InfoHub Logo

Ádette mádenıet dep materıaldyq jáne rýhanı qundylyqtardyń jınaqtalýy túsiniledi. Bul keń jáne durys túsindirme, biraq ol bir negizgi faktini joqqa shyǵarady, ol mádenıetti jasaýshy retindegi adam. Mádenıet kóbinese óner týyndylarymen, jalpy aǵartýmen sáıkestendiriledi. Bul anyqtama tym tar. Mádenıet tek ıntellektýaldyq óndiris salasyn ǵana qamtıdy degen túsinikpen de kelise almaımyz, tipti bul salany búkil ǵylymdy qamtıtyn bolsaq ta. Mundaı ınterpretasıa kóp nárseni qaldyrady. Mysaly, dene eńbeginiń mádenıeti, ákimshilik, jeke qarym-qatynas jáne t.b. Mádenıetti ıntellektýaldyq salaǵa tómendetý mádenıetti óziniń jalpyulttyq máninen aıyratyn elıtalyq kózqarasqa ákeledi. Biraq óner adamdary, jazýshylar nemese ǵalymdar ǵana emes, kez kelgen adam mádenıetke úles qosa alady. Mádenıet adamnyń ózin-ózi júzege asyrý prosesinde ne isteıtinin jáne ony qalaı jasaıtynyn anyqtaıdy. 

Mádenıet – tulǵanyń jáne qoǵamnyń ózin-ózi taný ádisi, ekeýiniń de damýynyń ólshemi. Bilimniń ártúrli salalary - etnografıa, arheologıa, tarıh, ádebıettaný jáne t.b. mádenıettiń ártúrli salalaryn zertteıdi. Bul jerde bizdi qyzyqtyratyn nárse – ártúrli halyqtardyń, ulttardyń, ulystardyń, áleýmettik toptar men jeke tulǵalardyń mádenı is-áreketi kórinis tapqan kóptegen salalar emes, mádenıettiń máni - mádenıet fılosofıalyq kategorıa retinde. Mádenıet sóziniń túp-tórkininde halyqtyń mádenıetti bir nárseni, ásirese, jerdi tabynýshylyqpen ósirý dep túsinýiniń danalyǵy jatqany qyzyq. Mádenıet sózi áý bastan jaqsy is-áreketke qatysty boldy. Al áreket ádette bizdiń álemdi qandaı da bir túrde nemese basqa túrde asımılásıalaýdy bildiredi. Sondyqtan mádenıetti biz úshin mańyzdy nárseniń bári syndyratyn prızma túri dep aıtýǵa bolady. 

Árbir halyq, órkenıettiń árbir deńgeıi men formasy, árbir jeke adam mádenıetti meńgergen dárejede dúnıeni tanyp, onyń qaǵıdalary men zańdylyqtaryn meńgeredi. Mádenıet nysandary - bul árbir kásiporynnyń mánin, onyń ádisteri jáne mádenıettiń damýyna qosqan úlesin kórsetetin aına túri. Bul turǵyda adamnyń ózi tabıǵattyń ǵana emes, mádenıettiń fenomeni bolyp tabylady. Eger salystyrýǵa tyrysatyn bolsaq, mádenıet ómir kitabynyń ashylǵan, oqylǵan jáne túsinilgen betteri, jeke adam ıgergen kezde onyń ózindik bolmysyna aınalatyn better deýge bolady.

Mádenıet óner deńgeıine kóterilgen sheberlik máselesi ǵana emes, sonymen birge moraldyq turǵydan bekitilgen maqsat. Mádenıet kádimgi sana men kúndelikti minez-qulyqta, eńbek áreketinde jáne mundaı áreketke degen kózqarasta, ǵylymı oı men kórkem shyǵarmashylyqta jáne olardyń nátıjelerin kórýde, ózin-ózi baqylaýda, kúlimsireý men kúlý mánerinde, súıispenshilik pen basqa da jaqyn qarym-qatynastar, bul jeke adam kútpegen náziktik pen rýhanı sulýlyq bıiktikterine kótere alady. Naǵyz mádenıetti adam osy qyrlardyń barlyǵyn óziniń jeke basynyń árbir kórinisinen kórsetedi. Mádenıet adamzattyń, jeke adamnyń, áleýmettik toptyń, taptyń jáne jalpy qoǵamnyń ómirlik murattarymen sıpattalady. Bul murattar neǵurlym mańyzdy bolsa, soǵurlym mádenıet deńgeıi joǵary bolady.

Mádenıet qandaı formalarda bolady? Eń aldymen ony júzege asyrýdyń belgili bir tásilderine nemese ádisterine jalpylanǵan adam áreketiniń nysanynda, rýhtyń bar bolýynyń belgi nemese sımvoldyq formalarynda, eń sońynda jeke tulǵanyń maqsatty áreketi baıqalatyn seziletin materıaldyq formalarda, obektilerde onyń beınesin tabady. Adamdar jasaǵan nárse retinde mádenıet sonymen birge adamzattyń mádenı ómir súrýi men damýynyń qajetti sharty bolyp tabylady.           

Mádenıetten tys jeke adam adam retinde ómir súre almaıdy. Sýdyń topyraqqa enýi sıaqty, mádenıet áleýmettik jáne jeke ómirdiń barlyǵyna enedi. Bir nemese basqa mádenıetti zerttegende biz ony salystyrmaly túrde táýelsiz nárse dep sanaımyz. Shyndyǵynda mádenıet óziniń obektilerin, onyń sımvolıkasyn, dástúrlerin, ıdealdaryn, ósıetterin, qundylyq baǵdarlaryn jáne, saıyp kelgende, onyń oılaý jáne ómir súrý tásilin, biriktirýshi kúshin, mádenıettiń tiri janyn qamtıtyn tarıhı damyǵan júıe retinde ómir súredi. Bul maǵynada mádenıet jeke tulǵanyń tereń jeke tájirıbesi bolyp qala otyryp, jeke tulǵadan joǵary turady.  

Mádenıetti adamzat, ult, tap, áleýmettik top jáne jeke adam jasaıdy. Mádenıet ómir súretin obektıvti formalar – jalpy halyqtyń shyǵarmashylyq qyzmetiniń jemisi, danyshpandardyń jáne basqa da uly talanttardyń jaýharlary. Biraq óz aldyna mádenıettiń obektıvti jáne sımvoldyq nysandary salystyrmaly túrde táýelsiz sıpatta ǵana bolady, olar adamnyń ózinsiz jáne onyń shyǵarmashylyq áreketinsiz jansyz. Mádenıettiń barlyq qazynasy óziniń kózge kórinetin materıaldyq qalpynda mádenı qundylyqtar retinde ashýǵa qabiletti adamnyń qolynda ǵana ómirge keledi.

Qoǵamnyń rýhanı ómiriniń ǵylym, ádebıet, óner sıaqty túrleri mádenıet faktileri bolyp tabylady. Olar adamnyń sezimderin uıymdastyryp, nyǵaıtady jáne aqyl men júrekti bir tutastyqta baılanystyratyn plasıkalyq qural retinde qyzmet etedi, osylaısha olardyń arasynda jıi týyndaıtyn dısgarmonıany joıady. Ǵylymnyń jalpy mádenı mańyzy orasan zor. Ol qoǵamdy, adamdy rýhanı damýdyń joǵary deńgeıine kóteredi, sóıtip parasat kúshin arttyrady. Al ǵylymda mádenıet faktisi, eń aldymen, adam men qoǵamdaǵy joǵary ıntellektýaldyq prınsıpterdi jetildirýge tikeleı nemese janama baǵyttalǵan nárse. Ǵylym - aqyl-oıdyń paıdaly qubylysy.

Mádenıet shyn maǵynasynda qoǵamda qabyldanǵan standarttardyń barlyq formaldy elementterin syrtqy nárse retinde emes, jeke tulǵanyń, sananyń jáne tipti sanadan tys sananyń, onyń ádetteriniń quramdas bóligi retinde baıqaýdy boljaıdy. Sodan keıin bul standarttar shynaıy jáne joǵary rýhanılyqqa ıe bolady, bul belgili bir erejelerge baǵyný emes. Jeke adamnyń da, qoǵamnyń da mádenıeti ártúrli dárejede jetildirildi. Árbir bilimdi adam keıde ózi týraly jaqsy pikirde bolýy múmkin. Ol ózin mádenıetti, tipti ıntellektýaldy damyǵan dep sanaýy múmkin. Biraq shynaıy mádenıet pen ıntellekt óte joǵary jáne óte tereń nárse. Olar bilim berý arqyly damyǵan názik, kúrdeli aqyl-oıdy ǵana emes, sonymen birge beımaza ar-ujdandy, jaǵdaıdyń aqıqatyna nemese jalǵandyǵyna kúmándanǵan kezdegi ashshy yńǵaısyzdyq sezimin bildiredi.  Olar halyqtyń taǵdyryna alańdaýshylyq pen janashyrlyqty bildiredi. Zıaly adam ıntellekt óz aldyna maqsat emes, óz ómirin basqalarǵa arnaý, aqıqatqa, jaqsylyqqa, sulýlyqqa áltrýıstik qyzmet etý ekenin biledi. Mine, osynyń bári adam mádenıetti dep otyrǵanymyz. Sondaı-aq biz ózimizge tikeleı qatysy joq, biraq basqa adamdarǵa, tek ózimizge ǵana emes, jalpy adamdarǵa, búkil adamzatqa áser etetin nárseler úshin jaýapkershilikti óz moınyna alý qabileti men batyldyǵyn aıtamyz. Adamdar mádenıetti bolyp týmaıdy;  olar bilim men tárbıe arqyly solaı bolady. Ár adam mádenıetti bolýǵa úırenedi. Mádenıet – ótken men búgindi ǵana emes, bolashaqty da qamtıtyn áleýmettik qubylys.

Oryndaǵan: ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti
Fılosofıa jáne saıasattaný fakúlteti, “mádenıettaný” mamandyǵynyń 4-kýrs stýdenti – Nazarhan Madına
Ǵylymı jetekshi: Kaýpenbaeva Samal

---