InfoHub Logo

Qarapaıymdarda as qorytý qyzmetin as qorytý vakýoldary atqarady. Osy janýarlardyń as qorytýy kletka ishinde júredi jáne ol alǵashqy as qorytý júıesi bolyp eseptelinedi. İshekqýystylarda jáne qurttarda aýyz qýysy embrıonnyń blastoporynan damıdy. İshekqýystylarda aýyz qýysy gastraldy qýysqa ashylady, ol alǵashqy ishek qýysy bolyp sanalady da jáne tuıyq aıaqtalady (anal tesigi bolmaıdy). Osy qýysta kletka ishinde júretin as qorytýmen qatar, kletkadan tys as qorytý júzege asady. Evolúsıanyń joǵary satysynda kletka ishinde júretin as qorytý júıesi joıylyp, progresıvti tásil arqyly kletkadan tys (qýystyq) as qorytý júıesi paıda bolady. Biraq kletka ishinde júretin as qorytý júıesi fagosıtoz kúıinde organızmderdiń barlyq damý satysynda saqtalady, olar qorǵanyshtyq qyzmetin atqarady.

Kirpikshelilerdiń jáne jalpaq qurttardyń as qorytý júıesi áli de bolsa, ishek qýystylardyń as qorytý júıesine uqsastyǵy saqtalǵan. Anal tesigi bolmaıdy, sondyqtan qorytylmaı qalǵan as qorytýdyń ónimderi aýyz qýysy arqyly syrtqa shyǵarylady. Al jumyr qurttarda as qorytý júıesi kúrdelenip, as qorytý joly aldyńǵy, ortańǵy jáne artqy bólimderge jiktelgen, olardyń aldyńǵy jáne artqy bólimderiniń shyǵý tegi ektodermaldy, ortańǵy bólimi -endodermaldy. Alǵash ret anal tesigi paıda bolady, ol ektodermanyń deneniń quıryq bóligine qaraı bólinýinen paıda boldy jáne alǵashqy ishek qýysymen baılanysqan. Býyltyq qurttardyń as qorytý júıesi jutqynshaqtan, óńeshten, jemsaýdan, qarynnan, ortańǵy jáne artqy ishekten turady.

Býynaıaqtylar men mollúskalarda as qorytý júıesi kúrdelene túsedi, olardyń aýyzynyń mańynda qosalqy aýyz paıda bolady, onymen olar qoregin maıdalaıdy, al isheginde ósindiler paıda bolady, ol ishektiń kólemin ulǵaıtady. Ac qorytý bezderi damıdy, ol omyrtqalylardyń baýyryna uqsas qyzmet atqarady.

Hordalylarda evolúsıa barysynda ishek tútigi ári qaraı jiktele túsedi, sonyń arqasynda as qorytý kezinde qorekti jaqsy sińirý úshin ishektiń kólemi ulǵaıa túsedi. Ac qorytýǵa qatysatyn bezder paıda bolady. Barlyq hordalylardyń as qorytý júıesi kóbiniń shyǵý tegi endodermaldy (tek aýyz bóligi men ishektiń artqy bólimderi shyǵý tegi boıynsha ektodermaldy). Omyrtqalylarda ishek tútigi aýyz qýysyna, jutqynshaqqa, óńeshke, qarynǵa, ashshy jáne toq ishekke jiktelgen, biraq ta keıbir organızmderde (klastarda) áli de bolsa, tolyq jiktelmegen. Omyrtqalylarda, sonyń ishinde dóńgelekaýyzdylardan bastap baýyr, al balyqtarda — uıqy bezi paıda bolady.

Balyqtarda súıekti taqtashalar jene tister damıdy. Qosmekendilerde alǵash ret silekeı bezderi paıda bolyp, qarynnyń, ashshy jáne toq ishektiń, kloakanyń damýy aıaqtalady, birkelki tister shyǵady. Til óte jaqsy jetiledi. Baýyrymen jorǵalaýshylardyń tisteri jetile túsedi, silekeı bezderiniń bir bóliginen ýly bez damıdy, qarny damı túsedi, isheginde soqyr ishektiń nyshany paıda bolady. Qustardyń ushýyna baılanysty, olardyń as qorytý júıesinde kóptegen ózgeristerge ushyraıdy. Aýyzynyń jaǵy men tisteriniń ornyna tumsyq paıda bolady, al óńeshte úlken sozylmaly qalta sıaqty jemsaý bolady. Qarny bezdi jáne etti eki bólimge jiktelgen, bezdi qarynda qorek hımıalyq, al etti qarynda mehanıkalyq ózgeriske ushyraıdy. Toq ishegi uzaryp, tili redýksıaǵa ushyraǵan.

Sútqorektilerde as qorytý júıesi óte jaqsy damý deńgeıine kóterilgen. Ac qorytý júıesiniń uzyn bolýyna qaramastan, olar anyq jiktelgen. Tisteri jiktelgen, óńesh jaqsy damyǵan. Qarny birneshe bólimderden jáne kóptegen as qorytý bezderinen turady. Kóptegen shóppen qoreqtenetinder (kúıis qaıyratyn tuıaqtylarda) qarny kóp qýysty bolyp keledi. İshekteri ashshy, toq jáne tik ishekter dep jiktelgen. Ásirese, baýyr, uıqy bezi tolyq jiktelgen, olardyń ózekteri ashshy ishekke ashylǵan. Toq ishegi úzarǵan, soqyr ishek jáne apendıks óskini paıda bolǵan. Kóptegen sútqorektilerde soqyr ishegi jaqsy damyǵan, onyń uzyndyǵy ishektiń jalpy uzyndyǵynyń 3/1-ne jetedi. Toq ishek anal tesigimen aıaqtalady da, zár-jynys júıelerden aralyq tesik arqyly bólingen. Jumyrtqa salýshylarda toq ishegi kloakamen aıaqtalady.

Adam as qorytý júıesine aýyz qýysy, jutqynshaq, óńesh, asqazan, ishekter, silekeı bezderi, baýyr, ót jáne uıqy bezder jatady. Adamda asqazan-ishek joldary tórt qabattan turady. Adam taǵam talǵamaıdy, olardyń as qorytý júıesi ósimdikterdi de jáne janýarlar etinde qoryta alady. Ósimdiktektes qorektiń basty kómirsýlary — krahmal men selúloza bolsa, al janýartektes qorekte — glıkogen bolyp sanalady. Kómirsýlar aýyz qýysynan bastap, silekeı bezderindegi amılaza (ptıalın) arqyly krahmal jáne glıkogen qorytyla bastaıdy, bul jerde kúrdeli qospa D-glúkozalar, maltozalar jene olıgasaharıdter túziledi. Kómirsýlardyń sińirilýi ashshy ishekte aıaqtalady, ol jerde ptıalınniń áserinen krahmal pankreattık amılaza aınalyp, odan maltoza túziledi. Eń sońynda, maltoza maltazanyń áserinen glúkozaǵa aınalady.

Beloktar asqazanda pepsın men tuz qyshqylynyń áserinen qorytylady (gıdrozdelenedi), olardy qarynnyń kletkalaryndaǵy gormon — gastrın bóledi. Uıqy beziniń kletkalarynda túzilgen ónimder qaıtadan trıpsın jáne hemotrıpsın arqyly polıpeptıdke deıin gıdrolızdenedi, ol odan keıin peptıdazamen amın qyshqyldaryna deıin gıdrolızdenedi. Biraq adamnyń asqazanynda beloktardyń barlyǵy tolyq qorytylmaıdy. Mysaly, keratın belogy jarym-jartylaı qorytylady. Astyq tuqymdastarynyń beloktarynyń syrtqy qabaty selúlozadan tuǵandyqtan olar tolyq qorytylmaıdy.

---