InfoHub Logo

Fılosofıa ǵylymdarynyń kadıdaty, dosent Janataev D.J.

Ánýarbekova A.A – 1 kýrs magıstranty,

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ

Fılosofıa óziniń túp-tamyryn ǵasyrlar qoınaýynan tereńge tartyp, ómirlik mańyzy zor resýrstarǵa ıe bolǵan rýhanıattyń, dúnıetanymnyń qajetti quramdas bóligi retinde Qazaqstan aýmaǵynda da óz kórinisin tapty. Halyqtyń rýhanı danalyǵy adaldyq, ádildik, adamgershilik jáne aqyl-oıdyń «toıymsyz» qabileti sıaqty moraldyq-adamgershilik qaǵıdattar negizi bolyp tabylatyn Máńgilik maǵynany qamtıtyn ómirge degen uly mahabbattan turdy. Ótkenniń barlyq ozyq oılary adamnyń aqyl-oıyn, bilimin adamǵa jáne onyń tabıǵatyna, adamnyń mánin qalaı jáne qalaı túzetýge jáne ómirdiń shynaıy maǵynasyn tabýǵa múmkindik berdi. Óıtkeni, kez - kelgen fılosofıa ómirdiń máni nede degen suraqtan bastalady. Ómirdiń máni máselesi fılosofıalyq refleksıanyń "Máńgilik" máseleleriniń biri bolyp tabylady. Ómirdiń máni-fılosofıanyń problemalyq salasyna áser etetin kúrdeli júıelik bilim – «adam jáne álem». Ulttyq áleýmettik-fılosofıalyq oıdaǵy ómir máni ıdeıalarynyń kórinisi adamnyń álemge, qoǵamǵa, basqa adamdarǵa jáne t. b. tutas qatynasyn qamtıdy. Bul problemanyń ereksheligin, birinshiden, onyń ózektiligi (bolmysy); ekinshiden, jalpyadamzattyq qundylyqtar; úshinshiden, adam bolmysynyń irgeli negizi bar ulttyq-tarıhı dástúr aıqyndaıdy. Ómirdiń máni negizinen áleýmettik-fılosofıalyq problema bolyp tabylady, óıtkeni onyń sheshilýine súıene otyryp, adamnyń áleýmettik jáne tabıǵı bolmysyna, adamnyń jáne áleýmettik toptardyń áleýmettik baǵdarlanýyna Adamı ólshem berýge bolady. Fılosofıanyń qundylyǵy Qazaqstan fılosoftarynyń kóptegen urpaqtarynyń kúsh-jigeri baǵyttalǵan adam ómiriniń maǵynasyn barabar qalyptastyrý men anyqtaýdan turady. Ómirdiń máni týraly másele adamnyń rýhanı qalyptasý máselesi retinde ǵana emes, sonymen birge aǵartý, adamgershilik ózin-ózi anyqtaý jáne áleýmettik ádilettilik arqyly ulttyń rýhanı qalyptasý máselesi retinde de qoıyldy.

Adam – áleýmettik bolmys. Onyń daralyǵy onyń qyzmetiniń barlyq salalarynda (eńbek, áleýmettik, otbasylyq jáne t.b.) ashylady, ol jańa sheshimderdi izdeýmen jáne qabyldaýmen baılanysty qoǵamnyń jańarýymen tikeleı baılanysty, bul qalyptasqan stereotıpterdi jeńýsiz, adamdardyń ár túrli salalarynda erkin shyǵarmashylyqsyz múmkin emes. Adam ómiriniń máni – osy dúnıede óz qabiletterin júzege asyrý jáne nátıjelerdi keıingi urpaqqa jetkizý. Ómirdiń maǵynasyn sıpattaýdaǵy bastapqy uǵymdar: adam belsendi prınsıp retinde; qoǵam, áleýmettik orta; naqty adam ómir súretin jáne áreket etetin álem; ıaǵnı adam, qoǵam, adam bolmysynyń álemi arasyndaǵy negizgi dıalektıkalyq qaıshylyqtar. Adam máselesi jáne onyń máni osy qoǵam mádenıetiniń barlyq elementterimen ózara baılanysty. Atap aıtqanda, birinshiden, qoǵamda jumys isteıtin qundylyqtar júıesin kórsetý kerek; ekinshiden, adamzattyń zıatkerlik damýyn kórsetetin álemniń sýretteri; úshinshiden, tarıhı kezeńniń nemese dáýirdiń belgili bir bóligine tán oılaý tásiliniń ózindik ereksheligi men negizgi erekshelikterin qamtıtyn oılaý stıli. Ómir maǵynasynyń osy úsh biriktirýshi komponenti onyń erekshe elementteri emes, kerisinshe onyń barlyq mazmunyna enedi. Qazaqstan úshin ulttyq ıdeıa, rýhanı ózek, barlyq rýhsyz nársege qarsy turatyn ómir mániniń ózekti problemasy bolyp tabylady. Táýelsiz demokratıalyq qoǵamdy qurýda ómirdiń áleýmettik-fılosofıalyq aspektisindegi maǵynasy máselesi odan ári damý joldaryn túsinýge jáne anyqtaýǵa kómektesedi. Eger Qazaqstannyń ótkenine úńiletin bolsaq, onda qazaqtarda fılosofıa álemniń barlyq halyqtary sıaqty tabıǵı jolmen paıda bolǵanyn kóremiz. Bul adamnyń ómiri men jaqyn adamdarynyń jáne jalpy barlyq adamdardyń ómiri úshin qanshalyqty mańyzdy ekenin túsiný úshin onyń aınalasyndaǵy álemdi túsiný qajettiligimen baılanysty boldy. Biraq ár mádenıettiń ózindik erekshelikteri bar. Ómirdiń máni týraly túsinik, eń aldymen, ulttyq erekshelikterdi, ózindik ereksheligin sińiredi; ekinshiden, adamda jalpyadamzattyq máni basym, ol oǵan jalpyadamzattyq qundylyqtar júıesin negizgi qajettilik retinde belgileıdi. Ómir mániniń problemasy negizinen kóshpeli halyqtyń erekshelikterimen, onyń turmysymen, ádetterimen, ádet-ǵuryptarymen, ádet-ǵuryptarymen, salt-dástúrlerimen, sondaı-aq qazaqtardyń búkil tarıhı ómiri qorshaǵan áleýmettik-mádenı ortanyń áserimen baılanysty boldy. Kóshpeli ómir saltynyń biregeıligi erekshe mentalıtet pen dúnıetanymdy qalyptastyrdy. Eýrazıanyń qaq ortasynda ómir súrgen kóshpendiler oılaý men qoǵamdyq uıymdastyrýdyń ózine ǵana tán erekshe tásilin qalyptastyrdy. Eger ómirdiń máni týraly máseleni adam emes, ómirdiń ózi qoıady degen boljamǵa súıenetin bolsaq, onda nomadtyń ómiri qorshaǵan tabıǵatpen jáne oǵan utymdy qarym-qatynasta boldy.

Qazaq fılosofıasynyń basty máselesi – adam (tulǵa) jáne qoǵam. Bul araqatynasta ómirdiń máni máselesiniń áleýmettik-fılosofıalyq aspektisi ashylady. Adamnyń jeke ómiriniń mańyzdy kórinisi – onyń qundylyqtarynyń eń joǵary ıntegrasıasy bolyp tabylatyn ómir maǵynasynyń bolýy. Qazaq halqynyń sanasynda qasıetti oryndar men qabirlerdi qasterleýmen baılanysty kóshpeli mádenıettiń ejelgi dáýiri týraly túsinik tereń tamyr jaıǵan. Belgili bir qurmet ejelden halyqtyń jadynda saqtalǵan. Qazaq kóshpendileriniń dili basqa etnostar men mádenıetterge degen toleranttylyqpen aıqyndaldy. Bul Qazaqstan aýmaǵynda zoroastrızm /Avecta/, hrıstıan, ıslam ómir súrgendigimen baılanysty.  Abaı, Shákárim, Sh.Ýálıhanov, Y. Altynsarın, M. Jumabaev, Ǵ. Qarash jáne t. b. kórnekti mádenıet qaıratkerleriniń shyǵarmashylyǵyndaǵy qazaq aǵartýshylyǵy óziniń taǵaıyndalýyn eski, dástúrli rýlyq túsiniktermen kúreste jáne jańa, aǵartýshy, bilimdi, eńbekqor, belsendi, jaýapty adamdy tárbıeleýde kórdi. Qazaq aǵartýshylarynyń alǵa qoıǵan maqsaty kóbinese bizdiń memleketimiz qazirgi damý kezeńinde alǵa qoıǵan mindetpen sáıkes keletinin atap ótý qıyn emes, jáne bul rette biz qazaq aǵartýshylyǵynyń zor tarıhı mańyzyn, onyń ózektiligin kóremiz. Qazaqtyń aǵartýshylyq oıy, shyn máninde, Qazaqstannyń Reseıge qosylýynan keıin halyqtyń ómirinde bolǵan úlken ózgeristerge jaýap boldy. Bul bilim men senimge tabyný, qoǵamnyń damýy úshin rýhanı jańǵyrýdyń mańyzy jáne ár jeke tulǵa týraly. Álem ótpeli, biraq rýhanı qundylyqtar ózgerissiz qalady. Sondyqtan ómir beıbitshilik emes, tynyshtyqpen kúres. Ol jasampazdyq, jasampazdyq, «keshegi» tartymdy kúshke, ınersıa men pasıvtilikke qarsy Máńgilik kóterilis. Aıta ketý kerek, kúres aqylǵa qonymdy maqsatqa ıe bolýy kerek, baıyrǵy qajettilikterdi qanaǵattandyrýǵa baǵyttalýy kerek. Tarıhı tájirıbede adamdy kúrestiń ózi emes, onyń mańyzdylyǵy, baǵyty, naqty maqsaty men mazmuny qyzyqtyrady. Bizdiń memleketimizdiń mindetterine jeke tulǵanyń qalyptasýynda, qalyptasýy men damýynda úlken ról atqaratyn tárbıe men bilim berýdi demokratıalandyrý men izgilendirýdiń birinshi dárejeli mańyzy kiredi. Praktıkalyq turǵydan alǵanda, demokratıalyq memleket jaǵdaıyndaǵy problema retinde ómirdiń máni obektıvti álemniń de, jeke tulǵanyń da progresti júzege asyrýda jaýap beredi. Tek osy jaǵdaıda ol jeke adamnyń ómirin naqty joǵarylatady, sondyqtan álemniń ómirin baıytady.

---