontogenez jeke kategorıa bolyp tabylady. Ontogenezge túrlik kategorıasy jaǵynan fılogenez (grekshe rhýie-tobyr, genesis-damý) qarama-qarsy bolady, bul termındi alǵash sıpattaǵan E. Gekkel.

Ol degenimiz túrdiń (janýarlar men ósimdikter) paıda bolýy men damý tarıhyn bildiredi. Ontogenez ben fılogenez arasynda bıogenetıkalyq zańdylyqta kórsetilgen (E. Gekkel, F. Múller) tyǵyz baılanys bolady, bul zertteýler kórsetkendeı negizinde durys uǵym. Sebebi ındıvıdýmniń ontogenezi osy túrge jatatyn ındıvıýmniń fılogenezdi damýynyń belgili bir erekshelikterimen anyqtalatyn bolsa, onda ontogenez, bir jaǵynan, fılogenezdiń negizi, al ekinshi jaǵynan, fılogenezdiń nátıjesi bolyp tabylady.

Ontogenezdiń irge tasynyń negizin zertteý organızmderdiń bıologıasy men evolúsıasyn tanýda óte mańyzdy. Biraq ontogenez jaıly ilimniń qazirgi jaǵdaıyn bilý úshin, aldymen, adam organızmin mysalǵa ala otyryp, ótken zamanda organızmderdiń ósýi men damýyn qalaı uǵynǵanyn qarastyramyz. Ósý men damý jaıly alǵashqy kózqarastar kóne zamandar dáýirinde paıda bolǵan. Gıppokrattyń (b.z.d. 460-377j.) ózi jumyrtqa kletkalarynda tolyǵymen qalyptasqan, biraq kishireıgen túrde organızm bolady dep eseptegen. Bul kózqaras ásirese XVII — XVIII ǵasyrlarda tanymal bolǵan preforızm (lat. preformatio-aldyn ala damý) ilimderinde jalǵasyn tapty. Sol ýaqyttaǵy preforızmniń jaqtaýshylary Garveı, Malpıgı jáne kóptegen ataqty bıologtar men medıkter boldy. Preformısterge qandaı jynys kletkalarynda (atalyqtarda nemese analyqtarda) organızm preforızdeledi degen suraq daýly boldy. Jumyrtqa kletkalaryn artyq kórgenderdi ovıster dep, al atalyq jynys kletkalaryna úlken kóńil bólgenderdi anımalkýlıster dep ataǵan. Preformızm — basynan aıaǵyna deıin metafızıkalyq ilim nemese ol damýdy joqqa shyǵarady. Preformızmge 1745 jyly uryqtanbaǵan jumyrtqadan qara kúıeniń damýyn mysalǵa ala otyryp, partenogenezdi ashqan Sh. Bonne (1720 -1793) sheshýshi soqqy berdi. Osydan keıin preformızm jalǵasyn taba almaı, mánin joıa bastady.

Kóne dáýir zamanynda sonymen qatar preforızmge qarama-qarsy basqa ilim epıgenez (grekshe eri -keıin, genesis-damý) paıda boldy. Preforızm sekildi epıgenez XVII-XVIII ǵasyrlarda keń etek aldy. Epıgenezdiń taralýynda «Teorıa razvıtıa» (1759) eńbeginde jınaqtalǵan K.F. Volftyń (1733-1794) kózqarastary asa mańyzdy ról atqardy. Onyń oıynsha, jumyrtqada preformırlengen organızm de, onyń bólikteri de joq jáne jumyrtqa tek bastapqy bir tekti massadan túrady. K.F. Volf pen epıgenezdiń basqa da jaqtaýshylarynyń kózqarastary preformısterge qaraǵanda progresıvti boldy. Biraq keıin taǵy jańa kezeńder qalyptasty. Onyń ishinde, 1828 jyly K. Ber «Istorıa razvıtıa jıvotnyh» degen eńbeginde jumyrtqanyń quramy bir tekti emes, al qurylymdy jáne qurylymdaýdyń deńgeıi uryqtyń damýyna qaraı ulǵaıyp otyrady dep atap ótken. Osylaısha, K. Ber preforızmniń de, epıgenezdiń de dármensizdigin kórsetti.

Bizdiń zamanda organızmniń ósýin kletkalar sany ósýiniń nátıjesinde, onyń massasynyń birte-berti ósýi retinde qarastyrady. Ósýdi organızmniń kólemdik massasyn, qurǵaq massasyn, kletka sanyn, azottyń quramy men basqa da kórsetkishterin ólsheý nátıjelerin qurastyrý negizinde bilýge bolady. Kletkanyń jiktelý kezinde bir kletkalar basqa kletkalardan morfologıalyq, bıohımıalyq jáne qyzmettik jaǵynan erekshe bolady. Bir kletkalardyń kóbeıýi men jiktelýi basqa kletkalardyń ósýi jáne jiktelýimen árdaıym úılesedi. Bul eki proses te organızmniń barlyq tirshilik sıkliniń barysynda júredi. Sebebi, jikteletin kletkalar óziniń pishinin ózgertedi, kletkalar men ulpalardyń, sonymen qatar pishinderdiń ózgerisine bir top kletkalar ushyrasa, ol organızmniń jalpy morfologıasyn qurylymdyq júıeliligin anyqtaıtyn prosesterdiń jıyntyǵyn bildiretin morfogenezben júredi. Osylaısha, ósý kletka sanynyń (dene massasy) ulǵaıýy túrindegi sandyq ózgeristerdiń jáne kletkalardyń jiktelýi men morfogenezi túrinde sapalyq ózgeristerdiń nátıjesi bolyp tabylady.

Organızmderdiń ósýi (kletkalardyń kóbeıýi), kletkalardyń jiktelýi men morfogenezi týraly túsinikter arqyly damý ontogenezdiń negizin qalaýshy erekshelikter dep qorytyndylaýǵa bolady. Damý kletkalardyń jiktelýi men morfogenezimen anyqtalatyn jene ontogenez barysynda ındıvıdtiń progresıvti ózgeristerin qamtamasyz etiletin kletkalar men ulpalardaǵy bıohımıalyq ózgeristerimen anyqtalady.

Qazirgi tańda organızmderdiń damý prosesin, aldyńǵy paıda bolǵan qurylymdardyń keıingi qurylymdardyń damýyna túrtki bolady dep túsinedi. Damý prosesi genetıkalyq determınırlengen jáne ortamen tyǵyz baılanysqan. Soǵan sáıkes, damý ishki jáne syrtqy faktorlardyń birligimen anyqtalady. Organızmderdiń damý sıpatyna qaraı ontogenez tikeleı jáne tikeleı emes túrin ajyratady, osyǵan oraı damýdyń tikeleı jáne tikeleı emes túrin ajyratady.

Organızmderdiń tikeleı damýy tabıǵatta dernásildik emes jáne ana qursaǵynda damý túrinde kezdesedi, al tikeleı emes damý bolsa, dernásildik damý túrinde bolady. Dernásildik damý dep tikeleı emes damýdy túsinedi, sebebi organızmder óziniń damýynda bir nemese birneshe dernásildik deńgeıden ótedi. Dernásildik damý tabıǵatta keń taralǵan jáne ol nasekomdarǵa, tikenterililerge, amfıbıalarǵa tán. Bul janýarlardyń lıchınkalary keıin ózgeristerge ushyraı otyryp, óz aldyna tirshilik etedi. Sondyqtan bul damýdy metamorfozdanyp damý dep ataıdy (tómenge qara).

Dernásildik emes damý tikeleı jolmen damıtyn organızmderge, mysaly jumyrtqalary saryýyzǵa (qorektik zat) baı balyqtarǵa, baýyrymen jorǵalaýshylarǵa jáne qustarǵa tán. Osyǵan oraı syrtqy ortaǵa salynatyn jumyrtqalarda ontogenezdiń aıtarlyqtaı bólimi ótedi, uryqtardyń zat almasýy uryqtyq qabyqshalar (saryýyz qapshyǵy, amnıon, allantoıs) bolyp tabylatyn provızorly múshelermen qamtamasyz etiledi. İshteı damý sonymen qosa tikeleı jolmen kóbeıetin organızmderge, mysaly sútqorektilerge, adamdy qosa, tán. Sebebi búl organızmderdiń jumyrtqa kletkalary qorektik zattarǵa óte kedeı, al uryqtyń barlyq tirshilik qyzmetteri ana men uryqtyń ulpalarynan damyǵan provızorly múshelerdiń (onyń ishinde bastysy plasenta bolyp tabylady) kómegimen analyq organızmmen qamtamasyz etiledi. Evolúsıalyq jaǵynan ishteı damý eń keıingi forma bolyp tabylady, biraqta ol uryqtarǵa asa tıimdi, sebebi olardyń tiri qalýyn tıimdi túrde qamtamasyz etedi.

Ontogenez proembrıonaldyq, embrıonaldyq jáne postembrıonaldyq kezeńderge bólinedi. Adamda, keıde joǵary satydaǵy janýarlarda, týylǵanǵa deıingi damý kezeńin prenataldy nemese antenataldy, týǵannan keıingisin — postnataldy dep ataıdy. Prenataldy kezeńiniń sheginde alǵashqy (damýdyń birinshi aptasy), uryqtyq jáne urpaqtyq kezeńderi bolady. Damýshy uryqty músheler bastamalary qalyptasqansha embrıon dep, al músheleriniń bastamalary qalyptasqannan keıin — urpaq dep ataıdy.

---